ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS...

100
ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland Bijscholing huisartsen antibiotica- resistentie en BRMO Dinsdag 11 februari 2020

Transcript of ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS...

Page 1: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland

Bijscholing huisartsen antibiotica-resistentie en BRMO

Dinsdag 11 februari 2020

Page 2: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Welkom

• Welkom

• Introductie ABR (Antibioticaresistentie) netwerk – Laurence Walhout, adviseur ABR Zorgnetwerk ZWN

• Fenomeen van de multiresistente micro-organismen – Norbert Vaessen, arts-microbioloog Franciscus Gasthuis & Vlietland

• Casuïstiek – Mariana de Mendonça Melo, internist-infectioloog Erasmus MC

• Pauze

• Casuïstiek – Mariana de Mendonça Melo, internist-infectioloog

• Afronding

Page 3: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

BRMO

Bron: HUISARTS EN WETENSCHAP, augustus 2019

Page 4: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Bijzonder resistente micro-organismen in de eerste lijn

Bron: HUISARTS EN WETENSCHAP, augustus 2019

Page 5: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Meten is Weten!

Laurence WalhoutAdviseurABR Zorgnetwerk Zuidwest-Nederland

Page 6: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica
Page 7: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica
Page 8: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

MRSA, 2018

Bron: CAESAR Annual report 2019, meetdatum 01-01-2018

Page 9: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Derde generatie cefalosporine-resistente

E. coli, 2018

Bron: CAESAR Annual report 2019, meetdatum 01-01-2018

Page 10: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Het ABR Zorgnetwerk

Scholing

Transmurale werkafspraken

Antibiotic stewardship

Risicoprofiel

Hygiëne & infectiepreventie

Voorlichting

Netwerkvorming Surveillance

Uniformiteit (bijv. formularia, (lab)protocollen)

Page 11: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Regionale projecten

• MAIL : Uniformeren brieven regionale ziekenhuizen voor uitnodiging ringonderzoek en bijbehorend foldermateriaal incl. foldermateriaal van ziekenhuis en GGD.

• Regionale uniforme BRMO informatie: na afloop van het project MAIL gaan we door met het uniformeren van alle BRMO-patiënteninformatie.

• Casemanagement BRMO: Eén contactpersoon die vraagbaak is en blijft bij een complexe casus van een patiënt met een BRMO die naar huis of verpleeghuis gaat.

• Handen uit de Mouwen in de V&V: Bevorderen infectiepreventie verpleeghuizen.

• BRMO-praktijkoverleg: Mogelijkheid voor zorgprofessionals om een casus/uitbraak te bespreken met experts en de lessons learned te delen met het zorgnetwerk.

• Opstart regionaal A-team: Gaat zich onder andere focussen op regionaal protocol en bijscholing thuiszorg over intraveneuze antibiotica thuis (OPAT).

• Antibiotic stewardship bij de huisarts: Spiegelinformatie juist gebruik antibiotica.

Page 12: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

De populatie (1)

Aantal bewoners per km2

Bron: Statline CBS, meetdatum 01-01-2019

2,15 miljoen inwoners:

Page 13: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

De populatie (2)

Percentage 65-plussers t.o.v. het potentieel werkende deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen)

Bron: Statline CBS

(https://azwstatline.cbs.nl/#/AZW/nl/dataset/24011NED/table?dl=1A69B)

Page 14: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Percentage inwoners geboren in

het buitenland

Bron: Statline CBS, meetdatum 01-01-2019

(excl. geboren in België)

Page 15: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Percentage laaggeletterden per gemeente

Bron: Regionale spreiding van geletterdheid in Nederland, Stichting Lezen & Schrijven, mei 2016.

Page 16: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Voorschriften huisartsen(posten)

• Huisartsen(posten) zijn grootste verstrekkers antibiotica.

(ong. 80% van totale antibioticavoorschriften.)

• Onjuist voorschrijven van antibiotica of verkeerd gebruik van antibiotica verhoogt de kans op het ontstaan van resistentie.

Percentage ingeschreven patiënten van de huisarts die antibiotica hebben gebruikt:

Bron: Vektis

Page 17: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Percentage inwoners die antibiotica hebben gebruikt. (Extramuraal)

Bron: Statline CBS, meetdatum 01-01-2017

Page 18: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica
Page 19: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Korte achtergrond MRSA poli

• Behandeling van mensen met MRSA

• Team bestaat uit internist-infectioloog (behandeling), arts-microbioloog (laboratorium) en deskundigen infectiepreventie (beleid), doktersassistente polikliniek (dagelijkse werkzaameden) allen expert op het gebied van MRSA.

• Veel ervaring met de behandeling van complexe patiënten met multiresistente stammen, keeldragerschap van MRSA bij gezinnen en ziekenhuismedewerkers.

Page 20: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

MRSA poli Maasstad Ziekenhuis

• Team: Jan den Hollander, Rachida El Moussaoui, Marjolein Damen, Conny van Hulst en team dippers

• Adherentiegebied: het gebied is heel breed. Echt afhankelijk van waar de patiënt woont.

• Verwijscriteria: persisterend of opnieuw of falen na eerste behandeling elders MRSA positief + MRSA positief zorgpersoneel

• Wachttijd: max. 5 werkdagen (zorgpersoneel vaak sneller)

• Contactgegevens: 010 - 291 2044

Page 21: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

MRSA poli Erasmus MC• Team:

• internist-infectioloog (Dr. Jan Nouwen & andere infectiologen)• unit Infectiepreventie (arts-microbioloog + deskundigen Infectiepreventie)• polikliniek Infectieziekten Erasmus MC

• Aanpak: • speciaal MRSA spreekuur elke vrijdagmiddag• graag laagdrempelig overleg vóór verwijzing om nut verwijzing te bespreken en om ervoor

te zorgen dat bijv. huisgenoten via UNIP geïnventariseerd zijn op MRSA dragerschap op moment van poli bezoek

• meestal 1x polibezoek MRSA spreekuur & aansluitend vervolg contact en afspraken telefonisch

• Adherentiegebied: • adherentie gebied Erasmus MC, maar ook landelijke verwijzingen gezien ervaring met zeer

complex langdurig MRSA dragerschap en infectieproblematiek

Page 22: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

MRSA poli Erasmus MC• Verwijscriteria:

• Patiënten met MRSA problematiek (infecties & dragerschap)• Gezondheidszorg Medewerkers met MRSA problematiek (infecties & dragerschap)• Studenten met MRSA problematiek (infecties & dragerschap)• graag laagdrempelig overleg vóór verwijzing om nut verwijzing te bespreken en om ervoor

te zorgen dat bijv. huisgenoten via UNIP geïnventariseerd zijn op MRSA dragerschap op moment van poli bezoek

• Wachttijd: • 1-2 weken

• Contactgegevens:• Polikliniek Infectieziekten [email protected]• Unit Infectiepreventie [email protected]• Jan Nouwen [email protected]

Page 23: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Bijzonder resistente micro-organismen (BRMO)

Norbert Vaessen, arts-microbioloog Franciscus Gasthuis & Vlietland11-02-2020

Page 24: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Aangenaam, wij zijn de BRMO’s

Page 25: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

- Handzaam overzicht van BRMO voor de huisarts

- Een oude bekende: MRSA

- Nieuwkomers: MRGNS: waar komen ze vandaan???

- Resistentie: Wat merkt de huisarts ervan?

- Resistentie: Wat kan hij er zelf aan doen?

BRMO’s

Page 26: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

BRMO: “verzamelnaam”

Bijzonder Resistente Micro-Organismen

• Resistent tegen beste (eerste keuze) antibioticum, ofwel: tegen “gangbare antibiotica”

• Resistentie tegen een combinatie van effectieve antibiotica

• Neiging tot verspreiding: epidemieën

Page 27: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

BRMO: “verzamelnaam”• MRSA: Meticilline Resistente Staphylococcus aureus

• MRGNS: Multi Resistente Gram Negatieve Staven

- ESBL: Extended Spectrum Beta Lactamase (kenmerk, is enzym)

- MR Enterobacteriaceae (E. coli, Klebsiella)

- CPE: Carbapenemase Producerende Enterobacteriaceae

- MR Pseudomonas

- VRE: Vancomycine Resistente Enterokok

- Penicilline resistente pneumokok

Page 28: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

MRSA: meticilline resistente Staphylococcus aureus

• Meticilline: 1e semisynthetische penicilline (jaren ‘60)

• Synoniem voor: resistent tegen alle penicillinen en cephalopsorinen

• Eind jaren ‘80: ziekenhuisepidemieën met MRSA: indexpatiënt = overgenomen uit een buitenlands ziekenhuis

• Nederland: voordelen:

- restrictief antibioticum beleid vanuit de overheid (1977)!!!

- Search and Destroy strategie (Spicer , J. Hosp. Inf. 1984)

Page 29: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

MRSA in Nederland: wat nu?

- Surveillance van MRSA vanuit RIVM vanaf 1989

- WIP (Werkgroep Infectie Preventie): Richtlijn o.a. patiënten uit buitenlandse ziekenhuizen in strikte isolatie en screenen voor MRSA

- Streven naar Search and Destroy, ook buiten het ziekenhuis

- Herkennen van nieuwe risicogroepen voor MRSA

- Herkennen van risicofactoren op persisterend dragerschap

- MRSA is even virulent als MSSA!

Page 30: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

MRSA dragers bij de huisarts

NHG standaard: risico op MRSA:

- Opname in buitenlands ziekenhuis (operatie < 2 maanden geleden of opname > 24 uur) (HA- MRSA)

- Nauw contact met varkens en vleeskalveren (LA- MRSA)

- Verblijf in asielzoekerscentrum (CA- MRSA)

Tijdens m.n. influenza seizoen:

- PVL toxine= exotoxine in S. aureus (MRSA) dat de bacterie invasiever maakt!!!

- Dit toxine komt ook in MSSA voor!

Page 31: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Herkomst MRSA 2014- 2018

Page 32: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

De onverwachte MRSA

• Bij hardnekkige stafylokokken infecties: kweken, cave een onverwachte MRSA in de huisartsenpraktijk!

• Indien MRSA aangetoond:• MRSA de-contaminatie schema

• Ook directe contacten behandelen

• Behandeling en follow-up in samenwerking met arts-microbioloog/DIP

• Doel:• Voorkomen van verspreiding

• Voorkomen van vervelende isolatie maatregelen bij patiënten die vaak in ziekenhuis komen

Kweek neus- keel- perineum en evt. andere loci (wonden, stoma’s, sputum indien purulent)

Page 33: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

BRMO: De Nieuwkomers

• MRGNS: Multi Resistente Gram Negatieve Staven- ESBL: Extended Spectrum Beta Lactamase (kenmerk, is enzym)

- MR Enterobacteriaceae (E. coli, Klebsiella)

- CPE: Carbapenemase Producerende Enterobacteriaceae

- MR Pseudomonas

Page 34: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

ESBL

• Een enzym dat bepaalde soorten antibiotica (penicillines en cefalosporines) kan afbreken.

• Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica afbreken, wordt zij in de praktijk gebruikt om de bacteriën zelf aan te duiden.

• De bacteriën die ESBL Extended spectrum beta-lactamases kunnen produceren zijn vaak gewone darmbacteriën (Klebsiella, Escherichia coli)

• Gangbaar antibioticum bij sepsis in het ziekenhuis: ceftriaxon (3e

generatie cephalosprine): onwerkzaam

Page 35: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

CPE(Carbapenemase Producerende Enterobacteriaceae)

• Enzym dat carbapemen antibiotica afbreekt

• Vaak Klebsiella, E. Coli

• Klebsiella OXA- 48 : epidemie in Maasstad ziekenhuis

Page 36: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

MR Enterobacteriaceae

- Combinatie van resistentie tegen quinolonen én aminoglycosiden = “optelsom” van 2 groepen antibiotica

- Quinolonen: b.v. ciprofloxacin

- Aminoglycosiden (i.v.): gentamicine, tobramycine, (amikacine)

- LET OP: vaak in combinatie met productie van ESBL!!!

Page 37: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Andere MRGNS ofwel BRMO’s

- Multiresistente Pseudomonas- niet behorend tot de groep van de Enterobacteriaceae, is een zgn. Non-

Fermenter

- “Opportunistisch” micro- organisme (brandwonden, bij cad, na selectiedruk door antibiotica, in urinekweken die “lang onderweg” zijn)

- Resistentie kan makkelijk ontstaan onder (mono)therapie (b.v. ciprofloxacin)

- Acinetobacter species (weinig virulent, non- fermenter, in ziekenhuizen)

- Stenotrophomonas maltophilia

Page 38: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Resistente gram positieve bacteriën:• MRSA

• VRE: vancomycine resistente enterokokken

• Enterokokken komen in de darmen voor

• Bij ernstig zieke patiënten kan deze bacterie een infectie veroorzaken waarvoor behandeling met antibiotica noodzakelijk is

• Het subtype Enterococcus faecium is niet meer gevoelig voor amoxixilline, amoxicilline- clavulaanzuur, wel voor vancomycine

• ziekenhuisepidemie

• Penicilline- resistente pneumokok

Page 39: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Zijn BRMO’s gevaarlijk?

• Voor gezonde mensen: Nee!

• Indien een infectie met BRMO (bv ESBL producerende Enterobacteriaceae) minder keuzes!!! Bv alleen iv therapie voor “simpele” UWI….

• In Nederland is ongeveer 5% van de algemene bevolking drager van ESBL-producerende darmbacteriën en dat percentage is de laatste jaren constant

• Mensen die geregeld vlees eten dragen niet vaker ESBL Extended spectrum beta-lactamases -bacteriën bij zich dan vegetariërs

Page 40: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Verschil MRSA MRGNS• MRSA Dragerschapsbehandeling mogelijk:

• Controlekweken worden afgenomen op de volgende momenten:

• 1e set: minimaal 2 dagen na afloop behandeling

• 2e set: 1 week na 1e set

• 3e set: 1 week na 2e set

• Na 3 sets negatieve MRSA kweken, valt de medewerker onder risicocategorie 3: (laag risico op MRSA dragerschap)

• Als na 1 jaar nog alle kweken negatief: definitief MRSA vrij.

• Geen dragerschapsbehandeling mogelijk voor MRGNS!

• Terughoudend zijn met antibiotica zodat gevoelige bacteriën weer de overhand krijgen

• Monitoren of patiënt nog drager is mbv kweek rectumwat

• 2 sets negatieve BRMO kweken, afgenomen > 48 uur na staken antibiotica, met minimaal 24 uur tussenpoze: BRMO vrij verklaring

Page 41: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Waar komt resistentie vandaan?

Kunnen we het tegenhouden?

Page 42: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Het begin:1928

• Alexander Fleming, bacterioloog St. Mary's Hospital, Londen

• Schimmel produceert antibacteriële stof

Page 43: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Penicilline: Een wondermiddel…

Page 44: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

De gouden tijden van de antibiotica

• Ene na andere middel werd ontdekt

• Sterfte aan infectieziekten daalde drastisch

• Tussen 1944 and 1972 steeg de levensverwachting met 8 jaar.

Page 45: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica
Page 46: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Ontdekking van antibiotica

“The time may come when penicillin can be bought by anyone in the

shops. Then there is the danger that the ignorant man may easily

underdose himself and by exposing his microbes to non-lethal quantities

of the drug make them resistant.”

Alexander Fleming 1945

Page 47: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica
Page 48: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica
Page 49: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica
Page 50: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica
Page 51: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Bijkomend probleem…:

• Resistentie ontwikkeling haalt productie nieuwe middelen in!

• Verwachting: Geen nieuwe antibiotica de komende 10 jaar

Page 52: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Belangrijkste reden voor resistentie is blootstelling aan antibiotica!!

Page 53: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

figuur 1: Verstrekte antibiotica (in DDD’s) per 1.000 inwoners per dag (bron: RIVM in samenwerking met SWAB)

Belangrijkste reden voor resistentie is blootstelling aan antibiotica!!

Page 54: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Collateral damage:Wat gebeurt er in je darmen tijdens (succesvolle)

behandeling van een UWI of pneumonie met cipro?

Hoe ontstaat resistentie tijdens AB gebruik?…:

Page 55: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Resistentie wordt doorgegeven aan andere bacteriën

Page 56: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Overdracht multipele R-mechanismen

Page 57: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Transmissie resistente stammen naar huisgenoten

Page 58: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Dus: Wat kan huisarts doen om resistentie tegen te gaan?

Minder antibiotica

Minder selectie

Minder resistentie

Behoud van therapiemogelijkheden voor de toekomst

Page 59: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

BRMO: gevolgen?• Minder behandelingsmogelijkheden, overlijden aan eenvoudige infecties

• Aanpassen therapie

• meer bijwerkingen

• minder effectief

• duurder

• Orale opties worden minder: opname iv therapie “simpele” UWI

• Extra infecties (MRSA huidinfecties)

• Ziekenhuizen:• Geen operatieve profylaxe

• Geen transplantaties, chemo, ICD plaatsing, prothese OK’s etc….

• Patiënten in isolatie verpleegd

Page 60: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

BRMO: tot slot

• MRSA: wordt in gelijke mate door huisartsen gezien, niet altijd herleidbare bron + mogelijkheden van eradicatie

• MRGNS: vanuit ziekenhuis, óf na veel antibioticumgebruik extramuraal!

• VRE patiënt: na ziekenhuisepidemie

Rationeel antibioticagebruik, ook door huisarts, om behandelmogelijkheden in de toekomst te behouden!

Page 61: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

LWI’s en UWI’s bij de huisarts

Rachida El Moussaoui (internist-infectioloog Maasstadziekenhuis) Mariana de Mendonça Melo (internist-infectioloog Erasmus MC)

Page 62: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Casus 1

• Niet-zwangere dame, 24 jaar

• VG: laatste 2 jaar: > 3 x / jaar cystitis

• Bezoekt huisarts met klachten van dysurie en pollakisurie

• Niet acuut ziek, temp 38.5 C

• Urineonderzoek:

- leuco’s +

- nitriet +

• Hoe classificeert u deze UWI?

• Verwijst u of gaat u het zelf behandelen?

• Doet u een kweek?

• Welke antibioticum kiest en waarom?

Page 63: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Cystitis

Page 64: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

UWI met tekenen van weefselinvasie

Cystitis in risicogroepen

Page 65: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Pathogeen in gecompliceerde UWI

E. coli (45-65%)

Enterococcus species

Page 66: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Therapie = Resistentie kennis

Page 67: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Therapie = Resistentie kennis

Page 68: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Therapie = Resistentie kennis

Page 69: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Therapie = Resistentie kennis

Page 70: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Therapie = Resistentie kennis

Page 71: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Vervolg casus 1

• 2 dagen later komt ze terug:

nog steeds dezelfde klachten, koorts, koude rillingen en flankpijn

• Urinekweek: groei van E. coli

Amoxicilline/clavulaanzuur R

Ciprofloxacine R

Cotrimoxazol S

Cefuroxim R

Fosfomycine S

Nitrofurantoine S

Gentamicine R

• Verandert u uw keuze?

• Hoelang behandelt u?

• Neemt u extra maatregelen tavde kweekuitslag?

• Geeft u nog advies ter voorkoming van infecties?

Page 72: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Therapie bij gezonde jonge vrouw, niet zwanger (ongecompliceerde UWI)

• 1e keus: nitrofurantoïne 5 dagen, 2 dd 100 mg of 4 dd 50 mg

• 2e keus: fosfomycine eenmalige gift 3 g, 2 uur na de maaltijd, bij voorkeur voor de nacht

• 3e keus: trimethoprim 3 dagen, 1 dd 300 mg voor de nacht

(conform SWAB)

Page 73: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Cystitis risicogroepen

Bij zwangeren:

• 1e keus: nitrofurantoïne 7 dagen, 2 dd 100 mg of 4 dd 50 mg (niet rond à terme datum)

• 2e keus: amoxicilline/clavulaanzuur 5 dagen, 3 dd 500/125 mg

Bij overige risicogroepen:

• 1e keus: nitrofurantoïne 7 dagen, 2 dd 100 mg mga of 4 dd 50 mg

• 2e keus: trimethoprim 7 dagen, 1 dd 300 mg voor de nacht

(conform SWAB)

Page 74: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Casus 2

Man 65 jaar met aanhoudende klachten van UWI wv reeds cotrimoxazol. Geen koorts. Geen CAD. Incontinent.

- Urine: L++, Nitriet +

- Urinekweek:

Groei van E. coli en P. aeruginosa, beide ciprofloxacine R

Page 75: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Casus 2

Page 76: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Vervolg Casus 2

• Hoe classificeert u deze infectie?

• Behandel je de patiënt zelf? Zo ja, met welke antibioticum?

Page 77: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Optimale AB duur bij gecompliceerde infectie

Page 78: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Casus 3

• Man 65 jaar met al langer prostatisme klachten, waarvoor verblijfskatheter (sinds 6mnd)

• Sinds 2 dagen pijn onderin de buik, koorts en algehele malaise

• Geen ander focus voor koorts

• Urine: leuko ++, Nitriet +

• Diagnose?

• Uitslag urinekweek en resistentie afwachten

• Start met ciprofloxacine en kweek afwachten

• Katheter wisselen, geen antibiotica

• Niets, bacteriurie normaal bij CAD

• Laten opnemen, dit ga ik niet zelf doen

Page 79: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Verwekkers in CAI-UWI

Catheter in situ < 10-14 dagen

• E.coli

• Suprapubic: S. epidermidis

Catheter in situ voor langere tijd(meestal maanden-Jaren)

• Enterobacteriaceae

• Serratia

• Providencia

• Acinetobacter

• Enterococcen

• Gisten

• Staphylococcen

Page 80: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Zin en onzin van beleid bij verblijfskatheter

Niet zinvol

• Profylaxe bij CAD

• Structureel testen

• Standaard profylaxe rond het catheterwissel

Wel zinvol

• Catheterwissel voor start AB

• Kweek voor start AB

Page 81: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Luchtweginfecties

Page 82: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Casus 1

• Man 80 jaar, bezoekt u in de winter

• Voorgeschiedenis: hypertensie

• Sinds 2 dagen spierpijn, gewrichtspijnen, (niet-productief)hoesten, kortademig

• Lichamelijk onderzoek: crepitaties links basaal

• Saturatie: 95%, bloeddruk 140/ 80 mmHg pols 80 min, Temp 37.8

• U bepaalt een CRP waarde: 40

Page 83: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Wat doet u?

1) Niets, hij heeft griep en ziekt het wel uit

2) Start met oseltamivir en geen antibiotica

3) start met amoxicilline

4) start met doxycycline

5) Verwijs patiënt naar de spoed

Page 84: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Pneumonie

Huisartspraktijk

• Viraal 37% (influenza)

• H. influenzae in 9%

• M. pneumoniae in 9%

• S. pneumoniae in 6%

• Legionella 0%

• Geen pathogeen (33%)

Opname ziekenhuis (geen IC)

• S. pneumoniae (18,5-41,5%)

• H. influenzae (4-8%)

• M. pneumoniae (6-12,6%)

• geen verwekker aantoonbaar40-50%

Page 85: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Resistentiedata huisartspraktijk

Page 86: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Is er een verwekker te voorspellen

• Kliniek helpt niet verwekker te voorspellen

• Diarree als enige significant symptoom bijlegionella

• Bij ouderen en patienten met co-morbiditeitnog moeilijker om verwekker te voorspellen

Farr BM, Kaiser DL, Harrison BD, Connolly CK. Prediction of microbial aetiology at admission to hospital for Pneumoniafrom the presenting clinical features. British Thoracic Society Pneumonia Research Subcommittee. Thorax 1989;44(12):1031-1035

Moine P, Vercken JB, Chevret S, Chastang C, Gajdos P. Severe community-acquired pneumonia. Etiology, epidemiology, and prognosis factors. French Study Group for Community-Acquired Pneumonia in the Intensive Care Unit. Chest 1994;105(5):1487-1495.

Page 87: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

• Vergelijking van x-thorax van patiëntenmet L. pneumophila, S. pneumoniae, M. pneumoniae, C. psittaci = geenverschil

• In Nederland studie met soortgelijkeverwekkers: verwekker kan nietvoorspeld worden aan de hand van afwijkingen op x-thorax (Boersma et al)

Ruiz M, Ewig S, Marcos MA et al. Etiology of community-acquired pneumonia: impact of age, comorbidity, and severity. Am J Respir Crit Care Med 1999;160(2):397-405. Ostergaard L, Andersen PL. Etiology of community-acquired pneumonia. Evaluation by transtracheal aspiration, blood culture, or serology. Chest 1993;104(5):1400-1407

Page 88: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Ernst van de ziekte

• Verschillende score systemen om het mortaliteitrisico binnen 4 weken te schatten

• Pneumonia severity index

• CURB-65/ in Nedeland AMBU-65 (ademfrequentie, mentaletoestand, bloeddruk, ureum en leeftijd > 65)

• CRB-65 : met name voor huisarts setting

Page 89: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Richtlijn CAP 2017

Page 90: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Therapie: CURB 0-1

1) amoxicilline po, 3 dd 750 mg po, duur 5 dagen

2) doxycycline, 1dd 100mg p.o. (eerste dosis 200mg), duur 7dagen (ook bij betalactamase allergie)

Alleen sneltesten van legionella als onvoldoende reactie binnen 48 uur of als klinische verdenking hoog is

Page 91: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Casus 2

Vrouw, 75 jaar

• Voorgeschiedenis: COPD met bronchieectasien

• Komt met griepachtige verschijnselen, benauwd en koorts

• Lichamelijk onderzoek: verhoogde ademarbeid, piepen over alle longvelden, crepitaties rechts onder

• CRP waarde is 80 nm/L en op de longfoto een klein infiltraat rechts

• U wil patiënte insturen, maar zij wil niet. U besluit haar zelf te behandelen

• Welke therapiekeuze maakt u?

Page 92: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Verwekker in COPD

• Colonisatie en infectie door H. influenzae en M. catharalisgezien bij patienten met COPD

• Geen studie die aantonen dat deze verwekker vaker eenpneumonie veroorzaken bij COPD ptn vs non-COPD ptn

• In bronchopneumonie wel veel vaker een H. Influenzae

Page 93: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Casus 3

• Man 67 jaar, overwintert in Frankrijk, maar is terug sinds een week

• Voorgeschiedenis: HT, DM en RA wv MTX

• Sinds 4 dagen algehele malaise, griepachtig beeld, hoesten, benauwdheid en nu ook purulent sputum

• Lichamelijk onderzoek; crepitaties links onder

• Saturatie 96%, Pols 92/min, Ademfrequentie 24/min, bloeddruk 120/65 mmhg, T 38.7

Page 94: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Wat doet u?

1) Ik start een antibioticum: amoxicilline

2) Ik start een antibioticum: doxycycline

3) ik start een antibioticum: anders dan amoxi of doxy

4) ik overleg met de infectioloog/ microbioloog over de keuze AB

5) Ik verwijs patiënt naar de spoedeisend hulp

Page 95: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Denk bij AB-keus aan:

Streptococcus pneumoniae

Page 96: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Take home message UWI

Wie is de patiënt ?

(vrouw/ man/ onderliggende ziekten/ CAD)

Kweken bij risicogroepen, falers en bij ptn met weefselinvasie!

Welke pathogeen meest waarschijnlijk?

Resistentiepatroon pathogeen?

Duur AB?

Page 97: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Take home message LWI

Wie is de patiënt?

Locatie van patiënt ?

(Thuis/ tehuis/ terug van een reis)

Hoe ziek is de patiënt?

Bacterieel of viraal?

Duur AB

Page 98: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Take home message

Page 99: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica

Bijzonder resistente micro-organismen in de eerste lijn

Bron: HUISARTS EN WETENSCHAP, augustus 2019

Denk ook aan de

Evaluatieformulieren

Doe mee met de kosteloze training

‘Cultuur-sensitief communiceren met migranten, met een focus op de communicatie rondom antibiotica’.

Zie de folder of zie www.ggdrotterdamrijnmond.nl/parca

Page 100: ABR Zorgnetwerk Zuidwest Nederland · deel van de bevolking (20 t/m 64-jarigen) Bron: Statline CBS ... •Hoewel de term ESBL strikt genomen staat voor de enzymen die de antibiotica