ELEKTRISCHBosch viert dit jaar het 125-jarig bestaan.De onderneming steekt ook nu nog veelmiddelen in innovatie.

HYDRAULISCHDe remenergie van het voertuig dat demotorbike launch coaster op snelheidbrengt wordt opgeslagen in de vorm vanhydraulische olie onder druk.

ONDERWIJSDe Technische Universiteit Eindhovenstart het komende academisch jaar eenbachelorprogramma Automotive.

AANDRIJFTECHNIEK

www.AT-aandrijftechniek.nl

Aandrijven - Besturen - Toepassen nr. 3 Maart 2011

01_Cover_01 03-03-11 08:28 Pagina 1

MAART 2011 AT AANDRIJFTECHNIEK www.AT-aandrijftechniek.nl 3

4 | NIEUWSColumn Ad Spijkers125 Jaar Benz Patent MotorwagenROVC leidt medewerkers Electrabel op

9 | TECHNISCH NIEUWSUV-transparante film voor beeldsensorenProductie in een schoenendoos

10 | BESTURINGENOpenSafety is een uitbreiding op het Po-werlink netwerk protocol voor veilig-heidssystemen. Een belangrijke eigen-schap is de veilige manier van distribu-eren van alle parameters.

14 | BESTURINGENIn het samenwerkingsproject ‘Neural Dy-namics’ willen onderzoekers een robot-systeem bouwen, dat de menselijke cog-nitieve vaardigheden nabootst.

15 | BESTURINGENRobot Amigo kan zelfstandig en zonderte knoeien een flesje water oppakken ennaar een patiënt in een ziekenhuisbedbrengen. Een project van de TU Eindho-ven om een world wide web voor robotste realiseren.

OP DE VOORPAGINA

29 | VAKBEURSMaintenance Next biedt een totaalover-zicht van de onderhoudsmarkt. Passievoor techniek staat van 12 tot en met 14april centraal.

30 | HYDRAULISCHTijdens de rit met de motorbike launchcoaster wordt een hydraulische zuigerac-cumulator gevuld met twee relatiefkleine pompen. Hierdoor is tot 30.000euro op de installatiekosten bespaard.

33 | MECHANISCHSchinfa Machinerevisie is een nieuwe Ne-derlandse machinebouwer van CNC-freesmachines en heeft in eigen beheerde Mill 300 gebouwd.

34 | MECHANISCHSchaeffler biedt een breed portfolio vanlageroplossingen voor waterkracht enkomt met nieuwe innovaties.

36 | MECHANISCHZeitlauf hanteert voor haar aandrijvingende meest recente kwaliteitsnormen die inde medische technologie gelden.

38 | ONDERWIJSDe Technische Universiteit Eindhoven isbreder georiënteerd dan algemeenwordt verondersteld. Het komende aca-demisch jaar start een bachelorpro-gramma Automotive.

42 | PRODUCTNIEUWSAandrijftechniek selecteerde belangrijkenoviteiten van deze maand.

46 | SERVICEServicepagina met agenda, colofon eninformatie over nieuwsbrief en website

24 | Elektrisch 30 | Hydraulisch

18 | BESTURINGENKan een badmintonrobot een geoefendebadmintonspeler verslaan? Met de snel-heid, nauwkeurigheid en intelligentievan Jada wel.

22 | ELEKTRISCHLinak ontwikkelde een actuator met in-gebouwde elektronica voor het parallelaansturen van een groot aantal zonnepa-nelen.

24 | ELEKTRISCHRobert Bosch viert dit jaar een dubbel ju-bileum. De onderneming bestaat niet al-leen 125 jaar, in 2011 is het ook 150 jaargeleden dat oprichter Robert Bosch werdgeboren.

26 | VAKBEURSMet de kernpunten industriële automati-sering, energietechnologieën, toeleve-ring, service, aandrijf- en regeltechniek,zal de Hannover Messe 2011 de belang-rijkste trends in deze sectoren tonen.

AANDRIJFTECHNIEKAandrijven - Besturen - Toepassen Maart 2011 nr. 3 INHOUD

38 | Onderwijs

De X-life premiumkwaliteitlagers van INAen FAG zorgen voor wrijvingsarme enonderhoudsvriendelijke lageringen invloeistofpompen. De pompen functione-ren daardoor duidelijk langer en be-trouwbaarder.

Schaeffler Nederland BVinfo.nl@schaeffler.comwww.schaeffler.nl

03_Inhoud_03 07-03-11 10:04 Pagina 3

www.AT-aandrijftechniek.nl MAART 2011 AT AANDRIJFTECHNIEK4

RecyclingWij horen veel leveranciers enorme verha-len houden over duurzaamheid, milieu enmeer van die modekreten waar de halva-rine-, zeeppoeder- en verzekeringmarke-teers ons in de televisiereclame ook meedoodgooien. Nu wil het toeval, dat wij bin-nen Eisma Industrialmedia behalve Aan-drijftechniek ook een blad Recycling Ma-gazine hebben. Ik vroeg een in beide we-relden bekende freelancer om voor beidebladen eens een artikel over de recyclingvan aandrijfcomponenten te schrijven.Twee verhalen voor de prijs van één dus.Helaas was het resultaat ronduit pijnlijk.Als uitgangspunt fungeerde een mailingaan een aantal gerenommeerde aanbie-ders uit de aandrijfwereld. Pas na een her-inneringsmail reageerden er twee meteen beschrijving hoe ze met recycling vaningenomen apparatuur omgaan, en een-tje antwoordde dat het bedrijf niets aanrecycling doet. Goed, deze drie bedrijvennamen dus de moeite om te reageren,maar de rest liet niet eens van zich horen.Ik weet niet hoe u het ervaart als een rela-tie gewoon niet reageert op een vraag,maar ik vind het niet beleefd.Ik ben ook bang dat die ene die aangafniets aan recycling te doen, representatiefis voor de branche. Oude hydropompen,persluchtcilinders, koppelingen en elek-tromotoren worden kennelijk rücksicht-slos bij het oud ijzer gekieperd. Ergenskan ik het nog wel begrijpen ook. De ma-teriaalprijzen liggen bij inkoop hoog,maar bij verkoop plotseling heel laag. Hetproduceren van nieuwe hydropompen bij-voorbeeld gebeurt seriematig en econo-misch verantwoord. Maar af en toe een ofeen paar pompjes slopen en de onderde-len sorteren op materiaal terwijl dat nietsoplevert, is economisch natuurlijk niethaalbaar. Maar duurzaamheid begint ophet tekenbord en eindigt bij een verant-woorde afvoer. Voor dat laatste valt te vre-zen. Van het ‘beter milieu’, ‘groene ener-gie’ en ‘duurzaamheid’ van aanbieders,machinebouwers én -gebruikers krijg ikdaarom toch een beetje een vieze smaakin de mond.

Ad SpijkersRedactie.aandrijftechniek@eisma.nl

125 Jaar Benz PatentMotorwagenCarl Benz is een icoon in de geschiedenis van de automobiel. Ter gelegen-heid van het 125e jubileum van de Benz Patent Motorwagen herdenkt hetDeutsche Museum Verkehrszentrum in München in een kleine speciale ten-toonstelling de uitvinder en zijn werk. In het middelpunt van de expositiestaat de originele auto waarop octrooi is verleend.

De speciale tentoonstelling vertelt het verhaal van Carl Benz in de context van de pro-blemen bij de start van de firma Benz en de groei van automobiel tot ongeveer 1900.De expositie vergelijkt het benzineconcept met de concurrerende alternatieven vantoen, zoals stoom- en elektrowagens.Behalve de Benz Patent Motorwagen worden onder andere de stoomwagen van LéonSerpollet en de Amerikaanse Mobile Company gepresenteerd, evenals een Baker ElectricRoadster als bewijsstuk voor een tijdperk van de automobielontwikkeling, waarin detechnische diversiteit het proces bepaalde.

Alternatieve technologieënLange tijd schatte men alternatieve voertuigaandrijvingen niet op de juiste waarde voorde automobielgeschiedenis, gegeven de mislukte technische constructies. In een tijd,waarin opnieuw naar aandrijfalternatieven wordt gezocht, staan ze echter opnieuw inde belangstelling. Want de successen en mislukkingen van de verschillende voertuig -typen vertellen veel over de mechanismen die ertoe bijdroegen, dat de automobiel metverbrandingsmotor de afgelopen eeuw deze wedstrijd domineerde.Een deel van de oorzaken voor het afvallen van de stoomwagen en de elektromobielenwas de technische uitvoering. Veel van de problemen, zoals bijvoorbeeld de ontwikke-ling van krachtige batterijen, was toen niet op te lossen. Een belangrijke rol kan menechter ook toeschrijven aan de toenmalige automobielcultuur en de gemeenschap vanwelvarende gebruikers, die vooral belang hadden bij snelle, krachtige voertuigen.

Inl.: Deutsches Museum, tel.: (+46) 89 2179-1, www.deutsches-museum.de

Een blik in de tentoonstelling ‘Benz & Co. - 125 Jahre Benz Patent Motorwagen

(foto: Deutsches Museum)

04-07_Nieuws_04-07 07-03-11 13:22 Pagina 4

MAART 2011 AT AANDRIJFTECHNIEK www.AT-aandrijftechniek.nl 7

Demcon opent vestiging inEindhovenHigh-end technologieleverancier Demcon opent per 1 april eenvestiging in Eindhoven. Naast het hoofdkantoor in Oldenzaal ende Amsterdamse vestiging die vorig jaar werd verworven door deovername van Finapres Medical Systems, vormt deze derde vesti-ging een nieuwe mijlpaal op het groeipad dat Demcon al jaren be-wandelt.Voor Demcon was 2010 een zeer goed jaar: de omzet steeg, auto-noom en dankzij genoemde overname, met 15% tot boven de 10 miljoen euro. Het personeelsbestand groeide met twintignieuwe medewerkers tot bijna honderd. Grote opdrachten vanonder meer FEI en het Amerikaanse Stryker zorgden voor eengoedgevulde orderportefeuille. Vanwege de aanhoudende groei oriënteert de onderneming zichop nieuwe huisvesting voor het hoofdkantoor in Twente, met uit-gebreide faciliteiten voor (cleanroom)productie. Dit voorjaar wordthierover een besluit verwacht.

Inl.: Demcon, tel.: (0541) 57 07 20, www.demcon.nl

Mijnsbergen sluit zich aanbij Indutrade BeneluxIndutrade Benelux heeft per 1 januari de aandelen van Mijnsber-gen uit Mijdrecht en zusteronderneming ATB Automation uit Sint-Pieters-Leeuw (B) overgenomen. Beide ondernemingen wordenop zelfstandige wijze voortgezet door het huidige management. Indutrade Benelux is een onderdeel van het Zweedse beursgeno-teerde Indutrade AB. In de Benelux vallen hier onder andere onder:Hitma, Ammertech, Douwes International, Gimex, HP Valves, Alu-glas en Hanwel. Met deze acquisitie is Indutrade een bedrijf rijker dat exact voldoetaan het profiel van de bedrijvengroep. Mijnsbergen gaat deel uit-maken van de sectie Special Products binnen Indutrade.Directeur Daan Wouterse zal de dagelijkse leiding eind 2011 over-dragen aan de huidige managers Olaf van de Ven en Henry le Noble.

Inl.: Mijnsbergen, tel.: (0297) 28 58 21, www.mijnsbergen.nlIndutrade Benelux, tel.: (0297) 51 46 14, www.indutradebenelux.nl

Kort Nieuws4Het aandrijf- en besturingsbedrijf

Control Techniques uit Sliedrechtbezoekt bedrijven met haar eigenbeursstand. Een vrachtauto is om-gebouwd tot demonstratie- en trai-ningsfaciliteit en rijdt sinds kortdoor Nederland. Bedrijven kunnenhet productenpakket bekijken ener is tevens gelegenheid om eentraining te volgen.

4Cito Benelux verzorgt al een aantaljaren met succes praktijkgerichteseminars en themadagen. Eigenspecialisten maar ook deskundi-gen van buitenaf delen hier hunkennis en ervaring met de aanwe-zigen. Ook dit voorjaar biedt hetmoederbedrijf van de Benelux-ves-tigingen van Phoenix Contact, Rit-tal en Eplan weer verschillendenieuwe technologieseminars.

4EuroSkills zijn de Europese kampi-oenschappen voor het vakman-schap waarbij elke twee jaar hon-derden jonge vakmensen in ver-schillende vakgebieden tegenelkaar strijden. EuroSkills 2010, ge-houden in Lissabon, is afgeslotenmet achttien gouden medaillesvoor Nederland. Het team Mecha-tronica won in het vakgebied me-chatronica dankzij financiële als-ook facilitaire steun van Festo Ne-derland en haar medewerkers.

Op 24 maart organiseert Techwatch voorde vijfde maal de beurs en conferentieHightech Mechatronica. Het event is ge-richt op technici, ontwikkelaars, technischmanagers en beslissers in de mechatro-nica en geavanceerde machinebouw.Op de beursvloer vindt u aanbieders vanengineeringservices, diensten, tooling,prototypingservices, productie en geavan-ceerde assemblage. Machinebouwerskunnen er kennismaken met de experts

Mijnsbergen zal binnen Indutrade verder

groeien en doorontwikkelen (foto: Mijnsber-

gen)

Keynote-

sprekers

tijdens de

conferen-

tie (foto:

Tech-

watch)

Stryker maakt met

Mim-technologie on-

derdelen voor chirur-

gische instrumenten

(foto: Demcon) Conferentie ‘Dedrijvende krachtvan Robotica'Op 27 april organiseert Roboned haar eer-ste conferentie, genaamd ‘De drijvendekracht van Robotica: Technologie, Onder-wijs en Maatschappij’. De conferentie zalzich richten op de aspecten die het moge-lijk maken dat robots daadwerkelijk inge-zet kunnen worden waar dat nodig is. Enwel op een dusdanige manier dat de Ne-derlandse economie en de burger daarprofijt van heeft. Een belangrijk aspect istechnologie, maar zeker net zo belangrijkis onderwijs en maatschappelijke accepta-tie.Roboned is een platform voor bedrijven,kennisinstellingen en maatschappelijke in-stellingen die zich bezighouden met robo-tica in Nederland. Het doel van Roboned ishet ontwikkelen van visie op de gewensteNederlandse roboticasituatie over een x-aantal jaren. Het uiteindelijke streven ishet genereren van een sterke Nederlandseroboticamarkt. Met deze conferentie wilRoboned een overzicht geven van destand van zaken van de technologie.

Inl.: Roboned, tel.: (053) 489 27 78,www.roboned.nl

Vijfde Hightech Mechatronicaen professionals die ze kunnen onder-steunen bij de ontwikkeling en productievan hightech systemen.Op het evenementis de hele keten vertegenwoordigd. Bedrij-ven die tussen idee en markt alles willenuitbesteden en zelf geen mechatronica-ontwikkeling of productie willen doen,vinden op Hightech Mechatronica allesvan hun gading.De marktsegmenten die dit jaar tijdens demanagementsessies worden behandeldzijn onder andere solar en precisietechno-logie. Het evenement wordt gehouden inhet NH Conference Centre Koningshof inVeldhoven.

Inl.: Techwatch, tel.: (024) 350 35 32,www.techwatch.nl

Nieuws

04-07_Nieuws_04-07 07-03-11 13:22 Pagina 7

Technisch nieuws

Deze machines zouden ondanks hungeringe afmetingen nauwkeurig steedskleinere en complexer wordende werkstuk-ken voor de medische techniek, optiek, py-rotechniek, mechatronica en (micro) ma-trijzen voor de werktuigbouw kunnen pro-duceren.De trend in de industriële microproductieverandert van eendimensionale massapro-ductie naar een steeds grotere variëteitvan producten in afnemende aantallen enmet kortere innovatiecycli. Moderneultra/precisiemachines kunnen onder

Met SFM hebben

onderzoekers van

de Helmut Schmidt

Universität een

nieuw concept voor

industriële micro-

productie ontwik-

keld (foto: HSU)

UV-transparante film voor beeldsensorenBeeldsensoren zoals die in mobiele telefoons worden ingebouwd, zijn in som-

mige gebieden kleurenblind. Dat ligt aan een laag die ultraviolet licht niet door-

laat. Daarom zijn deze CMOS-chips tot nog toe niet geschikt voor spectrosco-

pie. Een nieuw productieproces maakt deze laag transparant, waarmee de sen-

soren geschikt worden voor speciale toepassingen.

CMOS-beeldsensoren zijn al lang stan-daard in de consumentenelektronica, bij-voorbeeld in mobiele telefoons en digitale

deze omstandigheden maar zelden eco-nomisch worden ingezet. Daarbij groeitjuist in de microproductie de behoefteaan nieuwe machines met aangepaste af-metingen die economisch en ecologischbeter werken dan tot nog toe.

Square Foot ManufacturingHet idee achter Square Foot Manufactu-ring (SFM) is, dat machines zo klein, lichten flexibel worden gemaakt dat ze binnenkorte tijd kunnen worden omgebouwd enafgesteld. Daarbij worden de machines af-

hankelijk van de bewerkingstaken van hetwerkstuk op de plaats gepositioneerd, enniet andersom. Nieuw daarbij is dat dewerkruimte van de machine de ruimte vanhet werkstuk overlapt. Daardoor kunnenmeerdere machines tegelijkertijd aan eenonderdeel werken en afhankelijk van debehoefte flexibel naast elkaar, boven el-kaar maar ook vrijgesproken of op een rijworden geplaatst.

Inl.: Helmut Schmidt Universität, tel.: (+49) 40 6541-1, www.hsu-hh.de

camera's. Ook in andere toepassingsgebie-den is de opmars niet te stoppen. Onderandere de automobielindustrie heeft depotentie van optische halfgeleiderchipsontdekt en gebruikt ze steeds vaker in be-stuurders-assistentiesystemen. Dit varieertvan parkeerhulp en rijbaanherkenning totaan dode hoek waarschuwsystemen.

KleurenblindSensoren die lichtsignalen in elektrischepulsen omzetten, moeten bij speciale toe-passingen veel kunnen verdragen zoals eenhoge omgevingstemperatuur of vochtig-heid. Daarom worden CMOS-componen-ten tijdens de laatste stap van het procesmet een laag siliciumnitride (SiN) afgedekt.

CMOS-beeldsensoren kunnen in de toekomst in de professionele mi-

croscopie worden gebruikt (foto: Fraunhofer)

MAART 2011 AT AANDRIJFTECHNIEK www.AT-aandrijftechniek.nl 9

Met behulp van Square Foot Manufacturing (SFM) willen we-

tenschappers van de Helmut Schmidt Universität in Hamburg

een revolutie in de industriële microproductie ontketenen. Ze

gaan daarbij uit van ‘productie in een schoenendoos’: kleine

maar flexibele machines die met een soort bouwdoossys-

teem in weinig stappen en met geringe kosten op elke

nieuwe eis kunnen worden ingesteld en aangepast.

Productie in een schoenendoos

Deze chemische verbinding vormt eenharde laag, die de sensor beschermt tegenmechanische schades en het binnendrin-gen van vocht en ionen. Deze zogehetenpassivering wordt voorgeschreven door deindustrie. De siliciumnitridelaag laat echtergeen licht in het UV- en blauwe kleuren-spectrum door, zodat CMOS-sensoren voorindustriële- of speciale camera’s daaromgedeeltelijk kleurenblind zijn.

Extra processtapOnderzoekers van het Fraunhofer-Institutfür Mikroelektronische Schaltungen undSysteme (IMS) in Duisburg hebben eennieuwe processtap voor de beschermlaagontwikkeld waardoor de optische eigen-schappen verbeterd worden. Door hetstikstofaandeel in de laag te verhogen,wordt de bandbreedte ook groter. Dit be-tekent, dat het licht meer energie dan hetUV-licht nodig heeft om door het materi-aal geabsorbeerd te worden. De sensor ishiermee transparant geworden in hetblauwe en het UV gebied.

Inl.: Fraunhofer IMS, tel.: (+49) 203 37 83130, www.ims.fraunhofer.de

09_technisch nieuws_09 07-03-11 10:06 Pagina 9

Probeer AT-aandrijftechniek met 20% korting! Aandrijftechniek is zakelijk en informatief. Aandrijftechniek brengt onafhankelijke informatie over ontwerp, constructie, onderhoud en toepassing van componenten en (besturing-)systemen. Het magazine bevat een interessante mix van nieuws, vaktechniek, reportages en natuurlijk veel productinformatie. De teksten zijn kort, zakelijk, krachtig en staan boordevol relevante informatie. De techniek wordt vertaald naar de praktijk! Aandrijftechniek richt zich hierbij op de volledige breedte van uw vakgebied. Wilt u ook profiteren van het voordelige ‘Introductieabonnement’? Vul dan onderstaande bon in en stuur deze zonder postzegel naar onderstaand adres. Of mail uw gegevens naar abonnement@eisma.nl Veel leesplezier en inspiratie!

Antwoordstrook ‘Introductieabonnement op Aandrijftechniek Ja, ik meld mij aan als nieuwe abonnee van Aandrijftechniek en ontvang hierbij 20% korting.

Ik betaal voor het eerste jaar slechts € 185,- (excl. BTW) in plaats van € 231,- (excl. BTW)

Naam:…………………………………………………. Postcode:……..………………………………

Adres:…………………………………………………. Telefoon:………………………………………

Plaats:…………………………………………………. Handtekening:………………………………

E-mail:………………………………………………….

U kunt de ingevulde bon opsturen naar Eisma Industrialmedia BV, antwoordnummer 155, 7000 VB Doetinchem. Abonnementen gelden tot wederopzegging. Opzeggingen dienen schriftelijk en tenminste 1 maand vóór verschijnen van het laatste nummer van de abonnementsperiode te geschieden. Prijzen gelden alleen voor Nederland, andere landen op aanvraag.