WWW.AEL.AF

په اسالم کې د برش حقوق

ل کال۴۹۳۱

WWW.AEL.AF

په اسالم کې د بشر حقوق د کتاب نوم:

پوهاند حبيب الرحمن هاله لـيکـــــوال:

محمد اکبر نيازی ژباړن:

د افغانستان ملي تحريک، فرهنګي څانګه خـپرونـدی:

www.melitahrik.com وېــبپـاڼـه:

ژباړن کمپوز:

ضياء ساپی : ډيـزايـن

فياض حميد پښتۍ ډيزاين:

ټوکه ۰۱۱۱ چــاپشمېـر:

م۵۱۰۲ل کال/ ۰۹۳۱ :ـالـچــاپـکـ

(۳۱د تحريک د خپرونو لړ: )

WWW.AEL.AF

لړلیک

مخ سرلیک

۱.....................................................................................سريزه.............

۵د ژباړن سريزه.....................................................................................

۶و ته يوه عمومي کتنه.........په اسالم کې د بشرحقوق لومړی څپرکی:

۷.............................و په اسالمي چوکاټ کې ازادي.........د بشر حقوق

۱۱.......نه.....ینځ پرتلد اسالمي او غربي فکر او عمل ترم بشر حقوق: د

۱۱...........................................د حقوقو او ازادۍ قراني مفهوم ..............

۱۱................................په اسالم کې د بشر حقونو څانګې...................

۳۳............................................................... کې د بشر حقوق غربپه

۳۶................................................و اسالمي نسخه...........د بشر حقوق

۳۷...............................................: عمومي اساسي حقوق..............الف

۳۷.................................................د يو اسالمي هیواد وګړو حقوق: ب

۳۳....................................................: د دښمنانو حقوق....................ج

WWW.AEL.AF

۳۳..............................................................................د: د ښځو حقوق

۳۱...................دبشر حقوقو مسايلو د حل الرې په توګه.........اسالم

دويم څپرکی

۱۱....................................و عمومي تیورۍ...په اسالم کې د بشر حقوق

۱۱نامه کې د بشر حقوقو وده.................................په بنسټیزه نظامـ ۱

۵۱................................................ق......................ـ په اسالم کې حقو۱

۵۱................................................................الف: مالوم او مجرد حقوقو

۵۳..................................................................: نسبي او قطعي حقوقب

۵۳..........................................................: د خدای) ج( او بنده حقوقج

۵۳.................................................و مشخصاتقدای او بنده د حقود خ

۵۱................................: په شتمنۍ او په پورونو کې ټاکل شوی حق.د

۶۶................................................................هـ: قانوني او ديني حقوق

۶۶...............................................................کيـ په اسالم کې خپلوا۳

۶۱................................................د خپلواکو اعمالو ډولونه..................

۶۷..........................................................ټوله ايزه خپلواکۍ.................

WWW.AEL.AF

۶۷.............................................................ټوله ايز واکونه...................

۶۷...................................................................ـ په اسالم کې دندې۱

WWW.AEL.AF

د تحريک يادښت

و ګرانتتو تتپتتپ پ تت هتتپ تتپ کاا )ل ۳۱۳۱(د افغانستتنام ي تتر تحر تتک د هېوادوا و سره ژينپ هړې وه چپ د دې هال پپ به ر هپ بپ )ش عنوانونتپ بتې بې دينتر ع يتر ادبتر او نتو ن ا اختاې تپ نتو نپ تتپ ويانتلې هتو ي تر

يتتپ نې تتپ پتتوېه او د يتتوې پرتي نتتپ ۸۲تحر تتک دا ژينتتپ د يتتاد هاتتل د هتت پتتر ) دوا تو تتپ ويانتلې هتړل غونډې پپ ترڅ هتپ يتپ شت عنوانونتپ ع يتر اختاې هېوا

پتپ به تر هتپ کا ل ۳۱۳۱)ي ر تحر ک پپ ياده غونډه هپ ژينپ وهتړه چتپ د

عنوانپ بې بېت ع يتر ۳۱۱س ) ټ بپ انشاء اهلل د لای )ج پپ نصرت نول طب عتر بتره ده چتتپ دا استانپ هتتاې نتپ دی تتر واختاې نتو نپ تتتپ ويانتلې هتت

تحر ک ن نګ هو هړی چتپ تپ ر و ي زيات زياې او زحيت تپ ايت ا ر دا ژينپ بپ هم د تېرې ژينپ پپ څېر عي ی هو دا اخر چتپ سناستو پتپ کې هتپ

چتپ د چتا ژينپ هتړو اختاېو تپ ېي تپ څیتپ دی س عنوانونو)دی د هيلې هېاادواد ېايپ اغونل ي ر تحريک ه پ ر چپ پ دې اختر څیتپ بتپ زيتو

پپ زيه پوېې ګ پ پوېتپ هړ ي تر تحر تک تپ نو تو هغتو ،وا تو ژبتايون،و سيونچاېو يا ر او يعنو يرسننلويانو او چا چاېو څیتپ چتپ ددې اختاېو

ګرت تتا هتتړې او دا يتتو بتت ستتره يرستتنپ او ي يتتپ د چتتا پتتپ دې نتتول به تتر هتتپ د زيه پ هويپ يننپ هتو او هتوې ودانتر وېتتپ فرهنګر به ر يپ بريا ی هړی

واير

د هېواد د فرهنګ د ښېرازۍ پپ ه پ

د افغانسنام ي ر تحريک فرهنګر څانګپ

WWW.AEL.AF

1

سریزه

دبشر حقوق زمونږ د ژوند بنسټیزه او په عین وخت کې د ګړې ل ېه

مینځه وړونک موضېو ده کېه ېه دېل د ودیځېو و نېو سی سې

خوځښتونه او و نیز بد ونونه د رس نس دورل وروسته د پود نو په اثې ر

ک د بشرحقوقو د مفکورو ښک روندوی کوي خو په واقیعت کې دهېه

وستنیو پی یو ک خپله د نفوذ الر د هرب په ور پرانستله امر په دوه ور

د ملړرو ملتونو ه ګوړېدو او پرمختګ وروسته د بشرحقوقو د ن یېوا

اعالمئ په چوک ټ کلکه مب رزه وک ه او په ورسېتیو سېیزو کې پېرل

ینړ ر خورا زی ت شو.

لفې په بشرحقوقو د ینړ ر عوامل د بیالبیلو سی سې ګری نې و مخلت

دورل ګڼل کیږي پدل م ن ددل پرځ ی چې قې نون او اخالقې هېب ه

و ري نو ډېر ځل د سی س کتیکونو په وګه ک رول شوي رنړه چ

په د ه وخت د ف شیزم او ورپس د سوسی یزم په وړاندل وک رول شول

او ه د وۍ سره سره اوس رل د اسالم بنی دګرای پېه وړانېدل ګټېه

ي.اخیستل کیږ

په یوه خبره در وخت چ د هربی نو ګټ ه خطر سره مخ مخ شوي نو د

بشر حقوقو ه الرل ی په وړاندل مب رزه او بیر ه رالسه کو و پ ره یې

ک رو دمدا د بشرحقوقو د مال د ادع په رڼ کې وو چې دامریکې

متحده ای الت ی د شوروي ا ح د او کویټ ی د عراق ه سېل خېه

وژهورل او د سوم ی د سی س بحران د ه مینځه وړ و پ ره یې خپېل

عس کر و یږل. د سی س الرو په ک رو و سره د بوسنی د خلکو د حقوقېو

WWW.AEL.AF

2

س ن پ ره الریون وشو رد ېه پېورل چې د بشېرحقوقو موضېو د

کرهی نو انړیزو خه ګال او په اسېالم اخالقې میعې رونو ینړېه او د

چوګ ت ک ور ه ځ ی ورنک ل ش نو د بشرحقوقود مال ادع ق نون په

به ه شو شع رونو خه بل ه نه وي د بشېرحقوقو اعالمیېه چې پېه

هرب دیوادونو ک پرل ډیره کیه کیږي نو دا یو هیرقې نون سېند دی

چ یو و ښک ره م دل ري چ راوسه د ملل متحد س زم ن ه ېوري

د د عمل پلې کو ېو پې ره راوسېه کومېه نه دي صویب ش او د

ن یوا ه اهو ن مه نه ده ګوړه شول او راوسه ی د اړوندو ادارو د پېرمخ

بیو و پ ره کومه اداره نه ده رامینځته شول او راوسه یې د مخې فینو

پ ره کوم مقررات او قوانین نه دي وضع شوي محکمه نه ده رامینځتېه

ا چ ه دمدا اوسه د ملل متحد س زم ن ه و چ شول او ر و و اړینه د

د امنیت په شورا ک د ویټو حق ري پخپل مینځ ک بعېی ېه مېن

ود ه دل سره سل کمزوري دیوادونو د بشرحقوقو د مال سې ن او

ادع خه دیڅ هوښتنه نش کوالی.

ک پداس ح ل ک د بشرحقوقو د دف وړ اوازونو د ن ۍ په ګوټ ګوټ

د یلی وس یلو په وسیله د وګ و هوږونه ی ک ڼه ک ي دي

د دریم ن ۍ دیوادونه په ځ نړ ل وګه د اسالم دیوا دونېو د ا بې عو

حقوق چ ب برخلیکه او بې دفې پې دي اوس دېل د واکمنېو او

سرم یه دارو خلکو ه خوا رپښو الندل او د مال پ ره ی مدعی ن دېل

وګه مرسته نه کوي خو ه بده مرهېه د بشېرحقوقو د مال ې په ښک ره

مدعی ن یوازل په رسنیو ک د اړوند رپو ونو په خپرو و او ش په ن مېه

خبرو سره خلک هو وي. دیچ د متخلف نو پ ره کومه ګزا ونه کله او نه

WWW.AEL.AF

3

ی دل پر وړاندل خپل هبرګوونه وښودل دیڅ موسسه ی س زم ن نشته

قو د متخلف نو په وړاندل ی قوانین وضع او په سمه وګه چ د بشرحقو

ی عمل ک ي او احیآ دل دا قوانین وضع شوي خو په بشپ ه وګېه پېه

یورۍ ک پ او په عمل ډګر ک دیڅ ډول اقېدام ت نېه دي رسېره

که په رښتی دل ن یوا ه و نه د خپلو ه و د بشرحقوقو مال کوي ,شوي

قوقو ش په نوم ن یوا اعالمی او شع رونه خه یراو نو ب ید د دبشرح

د هوره اسالم کلتور ه مخ یوه ګه نشمو ه مسوده ګېوړه او صېویب

ک ي ځکه اسالم سپیڅل دین حقوقو بشر یېوازل پېه یېوري ډول نېه

پیژن بلک د عمل کو و پ ره ی داس ع دالنه او ګټور ګ مونه پور ېه

یر ژوند ک ک ي او نه به ی پېه را لېونک کې کوي چ نه ن یوا و په

پور ه ک ي اسالم پخپل یو نیل زر کلن عمر ک ور ه په بشپ ه او ګټېوره

وګه پ ملرنه ک ل ده اسالم په داس پراخه وګه دل ورل پ ملرنه ک ل

چ د انس ن نو دژوند پرمه ل حقوقو ر نګ ه مېر وروسېته حتې د

حقوق کل دي.ګنین پروخت ی دل ځ نړ ي

د ن یوا و اړ ی وو ه په کتو سره په اسالم پود نو ب ندل ده چ ر نېورو

مخک ش اوننیو بشرحقوقو ک ه قران او ایتونه خه ګټه واخل .

ک ل په ایران کې د بشېرحقوقو د ېدقیق ۶۶۱۱ ه نیکه مرهه چ په

نفېرانس پېه الره مط ع پ ره په په اسالم قوانینېو او عق یېدو والړ ک

واچول شوچ پک د ن ۍ ډیرو اسالم دیوادونو ع م نو ګېوون کې ی

دمدا ډول د ه حقیق او ژورل مق چ په کنفرانس ک وړانېدل .وو

شول د یو اثر په وګه را و او ګوړ شو حت ددل کت ب ژبې ړه وروسېته

بی په انړلیس ژبه دل چ پ شو.

WWW.AEL.AF

4

ادو یکوالنو په ا ح دیه کې د کتې بونو د کله چ په اف نست ن ک د از

چ پ اداره پرانستل شوه نو م ه یراثر خه په ګټې اخیسېتن د دوه

کت بونو یکل م ه راوسپ رل شول چ یو د په اسالم ک د ښځو حقېوق

اوبل ی په اسالم ک د بشر حقوق زم په ه ړه شول.

راوژب ړل شېو نېو د رنړه چ وم ۍ رس ه ډېر ه انړلیس ژب خه

کمپیو ر او نورل چ رل ی دل ډی په چټک سره پ ی ه ورسیدل خېو

ه بده مرهه ه م ستونزو ه کبله ددل کت ب د یوک ل پ ره وځنوید

د روان ک ل د دوب په ودو ورځو ک د ازادو یکواالنو د ا ح دی خه د

دا چ د وم ي کت ب دویل کت ب د ګوړو و پی م خپور شو ه یول خواد

په پر له د دویل کت ب موضو یو ه پراخه وه او ه بل خېوا د د ېه د

چمتو کو و موده دل ډیره نوه وه او ه دریل اړخه په دیېواد کې روانېو

وین ویدونکو او رینړلو چ رو د مواد په را و و ک ارام نېه پرېښېودم

ن وو نېو مې دېل دل پداس ح ل ک چ موندل ی دل خورا سېتونزم

موضو اګم کتنه خو و و اړخونو ه وک ه ددل پ ره چ زی ت وخت

م نه در ود او موضو دل پراخه نوکیدای ش چ په ځینو ځې یونوک

را خه اشتب د ت شوي خو دومره م رسره ک ي چ یو وستونک ه

ددل پوده ورک م چ په را لونک ک ې وک ه حقوقېو سېره ېوب

او په پ ی ک د اف نست ن د ازادو یکواالنو ا ح ی په ځې نړ ل ونک ي.

وګه ه پروفیسور رسول امین د ا ح دی مشر د وف د ګریدل مسېول

ز می دیوادمل ه شهنواز ګ نب ز او ېه سیدحسېن پ چې کمپیېو ري

کمپووزر خه یوه ن ۍ مننه کوم.

پود ند حبیب ا رحمن د ه

ښورېحی ت اب د ېې پ ۶۶۳۶وږی ۵۲

WWW.AEL.AF

5

د ژب ړن خبرل

د وی ښتن ع ی شکر ادا کوم چ دا دی د خپلو ژب ړو ۍ م

په اسالم ک د بشر حقوقو ر ژب ړل پورل رواهځو ه.

په اسالم ک د بشرحقوق کت ب چ د ښ هل است د پود ند حبیب

شېوی او د بشېرحقوقو د ا رحمن د ه ه خوا په دري ژبېه یکېل

بیالبیلو اړخونو په اړه ګټورل او په زړه پورل خبېرل او الرښېوون

ري پدل و وانیدم چ پښتو ژب ه ی راوژبې ړم ر ېو پښېت نه

وستونک دل ه دل ګټور اثر خه ګټه پور ه ک ي او دیلېه ېرم

چ وستونک به پک د بشرحقوقو اړوند د خپلو یو پوښېتنو

بونه دل پیداک ي.ځوا

خو ه وک و رادیس چ زیږد ی یل د خپل دیواد او قوم ن خوا و

ځورو ل او ه خپلو پښتنو مشرانو سخت ګیله من ال راوسه م دا

ګیله پرځ ی پ ی ده. د د ه احس س او مسېو یت ېه مخې چې

ښتن ع ی او د دل خپل همځپل قوم چ د ن پودۍ په ور ی رو

کوي په وړاندل در ود او د ژوند رپ یه به ی و رم نو مې ک ژوند

دل ددل مسو یت د ادا کو و پ ره د کت بونو ژبې ړل ېه چې اوس

مه ل د پود په ډګر ک ور ه ستره اړ ی یدل کیېږي مېال و ېه

ر و د پود ه اړخه ددل قوم او ژب حق ر خپل وس ادا ک م.

WWW.AEL.AF

6

پرکی وم ی

و ه عموم کتنهرحقوقپه اسالم ک د بش

چې د ېه وخېت ه کومه وخته چ انس ن ن ۍ ه سترګ ه و په ځ نړ ل وګه

مکلفیتونېو خېه دېل واو نو د یورۍ ه مخ د یو حقوقېپیل کی و نیز ژوند

.لبرخمن شو

و په ورکو و ک حقوقد بنسټ که: د و ن افرادو د د وی پرخو د ب شمېره نظرونو

و ن هې ي او یوازل په نوم د د وی حقوقو ه پ ملرنه او داس نور...ند واکم

پدل برخه ځین اقدام ت دل رسره شوي ا بته یوازل په اسم ن دینونو ک نه پېه

په فلسفه کې بیې دا دواړه خیل او په کیسو والړو دینونو ک ؛ خو د بشردوستۍ

ا ملزوم ګڼل کیږي. مکلفیتونه( مهل او یو ه بل سره الزمحقوق

و ه کیه په مکلفیتونو او د د دم هه اګتم ع ژوند ه پیل خه راوسه پورل زمونږ

و اړوند فکرونه د نول مودل پ ره په عمل ک پی ده شویدي.حقوق

ک ه دین د اسالم سپیڅلی دین دی چ د اګتم ع ژوند په مختلفو برخو یوازینی

واړو برخو مکلفیتونو او حقونو( ه بشېپ ه پ ملرنېه او د در ډول انس ن بعی پر ه

انس ن نو ه ی وړاندل ک ل دي.

چې انسې ن ېه ډول ګېو یږيد قرانکریل ه دقیق او ژورل مط ع وروسېته دا

پیداشوی او ه دل پیدایښت موخه ه ده؟

دا حقیقت دل روښ نه کیږي چ په اسالم سپیڅل دین ک د نورو سی س دهه راز

و کلمه ه وخته پک ر وړل کیږي ینونو په خالف د انس ن اړوند حقوقاو نظ م د و نیز

چ نطف د مور په رحل ک ځ ی ونیوه

د ژوند او مر دواړو پ اوونو حقوقبلک نه اسالم یواځ ددل محدودل ن ۍ حقوق

یڅل دین ډاډ سره ویلی شو چ په اسالم سپپوره په روښ نه وګه بی ن ک ي دي په

WWW.AEL.AF

7

پراخه او په بشپ ډول او نظ مونو په پر له د بشر د حقوقو من ک د نورو و و دینونو

سره ې ل شوي دي.

شې نېو دا اړه خبرل وو په اسالم په سپېڅل دین ک د بشرحقوقددل پ ره چ د

ازادي حق او دنده د اسالم ه نظره وپېژنو او وروسته خپېل اړین برېښ چ وم ی

ث ه راوګرځوو.بح

:په اسالم چوک ټ ک د بشرحقونو ازادي

ع ی انس ن د یو ع قل او س ل حواس رونک موګېود پیېدا او د خپېل ستر ښتن

خو انس ن پخپله ی ور ه د سمو ک رونو الرښوون ک ل دي.ځ نړ ي رحمت ه مخ

ځنځیرونېو او د خپلو نفس ن هوښتنو او ن سمو الرو په مخک نیو و سېره ځې ن پېه

مصیبتونو ک اخته ک .

ه یې پېه خې ن انس ن ن ۍ ه په خپلواکه وګه سترګ ه و خو پخپلروسو وایی:

ه کبله په چټکۍ سره په ځنځیرونو و ل شو. وک او د دم ظلل ظلل ب ندل

خپلواکۍ د انس ن روحئ هوښتن په وګه د انس ن ژوند د ریخ په اوږده موده ک

بیلو ډو ونو سره رامینځته شوېده.په بیال

پېالر د د اسالم فیلسوف عالمه اقب ل الدوري پدل اړه وای : د انس ن وم ن مېور او

ک مجبور شول چ ه ګنت خه چې دلتېه د ازادۍ ازادۍ د انړېزل په روښن ی

پ ره کومه برخه نه وه پرېږدي او د عمل ن ۍ ه راش .

چ ګواک د ازادۍ په چوک ټ ک د عمل د رسره نوموړی فیلسوف داس فکر کوي

کو و امک ن رامینځته کیږي اسالم د عیسوی نو دا نظر نه من چ ادم علیه سېالم د

کبله ه ګنت خه وویستل شو. هخپل وم نۍ ګن ه

د ه ه چ د اسالم خه وړاندل د یهودی نو د دودونو په اس س دانس ن نسېب( در

ه پلوه د ازاد ژوند په ور د انس ن ګ سره عبیرېده.فکر کېده د اسالم

WWW.AEL.AF

8

ېو د تېه رانس ن په نسبت په ډول ځمک ه را ګ پخپل ازادل ارادل سره وک

ابدي ازادۍ ه السرسی پیداک ي او د خپلو اعم و په رسره کو و سره خپل ژوند ېر

ک ي.

د ېه د ک رامینځتېه کیېږي د ازادۍ د رالسه کو و انړېزه چ د ژوند په دره برخه

ازم یښت په وړاندل دروي.

پر ه بېل ېه نشې کېېدای او دا ډول موند و خهد بشر ریخ د پر پس ازادۍ د

ه ظلل ه رل طبیع ځواکونو د دمنوعو که ه اړ ی وې و اړخیزه بڼه ري موندنه

و ازادیو او په پ یله کې ب عدا تۍ مودوم پ ن عصب ه نژادي او قبیلوي وف داری

( ول د ه ه دي چ د انس ن ژوند د فع یتونو EGO_ Centerپه ځ ن ب ندل متی

اس س ګوړوي.

پ اوونېه ېېر انس ن ددل ازادیو د رالسه کو و په موخه پېه ېدریج ډول بیالبیېل

ک یدي او دهه ازادۍ م دي او معنوي بڼ ري.

اړیکه ري او په عین وخت ګال کیدونک و ه بل سره نه م دي او معنوي ازادۍ دواړه ی

کله چ ه دواړو خه د یوه په ور پ ملرنه کمه ش نو . ک یو د بل بشپ ونک دل دي

د پلټن په الر ک ی بیالبیل خنوونه رامینځته کیږي.

ی ي ددل ډول ازادیو م دي ور ه ه الزم کچ زی ه پ ملرنه او معنوي ور ه ی ن ه

چ مع هر مدن ه زی ن سره مخ مخ ک ي. هددل المل شو

. پداس ح ل کې دین د انس ن نو د ازادۍ په الره ک ستر کوښښونه او دڅ ک یدي

یوازل ه عقالن ازادۍ سره خپله مینه او عالقه ښود ده.چ فلسفه

پداسې ېري ک عالقېه په مختلفو مرحلودنر او ادبی ت ه دواړه ډو ه ازادیو سره

ح ل ک چ د س ینس او یکن وژۍ دڅ ل د م دي ازادۍ رالسه کو ېو پېه ېور

متوګه وي. د بشر ول فع یتونه د ازادۍ پلټنه او د انس ن در اړخیز ک مل د بیالبیلو

ازادیو د دریج حقق د پراخوا رګنداوی کوي.

ک مل سره مبې رزه کېوونکی د انس ن ک مل ګال او په عین وخت ک ه بیو وژیک

دی د وم ي ک مل سیر د دویل ک مل ه سېیر چې پېه بشېپ ه وګېه ګبېري او

WWW.AEL.AF

9

میخ نیک ده په پر له د انس ن اراده او هوښتنه د ازادۍ رالسېه کو ېو پېه الر کې

پرېکنده او حی رول ري.

مې دي او اسالم د انس ن د پیدایښت د ک مل پرمه ل چ بشریت د ه وخت متوازنو

معنوي ازادیو ه اړ ی در وده د و و ازادیو په وړاندل د جسل په وګه مب رزه وکې ه

د را لېونک چټېک اسالم په د ه وخت ک چ م دي پرمختګ په ګنینې ډول وو

پرمختګ پ ره ی د م دي برخ وړاندوېنه وک ه ا بته د حکومت او انس ن ېو ن د

ددمېدل واقیعېت نه د ا ه معنوي الرښود ضې من دی. ېرا لونک پرمختګ وړاندو

پربنسټ په ځ رده ویالی شو چ اسالم د لپ الرښوون زمینې برابرونکېی دی

دهه راز اسالم و و ازادیو ه په پ ملرن د انس ن د را لونک ک مېل وړاندوېنېه دېل

س ن ذدن د پداس ح ل ک چ د اسالم سپیڅل دین ه ظهور سره سل د انک ېده

ستر بشریت دپیدایښت په ن محدودو امک ن و ب ندل د پودیدا وان نه در ېود ځکېه

قرانکېریل د .د ه راوسه د ازم یښت او جرب عقالن وس یلو ه وده نه وه ورکې ل

وروستنۍ ا ه وح په وګه اګتم ع سی س او اقتص دي پرمختړونو په برخه ک

ه په پ م سره د انس ن الرښوون ستره وسیله وه. و و علم او اخالق اهو و

م حد د نورو ازادیو د پلټن پ ره زمینه ظیپه بیالبیلو برخو ک د خپلواکیو د اړ ی ع

برابروي.

یه چ ښتن ع ی دین بشپ او ورسره یې د انسې ن نو پې ره پکې ا قران اعالمد

کوي چ انسې ن کېوالی ست زیتوب بیالبیل نعمتونه دل ځ ی پرځ ی ک ي او دا ددل ا

رالسه ک ي اسالم خه ه اسالم الرل سره انرژي او په پوره ډاډ ش خپله ازادۍ

د و ن دو ت او فرد په اقتص دي فع یتونو که پر فردي کچه وي او که په و ه ایېزه

.اچويکچه اهیز

پېژندل کیږي؛ ازادي ه دوو الرو

ت (پېژندن ه پلوه او بله د و نیز عمل د ید وري ېه یو د یورۍ او پیدایښت دس

پلوه؛

د خپلواکۍ د رالسه کو و انړېزه چ د خدای ورک ل نوم دل ور ه ورکوالی شو پېه

ډول ن ښت وي.ذا انس ن طبیعت ک په

WWW.AEL.AF

11

نېو در د ه ه چ انس ن ه ستر ښتن ع ل خه وهوښتل که ددل عرب په قول:

وګه حمیل نه شېول او ګبري په و ه د ه پر ه پرل بل دېڅ ش ا خدایتع ی ورک ل

په انس ن طبیعت ک د یو ستر ام نت په وګه کېښودل شوه خو د ېه د دهه ازادۍ

خپل وړ ی په مرسته کشف او وده ورک ه.

ایښت ی پرل دمېدل د مع هرل فلسف پربنسټ خپلواکۍ د انس ن ګودر ده او پید

ه نظریه ه اسالم ګه نبینۍ سره ور ه او یو ش ن ده. دهخپلواکۍ ینګ دی

د دېل په قرانکریل ک ډېری ایتونه موګود دي چ د انس ن ازادۍ ه دل د ارادل او

او مرحلېوقرانکریل د بشر د خپلواکۍ په بیالبیلېو دهه راز عمل ه پلوه اش ره کوي

ژوند کوي د مسې وي درګو ب ور ري پدل م ن چ ول انس ن ن چ د ځمک پر سر

ېه دمېدل کبلېه .ازادۍ رل او رل په مس وي وګه د ګټ اخیستلو وان نه ېري

درانس ن ه د د ه د وان سره سمه ازادي ورک ل شول.

نځ دا ېوپیر ګو ېوي چې ید وان رم د خپلو ازادیو خه د ګټ اخیستن انس ن ن

وري اشخ ص کمزورل انړېېزه قدرت رونک اشخ ص د ازادۍ اړوند ځواکمنه او کمز

ري.

د دمدل اختالف پر بنسټ در د ه ه چ په پی مبرانو او ی وو اګب ري ګڼل کېېږي

( نه کېږي.دیله ه ع دي کس نو خه ی ق ض

ګ نو د وان خه وړ ستر ښتن ع ی د خپلو بنده قران کریل پدل برخه ک فرم ی :

.ک هدق کوي دریځونود افرادو په بیالبیلو پر اوږو نه اچوي دهه اهلب ر د د وی

یېول ه رضې یت و ېري پدل شرط چ پخپل خپل فطري استعداد پر بنسټ انس ن د

دندل ی ک ر په رسره کو و مجبورېږي.

رسېره چ ګواک انس ن په ژوند ک د و و ک رونو ول ا ه اوامر پدل متک دي

ي وهه امر پخپله خوښه ځې ی پېر ځې ی کېکو و وان ري رنړه چ ځین افراد د

د خپلېواکۍ رسېر کېويی په واسطه نور یی نورو ه ورسپ ري او دد ویاوځین

اط عت کو و او نه کول دواړه په انس ن پورول ډي. ه کومه ځ یه چ در انسې ن

ه نېو پې پخپله خوښه او عالقه او د نورو ه وري د یو عمل په رسره کو و مجبورېږي

WWW.AEL.AF

11

ېه کبلېه د ل دی او د دمېدل مسېئو یت مسؤ دمدل سره بی در فرد د خپلو اعم و

وړ ګرځ .مج زا و ی دل مک ف و

چ ښتن ع ی دېڅ وخت ه وړاندل د برن مه ریزي دا یو منل شوی دین اهل دی

شوي اعم و رسره کول په انس ن نو نه حمیلوي.

ي پېه دمېدل بنسېټ انسې ن د خپېل انس ن دی چ خپل د طبیعت چوک ټ ګوړو

برخلیک په کلو ک مسقیمآ الس ري.

ک رونه رسره نه ک ي او د نورو ه خوا پرل پېه که چېرل انس ن ن پخپله خوښه خپل

مسئله په ک ن پورل مک ف وګزا او د ګبري وګه دا ک ر رسره ش نو د ته بی

ګبري عمل رسره کېول د ځکه د ينه ده او رسره کوونکی ی ګرم نه شمېرل کیږ

رسره کوونک شخص ګن ه او عیب نه ګنل کېږي او ددل ډول عمل په رسره کو ېو

سره به ی د شخص ه د ستر ښتن ع ی ه وري د عذاب او مجزا ورکو و نعوذب هلل(

هیر ع دالنه وي.

عقیده ګبریونو د ي.د ه دل وړاندل د کالم و مش ګرل او شخ ل بېځ یه او ن وړه

دپدل سره سره بی دل ګبېري عقیېده خو .د اسالم ښوونو په وړاندل واقع کېږي

واکمنو ه مشورو سره برابره ده او په اسالم و نو ک ور ه پراخوا ی ورک ل شېوی

دی.

ا بې عو ېه واکمنو او مشرانو ېه خېوا د د ېوی اقب ل ددل المل چ و د اسالم

شول په الندل ډول بی نوي؛ خپلواک نده ورک ل

اموي موقع هوښتونکو م دی ت پرستو په یوه پلمه اړ ی در وده و د کربال ن وړه عمل

احتم خوځښت په وړاندل د مع ویه ه ب وت خه ګټه پور ېه د وګیه او د خلکو

ک ي.

یو شخص حسن بصري ه وویل چ اموی نو مسلم ن ن ووژل او خپلېه دا ک نېه یې د

وت پ ره ښتن ع ی ه وسپ ر ه.قض

حسن بصري وویل: د ښتن ع ی دښېمن ن درواهجېن دي پېدل سېره د اسېالم

علم وو د نیوکو ب وګود خپلواکه عقیده رامینځته شوه و حکمراوای ن ی په مرسېته

WWW.AEL.AF

12

د انس ن په مجبوریت او بیېوز ۍ ب نېدل د امویې نو خپل ګټ وس د اقب ل په اند؛

د اسالم خالف یوه روښ نه او ښک ره ظلل او ګف ده. ګبري دندل

نېه ورکېوي نېو د اسېالم و ح کم ن چ ملت ی وګ و ه ازادۍا بته ول حکومتونه ا

پلو ا ب عو ه خالف عمل کوي او د ګن ه مر کب ګرځ . د یو حکومت ی دو ت ه خوا خ

ه د ازادۍ ورکول د ازادي ورکول د د وی د مسلم ن اندازه رګندوي ی ن په در کچ

.د مسلم نۍ درګه ښ ی دوی

ن د خپل ازادۍ په روښن ی ک ددل وان ري چ ...در انس

ېې پخپله خوښه د ه عملونه رسره ک ي چ د ځ ن پ ره ی کل وي؛ ۶

ې د ه عمل چ په رسره کو و ی مجبور وي نو د رسره کو و ېوان ور ېه بښېل ۵

کېږي؛

ورکول کیږي نه پرځ ی کوي نو د نه رسره کو و وان ور ه اهول چ ې حت د وی ۶

خپلواک دي او د خپل ارادل ښتن ن وي چ یو عمل رسره ک ي او دهه راز د وی

که نه؛

ی وي پورل د خپلواکۍ عمل وری د در انس ن په فردي او و نیزو دندو

او د ق نون ه ئیه قول ه اړ ی ريدر دنده د وړاندوین د شرط په وګه ازادۍ او اګرا

مخ دهه امر د حق په نوم ی دېږي.

رسره کو و وان د طبیع حقوقو په نېوم ک رونود ازادۍ حق رل او د خپل خوښ

ی دېږي.

د خپل خوښ عمل رسره کو و او ازادۍ ه طبیع حقوق ویل کیږي؛

مدن حقوق ویل کیږي؛د اګتم ع ک رونو رسره کول او پک شته ازادۍ ه

د دو ت اړوند ک رونو رسره کو و ازادۍ ه سی س حقوق ویل کیږي؛

په محکمه ک ه خپلو حقوقو خه دف کو و ازادۍ ه ق نون حقوق ویل کیږي؛

د دندو رسره کو ېو حېق دی ځکه ازادي انس ن نو ه د د وی حق په خپلواکۍ ینګ

ډول ه حق پر ه ازادۍ د یېو بې ن نه ري دمداحق دیڅ م ورکوي او ه ازادۍ پر ه

عمل ی د یو داس مقو په ېر وي چ مینځ ی ش وي.ګټ

ځ نړ ل م ن او هب ه پیداکوي ژۍ ک ازادي ه خپل یورۍ سره سهپه دره ایوی و

WWW.AEL.AF

13

د بشر حقوق

د هرب او اسالم نظر او عمل پر لنه

د اګسېټ پېه ۶۳۷۱ وګه د السته راون پهفرانس د انقالب د بشر حقوقو اعالمیه د

ورکې قدرتالرښود د نېټه بشپ ه شوه د ه نظری و چ دل اعالمئ ه د انقالب ۵۱

و په سېریزه کې د ه د انس ن طبیع حقوق او مل ح کمیت وو چ د طبیع حقوق

شوي وو ځکېه د ګه منل یو نه یږدېدونک او سپېڅل یز په و عریف شوي و او د

ډول داس فکر کیده چ ګواک د انس ن ه طبیعت سره ګو( یېو د و حقوقو په اړه

ده.

د په دویمه م ده ک د ملکیت او امنیېت ازادۍ او اسېتبداد پېه وړانېدل دهه حقوق

مق ومت حق په وګه پېژندل شوی وو خپلواک ازادۍ( دوه بڼ رل چ یو فردي او

بله ی مفکوروي ده.

دي.د مطبوع و او بی ن ازادۍ په پینځمه او شپږمه م ده ک ذکر او س ل شول

( فقرو ی د مې او ۶۶ېېې ۲اهل او ن په وړاندل د برابرۍ ق نو فقرل د( ۱ېې ۱

مینول. ومدن برابروا اهو

د حق د یو ش م کیت د یو ش د پک روړن د ګټ ادع ی د یېو امتیې ز او یې دېل

قدرت په م ن سره عریف شوی دی.

ه ق نون پلوه د حق م ن په یو ش ب ندل د انس ن حقوق ادعې دعېول( ېه ویېل

او ورک ل شوي هالحیت ه ویل کیږي.نق نو کیږي او ی دل د واکدارانو ه وري

د ق نون حق موګودیت د ګبري ق نون په شتون دال ت کوي چ یو ه بله پر ېه بې

ن او ژوندی نه پ کیږي.م

WWW.AEL.AF

14

مدن حقوق د و حقوقو ه ویل کیږي چ د افرادو په بیعت پورل وي او په یو

مدن عمل سره د انف ذ په وړاندل واقع او ی دل عدیل موم دا په نسب او مطلقېو

حقوقو ویشل کیږي مطلق حقوقو په انس ن ک فطر آ ن ښت وي.

نځ موګود وي یوقو ه ویل کیږي چ د خلکواو دو ت رمنسب مدن حقوق د و حق

که د حکومت ه وري س نه د بیعت حق چ د حکومت سره ده دخلکو په اړوند

دی.

د مېرمن او خ وند کورنۍ او بچی نو ب دار او هالم ول ه حکومت سره متق بله اړیکه

ري او د انس ن پ ره فطري او ذا خ هیت ري.

دیر ه وین وو سره سل حقوق پر دو ت ی دل حکومت دواړو ب ندل بر دي.د بو

د و ن در فرد ه په ځ نړ ل ډول ورک ل ګ نسن پدل عقیده دی چ مدن حقوق

د رای په رالسه کو و ی په دو ت ی اداره . پداس ح ل ک چ سی س حقوقشوي

ک د کنو په رسره کو و سره رالسه کیږي.

یر په عقیده ځین طبیع حقوق که د خصوه ژوند حقوق که ه دل ظ درا د بود

ښتن ی وقع ونه اوس .یطبیع دي خو ممکن ر

کې د د ډسمبر په می شت ۶۱۹۷د بشرحقوقو د اعالمئ په برخه ک بل ګ م په ک ل

د ازادۍ د چ د بشرحقوقو ن یوا ه عموم اعالمیه او ملل متحد ه خوا واخیستل شو

او د شخص ژوند امنیېت ېه په نوم دل ی دیږي صویب ک ه Magna Carta فرم ن

زندان خه د خالهون ازادي او په ښک ره وګه د یول بېطرفه محکم ېه ېورل د

مذدب وګدان و نو ک ر زده ک ل او پ ن ازادي او په علم او دنري برخو د خلکو

ت ک ل شول.برخه اخیستنه ورسره وروسته ورزی

د بشر حقوقو اعالمئ ه ځې ن وهرب متمدنه ن ۍ مجبوره وه چ اوږده الر وود

ورسوي د ملل متحد اعالمیه د فرانس د حقوقو ه اعالم وروسېته د یېول نیمې

پی ۍ په یریدو ب وګود د و ن ۍ په ځ نړ ل وګه د دریم ن ۍ دیوادونو د نژادي

او مذدب ارادو په رامینځته کو و ک ن وانه شول.یوی وژیک دینرنړ ا

فسیر په ښک ره د پرمختللو دیوادونو په انحص ر ک د ازادۍ بشرحقوقو او ح کمیت

شویدی پداس ح ل ک چ هیر انس ن ک ن ېري اسېتبداد وران وګه ث بت

WWW.AEL.AF

15

او بهرنیېو چې رو کې د دریم ن ۍ دیوادونو په داخل ک ري او د استعم رګرو وري

السودنه ول د ه ه دي چ دوی د ازادۍ او بشر حقوقو د س لو نوم ورکوي.

د ازادۍ د الرل مب رزین به د ددتشتړرو او انس ن وژونکو په نوم ودل او کول کیدل

دا ک نه و د ا النو په خوښه نه وو نو د دویدر د ه ه چ د ازادل و ن او بشرحقوق

ډ ه ایزو اړیکو په وس یلو ک د بشرحقوقو خه خط او سر ه ونه ګڼل به د ن یوا و

کېده برعکس د ه دیوادونه چ په ښک ره ډول د بعی سی ست پر مخ وړي ه د و

په اهطالح د بشر حقوقو مدافعین بو د نېږدل اړیکېو پېه ځ ن دیوادونو سره چ

وګه سترګ پټوي.اس س په ښک ره

چ د خپلو هرب بې دارانو دیکت ورانو او د خلکو ضد نظ مونه ههیونسټ نو ی نظ م

او مینوي ملک خوځښتونه کوي او خپل دا عمل د مذدب متعصب نو خونديګټ

.اندل مب رزه بو او وګیه کوياو د کلتور دښمن نو په وړ

رای نو د س ونکو( او فوق ګاو د بشر حقوق د مدن د پو یسو په عموم وګه ازادۍ

هوښتنو په رڼ ک فسیریږي.

او وپیر وش ینی نګ نظرو پر ه یو رښتکه چیرل په اسالم اهو و ک د بعی او

نو دا ادع به په سمه وګه ث بته ش چ د اسالم ښتن سترګه ور ه وکتل ش یپه ر

یېدی سپیڅل دین و پی ۍ وړاندل د بشرحقوقو اړوند یو ن یوال پی م وړانېدل ک

چ پک و کورنۍ نیمړ ی وول او ن برابروا ی په یوري او عمل ډول حل شېول

دي.

اسالم په یو شمیر عق یدو والړ دی او دا عق ید د س پ پیر چې د اهې ت فلسېف

پیروانو ېه د بنسټړردی ه عق یدو او نظرونو سره ګوت وپیر ري. که ه دل دا ی

ک چ د ه نظرونه چ عمل بڼه ونلري پخپل حې ل وري عمل کیږي پداس ح ل

پ کیږي.

وو ه دمدل ځ یه ده چ در د ه ه چ اسالم بلیغ ک ل نو ول د رښتنیو او اهیل

ه کومه ځ یېه چې پکې د یېورۍ او عمېل مسلم ن نو ه وري عمل او پل شول.

نځ یاړو ېرمپه کېوم خې ی کې ددل دومط بقت په بشپ ه وګه حل شوی که چیرل

WWW.AEL.AF

16

حې ال و کې د اسېالم وپیر او ن برابرۍ ه وکتل ش کوالی شو ووایو چې پداسې

ن په عقیده ب ندل عمل نه دی شوی.اس س شرط ی

او دا سېلیمیدل پخپلېو دیاسالم ه وي پلوه خپل رب ه د سلیمیدو پېه م نې

ه مبې رزه کېول او د کو و پې ر انس ن هوښتنو برالسی د یو کسب او کم ل د رالسه

پ ره نه ختمیدونک مب رزل رامینځته کول دي. د وی

دم ږي د ه وخت د انس ن په ژوند ک ضمین او میندای ش چ یو د بل ر نګ

والړ او در یو خپل مسئو یت وپیژن .

بشرحقوق ورک ل شوي نو خلکو متېوازن او ددل حقیقت ه په پ م سره چ و و ه

و مک ف ت ورک ل ش اسالم د ه وخت چ ننی پرمختللېی هېرب پېه ع دالنه ګزا ا

قو و خه پېه ی رو او ظلمت ک شپ او ورځ ېرو او د ازادۍ او بشرحقوق ه مع

د وم ي ځل پ ره د دل و ن بنسټ کیښود. بشپ ه وګه خبر نه وو

کې د که ه دل د یون ن ستر مدن ه اسالم خېه وړانېدل پېه بنیې دي دو تونېو

ډیموکراسۍ یو ابتدای شکل معرف ک ی وو وروسته رومی نو دل د نول مودل پ ره

خېو د یونې ن پېه ښېک رېده بنسېټ کیښېود شېکلیو شی چ د ډیموکراسۍ په

او ډیموکراسیو ک یوازل ن رینه ازاد او ښځو په ک د رای ورکو و حېق نېه در ېود

د روم پراخه امپراطورۍ په واقیعت ک هالم ن ه دیڅ ډول حقوقو خه برخمن نه وو

ه طبقېه ېه ځینېو و چ په د ه ک یوازل اراده او ح کمېود یوه هالم دو ت خ وند

خه برخمن ول. حقوقو

د بیزانټین امپراطورۍ د ختیځ روم( چ د روم امپراطورۍ ځ ی ی ونیو دیڅکله ی

دل د حضرت عیسی علیم ت او ښوون عمل نه ک ل.

ک پ پ نو مخنیوی و کري ازادۍ په ورکو و او د عیسویت اهو و په اړه ی د پوښتلود ف

مذدب مشران( دل په دمدل اندازه د ازادو پوښتنو د زهملو په وړاندل مب رزه ونېه

ک ه.

په ش د استبدادي او روح ن حکومتونو ک عیسویت د دین او مذدب اقلیتونو په

ر اخیستل کیده ی به دل اعدام کیدل.مق بل ک ه بعی خه ک

WWW.AEL.AF

17

ېېې د پ رس امپراطورۍ سی ست دل په عین انېدازه اسېتبدادي وه و نیز ګوړښټ

نړه چ پک یوازل روح نیون او اشراف ه ځینو حقوقو خه برخمن وو پېه د ې

یو ازاد فکر کو و حق نه در ود او السرسی ی ور ېه د و نه ک به ع دي وګ و اهلآ

.و او ه ول حقوقو خه ب برخ وومکن ون م

د دندوست ن و نه او دو ت دل پر دمدل طبق نیګ دی او و نه ی د یټو طبقو او

سره د انس ن موګېود پېه ه ګوړه شوېده خو دېڅکله دل ه دویمطلق اکثریت خ

یر چلند نه دی شوی.

او د دین ظهېور وکې چ د اسالم سپیحل دوی په دمدل بدو ح ال و ک ژوند ک وو

و و دوس ینه او ارامتی ی د نژادي فکري رنړ قوم عقیدوي بلی ې و پر ېه او

ور ه د مس وي حقوقو ورک ه ضمین ک ه.

خلف وو ر ځالنده دورل وروسته اسالم حکمروای نو د اسالم د پی مبر او د راشدین

دونو خپلو خلکو و ی مع هرو دیوال ب وګود ی یرهح بوو ه الرل خه وو ل خو ددا

ه ډېره ازادۍ او حقوق ورکول نه یوازل مسلم ن ن بلک د اسالم دو ت په خ وره ک

هیر مسلم ن دل ه پوره ازادۍ خه برخمن وو.

سید امیر عل پخپل اثر د اسالم روح( ک وای چ اسالم دو تونو دیڅکله دل د

کس نو به یهودان او پداس ح ل ک چ اور وډ ل.نورو عق یدو ک السودنه نه ده ک

نو پداس ح ل ک اسالم دوی ېه پنې ه نسطوری ن په وحشی نه ډول اعدامول او وژل

ه ظلمونو خه ی وس ل دهه راز اروپ ی عیسوی نو به ګې دوګرل ورک ه او د د وی

( به ه عې م ښځ او ف سدا عقیده وګ ي په اور سوځول یهودانو او سیکو رانو ب دین

وژنو سره ه مینځه لل.

ه بېه ه ي په پراخ سین سره زهمل د وی اسالم مشرانو به خپل هیر مسلم ن

ی پخپل دو ت او امپراطورۍ ک مس وي حقوق ورکول د اسالم دو ت دره اداره به

د مسلم نو ا ب عو په ېر

د و و پرمخ پرانست وه.

اموزګ ر( ه یول یهودي یې عیسېوي ښېځ سېره د پخپله د اسالم ستر ښوونک

مسلم ن س ي سره واده حالل او ق نون اعالن ک ی وو د ېه حقېوق چې د اسېالم

WWW.AEL.AF

18

په بشپ ه وګېه بې سپیڅل دین هیر مسلم ن ا ب عو ښځو او هالم نو ه بښل وو

س ري او انقالب وو.

:د ازادۍ او حقوقو قران مفهوم

پدل م ن چ ه نه بېلېدونک او متق بله اړیکه موګوده دهنځ ید حقوقو او ازادۍ رم

ه بل خوا حقوق د انسې ن ږيیول خوا ه ازادۍ پر ه حق م ن نلري او نه رالسه کی

ازادۍ ر یول کچ ضمینوي دهه راز حقوق او دندل دل یو ه بېل سېره متقې بل

نس ن د یول دندل رسره انس ن ه ورکول کیږي نو ورسره ا ر حق چ اړیک ري د

کو و ه مجبوروي او دره دنده چ د انس ن ه وري رسره کیږي نو د د ېه پې ره د

.ځینو حقوقو خه د برخمنتی پ ره زمینه برابروي

او دا درن وی پخپېل وار سېره دېر دنده پخپله د نورو حقوقو ه د درن وي په م ن ده

کو و پ ره په ازاده وګه زمینه برابروي.انس ن ه د حقوقو رالسه کو و او عمل

د انس ن ازادۍ پدل دال ت کوي چ ګواک ول انس ن ن یو ډول ازادۍ او حقوق ري

چې د دېر انسې ن ازادۍ د نېورو په الس راځې ه دل وین خه دا پ یله او منطق

اخل بلک خو دا قید ه فرد خه خپله ازادي نه ل کیږي انس ن نو په ازادۍ سره

پر ځ ی ی د و و انس ن نو د ازادۍ س نه او مال دل کوي.

که چیرل یو فرد ه اګ زه ورک ل ش چ ردل کچ ه خپلې ازادۍ ګټېه پور ېه

سبب ش نو پدل هورت ک بېه سېره ک ي چ د نورو د ازادیو د کموا او هصب

فهوم او م ن به دل ورسره ېه بیره پردل چ د دیچ ازادۍ پ نش بلک د ازادۍ م

مینځه الړه ش .

په دمدل ر یب ازادۍ پخپل ذات ک حق او حق یوه دنده ده ځین وخت دنده پېر

حق وړاندیوا ی ري.

یو انس ن خدای پېژن او د د ه اط عت کوي د هه دوه عملونه د اسېالم سېره بیلړه:

ره وروسته حقېوق خصېیص سل د در انس ن وم نۍ دندل دي ا بته ددل دندو پ

ورکول کیږي.

ه الدېل زیې او د وی په سمه وګه د دندل اګرا کولاندل د ښتن ع ی په وړ

په ن فرمې نۍارزښتن ک ازادۍ ورپه برخه کوي. دا ډول ازادۍ انس ن د ښتن ع ی

WWW.AEL.AF

19

یېوه بېده او ویرونکې د ن ۍ د هالم نو په به انس نن فرم نۍ ک دل پیداکوي خو دا

. ېره بدل ک ي

د اوامرو اط عت انس ن ه ډېرو ن ړوه اړیکو خه ژهوري دهېه ع یبرعکس د خدای

اط عت انس ن ه نور حقوق او ازادۍ دل ورکوي معمو آ حقوق پر دنېدو وړانېدېوا ی

ندل شمیرل کیږي. ري او وړا

د ازادۍ اهلآ ازادۍ حق او دنده د یو مثلث درل ضلع دي او پدل مثلت ک ق عده

په وګه ګڼل کیږي و که چیرل د مثلث دره ضلع ه مینځه الړه ش نو مثلث دېل

ورسره ه مینځه ځ .

او درل واړه یوځ ی د یو ه یو ډول حقوق ورک ي دياهلونو و درل واړو یاسالم پور ن

بیالبیلېو د . دین چلند د انسې نانځورويمسلم ن اخالق و نیز او سی س چلند

او ک نو د و ړ یوه برخه ده. رو و

پېژندنه او اط عت د انس ن ه اخالق سی س او و نیز چلند ه ډ ښتن ع ید

خه شمیرل کیږي.

په حقیقت ک د چلند دهه بیلړ چ په بیالبیلو نومونو ی دېږي یو ه بل سره ې

ند ېول حې الت د یېو دي او یو ه بل پر ه د شخیص وړ نه دي اسالم د انس ن چل

موګود په وګه یو ه بل سره بو .

اسالم ګه ن بینۍ انس ن چلند ه؛ د یووا اودمبستړۍ ه پلېوه ګېوري د و ېو

او مینول پ اونو( ک د عدا ت رامینځته کولانس ن فع یتونو موخه په و و سحطو

دي.

وګېه د ازادۍ ضېمین شېوی ېه ه کومه ځ یه چ په قران کریل ک په و ه ایزه

نځ وپیر نشته په قرانکریل ک چ د کوم عمل یدمدل پلوه د مومن او هیر مومن رم

د شر راوړنکی دی ا بته خیر او شر رسره کو و امر شوی خیر او کوم چ منع شوی د

اس س ګڼل کیږي.حال و او حرامو بنسټ ی و و پ ره یو ډول دي خیر او شر د

خوا ور ېه اوامر چ د اسالم ستر پی مبر حضرت محمد ه ع ی ښتند وک چ

ه د خیر ک ر کو و امر او د شر ه ک ر رسول شوي دي پرځ ی ک ي که: پی مبر د وی

WWW.AEL.AF

21

رل او د د ه چ چ الس بنېد وي بیېوز کوي. ه اوږو خه ی دروند ب ر ېی منع

ت خه ی ژهوري.ی الس نیو ی وي( پرانیزي او ه دل ډول ح

د خیر او شر دهه اس س اهل د شی نو او اعم و طبیعت په سمه وګه د پل کیدو وړ

دی ه دمدل پلوه ده چ دا دین د فطر دین په نوم دل ی دېږي رنړه یې چې

مخک ی دونه وشوه دیڅ طبیعت په ځ نړ ل وګه پر انس ن نه دی حمیل شوی خو

هوښېه او رکې ري( چ د در ه خوړونکی حالل شی نوی د ه پداس ډول پیداش

پدل سره مونږ ددل ایت الاکراه فی ا دین( په م ن ښه پودیدای شو. دی

ښتن ع ی د ه ه چ انس ن ور خه په ازادنه او اسالم وګه ګټه پور ه کوي او

یې ن ور خه خوند اخل نه دي منع ک ي او د ه ک رونه چ د انس ن د خواشینۍ اوز

المل ګرځ ب وت ب عدا تۍ ن برابرۍ ن وړه ک رونه او داس نور( منع ک ي دي.

ک رونو ک د سختۍ نه بلک د ود انس ن نو په و ع ی د عدا ت په را یږ و ک ښتن

اس نۍ هوښتونکی دی.

د قرانکریل ول ای ونه چ عدا ت ه پک اش ره شول انس ن نو ه ی پر ه ېه کېوم

خپل پی مبر ه او د پل کیدو وړ دي که خدای ع ی بعیضه د پل کیدو امر شوی

داس فرم یل دي:

؛الرښود او رحمت په وګه ژب ړه: م ه نه ی ېږ ی خو و و ع م نو ه د یو

:په اسالم ک د بشر حقوقو نړ

ملېه وي او د د اسالم قوانینو او مقررا و په اس س که وک په یېول مېور چې ح

م شوم پیداکیدو وخت ی نږدل وي فش ر راو او د فش ر په پ یله ک ی م شوم م

ش نو ب ید په مق بل ک ی ب ید خونبه د وین په مق بل ک پیس ورکول( ورک ي

که م شوم ن رینه وي نو پیس ب ید د م شوم کورنۍ ه ورک ل ش که چېرل ه مېور

نین د خرابیدو سبب وګرځ نو ه مق بله وري خه ی خونبه ی پالر خه د یوه د ګ

پیس اخیستل کیږي.

م دل و ېري که چېرل نطفه د مور په رحل ک وي او پالر ی م ش او پالر بل م شو

طف ورور ی خور موګود وي نو د وی د پالر د میراث مستحق ګرځ ن د نی

WWW.AEL.AF

21

تول شتون ري او داس ادع کوي:د انس ن د حقوقو د دف پ ره اسالم ف

ای! خویندو او وروڼو منتظر اوسئ و م شوم پیداش او برخه ی د ن رینه او ښېځینه

ده او که دوه ی ددل پ ره چ حقوق بڼه په اس س و کل ش ی ه دل پلوه چ یو

خه په سمه وګه دف وش نو د ېویپه ښه ډول په پ م ک ونیول ش او ه حق

.ب ید دا ن م ومه نطفه د دوه دلک نو په وګه فرض ک ي

په دمدل سره ب ید د دوه زامنو برخه په ام نتدارۍ سره وس او پ برخېه پخپېل

نځ ک وویش دهه عمل د دوه را لونکو م شوم نو را لونکی ضمینوي.یم

ګټه ځکه کله چ پیداش نو ه د ه برخ خه ی د پوښ ک خوراک او ښ ک ک

پور ه کوي.

که چیرل د دوه م شوم نو پرځ ی یو پیداش نو د بل برخه د و و رمینځ په مسې وي

وګه ویشل کیږي پدل هورت ک د بشر حقوق په فوق ا ع ده وخت ک ې مینیږي

بیې حقوقو خه د دف چمتېوا ی نلېري چ انس ن راوسه کوچنی کمزوری او ه

حقېوق یدو او د ژوند ه ح ال و سره سېل نو د وخت په یرکله م شوم پیداکیږي چې

دېل وي نېو د زی وا ی موم که وک پدل وخت ک م شوم ووژن که یو ورځین

او د بشېپ خونبهې ( مسېتحق ه و و حقوقو خه برخمن دیک مل انس ن په یر

ګرځ .

و کورنۍ ی د دیواد ردل چ که د م شوم ق ل د دیواد یو شتمن او ی دل پ چ وي ا

وی وي نو کمزورل او بیوز ه دل وي پدل هورت ک که قتل په قصدي ډول رسره ش

کورنۍ ی درل حقونه ري...

د قص ص هوښتو اقدام ت وک ي او دم هه کمزوری او بیوز ه پالر ددل حق ري چې

خه یرل ري چ د ق ل ه وژ و شتمن اومعتبر ق ل په قتل ورسوي پالر دا حق د

او په مق بل ک ی پیس واخل .

په وم ۍ مرحله یو م شوم د بلوغ ر وخته پورل کورنۍ که بیوز ه او که شتمنه د د ه

خوراک پوښ ک او نورو اړ ی و د پوره کو و مسو یت په ه ړه ري.

WWW.AEL.AF

22

په دویمه مرحله ک ب ید نور مسلم ن ن او بیت ا م ل د د ه ک فل ی روزنه پېه هې ړه

د یو متوف بچی نو ه دا حق ورکېوي ر ېو د خپلېو ل که ه دل نور ښوونځ واخ

ګ یداد وپلوري.اړ ی وو پوره کو و پ ره د پالر

خو اسالم ور ه دا اګ زه نه ورکوي په اسالم ک د الزم ګڼل کیږي چې د د ېه بې

خ ورو ه روحه ګسد ومینځ او په یوه پ که که ک و او په بشپ درن وي سره ی

وسپ ري.

حق ري چ د خپل ملکیت د اسالم قوانینو پر بنسټ انس ن ن رمر وروسته دل

ه ک بېد ون په اړه ی وهیت عمل ش دیڅوک حق نلري چ د متوف وهیت ن م

زی وا ی او کموا ی پک راو ځکه ستر ښتن ع ی د وهیت یروونکېی راو

انس ن دا ډول هدیدوي؛

وک چ د وف ت شوي شخص وهیت ه بد ون ورکوي نو ب ید ه محکمې او د د ه

دعول ه ثبوت وروسته پخپل سزا ورسول ش .

انس ن پخپل ژوند ک په کورنۍ چ پیری ل او و ن ځ نړ ي حقونه ري اسالم فق

. ی په پوره ځیر ی سره دا حقوق

داس حکل کوي: پېه دېر د مستحق شخص او ی دل وک چ ددل حق مسئول وي

عقل او استدالل په پ م ک نیو وسره حق خپل مستحق ه سپ ر ی د وخت ک اسالم

دی.

کله چ انس ن ن ۍ ه سترګ ه وي او وم نۍ معنوي اړ ی یې د من سېبو خېواړو

ده پېه دچې ب س او د ښکل نوم کل دي دا نوم ب ید پداس ډول وي چ درکله

اقع ش نو دی ب ید ورسره د عزت او هېرور احسې س وکې ي نېه د مخ طب و وړاندل

حق رت او شرم.

ه دمدل ځ یه ده چ د اسالم سپیڅل دین کورنۍ ه د خپېل م شېوم پې ره د یېو

ددل ک ر پ ره ی مور پالر م مور ک ي دي.او ښکل نوم کلو امر کوي

زده ک ل وسې یلو برابېرول د پ ن او بل حق که ځوی وي او ی ور د د وید م شوم

و په سمه وګه زده ک ه رالسه ک ي ر د کچ چ م شوم وکوالی شې .دي

WWW.AEL.AF

23

چ قرانکریل و و او په م ن ی دل ورسره پوه ش . وست ب سواده( مېور او پېالر

ول په سمه وګه ادا ک ي. قمجبور دي چ خپلو م شوم نو دا حقو

نکریل دا امر په سمه وګه پرځ ی ک ای وی نېونن بېه که چېرل مسلم نو کورنیو د قرا

دیڅ یو مسلم ن ن وستی بیسواده( نه وه پ شوی او ول به د زده ک ل خ ونېدان

شوي وو.

شېوم ن مکلف دی چ په سمه وګه د خپلېو م ځکه در م شوم پالر ري او در پالر

په ه ړه اچېول شېویدی یم نو د زده ک ل مسو یت د نوروروزنه او پ نه وک ي د یت

پدل سره د مسلم ن نو د هفلت ګن ه نب ید په هیرع دالنه او ن ځوانه وګېه د اسېالم او

فق په ه ړه واچول ش .

رګند حق چ بچی ن ی په پالر ري د ه د بچی نو د واده مسئله ده چ بلوهیت ه

ېه په دیڅ ډولیس چ دا خدای امر د رسیدو سره سل ی ب ید ور ه چمتوا ی ون

نورو انس ن نو پټ ندی

او نورو ح تونو سره مستقیمآ کول د انس ن نو د ژوند ه اقتص دا بته ددل حق پرځ ی

ی دی.

په دمدل ډول م شوم په کورنۍ داحق دل ري چ ه ده خه په سمه وګه سې نه

سېپیڅل دیېن وک ي او د روزن برخ ه ی خورا زی ه پ ملرنه وک ي خو د اسالم

پدل برخه ک د میندو د فطري او طبیع مین په پ م ک نیو و سره دومره ینړ ر نه

دی ک ی.

ا بته دا پر بچی نو ده چ پر مور د خپل حق په مق بل کې پخپېل وار سېره د د ې

درن وی وک ي ه کومه ځ یه چ ددل درن وي نشتون د بچی نو ه وري شېتون ېري

ل بڼ ډیر ینړ ر ک یدی.اسالم د موضو پد

پر دیواد او و نه د انس ن حق دا دی چ په وم ي ګ م ک د د ېه د مې ل ژونېد او

روښون عزت س نه وک ي اسالم پدل ډول مواردو ک د پک روړن ځین قواعد او ال

په الندل ډول وړاندل ک ي...

ه دېیڅ ه ب ندل رب ونېاسالم د ځینو مواردو پر ه که ه ګسم او انس ن کرامت خ

پدل م ن که یو وک بل کس ووژنې ېوپیر وخت خپل ق نون حد ک نه دی ګڼلی

WWW.AEL.AF

24

دا حق ري چ پېه ءچ مقتول ومره کوچنی او کمزوری دی د مقتول او ی نکوي

وم ي ګ م ک ه حکومت خه د قص ص هوښتنه وک ي او د ثبوت په هورت ق ل د

ي.مقتول په هچ ک په قتل ورسو

دا ادع برعکس قص ص د یول و ن د بقې پې ره مهمې او اسالم د خپلو دښمن نو د

ضروري وسیل په وګه ګڼلی دی او په د ه ک دیڅ ډول شخص انړیزل شتون نه

دي ن ښت .

پدل م ن که ق ل د قتل په ګرم وژل کیږي نو په را لونک ک به دیڅوک ددل ګرئت

ډول بل شخص ووژن . او کوښښ ونک ي چ په قصدي

که چیرل یو وک د بل چ م ل پټوي هال کوي( نو د هال په اندازه متن سېبآ د د هلېه

لور ګو ی الس پرل کیږي.

کوچنۍ هال دل وش نو د هله دا عمل ک نېه( ب ې وت ګڼېل هکه چیرل په ویه الر یو

کیږي او شدیده ګزا ب ید ور ه ورک ل ش .

وګه د ګم په عمل الس پورل ک ي نو اسېالم قوانینېو که وک په هیر اسالم

ور ه ه درو خه پیل بی ر سنړس رو و پورل حد کلی دی پدل موده ک قېوانین

پداس شدید ډول پل کیږي چ د ن موس حیثیت ی په سمه وګه وس ل شې او

وک بی ددل ګرئت ونک ي چ د یو مسلم ن په ن موس یری وک ي.

ن ک رل ښځ مجبوره نش چ حرام بچی ن وزیږوي ب ید ه زیږیدو وروسته او ی ز

ش او ی حرامی ن بچی ن په عمل الس پورل او د ګن ه مر کبی ووژن او د قتل په

پېه ویېو یوه سپیڅل و نه ک د خپل ددل ب عز ۍ او ب حیثتۍ په بېدل کې

ګن یت ک رانو بدل ک ي.ورانک رو او

واړي واطېت دل امک ن ت شته چ ه دلک نو سره چ وهواړي که ونېه هېدهه راز د

ک د ست ی اوهل احس س وده کوي او ب الخره دمدا دلک ن وش نو وروسته په دوی

په و نه ک په سترو ګن یت ک رانو ظ م نو او انس ن وژونکو افرادو ب ندل بد ېږي.

د اسالم سپیڅل دین د زن ک رو ښېځو ددل و نیزو خطرن کو عواقبو د مخنیوي پ ره

او د ه ن رینه چ واطت کوي سخته او شدیده سزا کل ده.

WWW.AEL.AF

25

خو هرب و ن چ په د و واطت او زن د ورځین ژوند یو ع دي عمل ګڼل کیېږي

خو .ددل ډول سزاګ نو مخ ف او د بشر حقوقو خالف ی بو او په بد نوم ی ی دوي

خه د ایوز ن روهۍ پیدایښت د اسالم سترل فلسف د اسېالم ه دل ډول عملونو

عق یدو دښمن نو پ ره دل ث بته ک ل ده. اسالم د انس ن ژوند ملکیت او حیثیېت ېه

کوي یری که د یو زمېري یېوه او س نه ی چ په دره بیه وي خورا درن وی ري

و په کلکه ب ید مخنیوی وش .پ انګ او ی دل انس ن ه خوا دل وي یو ن وړه عمل دی ا

در یری کوونکی چ ه دره خوا وي ب ید ه خپل ګرم سره متن سبه سزا ووین و

یری او یری کوونکی دواړه ه مینځه یوړل ش . د نورو دینونېو پیېروان او فکېري

ب خبره او وامر ديښوونځ چ راوسه د اسالم اقدام و چ سرچینه ی ا ه ا

رګندوي او په وړانېدل یې د د د و رسره کو و په وړاندل مخ فت ديع ګز پ

خپلو نیوکو هږ پور ه کوي.

حقوقو س یري کوونکو ه ګزا ورک ل ش نو په زرګوونو که د انس ناسالم وای :

ل په د خلک به د هال ګن یت او په ځ ن م ل او ن موس ه یري خه په امن ک ش .

ه ویرل پر ه خپل ک رونه په سمه وګه رسره ک ي او د ه وک خلکبه هورت ک

چ د نورو په حقوقو د یري او هال اراده ري کیدای ش دا کس ن د خپل عمل د سزا

ویرل ه کبله ه خپل ارادل یر او دا ک ر رسره نه ک ي او و و د و ک رونو ېه بېه د

په خوښه وي. مخه ک ي چ د و ن پ ره ګټور او د افرادو

کوونکو افېرادو شېمیره د ېو ن د ګن یت ک رانو او یري ای دا واقعیت نه دی چ د

نیکو او سمو افرادو په پر له یټه ده؟

کوونکېو او قوانینو په عمل کو ېو سېره د یېري ای دا واقعیت نه دی چ د اسالم

ګن یت ک رانو د یري او ګن یت مخنیوی سبب ګرځ ؟

م ګن ی قوانینو په پل کو و سره به د یول ېو ن وګې ي داسې فکېر ای د اسال

ونک ي چ اسالم د مظلوم نو او نیکو خلکو مال ی دی نه د ظ م نو او یری کوونکو؟

ای دابه ضروري وي د ه اشخ ص چ د و ن په وړاندل مخ فت رګندوي او ورسره

د پرمختګ مخنیوی کېوي ور ېه د د نورو د ازادۍ خنو ګرځ د د وی ګنړیږي او

ه دل د بشر حقوق ورک ل ش ؟ ورک و او دویانس ن نوم

WWW.AEL.AF

26

ای دا الزمه ده چ ګن یت ک ران ق الن هله یری کوونک په نوه وګه د انس نیت

دښمن ن ه و ن خه دیله و ري چ حقوق ور ه ورک ل ش .

سلنه د اسالم قوانینو پل کو ېو کوونکو په وړاندل سل ای د ګن یت ک رانو او یري

مخ ف نو د خلکو ژوند ملکیت او ن موس په ه په درن وي ق یل دي؟

له ه ځ ن سره هېوره د ګن یت د مخنیوي په موخه د اسالم احک مو په پر ای د وی

؟الرل چ رل رئ

اندل پی یو پ ره د ازم یښت پ ره وړ والرل د دی ر س ق نون د حل نړه چ د د وی

او ګن یت ه مینځه یوس خو د ېوی شوي چ هال ه دل بری شوي خو راوسه الن

برعکس په در وخت ک د ګن یت په کم او کیف ک مرسته ک ل ده.

په پوره ب ور سره د ه وک چ هواړي د امن او سو په فض ک ژونېد وکې ي او د

اسالم قوانین یوازینۍ وسېیله نورو د یري الندل رانش او د دمدل هوښتنو پ ره

بو او ه اسالم خه به د داس قوانینو په وړاندل کو و ک راض او خوښ اوس .

بله موضو چ د ته د بحث وړ ګڼل کیږي د عقیدل ازادۍ ده پدل مېورد کې دېل

پدل م ن چ انس ن ن ېه ازادۍ اسالم اهول په عقل او منطق استدالل ینګ دي

ازاد ګڼل دي د عقیدل په رګنېدو و ګټه پور ه نه ک ي نو اسالم د وی ه خه ن وړ

ک د ازادۍ لور احتم ه موګود دي.

ې انس ن ازاد دی چ یو عقید مط عه درک او انتخ ب ک ي؛ ۶

انس ن د در ډول عقیدل په ر و ک ازاد دی؛ې ۵

ي؛ې انس ن ازاد دی چ خپله عقیده وس او دوام ور ه ورک ۶

ې انس ن ازاد ده چ خپله رګنده او نورو ه وښ ی ؛ ۹

د وم ۍ م دل انس ن ازاد دی چ یوه عقیده مط عه درک او انتخ ب ک ي( پېه اړه

ب ید ووایو چ ددل ق عدل منځپ نړه ه استدالل خه مسېتقله ده او پېه اسېالم

پدل برخه ک ځینې سرچینو ک د د ه مخ ف په نوم ه موګود نه دي قرانکریل

او ستر ښتن ع ی وای : ک ين والرښو

و و بی نیو ه هوږ ږدي او ېه د ېویزم د ه عب دت کوونک ه بش رت ورک ئ چ

پدل سېره د وي خه ی هوره ک او د عمل کو و پ ره ی دڅ او کوښښونه پیل

WWW.AEL.AF

27

خه الس اخلې او وم ۍ مرحل د عقیدل رالسه کو و سره انس ن ه ځ ن هو ون

هواړي ځ ن پورل و اړوندل چ رل وپېژن .

دا دیله ري او هواړي چ پخپل ژوند ک نیکمره او سع دت رالسه ک ي د خپلېو

د ال زی وا پ ره کوښښ کوي. او د د ویګتو د س لو په اړه فکر

سېره اسالم سپیڅلی دین وک نه مجبوروي چ په ګوډ او ړوند ډول کېوم عمېل ر

رچینو او اسن دو پیروي وک ي. بلک ژمنو یر او یوازل د اسالم س و و وک ي ه خپل

اسالم ور ه په ښک ره وګه ددل اګ زه ورکوي چ درل بی نی ه هوږ ونیس او دېر

موضو ی چ د خوښ وړ وي ور ه رسیده ګ وک ي ځ ن ور ه ورسوي( د ه ب ید

وروسته خپل عقل او استدالل پک ر واچوي وروسته در د اسالم موضوع و ه اوریدو

د ه ه ی چ عقل او ذک وت هوره ک ل و ک او پک روړنه ی پیل ک ي.

وروسته انس ن ه دل پ او خه یریږي او پخپله د عقیدل ازادۍ من .

اسالم د حق او ب طل سل او ن سمو ک نو د مک ف و او مج زا و پېه اړه خپېل نظریې ت

دل ک ي دي که چیرل پخپله عقیده د کوم اشتب ه مر کب شوی وي نو خپلېه وړان

.عقیده دل بی ځل نول او اسالم دل قبول ک ي

قرانکریل د کلکو اسالم عق یدو د بیخبین په وګه وای :

ر و د دېر چې چ یې دا قرانکریل ست سو پ ره د یول ی دون په وګه را ېږل شو۶

37 :91 ) ښتن ع ی ه نږدل ش . خوښه وي ه الرل ی

ې قرانکریل د ستر ښتن ع ی ه ویو نښو او ای ونو خه شمیرل کیېږي او ددل ۵

پ ره ن زل شوی چ خلک وویروي در یو ه سو چ هواړي نیکمرهه ژونېد و ېري

ري نېو قرانکریل احک م عمل او در وک چ هواړي برعکس بدمرهه ژوند و ېد ب ید

ددل احک مو ن فرم ن دل وک ي.

ې قرانکریل د د و وګ و پ ره الرښود او زده ک ه ده چ هواړي دا مستقیمه الر په ۶

29 ! 83 _82 )مخک ونیس .

وګورئ چ ستر ښتن ع ی ع م ن او ادمی ن چ د قرانکریل اوامر ی په پ م کې

ل پېه وګېه شېمېري خېو یی د یول وسې نیو وي د ژهورن او الرښوون پ ره

پدل ایم ن راوړي او اوامر یې پرځې ی کې ي. پېه درومرودیڅوک نه مجبوروي چ

WWW.AEL.AF

28

پرځ ی کو و سره ی د خلکو اراده برسیره کوي او د یو خپلواک ف عل پېه یېر یې

ازادوي چ در ه ی زړه هواړي وک ي.

به د خپلو اعمې و ځېواب بنسټ خو ددل ی دونه ور ه کیږي چ د خدای عدا ت پر

وایئ.

ن نو ژهورنېه نبوي اح دیث دل د اسالم د ستر پی مبر د اقوا و په پیروي کې د انسې

ک دل د انس ن نو په وړاندل ه زور او ګدیت خه ک ر نېه دی ښت بو په د وی

اخیستل شوی او انس ن ن ی ازاد پرېښ دي.

عقیده و ري پدل م ن در کلېه کېه کېوم انس ن ازاد دی چ در ډول دویل احتم ل:

انس ن د ځ ن پ ره عقیده ک نو دیڅوک حق نلري چ د د ه عقیده قبیح او پک

مداخله وک ي او د ه عقیده چ د انس ن په خوښه نه وي پرل په زوره حمیل ش .

یدل د هیر ع دالنه افک رو حمیل ب ګټ پ یل ه ځ نه سره ري پدل برخه ک دل

کیږي چ اسالم د عقل او طبیعت د اهو و په چوک ټ ک پریک ه کوي او و ن ه ی

وړاندل کوي.

د اسالم ستر پی مبر ل د اسالم ه دښمن نو سره ازاد بحېث کې ی دی او د قېوي او

دېل ورسېره ایمې ن منطق دالیلو په پ یله ک ی د وی ه قن عت ورک ل او د وی

.ديیراوړی او مسلم ن ن شو

بله موضو چ ددل بحث ر نګ الزمه ګڼل کیږي داده چ که وک په ازادانېه او

د اهو و او مقررا و په محدوده ک راو نېو پله خوښه دین و ک او ځ ن د د ویخ

نب ید مجبور او مقید وګڼل ش

ځین وخت یو دوښی ر شخص پخپله اراده سطح سر سریزه( ازادي یېول خوا ېه

ن او و ن پ ره ګتورو قیدونو او محدودیتونو ه مخه کوي دا داس کیږي کوي او ځ

که چ یو شخص په یوه پراخ او ار ه دښته ک ه اوسیدو الس واخل او ځ ن د یېو

ارامه احس س ک ي ا بته دهه امر د ه وخېت د د لور دیوا ونو په مینځ ک بند ښ ر

ه په یوه پراخه او دوسې دښېته هېوروا ی منلو وړ دی چ د ه د ښ ري ژوند زندان

ورک ي.

WWW.AEL.AF

29

کله چ وک واده وک ي او نوی ژوند پیل ک ي نېو زیې ت ورسېره زیې ت دمدا ډول

قیدونو ه دل ه ړه ږدي او من ی خو ه د ه ځ یه چ دا قیدونه ی پخپله خوښېه

منل وي نو دیڅوک دا حق نلري چ ی د شخص منع ک ي او کوښښ وک ي چ د ه

ېر ه خپل پخوانۍ ازادۍ ه راوګرځوي. پدل طریقه امک ن ري چ پخپلېه اراده او ب

خوښه ب دین پریږدي او د ځ ن پ ره یو دین هوره ک ي او خپله ازادي د دیېن ېه

مقررا و سره سمه مقیده ک ي خو پدل سره چ ده پدل دین ک خپله ګټه ید او

ه ک ی او دیچ ددل ک ر پ ره مجبېوروالی دا عمل ی پخپل ازادل ارادل سره رسر

که چیرل د ه وک مجبور ک ي چ بیر ه ب دینه ش نو پېدل سېره د د ېه نشو.

ازادۍ ه زی ن رسوي او د عقیدل هوره کو و مخنیوی ی کوي.

دا د ه ه انس ن ازاد دی چ خپله عقیده وس او دوام ور ه ورک ي دریل احتم ل:

سره دمنلو وړ نه دي په اسالم ک حکومت دا حق نلري چ د دي چ په ګبر او زور

خلکو د عقیدو رنه وک ي ی د د ه چ سره چ بیالبیل عقیدل رل په ګړ ه ایېز

ډول خبرل ا رل وک ي در و چ مونږ پوه شو چ د انس ن ځین عق ید ن سېل دي

حراف عق یدو سېره سېل د م دي ګټو او دنیوي مق م پ ره د ه نه پریږدي او د ان خو

عمل کوي نو د ه د خدای په وړاندل مسئول دی.

ر کومه وخته چ ی د شخص خپل انحراف عق ید پټ س او په هونوو او محفلونېو

نو د ېه یوازل د خدای په وړاندل مسول دیک ی نه ښک ره کوي رد ه پورل چ

وګ و ېه ووایې او ښې ی د یو پټ مر د ک فر( دی و که د ه مختلفو ی ګڼ شمیر

کیږي. ړل لورم احتم ل سره عقیده مینځته راو

عقیده را رګنده ک ي( د ډیرو وضېیح و هانس ن ازاد دی چ خپل لورم احتم ل:

اړمند یو د اسالم احک مو سره سل د یول عقیدل رګندول دل ګ یز او دل نه دي.

داس شوادد نشته چ په د ه ه ګ یز خه موخه داده چ په اسالم سرچینو ک

چ د اسالم خالف عقیدل په رګندو و ک خپله خو ه سره انس ن مجبور ک ای ش

و ي د خپل وین د دوام مخنیوی وک ي او ورسره ځ ن خواشینی ک ي کلېه چې

ویل کېږي د بیالبیلو عق ید رګندول ګ یز دي نو پدل م ن نه ده چ اسالم علم د

ېه ش ددل پرځ ی د وی یدو په هوره کو و ک چپ او ب وپیره پ بیالبیلو عق

WWW.AEL.AF

31

الزمه ده چ د د و نظریو او فکرونو د خپرو و په وړاندل پ ون وک ي چې بېدعت

ګڼل کیږي ځکه دهه امر د دین الرښوونکو مکلفیت او دنده ده علم او ردبران ب ید

و پ ره ر در ه وم ی خپل منطقې او د بدعت امیزو افک رو د ه مینځه وړ واو ردو

بدعت امیزه نظری و رونکې افېراد پېه قې نع د قوي دالیل پیدا او وړاندل ک ي. و

کوونکو دالیلوسره مجبور ک ي چ خپل افک ر او نظری ت بیر ه ه ځ ن سره واخل او

رش ی کیږدي.

لم مجبېور دي چې د نو اسالم ع که چیرل دا ډول افراد منطق دالیل دل ونه من

انحراف عق یدو د خپریدو د مخنیوي پ ره ه خپلو وروستنیو وړ ی وو ګټه واخلې او

پخپلو کتیکونو او الرو ک بد ون راو او ه بل الرل ګټه واخل .

ه کومه ځ یه چ اسالم دل داس امر نه دی ک ی چ په ازاده وګه خپېل انحرافې

ن وړه ګټه پور ېه کېوي او د ورت ک ه خپل شته ازادۍاو پدل ه افک ر خپ ره ک ي

ړه عق یدو خل د ځوان نو نوي ځوان نو او م شوم نو په پ کو زړونو ک وخپلو انحراف ن

وکري کښت( او په پ یله ک ی اسالم و نه د کفرګرای او عقالن ابتذال پېه ېور

نست نو په ازاد پرېښودو سره بوځ که رنړه چ دهه عمل په اف نست ن ک د کمو

.هپه ثبوت ورسېد

سېتبدین ظ مې ن او ددل ب وګود اسالم داس امر نه دی ک ی چ در وخت چې م

اسالم ردبرانو ه ه ه یب نظر وګوري او ی دل اسالم ردبران د ب دینه عن هرو په

او ځې ن بې ښې ی وړاندل د مب رزل په الره ک خپله زړرو ی او قرب ن ه ځ نه ونه

د ښتن ع ی ه وري را یږل شوي است زي پېه ګمرادېۍ کې ف و ه وګڼ د وی

کله کله اسالم علم پېه عق ید پرل په زوره حمیلوي د ویس ل او خپل انحراف

ښک ره وګه د مب رزل پ ره هواړي او ن م ومه دیله مندۍ ی ا ق ح ک ل چ ګېواک

ي.ددل قدرت مدافع دښمن چپ ک

علم و په شه دت رسو و بندي کو و رب و و ب ندل دل بری شېوي د اسالم د وی

.نت امیزل الرل خه ګټه اخیست دي د اسالم دښمن نو در وخت ددل شیط

WWW.AEL.AF

31

د بیلړ په وګه کله چ ام م حسین د اسالم ردبرانو د اعم و ی د اموي اسېالم

مق ومت وک چ د ځ ن بچی نو او پلوی نو د خالفت په وړاندل پ ون وک او رد ه ی

کورنیو مونثو ه و الندل کیدو ب ندل م م شو.

ست ل الرل ی ت نو هواګ نو او اور عب دت کوي ډېرلکه مونږ نن وګورو چ خلک د ب

و کې په پ م ک نیو او ی دل په نشه ی وکو اخته دي د ظ م نو او مستبدینو ر

ژادي او بعیضونو مفکورل ی د خپلو اعم و د الرښېون پېه وګېه الندل دي او د ن

منل دا ول ددل پ ره دي چ په پیل ک یوه ن پوه فرد دا ډول ب طل فکرونه ښک ره

رویج ک ي. ډو ونو او په بیالبیلو

او دیته ی مینځل ن سمو( نظریو سره د س ده مسلم ن نو م هزهیه سفسطه ی د وی

په وګېه ومنې سدل عقیدل د حقیق او واقع عقیدوف چ د د ویمجبور ک ي

خپېل ځکه په د ه ځ ی ک کوم دین ع ل ی مبلغ وګود نلري او که وي دېل نېو د

ځ ن په خطر ک واچوی. ر و ګرئت نه کوي او نه هواړي مسو یت د ادا کو و

ونو ک د وحېو پېه نفکرونه په دریج ډول بد یږي او د ن پوده وګ و په ذد د د وی

پور ن واقیعت ه په پ م سره دا ث بتیږي چ د پی مبرانو بعثت او وګه ځ ی نیس .

.د خدایتع ی وی رحمت او نعمت دی د اسم ن کت بونو نزول

رل پدل کت بونو ک د نیکو افرادو ر نګ ظ م نو او انس ن وژونکو ه دل د نیکې ال

ت امیزه فکرونو د خپرو و مخنیوی دل شوی دی.الرښوونه شوېده او ورسره د بدع

اسالم او انس ن مشورل حکل کوي چ د شیط ن فکرونو ګن یت ک رانو او د انس ن

دښمن نو د ه مینځه وړ و پ ره دل په کلکه او نه ست ل کیدونک مب رزه الس پېورل

ش .

ذب ادع سېره د دهه راز مر دین چپ نه دي ن ست د اسالم ضد فکرونه او پخپل ک

ډیموکرا یک ازادۍ پلوي کوي او ددل پلوۍ په پلمه د و ېو فکرونېو اونظرونېو ېه

ښتن عق ید سوري او ېه مینځېه یې یدرن وی کوي و چ د اسالم او مسلم ن نو ر

یوس .

نه دي او په ن ځوانېه وګېه د خو مسلم ن نو ه که نړه چ وای په عین حق ق یل

قیدو ب ندل ریشخند ود دا ډول ملحدین ب ید په دار وځ ول ش فکرونه او ع د وی

WWW.AEL.AF

32

ر و ه نورو مسلم ن نو الر ورکه نه ک ي او عقیدل ی ور خراب نکې ل او اسېالم او

ن نځک په سترګه ونه ګوري. یول مسلم ن نو ه د

ر ښتنیو مسلم ن نو بند ک او ودل کول او په دایکه چیرل د پی مبرانو په راس ک ر

ځ ول نه وای زهملی نو د فرعونی نو مسی نو او ګ بر مشرانو به ر نن پورل پر بشریت

خپل مشرۍ

د ازادۍ او عدا ت پراخه من به ی ه ځمک خه . حکمروایۍ( ه دوام ورک ی وای

و ه ک ل وه که چیرل د اف نست ن مسلم ن نو ېه کمونسېت نو سېره چې د دیېن

و انس نیت دښمن نو الس او ګریوان شېوي نېه وای ودېل کېول او معنوی و اخالقو ا

رنځونه ی نه وای زهمل نو نن به د ن ۍ پراخه برخېه د شېوروي اسېتبدادي او بې

خدایه نظ م ح کل وو.

ددل پ ره چ زمونږ دا بحث ال په زړه پورل ش د ه په اسالم دیوادونو ک د هیر

س نه ده. مسلم ن ا ب عو د حقوقو راګرځول او

ر د ه وخته چ هیرمسلم ن د مسلم ن په وړاندل په ګړ ه الس پورل نه ک ي نېو

حق ري چ د نورو مسلم ن نو په یر ژوند وک ي او ه و و سی س اګتم ع حقوقو

خه په مس وي وګه ګټه پور ه ک ي.

الم د وۍ ازاد دي چ خپل مذدب مراسل پخپله خوښه رسره ک ي و و که د اسې

احک مو سره مختلف دل وي که د ګمع پر ه په نورو ورځو ک رخصت په کلیسې

او حجرو ک د مذدب مراسمو رسره کول او ځین نور مذدب مراسل کېه: دینې

ېه ېوري رسېره دوی شع ر شرابخوري قم رب زي او خنزیر د هوښ خوړل دل د

کیږي.

اګې زه ېري ر ېو چې د کو ېو د رسېره ددل مراسمو پورل رد ه دهه راز دوی

مسلم ن نو اعم ل ازادۍ او عقیدل کمزورل نک ي د فقه ه نظره در عمېل چې د

مسلم ن نو د ازادۍ او عق یدو د ف سدیدو المل ګرځ اګ زه نشته و په ښک ره وګېه

رسره ش .

:په هرب ک د بشر حقوقو

WWW.AEL.AF

33

ص او راشېدینو خلفې وو ېه وفې ت ه بده مرهه د اسالم ستر پی مبر حضرت محمد

وروسته د خالفت په مق م ک د خپلسرو افرادو په زی وا سره د افرادو حقوق ورځ

ر بل ر پښو الندل شول.

دل ال زی ه پراختی ومونېده نړېه چې کچ اسالم احک مو مکلفیتونو ر خپل

د رهونو پ چ د نو الرو او اسالم ورځ ربل خپل م دیت د السه ورک وو یو المل ی دل

ه کبلېه معنېوي او اخالقې م یلاو د ددل وو طریقو ه میالن او ګرایش پیداکول

ملوحظ ت په دریج ډول د م دي ملحوظ و او نفس ن هوښتنو ر اهیز الندل راهل

وو.

م یل ېه پیداکیېدود اموي او عب س خالفتونو د مدعی و په اعم و ک د دل منف

یورۍ د اسالم مدن او علم الرو خه خپله د نفوذ الر د اسالم سره سره بی دل

خېوب خېه را ی هربی ن دل د ن پودۍ ه درانه هرب په ور وهځو ه او په پ یله ک

او د مسلم ن نو خه د رالسه ک یو نظریو او فکرونو ه الرل پخپلو مذدب ک لویښ

رل ک د فکرونو او علومو په زیږیدو او د رس نس ه پښو او رس نس اهالح و الس پو

ارزښت او ادمیت ال دل د د وی هورځیدو سره د انس ن حقوقو د مکلفیتونو ر نګ

پور ه شو.

انقالب دیکت ورۍ او استبدادي نظ مونو ه مینځه الړل پېه کبیر( د فرانس د وی

بی پېژنېدن پود نو اث رو چ پ او او د رس نس د دمدل سره د چ پ م شین رامینځته

افرادو ګټو ه پېه کتېو ه وړاندل شول ر و یوځل بی چ پ ش او د و ن د ډیری

ز نظ م رامینځته شو.ینسره یو و

کیدل او ه بل خوا ه کچه د کورنیو ګړ و رامینځته ا ه یول خوا په هرب ک په ن یو

یېزو نېزول ددل سېبب شېول چې ن وژۍ پرمختګ د معنېوي انړد س ینس او ک

بشرحقوقو ه پ ملرنه زی ه او ارزښت ی ډیر شو.

حی موضو خو حس سېه او ګړې ه مهمه او بشر حقوق زمونږ د ورځین ژوند یوه

ده په هرب په ځ نړ ل وګه په امریک متحده ای ال و ک د بشرحقوقو دل زیږوونک

دیڅ شی نه ر سترګو کیږي. ش په ن مه شع ر دی او د عمل په ډګر ک ی

WWW.AEL.AF

34

ن یوا ورځ نم نځنه دل د درک ل د ملل متحد او ه و دیوادونه ه وري د بشر حقوقو

په دمدل شع ري( ډول کیږي ځکه نه امریک او نه نور ه ي دیوادونه هواړي و پېه

سمه او ع دالنه وګه ددل ورځ نم نځنه وک ي که چېرل داس نه وای نېو نېن بېه د

دونو په داخل او ن یوا ه کچېه دېر ډول بعېی شېتون نېه در ېود نېن ورځ د دیوا

بشرحقوقو اړوند فکرونه په عمل ډول دیڅ شتون نه ري ا بته د بشر حقېوق د ېه

وخت د عمل ګ مه اهوستالی ش کله چ نه یوازل د بشر حقوقو اعالمیېه بلکې د

د و ېو هې و منشېور بلکې وازل د ملل متحد پېهد ه د در اړخیز مین پ ره نه ی

ورک ل ش . دیوادونو په اس س قوانینو ک داخل او ق نون هب ه ور ه

په ملل متحد او ه و دیوادونو ک ب ید د بشرحقوقو د فکرونو د عمل کو و پ ره نېه

بیلې ادارل رامینځتېه ب ید یوازل ګال قوانین بلک ددل قوانینو د عمل کو و پ ره

ش .

خوا د ملل متحد په چوک ټ په ځ نړ ل وګه د د محکم ر نېګ د دهه ه یول

قوانینو ګوړو و او پل کو ېو پې ره ځې نړ ل ادارل او ېه بلې خېوا د متخلفې نو او

وسره ونکو پ ره د الزمو سزاګ نو قوانین ګوړول او پل کول دل رامینځه او په چټکې

د ه ن وړه شرای ه مینځېه الړ ر و ه دل الرل د بعی .فع یتونو الس پورل ش

ش چ نن په ن یوا ه کچه حکفرم ی ح کل دي او ر و ېو یې وروسېته پې پېه

ځ نړ ل وګه اسالم دیوادونه قرب ن دي.

دا امر ر د ه امک ن نلري چ د ملل متحد منشور ه متن خه چ پینځوو ځواکمنو

ه مینځه یوړل نش ټو حق ورک یه و ه چ د ملل متحد په امنیت شورا ک د وی

که چیرل د ملل متحد د منشور ه ندي خه دا په ېرل نش نو په در سیمه کې

به د ملل متحد ول اقدام ت د پینځه وو ه و دیوادونو په ګټه او د نورو په زی ن وي.

که چېرل د ویټو حق رونکی کوم دیواد د بشرحقوقو د قوانینېو خېالف کېوم بیلړه:

مل رسره ک ي او دا موضو د امنیت په شورا ک مطرح ش نو دا دیواد به ه خپل ع

حق ویټو( خه په ګټ اخیستن سره ی ده موضو او پرل بحېث کېول د نېورو پېه

وړاندل ب ارزښته وبو او ه مینځه به ی یوس .

WWW.AEL.AF

35

ټو حق ري دي چ د وی ه دل کبله د ملل متحد ول اقدام ت د د و دیوادونو په ګټه

دوست ن وي او د د و دیوادونو پر خالف وي چې د ویټېو حېق رونکېو او ی د دوی

دیوادونو ر الس الندل او ی ی دل نوکران وي.

دا کی ب ید په پ م ک ونیسو چ د بشرحقوقو مال په اهل ک معنېوي او اخالقې

خېه چې مې ده م دیت ري انس ن رنړه کوالی ش چ ه د و هرب دیوادونو

پرست او م دی ت ګرای ی د و و وګ و په ذدنونوپه ځ نړ ل وګه په سرم یه دارل

طبق ب ندل مسل وي د یول اخالق او معنوي موضو د مال دیله وک ي او طبعآ د

سرم یه دارل طبق ګټ ددل امر مخنیوی کوي

و نیز اخالق او اړیک چ رمینځ ی م دی ت ګرای خوځښتونو چټکتی ده دمدا د

ورځ ر بل د رینړلتی او کمزور ی په ور دروم و نیز ژوند ی په ګهنمې د ېه

هۍ درمل ګوړیېدای شې د ېه ېه بدل شوی دی یوازینۍ وسیله چ دده بدمر

معنوی ت ژهورل دي د ه د معنوي کلتېور بیې را ژونېدي او او بحران خه د کموا

پی وړي کول دي.

ش ځکه دمدا معنوی ت دي چې ډیېری یآ نظرونو د دین اهو و ه س ه وربښلطبع

دنیوي نظ مونه پرل ینګ دي.

ه هدید خه ژهوري او ېه عصېب مع هر انس ن ن د د وی د حقوقو ه مینځه لل

پر ه د دین اهول ه مخ راړول او دین د یو بشپ اسم ن دین په وګه د مس یلو پېه

ا مرسته کوي.حلو و ک خور

:الم نسخهد بشر حقوقو اسې

ول دینونه که د ه اسم ن او که هیر اسم ن د ن ۍ د خلکېو پې ره د بشېرحقوقو د

س ن په برخه ک یوه هوره او ارزښتن که ډا ۍ ده.

د اسالم سپڅل دین ادمیت پدل ک ن ښتی چ نه یوازل وروستنی اسم ن دیېن

ن قرانکریل ډېر ژر پداس یکل ډول اس س ق نون ی نورو دینونو برعکسدی خو د

رامینځته شو چ په ول ژوند ک پک بد ون راوستل ن شون دي د یر ورکوونکو

WWW.AEL.AF

36

انحص رګرانو او د الس ودونکو ه م درانو په خپل امن س ل شوی او د بد ون وان ی

د ن ۍ په یو فرد ک دل نشته.

موقېف د د بشرحقوقو د مال او د انسې ن رادیس اسالم ه شپږم میالدي پی ۍ

وړوا په موخه بشپ اخالق قوانین رامینځته ک یدي پېه بشېرحقوقو ب نېدل پېه

بشپ ل پودیدا سره انس ن کوالی ش چ اسالم نظری و ه د قران او سنت ه الرل

نوښت وروبښ .

د ارزښت اړوند خدای ج فرم یلی ديد قرانکریل

.( 9! 99کت ب دی چ ای ونه ی په ق طع او پرکنده ډول راهل دي دا د ه

(. 18: 19درواهو ه په د ه ک قرانکریل( ځ ی ندی ورک ل شوی.

(. 19: 91 په و ه ایز ډول ګوړ او ینګ دی هحت ی

ددل کت ب قرانکریل ( دره دینداره د د ه ه الرښوونه کوي چ د و و مسېلم ن نو

( . 9: 93سرسی ور ه ممکن دی. ال

ه انس ن ن د ی دا د ه کت ب دی چ م پر ن زل ک ی ای محمده و چ په وسیله

(. 9: 91بل اوپروردګ ر په اګ زه د روښ نتی او خدای ع ی وري ه ر

پدل ر یب قرانکریل او سنت حدیث( او د حضرت محمد ص سیرت د بشر حقوقېو

م وم ت وړاندل ک ېدي دهه اسالم سرچین د بشرحقوقو او نورو اړوندو په اړه ډېر

موضوع و په اړه په پوره فصیل سره م وم ت وړاندل ک ي دي او الندل موضېوع ت

په بر ک نیس .

ن رینه او ښځینه حقوق د م شوم نوحقوق : عب رت دي دا ف ې عموم اس س حقوق

ی نو مظلوم نو د شتمنو او بیوز و حقوق ول د ه حقوق د وی نو حقوق د ن روه نو پ

دي چ د خدای ج ه وري انس ن نو ه بښل شوي دي.

د ژوند د بوختی وو همځپلېو ېه د درنې وي د ازادۍ او پدل حقوقو ک د ژوند کو و

دل او د انس ن نو د برابروا حقوق راک ل ورک ل ه ابتدایی وس یلو د ګټ اخیستن

مل دي. ش

WWW.AEL.AF

37

ای انس ن نو! سو در ع ی پخپل کت ب ک پدل اړه فرم یل : که رنړه چ ښتن

لېو قومونېو یو م ه یول مور او پالر خه پیداک ي ی ست او ددل پ ره م په بیالبی

.وویشلی چ یو بل وپېژنئ

د یو اسالم دیواد بشېري حقېوق د اس سې ب ې د اسالم دیواد د ا ب عو حقوق:

ر نګ د ملکیت او ژوند س ن ازادۍ د انس ن کرامت د شخص ازادۍ او ووقحق

دل د ژوند د امنیت او د ژوند خصوه حرمت س ن حق د بی ن حق د ظ ل په وړان

ازادۍ حقوق دي.حق د اا ح دیو ګوړو و د عقیدل او

د مېذدب دل دین ک د زور عقیده وګېود نلېري کېهه پدل اړه قرانکریل وای : پ

عق یدو مال حق د ق نون په وړاندل د برابرۍ حېق ېه ابتېدای اړ یې وو خېه د

په اسالم سپیڅلی دین ک انس ن نوبرخمنتی حق او د اس نور ول د ه ه دي چ

ه ورک ل شوي دي.

د یو ک ر رسېره کو ېو وکیو چ په اسالم دیوادونو ک دیڅوک ددل حق نلري

ر ک ي. که په ځینو اسالم دیوادونو ک حکومت چ رواک ښځینه دېته پ ره مجبو

مجبوروي چ اسالم حج ب په پ م ک ونه نیس ی ن رینه مجبوروي چ ه یېول

خه ه زی و ښځو سره واده ونک ي حت که دهه امر ه نورو ښځو سېره د ن مشېرو

اړیکو ینړو و سبب دل وګرځ .

ب ید ا ب دا حق و ري چ د چ رواکو ه اوامرو او قوانینو خېه په دواړو ح تونو ک

سره ونه وک ي.

: اسالم په بشپ ل ځیر ی سره قوانین او مقررات ګوړک ي چ ج ې د دښمن نو حقوق

من نو حقوق په الزم ډول رل د اخالق اهو و په وګه ک ر واخیستل ش و د دښ

حقوق د مح رب نو او پ م ک ونیول ش ا بته دا ک نو ه په نه پ ملرن سره په د د وی

دښمن نو رمینځ وپیر کوي پداس ح ل ک چ هیر مح رب دښېمن ن هیرمح رب نو

که: وی ن ن روه ښځ او م شوم ن ب ید ونه ځورول ش .

نېه ځورونېه ېه ګړې ل د مح ربو دښمن نو حقوق که: د پی نو س نه په اور ب ندل

چ ب ید په سمه وګه په پ م نه وژل او د د وی د شتمنیو درن وی دیوروسته دد وی

ک ونیول ش .

WWW.AEL.AF

38

د ې اسالم د ښځو په حقوقو ډېر ینړ ر کوي ښتن ع ی پېه قرانکېریل کې یېوه

ېوړو د سیپ ره د ښځو د حقوقو پ ره وقف ک ېده او فصیل سره ی بیې ن ک یېدي.

ار س سوه ک ه وړاندل د اسالم دین حق یقو چوک ټ بشري حقوق رګندوي چ و

و یدل ش چ د السته راوړنو او ه وري کل شویدي په را لونکو وضیح و ک به

وژۍ ن ۍ ال راوسه پدل نه ده وانېد چ عدا ت بشردوست نه قېوانین چې نک

اسالم وار س سوه ک ه پخوا رامینځته ک ي بشریت ه وړاندل ک ي.

:الم د بشر حقوقو د مس یلو د حل الرل په وګهاسې

انس ن دوسېت ( احسې س ضې من دی اسېالم بشر حقوق د انس ن نو د یو دیومنیرم

د اګتم ع ژوند مس یل ددیومنیزم پېه بنسېټ وار س سوه ک ه وړاندي د انس ن نو

ه د د ېویسلم ن نو په ځ نړ ل وګ ینګ ک ل ا بته ه د ه وخته چ م رامینځته او

مشرانو سمه شرع الر پریښوده او د نفس ن او شیط ن وسوس په رڼ ک انحراف

الرل ه واوښتل نو د وګ و اګتم ع حقوق ی دل ه ابه مې و او نیمړ یې وو سېره

مخ مخ ک ل.

ېوري د ن دیده( ونیو ه چ د ښتن ع ی ېه اسالم و نه ن ید د بشر حقوقو

دیېرارک چې یېو ایټې وي علېل دوسېته انسې ن وو ن ز ه شول وه د وحو په شکل

کوښښونه د بشرحقوقو په بی پیژندنه ک وم ن ک ن وو.

دا ع قبېت االمېر د رکې دیرارک د بشرحقوقو خوځښتونو ه ستر قدرت او ځواک و

کېی ایټ ی ه پو و خه واوښت او په و ه اروپ ک ی پراخوا ی وموند په زړه پوری

پرمختګ ګوړښت دی د بشر حقوقو د د دادی چ دیومنیزم د اروپ د رس نس دورل

را ژوندي کو و په برخه ک بله دڅه چ په ریخ ک ثبېت شېول د ېه د ا بې عو د

دا د انس ن ډ و ه خپرونکو خه ده چ د فرانس انقالب د اهو و حقوقو خپرول وو

یوه ضروري برخه وه.

م دو په ر و سره د فرانس مل اسې مبل ېه 993ک د 9321ه ک ل دهه اعالمیه چ پ

اس س ق نون د سریزل پېه وګېه په فرانسه ک د ک ل 9319 وري صویب شوه او په

ګټه پور ه ک ای شوه.

WWW.AEL.AF

39

که ه دل په وم یو ک فکر کېده چ پدل اعالمیه ک دا اهول ن ښېت چې پېه

ه کومه ځ یه چ ګوړونک ی د متوسېط ن یوا ه کچه رل ګټه واخیستل ش خو

انعک س ورک وو. ره ی د متوسط طبق اددافو ه دلطبق خه وو نو په دمدل س

هوښتل چ ددل اعالمی ه الرل د منصبونو او اداري موقفونو رالسېه کو ېو د وی

پ ره ځ نته الره دواره ک ي د بشر حقوقو د فورمو بندۍ په برخه ک دریمه دڅېه او

ګړ ل ېه کوښښ او د د پ یل د بشر حقوقو ن یوا ه اعالمئیه( د دویم ن یوا

چ په د ه ک انس ن بشریت ب مث ه اسېتثم ر خېورا پ ی ه رسیدو وروسته ول

د پونېو پټې اعالمیه د نول مودل پ ره د د ویظلمونه او همونه وزهمل خو دهه

وګرځېد ه.

ریم ن ۍ په دیوادونو په ځ نړ ل وګه اف نست ن کشمیر او ځ ن او م زی نونه د د

وقو ک د خطۍ او بشرحق پهبوسنی ک په چټک سره دوام ري دهه ن یوا ه وثیقه

د خپلېو محېدودیتونو او مهمه دا چ د د ېوی کو ځ ن هوښتنهنود ملل متحد چلو

کموا د مخنیوي پ ره ب خ هیته او ب ګټ ث بته شول ده.

د و و زی نونو الملونه؛ په ادېدافو کې د دم ېږۍ پ دل نه وي چ ددل اعالمئ

پل کوونکو او د بی هوښتونک محکم قول نشېتون نشتون د انحراف و او ن ک میو

وو.

دا اعالمیه د لورو ک و په موده ک پدل ونه وانیده چ ه ن برابرۍ خه رامینځته

د ک هېذ پېرمخ د بشېر ځه یوس . په د ه ډول چ دویشول ستونزل حل او ه مین

افرادو د زی و حقوقو ضمین کوي خو ه بده مرهه د ملل متحد س زم ن ډیېری هې و

دیوادونو په یو نه یو ډول په بیالبیلو اندازو د د ه مقررات ه مینځه یوړل او د ک رون

کوونکو ه نه یوازل مواد او اهول ی خراب ک ل خو په ډیر استثن ی ډول دل خط

سزا ورنک ل شوه بلک ه خپلو دندو خه دل ګوښه نه شول او پخپلېو ځې یونو یې

خپل ک ن رسره کو .

وګه ر نظېر میه بی په چټکه پدل ډول ح ال و ک ددل اړ ی یدل کیږي چ دا اعال

ېل پېه الندل ونیول ش او د نوي کو و په برخه ک ی نه یوازل هرب نظرونه چې

م دي ملحوظ و بلک ر نګ ی ب ید اسالم اهول چ د بیخبین زیربین ( ډیېری

برخه ی اخالق نظرونه او معنوی ت ګوړوي دل په پ م ک ونیول شې او ګټېه ېرل

پور ه ک ل ش و د دواړو ورو د نظرونو ه ګوړښت خه یېو متوازنېه اس سېن مه

رامینځته ش .

WWW.AEL.AF

41

ل ه په پې ملرن سېره اوس د دل وخېت رارسېېد ی چې د بشرحقوقو موګوده ح

اسالم دیوادونه ورځین واقعیتونېه درک او د بشېر حقېوق د اسېالم شېریعت د

پدل الره هرب ی شرق دوی احک مو یوه مهمه برخه وګڼ او پدل مه ونه اوس چ

ي روان ک یدي ددل پ ره چ پدل برخه ک د مسلم ن ن د بری یتوب وفیق پیداک

س نس چ په و ه ایزه وګه حقېوق م احک مو په عمل کو و سره یو رنو ب ید د اسال

او په ځ نړ ل وګه بشرحقوقو ک ي په و ه ایزه وګه رامینځته ش .

ا بته ه دل اقدام و خه ب ید وړاندل د اسالم حقوقو یورۍ په عمل ډول ګوړه او

پ ره ی الر اس نه ش . نظیل ش و د رسره کو و او عمل کو و

WWW.AEL.AF

41

دویل پرکی

الم ک د بشرحقوقو عموم یورۍپه اس

د بشر حقوقو په اسالم مقو او د ه الر چ اسالم پدل برخه ک ک پدل پرک

کو ېو ېه الرل و د در حېق او اړونېد قېوانین د وضېیحوړاندل ک ل بحث کوو ر

وښ نه ش .دعموم یوري او عمل برخ رمینځ وپیر ر

حقوقو برخ ېه پېه په اسالم فقه دین پ یسۍ او اسالم دین علومو ک د بشر

چ دین او مذدب ېه دا دی ده شول ددل امر سبب ه ک ملآ ځ نړ ل وګه پ ملرنه ن

ه مخ چلند ک ی و د دین دیئت د خلکو په ژوند ک په عملې هحق سره د فق

ل بڼه خپله کې ي د حقوقېو د ویشېلو دینې وګه چ ددین اس س موخه ده عم

چوک ټ د اهول په کت ب ک عمد آ حقوق د کلو او دندل قض وت په بر ک نیس

او مکلفیتونېه وضېیحد ه بحثونېه دي چې ازادۍ حقوقو او دندل قض وت ول د

بی نوي اس س ددف ه د رسیدو پ ره د ازادۍ د حقوقو د عموم قوانینېو شېیند

ونه د یو علم نظل په چوک ټ ک را ول او وروسته په بسېټیزو قوانینېو کې د فصل

بشرحقوقو اړوند نظر وړاندل شوی دی.

دده موضو ځین برخ په الندل وګه ر بحث الندل نیسو..

نظ مونو ک د بشر حقوقو پرمختګپه اس س قوانینو ی – 9

او رنړوا ی وړاندل خ وضیحد بشرحقوقو د پرمختګ ری ه دل بحث خه موخه

کول نه دي بلک پرځ ی ی دېدف دادی چې د د ېه د وحې سېبب ارزونېه یې

. ی ول د اسالم صور په رڼ ک ه وو؟ځ نړ

د رهون روم پرمه ل به ویل کیدل چ ب ید د دو ت ارادل ېه ېول انسې ن ن ا ف ې

ه انسې ن کرامېت ب نېدل سلیل وي که ه دل دین ه دو ت خه ګال شوی خو پې

چ دا کرامت ی وربښلی دی په پ یله ک . ینړ ر او خ ق مراع ت پخپل ح ل پ

WWW.AEL.AF

42

د افرادو په د طبیع حقوقو مقو ه د نویو شرایطو ه بطن خه وزیږید طبیع حقوقو

په وان د استبداد په وړاندل په درېدو ینړې ر کې وو د وروسېتنۍ حقوقو او د دوی

ودل سره د حقوقو مذدب اس س د دېرېدو په وښ ک کېښودل شو او ه مقو په

انس ن خه دف د خ ق د ق نون په وګه پیل شوېده داس فکر کېده چې فېرد د

د و طبیع حقوقو رونکی دی چ په پیل ک د نظیمو و پ ره وړاندل شېوی دی او

ژوند دا حقوق عب رت دي ه ددا حقوق د م زو په ملړر ی سره کشف کیږي د افرادو

ازادۍ او م کیت حق.

فرد د و نیزل پروس ه الرل پخپل فردي اه ت ب ندل ینړ ر کوي ر و په و نه

ک خپل ژوند ضمین ک ي ځکه د خپل فردیت ه برکته خپل اړوند حقوق نورو ه نه

ای شې نېو پریښودل کیږي ددل پ ره چ دا حقوق خپل پیدایښت ه دوام ورکې

دو ت ی د س ن دنده پره ړه ري.

د اګتم ع ون مقو په اګتم ع ژوند ک خپله الره پرانېسېتله د دمېدل ب ې

مقو په رڼ ک وه چ د خپلو د و عموم ازادیو یوه برخه ی پریښېوده چې پېه

طبیع ژوند ک ور خه برخمن وو.

س زم ندد او س نه وک ي د د وی یوه هوره قدرت ګوړول وو چ ددل امر ددف د

علت دل ه دل خه ویره بلل شول وه. د پریښودود ځینو ازادیو

که چېرل دو ت د مداخل کو و وان ونلري نو کیدای ش پدل سره خپل موګودیت

دل ه السه ورک ي او په پ یله ک به د خپل دوک ه شوي ی منل شوي هېالحیت ېه

اهل خه خط وک ي.

چ د بشرحقوقو وم نی کنوانسیون رامینځته شو. مدل پرمختړونو په رڼ ک وود د

ک ل ک د حقوقو منشېور 9922په انړست ن ک د ازادۍ ستر فرم ن په ک ل 9891په

بشرحقوقو ک ل د امریک په متحده ای ال و ک د ازادۍ اعالمیه د فرانس د 9339په

مینځته را ګ. وروسته د اس س ق نون ه انقالب اعالمیه او د فرانس

اوس دا رګنده ده چ د ازادۍ او بشرحقوقو په بحثونو ک فردګرای سېتره ونېوه

ري. که:

WWW.AEL.AF

43

بشر حقوقو او ازادۍ دوه طبیع شی ن دي او نورو ه نه پرېښېودل کیېږي خېو ې ۶

ممکن انس ن ی د عمل کو و پ ره مجبور ک ای ش .

ه کومه ځ یه امک ن ري ه بندیز پر ه ی پېه هیرسې زم ن دا حقوق او ازادۍ چ ې ۵

.کیږيی فته شکل عملی

چ دا حقوق مهم مثبت او منفی بڼ ري د بیلړ په وګه: دو ت مکلف دی ې ۶

د عملی کو و په برخه ک د افرادو مخنیوی وک ي او ر نګ ی ب یېد پکې د د وی

مه ل ه دو ت خه افراد دا هوښتنه دل نه پخپله دل کومه هلطۍ ونک ي خو په عین

ول افراد ددل حق نلري چ دو ت دویکوي چ دا حقوقو ور ه وړاندل ک ي دمدا ډ

ه د خدمت کو و پ ره مجبور ک ي.

پر دمدل بنسټ دا مکلفیت په دو ت اچول شوی چ په کوم ک ر ک شبث ونکې ي

خو دو ت دل مکلف نه دی چ پخپله ه وړاندل ک ي.

ن په افرادو پورل اړه ري او دو ت سره اړیکه نلري ځکېه پېه دا حقوق فردي ی ې ۹

و و افرادو پورل اړوند دي نه په یول ځ نړ ل ډ پورل.

موکراسۍ وکو سره اګتم ع ډې وړپه اروپ ک د هنعت پیدایښت او د د ه د ک ر ج ې

.م ي کت ر ک ځ ی ونیووحقوقو په وپه پ یله ک بشر پیدا شوه او په دمدل سره

ک ل په فرانس ک داس س ق نون او اروپ ک د نورو اس س قوانینو انفې ذ ۶۷۹۷په

ه دو ت سره د اوسیدونکو د مال س ن او روزن پ ره ښک ره شول.

د وم ۍ او دویم ن یوا ګړ ل رمینځ وا ن ک د پرمختګ ېرک و ړېېد د د ې

د احسې س شېوقوانینو ک د سوسی یست نظریو بېوی دېل ځینو اس س پهاروپ

وم ي ځل پ ره د ک ر اګتم ع بیم د ا ح دیو ګوړونه او د کورنیو حقوق رامینځته

شول په دمدل ر یب د دو ت د مداخل اهل چ ه فردګرایې سېره مخې ف وو

سی یسېت شبث شو ډیر وخت ال ېر نه وو چ شووروي ا ح د په بشپ ډول پر سو

د دو ت مداخل دوام او ینړښت پیداک . او نظ م واوښت

ه دویم ن یوا ګړ ل وروسته ډیر اس س قوانین د شوروي ا ح د د طریق دېې ې

په ېر پیل او په ختیځو اروپ ی دیوادونو ک ن فذ شول. ددل په زی وا سره ډیری

اس س قوانین ن فذ ک ل روسته داس افریق ی دیوادونو د خپلواکۍ د رالسه کو و و

WWW.AEL.AF

44

د بشرحقوقو ن یوا ه اعالمی ه پک ځ ی ورک ل شېوی وو د هربې اروپې ی چ

دیوادونو اس س ق نون موضو دل دمدا ډول وه. ددل پېه زیې وا سېره ډیېری د

قراردا ن یوا و اسن دو کنوانسینونه را لونک سره سل ه در شول.

(. 9112اکتوبر 98عالمیه: د بشر حقوقو ن یوا ه ا

(. 9199دسمبر 99ن او سی س حقوقو ن یوال ون: د مد

(. 9111پریل ا 98 پ ره اروپ ی ون: د بشرحقوقو

(.9199دسمبر 99ړ سی س او اقتص دي حقوقو ون: د فردن

دا مرحله د را لونکو ځ نړ ی وو رونک ده:

د د دو ت پ ره د ازادۍ او بشرحقوق د حقوقو او ازادۍ د د محدودیت په برخه ک ې ۶

.انسج م د مین په موخه رامینځ شوي دی

ې د بشرحقوقو ه فردګرای خه د ګ معه ګرای په ور وده وک ه د حقوقو په بېل ۵

ډول.

پی وړل ډ ې ېه ېورل سېمون لبیلړه: د کورنیو مل سیمه ایز او نور حقوق د یو

یو چ د خدمت کو و په وګه مینوالی ش دهه حقوق د بن ادم پ ره موندالی او

عمده ددف دی ګڼلی شو.

ه دل وروسته چ بل پرمختګ د ګوون شراکت( په برخه ک رامینځته شو د ېه د

د ډ ه ایزعب دت او د ا ح دی اواحزابو ګوړون حق دي. که:حقوقو عمل کول وو.

خه د مثبت کېدو په ور دروم پدل م ن چ د اقتصې د ې بشرحقوق د منف بڼ ۶

او و نیزو حقوقو په دو ت ب ندل مثبت مکلفیتونه حمیلېوي د دو ېت ېه عمېوم

چ رواکو خه هوښتل کیږي چ سم چوپ ی ول که: ع مه روهتی و ه ایزه بیمه

جبور بو چ د زده ک ه او روزنه د افرادو پ ره رسره ک ي پدل وګه دو ت ځ ن م

و ن اقتص دي ح ت په رسمیت وپېژن .

په وسیله السودنه مداخله ( کوي دو ت د الندل وس یلو خه د یوه

اروپې ی دیوادونېو کې پکې روړل نړه چ په ودیځو د مداخل ع دي وسیله ې ۶

او ه کیږي ق نون انف ذ او وده وه چ د و ن د بیوز طبق د ګټو ضم نت ی ک وو

. پېه اقتصې د ب نېدل د دل سره ی پر اقتص د ب ندل د خلکو سل ه ه ړه ایښود ه

WWW.AEL.AF

45

ګتم ع عق یدو ه د داس حکومتونو د کلو حق ورکوي چ په ا خلکو سل دوی

را پېښېږي نو کېدای شې دهه راز پدل برخه ک چ دره ګووډيب ور و ري ب ندل

چ د ه پ ر م ن بڼه شکل( و ري.

السه ورک ل وه نو د ه کومه ځ یه چ د مداخل ع دي وس یلو خپله د ثیر قوه ې ۵

د واک پر ګدۍ قدرت د بد ون پ ره ه انقالب پر ه بلېه الره نېه وه موګېوده دا ډول

ګووډي د د و افرادو زړونه ګرموي چ ه و نیزو بد ونونو سره مینه او عالقه ري په

مت به یوازل په د و بد ونونو بسنه ونک ي چ د عې دي عموم وګه نوی ح کل حکو

مداخل ه الرل رالسه شوي دي ددل پرځ ی کوښښونه کیېږي ر ېو اګتمې ع

من سب و اړیکو( ه د سوسی یست افک رو ی زور ه الرل بد ون ورک ي.

ه په ډیرو دڅو او کوښښونو سره و نه د فرګرای ه نظ م خه اشتراکیت ظلل او پې

شېوروي ا حې د چېین او واوښته او بېلړ ی دل کوالی شوب رحم نه وژنو ب ندل

ختیځو اروپ ی دیوادونه وبو و.

مهل کی چ د ته ی ب ید ی دونه وش د ه دادی چ دواړه ډو ه ع دي او انقالب ه

د ه ن پییل خ هیت خه سترګ پټوي چ د فردګرای نظ م د دو ت ح کل نظ م ه

شبث نظ م خط ب کوي دواړه ډو ه په اقتص دي چ رو او د م کیت په حقوقو کې د

مداخله کوي.

په کومه و نه ک چ سی س ازادۍ موګوده نه وي او اقتص د ی چ د و ن ډیری

وګ ي ک رګر وي ه خورا بیوز توب سره الس او ګریوان او د یول واحدل ډ ر سل

ی الس الندل وي.

ازادي به دد ه چ پ ره م ن و ري چ د ژوند کو و زمینه دل ور ه نېه وي نۍ ای کور

برابره؟

ای زده ک ه به د د ه چ پ ره م ن و ري چ د رالسه کو و وان ی نلري او ړښتونه

ی نش پوره کوالی؟

.ده په دمدل سره سوسی یست افک رو دا ث بتو ه چ د و ن س زم ن د دو ت دنده

نظریو دا وروستنۍ الره د ګڼ شمېر ارزښتونو که: دیېن کېورنۍ د قراردادونېو او د

خصوه م کیت س نه کوي په عین وخت ک دو ت ه اګې زه ورکېوي چې د ېو

WWW.AEL.AF

46

ي د اقتص د په برخېه کې ردبېري اددافو ه د رسیدو پ ره په ږه کچه مداخله وک

حص ر په پر له ه ځ ن سره ډیېرل اقتص د ک ځکه دا عمل د کل اقتص د د ان شوی

ستونزل او وړل ژورل نلري.

د دریم ن ۍ ډیری دیوادونه د اسالم دیوادونو په ګوون ېه دویمې ن یېوا ې ۶

یوه هېوره وا ېی د عصېري اس سې ل خپلواکۍ رالسه ک ل او د د ویګړ ل خپ

دي م ع اقتص چ د بشرحقوقو عن هر دل پک وو خو سی س اګت ق نون انف ذ وو

په یکلو سره په اس س قوانینو ک اثبې ت نشې او فردنړ ګووډیو یوازل د د وی

ښتینو اهالح و وړاندل وروسته زده ک ه روزنه او بلی ت یموندالی او ب ید ه د و ر

په و و سیمو برخو او مرحلو ک رسره ش .

ن فرانسېه او امریکې کې د کله چ په سنت نظ مونو په ځ نړ ل وګه انړلست وې

ب یېد چ دل ډول حقوقو ه ی ر ډېره پ ملرنه وک هبشرحقوق اعالن شول نو دېته

ضمین او س نه وک ي. ویدرن وی وش او حتی په کالسیکو بڼو ک د د

خو ېول د بشېرحقوقو د قوانینېو پېه .دهه ضمین بیالبیل الرل او بڼ خپل ک ي

و قوانینو ب ندل ینګ والړ وو. ه کومه ځ یه چ دهه حقېوق ح کمیت نه بلک په نور

په قوانینو ک یکل شوي وو نو ډیر فش رونه ی نلرل او کوم قنن ارزښت ی دل نه

در ود نو پېژندل او ارزښت ی په خلکو ب ندل په اګب ري ډول شول.

نینو په ېر د اس س قوانینو ځین حقوقپود ن د یل راوړي چ دا حقوق د ع مه قوا

اګب ري ارزښت ی پېژندالی وو نېو ري دمدا ډول د و افرادو چ د د ویارزښت نل

د ه ی د اس س ق نون په پر له ډېر وړ ګڼل ځین ی بی ه اس س قوانینېو سېره

برابر بو .

د حقوق پود نو په وړاندل اس س قوانین ه ګبر پر ه بل شی نېه په پ یله ک د وی

ی بی د دمسطحه ع مه قوانینو په نوم ی دوي پدل ر یېب پک روړنېه او ګڼ ځین

پ ملرنه ی په دو ت نه بلک په ع دي حقوق پود نو او اس س قوانینو اګب ري دي.

د امریک په متحده ای ال و ک دوه مقو طبیع قې نون او اګتمې ع قېرارداد( د

د ع دي عرف قوانینېو سېمه م نې منشور او خپلواکۍ په اعالمیه ک زی ت شول و

پیروي وک ي قض یه قېوه ف حقوق پود ن مجبور دي چ د د ویاف ده ک ي بنآ عر

WWW.AEL.AF

47

چ ه مقنن او اګرائ قول خه ګال ده د قوانینو د یول برخ د ق نونین مسېئو ه

ده.

پ ر م ن ی و س ګرګه د ع مه افک رو په نسبت دل حقوقو ه زی ن نش رسو ی ځکه

س ګرګه ی پ ر م ن دېته اړ دی چ خپل د ق نون ګوړون هېالحیت د ژونېد پېه و

اړدوړ په ځینو دودونو ک چ د قنن ارزښت ی اقتص دي او اګتم ع الرښېود ېه

رایه ورکوونکو خه رالسه کوي په دمدل ر یب په د و الرو ک چ د بشرحقوق

په الندل ډول دي... ضمین ېره خپله ک ل

ش .او وپلټل قدرت م وم او قض یه قول بیلوا ی ر و د د ویئ اد مقنن اګر ې ۶

رن رد ه وخته پورل ضېمین کیېږي ر ېو چې قېوانین د ه قنن پلوه ې ۵

اس س ق نون په چوک ټ ک ځ ی ري.

چ و س زم ن او فردي پرېکې ل د حقوق رنه ب ید رد ه وخته ضمین ې ۶

او نورو قوانینو په چوک ټ ک رسره ش .اس س

پ ر م ن است زیتوب چ په بشرحقوقو ک خصص ی وړ ی ري؛ ې ۹

په مستقیل ډېموکرا یک نظ م ک د پوښتنو او یکونو ه الرل د وګ و مسېتقیمه ې۲

رنه؛

مه د اطالع او بلی وس یلو ه الرل د ګوندونو په وسیله د وګ و هیر مستقی ې ۱

رنه؛

د بشرحقوقو پ ره ځ نړ ل محکمه ی اطالع ت که: په استرابورک ک اروپې ی ې ۳

محکمه؛

:حقوق عب رت دي ه ژ ې

سنت حقوق او ازادۍ؛ وم ی ې

نوي حقوق اقتص دي او اګتم ع (. دویل ې

هالحیت او ازادۍ په بر ک نیس ...ې سنت حقوق او ازادۍ ق نون

عموم ډول برابروا ی مس وات( عب رت دی ه: ې په ۶

د ق نون په وړاندل برابروا ی مس وات(. ېا ف

WWW.AEL.AF

48

د عد ی قول په وړاندل برابروا ی؛ ې ب

په کلو او چوپ ی وو ک برابروا ی؛ ې چ

فیتونو ک برابروا ی عب رت دی ه...په و نیزو مکل ې۵

مس وات(. د م ی و په ورکو و ک برابروا ی ا ف ې

په عسکري چوپ ی وو ک برابروا ی؛ ب ې

ی س حقوق عب رت دي ه...ې س∏

د کلو ی کل کیدو حق؛ ا ف ې

په و پوښتن سره د نظرونو رګندو و حق؛ ب ې

lll:ې د فرد په م دي ګټو پورل اړوندل ازادۍ

شخص ازادۍ؛ ې۶

د ملکیت ی م کیت ازادۍ؛ ې۵

ازادۍ؛ د شخٌص کوډ ر و ې۶

د ک ر سوداګرۍ او هنعت ازادۍ؛ ې۹

VI د په معنوي ګټو پورل اړوندل ازاد...ې د فر

ې د دین او عب دت ازادۍ؛۶

ې د فکر او س زم ندد ازادۍ؛۵

ې د زده ک ل او روزن ازادۍ؛۶

VI نوي حقوق عب رت دي ه:ې

ې اقتص دي ازادۍ؛۶

اګتم ع ازادۍ؛۵

دي...ول ې اګتم ع حقوق په الندل ډ∏

ن د کسب او ه ک او پر ه د استخدام د کلو حق چ دا حېق د د ک رکو و حق ی ې۶

دل ی دیږي.په نوم متی حق ااستراحت او ار

اګتم ع او رهتی ی بیمېه : وهتی س ن حق چ عب رت دي هد اګتم ع او ر ې۵

د قرب نی نو س نه وړی درملنه د مور او م شوم د س ن ضمین د عموم مصیبتونو

WWW.AEL.AF

49

یې ونېوه اخیسېت وي او د د د و وګ و س نه چ د دیوا د س ن په ګړې ه کې

شهیدانود کورنیو س ن حقوق دي.

په وو مرحلو ک په وړی وګه زده ک ه د زده ک ل او روزن حق عب رت دي ه: ې۶

په وړاندل کو ېو ر م وم مرحل پورل د زده ک ل ګبري کول د عرف ن چوپ ی وو

سره که: کت بتون او په عموم ډول د اطالع وس یلو د اختراع و او پلټنو دڅون .

په و نو اوا ح دی ګوړونه ک د شمو یت حق د ا ح دې ونوه داده چ د ه و په ې۹

است زیتوب ه اړوندل ادارل سره خبرل وک ي.

VIIIې اقتص دي حقوق عب رت دي ه...

پروژو د م کیت ه پلوه د د و دو تونو پ ره چ د فردګرای پېه اهېو و د دو ت ې۶

ډډه ړوي( مل اقتص د مال او انحص رات منع کیږي دمدا ډول د دو ېت پې ره یېو

مکلفیت موګود وي چ ک ف ک نونه د دو ت د ا ب عو د اړ ی وو د پېوره کو ېو پې ره

کشف او استخراج ګ ي.

پلوه دو ت د و و و یدي وسې یلو ښېتن دی او خصوهې ه ه سوسی یسټ ې۵

م کیت په کوچنیو کرنیزو ملکیتونو او هنعت کسبونو بند وي قید(

نشو کوالی په نن قلمرو ک د بشرحقوقو و السته راوړن پېه بشېپ ه وګېه ې۶

وارزوو نو پر دمدل اس س ځینو عن هرو ه ی په الندل ډول اش ره کوو.

ک برابروا ی یوازل ق نون او رسم بڼه ري ه کومه ځ یه چ ول وګ ي ې کالسی۶

ور خه ګټه نش اخیستالی او برابروا ی ی عملآ د السرس وړ ندی د واقعیېت ېه

پلوه برابروا ی یوازل یو شع ر دی ځکه که داس نه وای نو په سویل افریق او متحده

ک به د ښځو ه حقوقو خېه نې وړه ګټېه نېه ای ال و ک به نژادي بعی او په اروپ

اخیستل کیده.

ه کالسیک پلوه رسم ازادۍ کومه مثبته پ یله نلري یېوازینی ارزښېت یې د ې۶

دو ت د منف یدن په مخینوي او ه د و خه ن وړه ګټه نېه اخیسېتل دي یېوازل

سبب ګرځې قدرت رونک وګ ي کوالی ش دا ک ر عمل ک ي. دا ډول ازادۍ ددل

چ موګوده قوه نوره دل قوي او وګ ي شتمن ک ي. په پ یله ک د ه دو تونه چ په

فردګرای ډډه ړوي خو سوسی یست اواګتم ع مفکورل ک روي او ګټېه ور خېه

WWW.AEL.AF

51

اخل نو دا د نویو حقوقو اړوند نوي ص میل او پریک ل رامینځته کوي دو ت دېل پېه

ره منف چلند ی سلوک کوي.خپله نول ېره ک ه بشرحقوقو س

که ه دو ت پدل مجبور دي چ د رالسه کو و پ ره ی پوره دڅې او کوښښېونه

وک ي خو دا یوازل یو سی س مکلفیت دی.

اګتم ع د فرد ددل وان ري چ دو ت دیته مجبور ک ي و خپله روهتی او بېلړه:

ري چ د یوشې رالسېه فرد حق نل ن دنده رسره ک ي په دمدل ډولبیم س

کو و په الره ک چ اداره ورسره موافقه نه وي ه دل ادارل خه است زیتوب وک ي

د بودیج اړوند ص میل چ رایه اچوونک د م ی و سلیمو و ه مجبور وي د فرد ه

مسو یت خه بهر دی دو ت ر وروستن کچ دڅه او کوښښ کېوي چې د ډېېرل

واک رایېه اچېوونک بېه خه الس واخل ځکه دا وېره چې ګېم ی ه اخیستلو

ست ي ش سوسی یست دیوادونه یوازل د م دي حقوقو خه سې نه خواشین او

کوي او ه معنوي ازادیو اوحقوقو خه مخ اړوي دا امر ددو ت او افرادو ېرمینځ پېه

یږي چې اکاړیکو ک د رینړلتی سبب ګرځ ځکه په افرادو ک دا احسې س پیېد

د معنوي ازادۍ ه ګټ اخیستن خه محرومېږي. د وی

ټ د مې دي ازادۍ پېه ېېر پداس ح ل ک چ د ه معنوي ازادۍ او حقوق کټ مې

.ارزښتمن دي

یڅ اهیز نلري په دمدل سره د ې په شه شع ري بڼه د بشرحقوق اعالن په خلکو د ۹

. ضمینوي وګه ی پ ره قوانین رامینځته شول چ په ډاډ د وی

کله چ ق نون د یول شخص ازادۍ ځ ی په پآم ک نیس نو د قې نون بنېد بیلړه:

رنې وی پېه پې م کې ی کله چ ق نون د خصوه ژوند د پ ره ی شرای کل دي

نیس نو د د و د کورنیو او اشخ هو د پلټن پ ره ځین محدودیتونه رامینځته کوي.

دي وانینو او کنوانسینونو ک ځ ی پر ځ ی ک ای شېويد ه حقوق او ازادي چ قې ۲

د وانینو و برخ په پ م ک نیسې او پداس وګه ور ه ځ ی ورک ل شوی چ د ق

برخه کې بې د پل کو و د ارادل نشتون د د وی د وراثت په علم او عمل حقوقو

وګه ی رګندوي.

WWW.AEL.AF

51

د ارونه ی اهېول چې ېه ن یوا ېو علم او عمل وراثت د ګن ی ق نون اړونبېلړه:

کنوانسینونو خه کورنیو قوانینو ه اګ زه ورکوي ب ید په الندل بڼه وي.

د ق نونیت اهل د من سب ق نون پل کول د انس ن نو حقوق چ د ګزا ق نون ه خېوا

مال کیږی د ګزا ځ نړ ی ول ه ځوان نو سره چلند ع دالنه محکمه فرد ب یېد پېه

سره یوځل مح کمه ش د محکم په اشتب ه سره د وان ورکو و حق ه بندي ګرم

سره ق نون چلند د سلوک کچه محدودیږي.

د ن یوا و کنوانسینونو دوډ او اراده دا وه چ د بشرحقوقو په مال ې سېره ور ېه ې۱

و ن یوا ه هب ه ورک ي خو د مل ح کمیت د اهل په پآم ک نیو و سره په کورنیو چ ر

داس یول ن یوا وسېیل کمښېت ک د بهرنیو دیوادونو د السودن مخنیوی او د

چ د دو ت ه وري د بشرحقوقو او بشري ازادیو اس س ازادۍ ضمینوي.

دا ډول مال دیڅکله ه بری یتوب سره نش یوځ ی کیېدای د بشېرحقوقو مال ې

نوانسیون ګڼل کیږي که ېه اروپ ی ون په اوسن وخت ک ر و و پرمختللی ک

دل ندي وانېد چ دا حق په یول رسمیت پېژندل شول چېوکۍ ب نېدل ه دل نه پ

کینوي چ ق نون اقدم ت د بشرحقوقو ر ځ نړ ی وو ی محکم پورل عقیب ک ي

اروپ ی کمیټ ه وسېپ ري ل شک یتونه د بشري حقوقو ځ نړ لفرد کوالی ش خپ

م ه وښ ی . ر و د ه شک یت محک

وپ ی دیوادونو د بهرنیو چ رو وزیرانو اړوند کمېټه دل ډول قضیو او شک یتونو ه راد

ځ نړ ل شوېده.

کلونو ک یوازل نهه قضی محکم ه راګېع شېول دي خېو پېه ۶۱۲۱او ۶۱۲۱په

قض وپلټل او په اړه ی قض وت وشو چې ۶۷۳۳کلونو ک کمېټ ۶۱۱۱ېېې ۶۱۲۲

قضیو ب ندل ی بحث وشو. ۵۳۳ونه منل شول او یوازل پر ۶۱۳۳ی ه ډ خه

اقتص دي او اګتم ع حقوقو په پر له د بهر ازادیو خېه پېه ی کمیټه د سنت اروپ

ډېر کمه کچه مال کوي. دمدا ډول د دو ت د ح کمیت اهل چې پېه اسېن دو کې

یرات یې پېچلې او ر یب شوی او دا د ون په ېر پکې روړل کیېږي او ددل ې ث

محدودل ک ل دي.

WWW.AEL.AF

52

چ په دیېن ه وای ه ه ه ړکېحق په عرب ژبه او فقه :الم ک حقوقپه اسې :8

ک د ښتن ع ی ه وري انس ن او د انس ن ه ورل و و خلکو ه ورک ل شوي وي.

حق لور برخ ري

بت بدن پر له که په یوه کرای ه پیسو سره د پر له کو و وړ ه ګټ سره د یو ث ې ۶

کور ک اوسېدل ی د یو عمل خه ځ ن س ل د خ وند ه اګ زل پر ه کور ه ېوک

راوستل.

در وک حق ري که انس ن وي که ښتن ع ی وي. ې۵

ول وګ ي یو پر بل حق ري. که د دندل رسره کول(.دا حقوق که: په ښځ د ې۶

د پیروي حق په شتمنو وګ و د خلکو حق د زادۍ حق.خ وند او په خ وند د ښځ

د حق ق نونیت د مقننه قول ه خوا د صویب په م ن سره دی حق ددل ویشنو پر ې۹

بنسټ وپیر ري او ه دم ه مخ ویشل کیدای ش .

ا ف ې مجرد او مشخص حق

مشخص حق د ه حق ه ویل کیېږي چې یوځې ی موګېود وي او خې رګ بڼېه ې۶

ک ای ش .پیدا

د مج زا و حق د او ه: ه شی نو خه د ګټ اخیستن د طالق دهه حقوقعب رت دي

پالر ه خوا د بچی نو مال او طب حقوق که: د ژوند او برابرۍ حق ه هیر م پلوه

د زی ن ګبران او د ا ګبران ب ید په پیسو وش که: د مج زا و اوطالقو حق او ی امک ن

پیسو ګبران نش . ري چ په

ې مجرد حق د ه حق ه ویل کیږي چ په یو معین ځ ی ک موګود خو مشخص نه ۵

وي.

ډېر مث ونه وړاندل ک ي دي که: راډاکټر ابوسین ددل حق اړوند خو

د هوښتن حق د ون حق د قسل حق سی س حقوق پېه ع مېه صېدي کې د

اخترا حق او داس نور............ک رحق کلتوري حق که: د کت ب یکلو او

فقه دا مجرد حق د ملکیت په وګه ګڼ ځکه د ه په داس شی نو محدودوي چې د

رالسه کو و وړ او د خلکو په وړاندل ارزښتمن وي په دمدل سره امکې ن ېري چې

WWW.AEL.AF

53

مجرد حقوق ه م او هیر م چ د زی ن ګبران ی نه وي شوی نو م ي ه ی نه

یږي.وړل ک

قطع او نسب حقوق ېب

او سرچین ه اړ یې نلېري کېه: د قطع حق په بشپ ه وګه روښ نه او رګند دی

روژل په مب رک می شت ک روژه نیون ورځ ی د یو محصول ارزښت.

نتی او شریح پ ره یول سرچین ه اړ ی ري او دا سرچینه نسب حقوق د روښ ې ۵

وي که د یو م شوم د پالر من سبه دنده هف قطبونو رمینځ موګودی د مثبتو او من

د ډوډۍ او ګ مو پیداکو و وسیله ده. د د ویچ

.رل درن وي پریښودل ش طالق ش (یوه میرمن ب ید په ډی

ی ک ه په خواخوږۍ سپ رښتنه وک ه او ه ن پود نو مخ واړوه.ای محمده! بښنه پرځ

ادو ه په اوس ډول خواړه ورکول او اندازه ی دومره وي سو بیوز و افر کف رت:

چ بیوز ه پرل خپله ښځه او بچ ذیه ک ي.

: د خدای ج او بنده ګ نو حق حق اهلل او حق ا عبد(:ج

حق اهلل د یول ډ د حق په م ن ده ځین ددل پ ره په حق اهلل نومول کیږي چ د

ل موګود دي که: درن وي وړ وګرځ ددل سربیره اشخ ص د

نش کوالی نېو الزمېه ده نوي پیداشوي او م شوم ن چ ه خپلو حقوقو خه س نه

حقوق د خدای د حق په نوم مال ش . چ د د وی

فقه حقوق په لور برخو ویش

د خدای ج پ ره مشخص حق؛ ې ۶

د انس ن نو پ ره مشخص حق؛ ې ۵

خو د خدای حق هوره وا ی ري.دواړه حقوق یو ه بل سره اړیکه ري ې ۶

دواړه حقوق یو ه بل سره اړیکه ري خو د بنده حق هوره وا ی ېري کېه: ې ۹

مج زات.

WWW.AEL.AF

54

دریل او لورم ډو ونه د حق اهلل او حق ا عبېد ګېو ګوړښېت دی چې د دوه

اړخیزه ی متق بل حق په نوم ی دیږي.

خېه روهتیې او د ژوند کو و حق عقل ه شتمنۍ خه مال ې او ېه وېېرل

ازادۍ پیس اوملکیت( حق ه دل پلوه حق اهلل ددل ام نتونو سې ونکی دی

پداس ح ل ک چ حق ا عبد او حق اهلل د دم هو ګټو س نه کوي.

ددل دوه اړخیز حق په پلټلو ک ب ید دڅه وش او دا م وم ش چ د کوم یو

وا ی وړاندل او ی وم یتوب ري. هوره

حق اهلل( هوره وو انس ن ن حق نلري چې ېرل نې وړه حق خدای که چیرل د

ګټه پور ه ک ي دهه راز حق نلري چ پدل برخه ک خپله روهتی او ژوند پېه

خطر ک واچوي او ی خپل پیس بیځ یه و ړوي.

سره سل حقوق په دوه بڼو شکل( دي ه دل

د خدای هوره حق چ د حق اهلل په نوم ی دیږي.ې ۶

بنده هوره حق چ د حق ا عبد په نوم ی دیږي. که فرض عبې دت مونځ د ې ۵

او روژه(.

د و ن د س ن په م ن ؛ ب ې

د د و افرادو د حقوقو د س ن په م ن ده چ پخپله د خپلو حقوقو س نه ج ې

نش کوالی؛

حنف مذدب حق اهلل په ا ه وو مقیدو برخو ویش :

ېې مونځ ذک ت او حج د ه دندل دي چ دینې د عب دت ځ نړ ي اعم ل ې ۶

احک مو د و ن پ ره ضروري ګڼل دي.

ځ نړ ي مج زات که ېې زن هال او د ا کو مشروب و ښل چ د و ن ې ۵

د س ن پ ره رسره کیږي.

محدود مج زات که ېې ه میراث خه ق ل ب برخ کول دا ددل پې ره ې ۶

ه مثبته ګزا ورنه ک ل ش . محدود دي چ ق ل

WWW.AEL.AF

55

و رمینځ واقېع دي کېه ېېې د د و حقوقو پ ره چ د مج زا و او عب دا ې ۹

ن د هیرقصدي قتل د دیت ورکول ی په روژه خوړ ېو یې د قسېل پېه کف ره ی

م و و د دیت ورکول دي.

چ پدل سره په انس ن ک د عب دت یو ډول احس س رامینځته کیېږي ځکېه

ین وخت دای د اوامرو په وګه ګڼل کیږي او دا امر په ځ ی کیږي په عد ه د خ

ار کې ب د ی قبیح احس س پیداکیږي ځکه د د ېود ک یو ډول د په د وی

ه اوامرو خه سره ونه او ورسره سمه ګن ه ګڼل کیږي. ع یخدای

په ځینو اعم و ک یو مرستندویه احسې س موګېود وي. کېه د د عب دا وې ۲

ژل خوړ و کف ره دا دل یو ډول عب دت دی ځکه انس ن ن خدایتع ل ه نږدل رو

کوي او ه نورو سره د مرست م ن دل ري.

د ه حکل چ د عب دت د اعمې و احسې س پکې وي کېه عشېر چې د ې ۱

مسلم ن نو په کرنیزو ځمکو یو ډول م یه وي.

اړ ی ېوک چې د د شتمنۍ پینځمه برخه ی د ه ګټور د ښک ره حق کهې ۳

ځمک الندل پیداکیږي چ د و و د دوس ین په الره ک و ړول ش پداس

برخه د د ه د خ وند حق دی.¾ ح ل ک چ د پیداشول خزان

د حقوقو د پو و کنه د حنف مذدبو ه وري پدل بڼو عبې دت ع ید خدای

قېو ېرمینځ د پو ېو او و ن د حقو تع یاو مج زات په عین وخت ک د خدای

کل دل دي دهه راز د و ن حقوق بیالبیل او خورا پراخه بڼه ري او دا ېول

ب ید په پ م ک ونیول ش د و ن اړ ی ول ب ید جدید نظر بی کتل( ش .

:دل قران ایت ه په پ م سره چ دا ډ ه حقوق په دوه برخو ویشل کیږي او

نو ع دالنه پریک ه وک ئ( رمینځ پریک ه کوئ سو د انس ن نو که چیرل

دا ډ ه وای د خلکو رمینځ د پریک ل پر وخت حقوقو ه په دوه النېدنیو ډ ېو

ک ځ ی ورکول کیږي.

WWW.AEL.AF

56

دا چ حقوق د و و انس ن نو پ ره وي نو نب ید ځ نړ و خلکو ه په پ م کې ې ۶

دهېه حقېوق د ونیول ش برعکس ب ید د ول اړ ی ول په پ م ک ونیول شې

خدای مج زا و او حقوقو په نوم ی دیږي.

د بیلړ په وګه: پدل حقوقو ک د هلو زن کوونکو او د وهیت او ملکیت پېه

مس یلو ک د داوري مج زات ش مل دي.

په نوم ی دیږي. کېه خصوهې د انس ن ی بشر حقوق د خصوه حقوقوې ۵

د ه رالسېه یې ي کوالی شحق ول د ه انس ن ن چ دحق خه برخمن د

ن دا ددل واک ري چ ه خپلېو حقوقېو سېره دېر ډول دل رل یر ش ی

مع مله وهواړي کوالی ش .

دیت دا د وین ارزښت د ه اندازه ده چ د یو چ کورنۍ ه د بېلړ په وګه:

ورکول کیږي چ د بل په ذریعه وژل شوی وي د ه وک چ دا حق ري نېو

دل ري چ دا اندازه قیمت ومن او ی دېل پخپلې هوښېتن ددل هالحیت

حق خه یر ش . ه دلسره

ددل حقوقو په زی وا سره ځین شی ن موګود دي که د ه مجې زات چې

ورسره حق اهلل او حق ا عبد رامینځته کیږي ه مج زا و خه یوه عموم ګټېه

د ق ېل پېه ه بلې خېوا رالسه کیږي چ ه یول خوا د ژوند س نه کوي او

دهېه راز د خصوهې وړيهوسه او قهر ه مینځېه وړاندل د مقتول د کورنۍ

حقوقو په اړه نشو کوالی دا ډول فکر وک و چ ګواک و نه پکې کېوم حېق

نلري. برعکس پداس ح ال و ک که: ګړ ه بحران ن روهۍ او سیالب ځپلې

دل ه ځینو حقوقو خه برخمن دي.

ره سل د خصوه حقوقو خ وند دا حق نلري چې دېر ډول یې زړه ه دل س

وهواړي ګټه رل پور ه ک ي.

.الرو خه یو و نه عموم حقوق ري ښتن وګه ه دوهیپه ر

WWW.AEL.AF

57

ه ډول چ ښتن ع ی د خصوه حق رونک پې ره د د ېه شخصې ې۶

ېه دېلد و ن ګټو نیو دي په دم هه ډول ی د د وی ګټ دل په پ م ک

انس ن ددل پ ره ه بیځ یه ړښېتونو پ ملرنه ک ېده پردل اس س خدای ع ی

پیس ښتن ځکه دا . خه منع ک ی چ زی ن ی و و ن ه ونه رسیږي

ذک ت او عشر پ ره ځ نړ ل ک ي دي. ع ی نورو ه د

خدایتع ی پخپل کت ب ک فرم یل دي:

ی پېه ه ک روئ کوم پیس چې خېدایتعژب ړه: شتمنۍ مو په ن سمه وګه م

ای چ ورب ندل سره او سپین زر پیري او د خد واک درک ي د ه وس ئ د وی

ه به په را لونک کې یېوه دردنې ک زیېری په الره ک ی نه ړوي نو د وی

ورک ل ش .

د خصوه حقوقو خ وند پداس ډول ب ید ه خپلو حقوقو خه ګټه واخل ې۵

له وک ي چ نورو ه پک زی ن ونه رسیږي او و نه دل دا حېق او ورسره مع م

ري چ داس اشخ ص چ ګټه اخیستنه ی و ن ه زی ن اړوي منع ک ي.

WWW.AEL.AF

58

د حق اهلل او حق ا عبد ځ نړ ی ول

:حق اهلل ځ نړ ی ول

ه د ه خه وک انصراف او سترګ نش پټوالی؛ ې۶

عسکران او پیروان مجبور هاسالم فق و ه مسلم ن ن په ځ نړ ل وګه د ې۵

وک ي. ی دي چ د س نه

ام م ددل موکل دی چ عموم مج زات حمیل ک ي. ې۶

که د حق اهلل په وړاندل ګرم یو ډول او په پر پس وګه وي نو مج زات دل ې۹

ب ید مجرم ه په یو ډول ورک ل ش خو که ګرم په پر پس وګه او یو ډول نه

ورک ل ش . سزا ګالور ه د در ګرم وي نوب ید

ددل حق مج زات وارث نو ه نه یږدول کیږي پدل م ن که ق ل قتل وکې ي ې۲

نو نب ید وارث ن ی د ګرم سزا ووین .

ی بښلو وړ کیدای ش ځکه چ ېه دل ېوري خېدا ول خدای حقوق د ې۱

. ع ی ه دیڅ زی ن نش رسیدالی

ج زات ممکن ځ نړ ي ګریمه ی دل د ضېم نت پېه د حق ا عبد پ ره م ی دونه:

ډول وي.

د حق ا عبد ځ نړ ی وول

کیدای ش په حق ا عبد ک انصراف رامینځته او ونه هوښتل ش . ې۶

ددل حق مج زات پخپله د حق رونک ه خوا رسره کیږي بل شخص ېه ې۵

د ه خه د انصراف حق نلري.

یږي ه دل خبرل خېه موخېه داده ددل حق مج زات وارث نو ه یږدول ک ې۶

چ د مقتول وارث ن خپل د ق ل ه وارث نو خه هوښتالی ش .

WWW.AEL.AF

59

ه شتمنیو اوپورونو ک کل شوی حقې پ ۲

په شتمنۍ ک حق پدل م ن چ یو ی د داین او بل د مدیون په شېکل نیېول

ی کیږي په م پورونوک شخص حق که: کرای کور ی هیرم که: قض

مونځ دی. وک چ مدیون دی ب ید دا حق په مطلق ډول سره ادا ک ي.

د کور کرایه به درومرو ورکوي او قض شوی مونځ به په قضې ی ډول ادا مثلآ:

کوي ی ددل امک ن دل شته چ په منف ډول ادا ش کېه: د یېول ودانېۍ د

ګوړول منځپ نړه.

ن وان سره من سېب او ح ېت او ددل حقوقو د ادا کو و ډول د مدیون د ذد

م دیت سره سل وپیر کوي.

دا دوه ډو ه حقوق ځ نته ځ نړ ي قوانین ري

په پور قرض( ک حق هوښتلو ه اړ ی نشته پداسې حې ل کې چې پېه ې ۶

شتمنیو ک حق هوښتلو ه اړ ی نشته.

نو ک حق وځنوول ش او ی ور خه هرف نظر راشې وکېدای ش په پور ې۵

په شتمنۍ نه حق ځنوول کیدای ش اونه دل رل یریدل کیږي.خو

م کیږي نو حق پر شتمنۍ س قطیږي هورځول (. دکله چ د شتمنۍ خ ون :۶

کله چ د یو کور خ وند یو قرار داد ه مخ خپل کېور پلېوري نېو کېه بیلړه:

اد چیرل د کور سپ ر و خه وړاندل د کور خ وند م ش نود کور پلورن قرارد

ق نونآ فسخه کیږي خو دپور په حق ک د قرارداد اعتبې ر پخپېل ځې ی پې

کیږي.

WWW.AEL.AF

61

دېې ې ق نون او دین حقوق

که ه دل دین حقوق ه دین احک مو سره سل رګند او م ومیږي خو د قوانینو پر

بنسټ نش ث بیتدیالی که مونځ او حج ق نون حق دل د دین احک مو سره سېل

دل د قوانینو پر بنسټ ث بیتدیالی ش . مشخص شوي

:په اسالم ک خپلواک

بنسټړرو دین قض وت د رسره کوونکو د اعم و په برخه ک که دنېده او کېه

کنه د ښتن ع ی د کالم ه مخ عریف ک ی دی.

قض وت د یو عمل د رسره کو و ی برعکس نه کو و په م ن دی ف عل د یو ا ف:

س ن په وګه حق ري چ یوه عمل رسره او ی ی ه رسېره کو ېو خپلواک ان

یر ش .

و ه ایز اهل دادی که چیرل کوم روښآنه امر موګود نه وي پدل اړه چې ېب

نک ي که کوم ایت ی دل وانس ن ازاد دی ر و یو عمل رسره ک ي ی برعکس

وګودیدالی ش .ورسره دل نه شته او نه دل سزا مګرم امر نه وي موګود نو

ښتن ع ی فرم ی : ر و چ زه پی مبر درونه یږم نو مج زات بېه مېو دېل

نک م په اس س اهو و ک دا اهل موګود دی.

نود ایت ی امر خه وړاندل د ف عل د اعم و په وړاندل دیڅ ډول قض وت نش

دوه رسره کیدای دهه راز د شی نو او اعم و سرچینه ازادي ګڼېل کیېږي( دا

اهول پدل م ن دي وړاندل ه دل چ کوم عمل ه ګرم وویل شې ب یېد یېو

ایت ی امر د ه په روښ نه ډول سره منع ک ي.

د خپلواکۍ په اړه د دین نظریه ښتن ع ی ه راګع کیږي.ې د

چ د یو عمل د کو و ی دل نه کو و په برخه ورک ل شېوی وي چې ددل ډول

داس یو عمل نه سپیڅلی او نېه دېل د منلېو وړ وي اګ زه ویونکی وي ممکن

WWW.AEL.AF

61

پردل بنسټ که خدایتع ی اګ زه نه ول ورک ي نو د یو عمېل د رسېره کو ېو

پ ره ازادي نشته ی په بل ډول نور دد ه عمل د رسره کول د ف عل ېه ېوري

منع دی.

د ازادو اعم و ډو ونه

و کلمېه پېه درل برخېو ام م هزا خپل ځ ن ه په پ ملرن سېره د اعمې ې ۶

ویش :

د سرچین په پلټلو سره د منښت ی نه منښت پ ره د خدایتع ی ه وري ا ف:

ین او مشخص امر وګود نلري.نکوم ق

د یو عمل رسره کو و ی دل نه کو ېو د ې کلو حېق نېه دی ه ې دین انس ن ب

ورک ی.

خو دا نښ ن وګود ري دین د کلو ی نه کلو په برخه ک ه ندي ویل ج ې

ف عېل یې ب یېد پېه اړه چ د یو عمل رسره کول ی نه کول یو ډول دي چ

. صمیل ونیس

ه دل سره سل ام م هزا ازاد عمل په دوه برخو ویش .

دین د یو عمل د رسره کو و ی برعکس واک ف عل ه ورک ی دین د یو عمېل

ه در ک ی. کو و ی نه کو و په اړه روښ نه حکل نه دی

د یو د یل په وګه چ د یو عمل رسېره کو ېو پېه برخېه کې پوښېتنه ې ۵

رامینځته کیږي:

ا سهت ع ل( ازاد عمل په دریو برخو ویشلی دی:

د عمل د مخنیوي پ ره د یل؛ې ۶

ې د عمل رسره کو و پ ره د یل؛۵

او رسېره د یو عمل رسره کو و ی نه کو و خه وړاندل د یل وګود نلريې ۶

کوونکی ی په رسره کو و ک ازاد وي پدل م ن چ خدایتع ی نه د ه ه امر

WWW.AEL.AF

62

کوي چ رسره ی ک ي او نه د برعکس پ ره بلک د ه ی ازاد پېرل ایښې

دی او کوالی ش پخپله خوښه یو عمل رسره ی دل رل یر ش .

سېره د ازاد عمېل پېه پې م په ېې ا سهت د ازادۍ ډو ونو او و ه ایز وب ه۶

لورو برخو په الندل وګه نظر ورکوي.

د ه یزونه چ یو ډول ازاد او په بشپ ه وګه د اړ ی وړ وي کېه: خېوړل ې۶

ښل چ ک ملآ د اړ ی وړ دي خو که چیرل ونه ش نو انس ن ه زی ن رسوي.

ره اړین د ه شی ن چ یوډول ازاد خو په بشپ ه وګه د اړ ی وړ وي خو دومې ۵

او ضروري نه وي؛ که زی ت خوراک او اض ف ګ م پیرل او داس نور ...........

د ه شی ن یو ډول ازاد خو په بشپ ه وګه منع وي که په قسل کو و اخته ې ۶

د بچی نو په وړاندل د ژب ن وړه ک رول.

که ه دل د سرچین ه مخ چ دوۍ ه نه امر شوی او نه دېل ېرل منېع

ک ای شوي رسره کول ی ازاد او ځ ن پرل بلدول منع دي.

ې د ه شی ن چ یو ډول ازاد خو په بشپ ه وګه کرکجن وي که: د ویونکېو ۹

م ره نو هږ ه هوږ نیول د فریح ه ځ یونو خه ویدل که ه دل دهه اعم ل

ه د سرچین ه مخ ازاد دي خو د ه کرکجن وي کله چ د اختېه کیېدو بڼې

ځ نته خپله ک ي.

ې ا ف ري د ازادۍ عموم او ص دف کیدو ه په پآم سره اعم ل په عمېوم ۹

او نسب ازادي ویش .

د د ه په وین امک ن ري چ ف عل په بشپ ه وګه د یو عمل په رسېره کو ېو

ک ازاد وي او ی دا چ دا ازادۍ ممکن چ ځ نړ ی علت و ري او ف عل د د ه

ګودیت سره ازاد وي.علت په مو

د ازادۍ سرچین ه په پ م سره داس ویشن دېل موګېودل وي چې ېې ۲

ورسره سل ازادي ی د خدایتع ل ی دل د بنده ه خوا ورک ل شول وي.

WWW.AEL.AF

63

ه خصوهې او یت ه په پ م سېره د ازادۍ عملیېه پېخصوهیت او عمومېې ۱

م ازادۍ سبب عموم ازادۍ ویشل شویده د خدایتع ی عموم اګ زه د عمو

ګرځ که د ه ک ر چ خدایتع ی ی د رسره کو و اګ زه ورک ل وي.

او د خدایتع ی خصوه اګ زه د خصوه ازادۍ سبب ګرځ که کوم شخص

چ یول ښځ ه قرانکریل په مهر ک ورک ي نه د واده د پیسو په وګه.

موګېودل وي د د ازادۍ علت ه په پ م سره د استعم ل او ړښېت ازادۍې ۳

ل ړښت ازادۍ پدل م ن ده چ که مقنن منصف دئیت خدایتع ی( او که د ب

که: ښېک ر یې د اوبېو اسېتعم ل اګې زه شخص ه وري د یو ش د مصرفو و

واخیستل ش .

د استعم ل ازادي ځینو شی نو استعم ل یې اسېتف ده کېه ګم عېت عمېوم

لو پېه م نې ده چې مقننېه دئیېت پ رکونه په کت بتون کې د کتې ب وسېت

خدایتع ی( ه خوا ور ه ورک ل شوي دي.

حقوقو او ازادیو رمینځ وپیر د انس ن د

پدل برخه ک ه انس ن سره دا پوښتنه پیداکیږي چ دا د انس ن ېه حقوقېو

قو سره وپیر ري؟ل که د حقوقو یوه برخه ده ه حقوسره یو ډو

انینو په موضو ک مطرح شوېده ځینو ق نون دا مسئله مخک ه مخک د قو

ګووړونکو ویل چ عموم ازادي ع مه حقوق دي دیڅوک د ېه پېه یېوازل

وګه نش در ودالی پدل ر یب د ازادي م ن ه حقوقو سره په بشېپ ه وګېه

مط بقت نه کوي دمدا ډول ازاد د ه وخت د حق م ن موم چ په وړاندل یې

یری وش .

ازادۍ د و و وګ و پ ره د یو عمل رسره کو و اګ زل په م نې ره سهد ق نون س

دی که چیرل پدل ازادۍ یری وش نو ق نون حق منل کیږي.

WWW.AEL.AF

64

خ وند کیدو واک ه ازادي ویل کیږي خو ملکیېت د د یوش دبیلړ په وګه:

پخپل ذات ک یو حق دی ه دل سره سل واک د حق رالسه کو ېو ېوان ېه

.ویل کیږي

مش ګره د محدودل ی پراخ پک ر وړن مش ګرل د انس ن اس س حقېوق او

. د حق او دندل او ددل امر المل یتونه چ پخپل م ن سره حقوق ديهالح

ګرځ چ ق نون ګوړونک د واک خه د حق نوم یرل ک ي.

اس سآ ستونزه د ته ده چ ای حق یو ق نون شېی دی او قې نون دېل ور خېه

کوي؟ ای حق یو اخالق او طبیع شی دی او ق نون مال ري؟ مال

په اسالم فقه ک یدل کیږي چ د ګواز اهالح ت او ازادۍ په زی ه کچه یو

د بل پرځ ی ک رول کیږي ه دل سره سل ددل پېه ن سېم پکې روړن سېره

اهالح ت ه ګووډۍ سره مخ کیږي.

یږيد حق کلمه په زی و مواردو ک ک رول ک

دا کلمه ددل پ ره ک رول کیږي و وښ ی چ یو فرد د نورو په وړانېدل ا ف:

کوم مکلفیتونه ري ی په ی د و رئ که د ا ب عو حق په حکمران نو او برعکس د

حکمران نو پر ا ب عو.

اړوند ک رول کیږي کېه پېه وشخص حقوق دا کلمه په کورنیو اړیکو ک دب:

رمن په خ وند حق.خ وند د میرمن اود می

رسېره شې کې رول ث بتو شی نو ی اوامرو پ ره چ ب یددهه راز دا کلمه د ج:

کیږي که چ ښتن ع ی فرم ی : دمومن نو مرسته پر مونږ واګب ګرځید ی

ده.

دا کلمه د م حقوقو پ ره دل ک رول کیږي خدایتع ل فرم ی : اود د ه په د:

ګدای نو حق منل شوی دی. شتمنۍ ک د بیوزالنو او

دهه کلمه د انس ن او اخالق اعم و پ ره کېه د ورورو ېۍ او ملړر یې دې ې

حقوق او د ګ ونوی نو حقوقو پ ره ک رول کیږي.

WWW.AEL.AF

65

ده دا کلمه د عموم حقوقو ر عنوان الندل چ د و ېو وګې و دنېده دېل ېو

ک رول کیږي.

وداس مث ل راوړي:ا راف د حق د مرحلو رمینځ یوپیر کوي ا

که چیرل مسلم ن نو په ګړ ه ک هنیمتونه په الس راوړي نو کیدای ش دا ې ۶

حق و ري ر و د خپل حق هوښتنه وک ي.

که وک هواړي چ په یو شریک ملکیت ک خپله برخه وپلوري نو دا حق ې ۵

دل ري چ ول ملکیت وپلوري.

خه په بیت ا م ل کې ګټېه بیوزالن او اړمند حق ري چ ه خپل ګټې ۶

پور ه ک ي.

د درل ح تونو رمیځ وپیر ک ی...ډاکټر سهنوري دا پ یله موم چ ا راف

او د وۍ ه ی د ګواز حق او بین ا بین نومونه ورک ي دي.

داس ح ت چ یو شخص پک د یو ش د م ک کیدو وان که: د یو نوکر ې۶

د خپلو هالم شویو خپلوانو د اخیستلو وان چې ی قچر پیداکول واده کول ی

دا یو ګواز ګڼل کیږي.

خو حق ور ه نشو ویالی.

داس ح ت چ د یو د یل په راوړ و سره د یو ش خ وند وګرځ که: پېه ې ۵

یوه کوچنی ځمکه ک ونوه پخپل شریک ب ندل د خپل ونول پلورل دا ېول

نش کوالی او دا درګېه د حېق او د د یل په در ود و سره د شتمنۍ هوښتن

ګواز رمینځ واقع ده.

ډاکټر سنهوري زی ه ک ه چ د انس ن ملکیت یوازل ګواز دی ی د ه واک چ

مقننه دئیت ی مال کوي او ه دل الرل د ه صرف کوالی ش که د ېه پېه

رښتی سره دل یو شی صرف او استعم ل ک ي نو د ته دهه حق م کیېت بلېل

کیږي.

WWW.AEL.AF

66

د م کیت او ګواز رمینځ یوه درګه وګود ري چ ه ګواز خه پور ه او ېه

م کیته یټه ده.

که: که وک وهواړي یو کور چ خوښ ی ش وپیري نو د کېور د خ ونېد د

دل ی بل کور د صرف په ح ت ک موافق د رالسه کو و خه وړاندل د ه د

دا شی د ګواز په نوم نوموي.

دل شخص د کور د م ک موافقه السته راوړه نو د ه پدل ح ت ک که چېرل

کور صرف کوالی ش پدل ر یب دا دحق په نوم ی دیږي.

فق خه وړاندل او دد ه منلو وروسته د حق او ګېواز اد کور د م ک د مو

ه رسیږي رمینځ مرحله ده رنړه چ پور ه ی دونه وشوه انس ن دل پود

موم .واو په دره مرحله ک ی ح ت بد ون مرحل یرلچ بیالبیل

ه یول خوا حق عب رت دی د یوش د م ک کیدو د حقوقو خه او ه بل پلوه

فقه شوي ش د منښت ح ت ه وای او ه دریل اړخه حېق د یېو احق د یو مو

ش خ وند کیدو ه وای .

نۍ سېتونزه یي د ته یوازد حقوقو دهه درل بڼ د مقننه قول ه خوا مال کیږ

داده چ د حق اهطالح د وم ۍ او دویم مرحل اړوند نه ک رول کیږي ځکه

که انس ن دا در یو حق ونوموي نو په د ه هورت ک به ګواز د استعم ل پې ره

کوم بل مورد پ نش .

اړ یې ېري چې تېهانس ن ددل مسئل د بل برخ په شریح کو و کې دې

چ ای د ه ازادي چ د مقننه قول ه خوا ورک ل شېول د ک ي ی شخیص

ی اعم و په مورد ک رښتی ده؟ وشی ن

ښتن وي نو ازادي نومیږي کنه نو د ېه ېه یکه ازادي په ک رونو او شی نو ک ر

واک ویل کیږي.

WWW.AEL.AF

67

ع مه ازادي

نېورو ع مه ازادي که: ه عموم پ رکونو او ښ رونو ه ښېوونځیو روهتېون او

خه ګټ اخیستن ه ویل کیږي.

دهه ازادۍ چ د مقننه قول ی ق نون ګوړونکو ه وري ورکول کیږي د ع مېه

حقوقو په ردیف ک ځ ی نیس او دو ت ب ید ه خلکو سره د د په

ګټه اخیستنه ک مرسته وک ي.

ع مه واکونه اختی رات(

و اعم و ک انس ن نو ه ورکوي د ه ازادۍ چ مقننه دئیت ی د ژوند په ک نو ا

ع مه واکونه ګڼل کیږي. که: د یو ش م کیت د محفلونېو ګېوړول

ازادي ه یو ځ ی خه بل ځ ی ه د سفر کو و حق.

ول سی س او فردنړ حقوق که: د کلو حق د نظر رګندو و حق د فکر

خپلېو حقوقېو ازادۍ او نور.... ازادي پدل م ن ده چ ول انس ن ن ه

خه یو ډول ګټه پور ه ک ي او د در ه رسېره کو ېو واک پخپلېه

و ري او و و ه د ګټ اخیستن پ ره ده پېور ن ع مېه اختیې رات

حقوق دي او افراد حق ري چ ګټه ور خه واخل .

دو ت چ د خلکو است زیتو کوي نو مجبور دی چ ه دل ازادیو خېه مال ې

و حقوق دي او د حق اهلل یوه برخه دل ده ځکه وک ي دهه ازادۍ

موخه ی د و ن مال ده.

:دندل په اسالم ک

خورا زی و دالیلو ه اړ ی ر و دندل ربحث الندل ونیسو.

نو ه دمدل کبله ی ځین برخ په نوه وګه بی نوو.

WWW.AEL.AF

68

ره وي.حق ی ازادي ممکن چ په ځینو ح ال و ک د یوه دنده رونک پ ې ۶

پینځل قض وت امک ن ري چ په یول موضو ب ندل د حې ال و او شېرایطو ې ۵

سره سل بحث وش د ه ه چ پک ش مل وي.

امک ن ري چ مشر حکمروا( د خپل ازادۍ په چوک ټ ک خپل قضې وت ې ۶

ه د یول دندل په رسره کو و ی دل نه کو و ک بد ون راو .

رخو هیرمشخص او عموي ډول ب ندل ویشل کیږي.دندل په و ه ک په دوه ب

اا ف: هیرل مشخص دندل

په عین وخت ک دنده په دوه برخو ویشل کیږي د ه دنېدل چې مشېخص

حدود ري او د ه چ مشخص حدود نلري.

انس ن ه دیو دین په ېر ده چ د رسره کو و پ ره ی هیر مشخصه دنده:ې ۶

پېه وش پیس ورکول چ پیرل کیږي مجبور او مکلف دی. که: د ی

. مونځ ک قرائت او داس نور..

د ه دندل چ مشخص حدود نلري پدل م ن چ انس ن مجبېور دی چې –۵

د ه رسره ک ي خو پر د ه شخص دین مکلفیت پک نلري( نه دی.

.سره مرسته ګه د او داس نور.. که : ذک ت ه بیوز و

پوره وګه رسره کوالی ش دوه دندل ري چ پدل ر یب وک ی چ په

یوه ی مشخص حدود ري او بله ی مشخص حدود ونلري.

پدل ایت ک د خدایتع ی موخه دل دمداده؛

بلکې مخ د ختېیځ او ېودیځ پېه ېور واړوئ ښېړڼه دېته نه ویل کیږي چ

ښیړڼه داده چ انس ن په خدای مالیکېو کتې بونو قی مېت ورځ او

رانو ایم ن راوړي.پی مب

پخپله خوښه او د زړه ه له ه شېته خپلوانېو یتیمې نو بیوزالنېو ګېدای نو

مس فرانو او د هالم نو په ازادو و ک مرسته وکې ئ مېونځ وکې ئ او

ذک ت ورک ئ.

WWW.AEL.AF

69

ب: عموم دندل

دا دندل په دوه برخو ویشل کیږي چ یوه ی دیېن او بلېه یې عمېوم ده

ده د یو ډوب شوي شخص ژهورنه او یو وږي انسې ن بیلړه: عموم دن

ه ډوډۍ ورکول دي.

د ه دنده چ د دین په وګه او دین ی ه و و وګې و خېه د رسېره کو ېو

هوښنه کوي او په عموم دنده ک و دندل ش مل دي کېه دیېن

وي که ن یوا چ رل د د و رسره کول ایج بوي.

نک دندل سره ه ق نون پلوه وپیر ري.عموم دنده د دین رامینځته کوو

عموم دنده م ن پخپله د دندل رسره کول دي ځکه د ه مثبت اهیزل ېري

دا دنده دنورو د و دندو په خالف ده چ پک مقننه دئیت یېوازل د

ف عل په اړه بحث کوي او که چیرل دا ف عل د ه دنده پرځ ی نه ک ي

.کويد رسره کو و هوښټنه ن ه بل چ خه ی نو مقننه دئیت

دنده سر ه ورسېوي نېو فقه پدل دوک ل نظر ري چ در وک چ عموم

رسره نه کې ه رسره کو و ځه بښل کیږي که دیچنور دد د نه

ک ریږو.نو ول ورسره ګن د

دا عقیده دل ري چ دا دنده د و و پ ره ده رنړه چې پېدل ا هې د وی

ګنړ چ رل ب ندل حکل شول دي(کالم ک یدل کیږي

انېد دي چې د د روژل نیول په و و ب ندل امر شوی ځینې بنسېټړر پېدل

افرادو ه متوګه وي بشپ ول د و ن ځینو عموم دندو ځینو برخو

ل چ مشخص ک ای ش .خو پر ه ه د

د عسکرو ه درل برخ خه ب ید یوازل یوه ډ ېه خدایتع ی فرم ی : د د وی

د دین پېه اړه سېل چ د ویالړه ش ددل پ ره امک ن ري مخک

م وم ت رالسه ک ي و ه راګرځیدو وروسته خپل خلېک دوښېی ر

ک ي.

WWW.AEL.AF

71

د عموم دندل برخ ډیرل دي او عمومآ په دین او دنیوي برخو ویشل کیږي

دندل دین برخ د

نو خې ق پدل اړه پریکنده د یل وړاندل کول چ خدایتع ی د و ېو شېی ې ۶

دی؛

د دین علل زده ک ه او مط عه حدیث او فقه(. ې ۵

د قران او حدیث دریس او پودونه. ې ۶

زده کوونکو ه د دین علومو دریس. ې ۹

د قض ی چ رو پرمخ وړنه. ې ۲

د د و په وړاندل ګه د چ پر مسلم ن نو یری کوي.ې ۱

امرب معروف او نهی عن ا منکر.ې ۳

مسلم ن نو سره مرسته کول؛ بیوز وه ې ۷

د ګم عت د م نځه نظیل؛ ې ۱

د م ي مبول ګن زه کول او د د ه خښول؛ ې ۶۳

د فس ر او شرارت راوړونکو عن هرو په وړاندل مب رزه؛ ې ۶۶

د دندل دنیوي برخ

که: په ج رت هنعت پیرل پیرودل کرن او نورو برخو ک ک رول کیېږي او

و چ رو پورل دل دي پېدل برخېو کې د خودکفې ی په ن یوا

درګ رسېدل ه و و اقتص دي درګو ک شې مل دي او دهېه امېر د

مسلم ن ملت اقتص دي خپلواکۍ ضمینوي.

ق په وړاندل یو مسئو یت موګود دیج ې د درح

په یر بحث ک وویل شول کله چ دین د حقوقو په اړه صمیل نیس نو پېه

ک د ه دندل چې حقېوق ضېمینوي دېل حمیلېوي عین وخت

وروسته د بشرحقوقو په مسئله ک دین د نورو صفیه شویو نظ مونو

سره چ ش په نوم ی شع ر سره د بشرحقوقو ن رل ود وپیر کوي.

WWW.AEL.AF

71

د دین اړوندل موضو په و و اړخونو په پودید و ب ندل هوره ده چ د حق اهلل

نده حقوق( اود عموم دندو او د دیېن پېه او حق ا عبد د خدای او ب

هوښتنه قض و ونه سره و و.

په یوځ ی کو و سره د حقوقو او وګ یبو اړوند د اسالم وددل دوه ډو ه قض و ون

نظر په ډاګه ښک ریږي.

ځکه حق اهلل د ډ حق او عموم دنده د یول ډ دنده یې وګیبېه شېمیرل

کیږي.

پک ش مل ش نو لور ح تونه ی پېه ددل پ ره چ د موضو برخ

بی نووالندل ډول

د نورو افرادو په وړاندل د یو فرد حق که: په خپلوانېو ب نېدل د مصېرفو و ې۶

حق د ګ ونوی نو په وړاندل حق طالق او داس نور.... حقوق.

د ډ په وړاندل د یو فرد حق: که په بیت ا مې ل کې د بیوز ېو حېق د ې ۵

حق د فکر او ژوندانه حق.م کیت

د یو فرد په وړاندل د یول ډ حق: که د ګه د دنده امربې معروف نهېی ې ۶

عن ا منکر او په د ه چ د بیت ا م ل حق چ د ذک ت زیمېواري یې

بیوز و ه ورک وي.

د یول ډ په وړاندل د بل حق: که د عموم موسس و خه چ دو ېت ې ۹

ه خدمت کوي.

حق په عین وخت ک دنده دل واوس . ای ش د یو فردکید ېد

حقوق که: د ک ر واده امرب معروف نهی عن ا منکرحقوق په عین وخت کې

دندل دل دي ک ر په ډ ه ب ندل د یو فرد حق دی چ ب ید زمینه یې

ور ه مس عده ک ي.

دمدا ډول واده دل په یول ډ ب ندل دفرد حق دی کېه چیېرل د ېه یې د

ړښتونو وان ونلري نو ب ید مرسته ورسره وش .

WWW.AEL.AF

72

امرب معروف نهی عن ا منکر دل په یوه ډ ه ب ندل د فرد حق دی چ په رسره

کو و ی برعکس ک ورسره مرسته وک ي.

د عمل ازادۍ فرض او منع رمینځ د قض وت په بد و و کې د او ېواالمر دې ې

هالحیت:

فرض دی ځکه خدایتع ی فرم یل . ځین وخت ه او واالمر خه اط عت

ای مومن نو! د خدایتع ی پی مبر او د وۍ چ ست سو او ېو االمېر دي اط عېت

وک ئ .

دا اط عت ب ید د د وۍ د مشرۍ په محدوده ک وي؛ې ۶

دا اط عت ب ید د و و د دوس ین پ ره وي؛ ې۵

و و په یر وي.دا ط عت نب ید د خدایتع ی د اوامرو او پی مبر اط عت نه کې ۶

رنړه چ وای : اط عت یو په سمو او روا شی نو ک دی.

د دین ردبران د اط عت وروست کلمې ېه بحېث وروسېته دل پې یل ېه

ورسیدل...

ځین سره ون دي چ د اط عت اګ زه نه ورکوي.ې ۶

فقه پدل اهل په یو نظر دي چ او واالمر ب ید د کوښښ په برخېه کې د ې ۵

اط عت خه برخمن وي.خلکو ه

د او و االمر قض وت بد ون ب ید د د وۍ د دندل په محدوده کې وي یې د ې ۶

هیرمشرو او ازادو شی نو ه اړه وي.

پخپله د دین روح ن وي ی دل د کوم روح ن ه وري ور ه د او واالمر ب یدې ۹

قض وت حق ورک ل شوی وي که د ه خپېل نظېر را رګنېد کې ي

و واګب امر نه دی کله چ او و االمر حکل وک ي چ دد ېه قض وت ی

ه قض وت خه پیروي وک ئ نود د ه اط عت واګب دی ځکېه او ېو

االمر د خدایتع ی د امر په وګه رامینځته کیږي خو که چیرل او ېو

په علل ک کوښېښ کېوونک مجتهېد( نېه وي نېو د هاالمر د فق

WWW.AEL.AF

73

خېدایتع ی د قضې وت قض وت حق نلېري ځکېه د د ېه قضې وت د

ن فرم ن ده.

م ک د عموم حق او ازادۍ قوانینپه اسالې ۲

پدل برخه ک د حقوقو ول قض و ونه ر بحث الندل نیول کیږي.

د پیدایښت د پ یل او وقف علت.ې ۶

د دین قض و ونو سرچین قران او حدیث دي او د امت و نه مقننېه قضې وت

د یلونو سره ي خو مونږ ور ه په ډ ېو پیدایښت او وقف( ه ډیرو

ک ځ ی ورک ی دی.

د پېښېدو عوامل فکتورونه( ی بنده او چلند ی ک ن د حقوقو اړوند به و ېو

یو یو مث ل ورک ل ش .

WWW.AEL.AF

74

د پیدایښت علت

:ا ف ې د پېښو عوامل ی بنده

ۍ ډو ونېه چ په وسیله ی طبع حقوق که: د ژوند مس وات او ازادوالدت:

ول د ه ه دي چ یو ه بل سره اړیکه پیداکوي.

چ په وسیله ی د وراثت حق اړیکه پیدا کوي.ې مر : ۵

چ په وسیله ی سی س م او اګتم ع حقوق که: واده چ ې ځواکمنتی : ۶

پک یو ه بل سره اړیکه پیداکوي.

نورو م حقوق ه یو چ په وسیله ی د بیوزالنو ذک ت ورکو و اوې شتمن : ۹

ه بل سره اړیکه ی او ورکول کیږي.

چ په وسیله د ن دیل شویو افرادو د د وۍ حقوقو سره اړیکه په ې بیوز : ۲

الس راځ .

په وسیله ی د وی نو ه حقوقو سره اړیکه پیداکیږي.: ې زړښت۱

ه پیداکیږي.چ په وسیله ی د ګ ونوی نو ه حقوقو سره اړیکې ک ونویتوب: ۳

عمل حقوق ک ن ري چ ه د ه ګرم خه چ د ګذابیت سبب ب : ک ن :

ګرځ ه دوۍ سره اړیکه پیداکوي.

ک ن د ځینو اړوندحقوق رګندوي

و فردي ک ن که طالقې ۶

ول قراردادونه ی مقوالت که: واده پیرل پیرودل. ې۵

WWW.AEL.AF

75

:د پ یښت علت

په دوو برخو کې ور ېه ځې ی موم دالیلو پ یښت د ه حقوق چ په بیالبیلو

ورک ل شو.

د پېښدو عوامل

ی پېښدو عوامل:بنده ا ف:

د ه حقوق دي چ علت ی والدت او زړښت دی. :مر :۶

د ه حقوق چ علت ی بیوز ده: ې شتمنۍ: ۵

د ه حقوق چ علت ی بیوز ده. ې بیوز : ۶

یوه بڼه ده که چیرل علت پ ی وموم نو درل علتونه د حق د پ یښت پور ن

حق دل پ ی ه رسیږي.

ب: په منفرد ډول ک ن

پور ادا کولې د ۶

د طالق وم نی المل واده: ۵

ې د مور حق چ ه خپل م شوم خه س نه وک ي.: واده ۶

ه حق خه بښنه هوښتل که پرل ارزي.ې ۹

:د پ یښت علت

او مهرب ن ځین وخت دا ایج بوي چې پېه د مقننه دئیت خدایتع ی( رحل

یمعینو ح ال و ک د ځینو اعم و دنده اس نه ی دل منع ش و د و

نومه ه ازادي وموم دهه عمل د ګواز په نوم ی دیږي.

:ګوازونه عب رت دي ه

ې د برخمنتی ګواز ۶

ې د پرل کو و ګواز ۵

WWW.AEL.AF

76

او پېه ادۍ ر ثیر الندل راهل وق او ازد نومه ه ګوازونو ه کبله د فرد حق

اړه به ی و بیلړ په را لونک ک وړاندل ش .

ا ف: د بنده ی پېښېدو عوامل

دا عمل د نومه ل پ ره د د ه چ د بدن دپرل کیدو المل ګرځ چ ې حمل: ۶

ح مله وي.

د نول مودل پ ره د خ وند په اګم کو و د مخنیوی المل ګرځ .ې حی : ۵

؛ اعم لک ن

ا ف: نو مه ه بند؛

ې یری۵

ې د عمل رسره کو و حمیل۶

ې طبع درملنه اوداس نور۹

هېې راک ه ورک۵

ادا یې کې ي اوکېه وي ی پخپل ځ ن حق ري نو ب ید وک چ پوروړی ا ف:

چیرل په نورو حق ی پور ري ب ید رالسه ی ک ي.

دا کو و د مکلفیت رمینځ دین ه دهه موګوده اړیکه چ د بی هوښتن او بی ا

قوانین راوسېه ېر هښتینی ارزښت وربښ چ د د ه موګودییو ر

بحث الندل نه دي نیول شوي او د ه ه چ دا مکلفیېت ېر ې ثیر

الندل راو نو دمدا د دین عنصر ث بتوا ی دی.

مهمه داده چ هوښتونکی د خپل پور د بیر ه اخیستلو حق ري او دهېه ب ې

مر ه دندل سره ور ه وا ی ري.ا

د بیر ه اخیستن طریقه ب ید په ع دالنه وګه وي پدل م ن چ دم هېه د ج ې

رالسه ش . خهخپل قرض اندازه پر ه ه کوم پلم او زی وا

هوښتونک ه حکل کوي چ د خپل پور په بیر ه اخیستلو ک د پوردین د ې

خل د ه نب یېد پېه پېوروړي زور ه ښه چلند او سلوک خه ګټه وا

WWW.AEL.AF

77

واچوي بلک ب ید انتظ ر وب س و پوروړی د خپېل پېور د ادا کو ېو

وان پیداک ي او نب ید د قرض رالسه کو و پروخت ه خپلې خېو

خه ن وړه او قهرګن ا ف ظ راوب س .

خدایتع ی فرم ی . که یو پوروړی بیوز ه وي نو ب ید د پېور هوښېتنه رد ېه

ش ر و د د ه اقتص دي وان ښه ش که چیرل ېه پېور وځنوول

خه د ذک ت په وګه یر ش نو دا به ډېر هوره ک ر وي.

دین پوروړي ه حکل کوي چ خپل پور ادا ک ي ه دل حقوقېو خېه دېې ې

که: د ژوند ه حق خه ب ید یر ش .

ځکه دا حقوق د ځ نړ و خلکو پ ره نه دي او حق اهلل نومیږي.

په ق نون وګه ب ید ګټه رل واخیستل ش .ې ۶

د اسالم سپیڅل دین د بشرحقوقواو ازادۍ ه پلوه یو متوازن دین دی. ېا ف

که ه دل خدایتع ی انس ن نو ه خورا زی ازادۍ او حقوق ورکې ي دي خېو

بشپ نه دي برکس د وګ و د بیالبیلو ګټو نظیل په موخېه ېه د ې

په برخه ک ځین مقررات وضع کې ي دي. ېه خه ګټ اخیستن

دمدل الرل د اګتم ع او ځنړل ژوند رمینځ وپیر کیږي.

انس ن ن حق ري د ه حقونو چ خدایتع ی ور ه کل دي. خو په ق نون ب ې

وګه ب ید رل ګته واخل پدل م ن چ ل خپلو حقوقو خه ب یېد د

ی ش .دین مخ ف الرل خه ګټه پور ه ک ا

وقو خه ګټه اخیستنه عب رت دی هد دین احک مو په خالف ه خپلو حقج ې

زی ن رسو و په موخه ه حق خه ګټه اخیستنه؛ د نورو هې ۶

د یو هیر ق نون یز رالسه کو و پ ره ه حق خه ګټه اخیستنه؛ ې۵

ی ن اس ډول ه خپل حق ګټه اخیستنه چ دخپل ګت پ ره نورو ه زپد ې۶

رسوي.

په ځ نړ ل وګه ی هیر عموم ډول ه خپل حق خه ګټه اخیستنه؛ې ۹

WWW.AEL.AF

78

په ب پروایۍ سره ه خپل حق خه ګټه اخیستل د نېورو د زیې ن سېبب ې۲

ګرځ ؛

په کوم ډول چ د حق خه د ګټ اخیستن په الره ک بیالبیل مقررات د ې

واکو پې ره او اهول کل شوي دي نو ورسره د هالحیت رونکو چې ر

دل یو شمیر مقررات او قوانین کل شوي دي.

یع حقوقو خېه د یو اسالم دیواد ا ب ه بیالبیلو اګتم ع سی س او طب

په وړاندل مکلف دي چ د او و االمر اط عېت برخمن دي نو د د وی

وک ي پر دو ت الزم او او و االمر چ د د ه په چوکې ټ کې عمېل

رسېره کو ېو پرمهې ل د د و االمر ب ید خپلودندوکوي په بل ډول او

و ن ښېړڼ او خیر په پ م ک ونیس ه اهو و اومقررا و خه در

ډول سره ون سره د او واالمر د خپل هالحیت خه د نې وړه ګټې

اخیستن په وګه ګڼل کیږي.

:قو سلسلهد یوځ یوا ی په هورت ک د حقو

د خدای حق؛ حق اهلل( د یوځ یوا په هورت ک ا ف:

د ه ه چ وخت ه زی ن رسوي.ې ۶

دي م وم نه دي چ کوم هوره دي(د ه ه چ برابر ې ۵

د ه ه چ برابر نه دی.ې ۶

د ه ه چ فرق پک موګودل ويې ۹

په هورت ک دبنده حق حق ا عبد(د یوځ یوا ې ب

ځین د میرمن د نفق په ېر ويې ۶

وره ګڼل کیږيځین وخت یو هې ۵

کله چ حق اهلل او حق ا عبد سره یوځ ی ش نو پدل هورت ک په درل ډو ه

دي.

WWW.AEL.AF

79

خدایتع ی د یو ش د سپ ر و پروخت صمیل نیول کیږي که: بیوزالنو ه د ې ۶

مقرر ی کل شوي ذک ت ورک ه.

کله چ د بنده ګ نو حق سپ رل کیږي نو د د ه پې ره صېمیل رامینځتېه ې ۵

کیږي.

د ه ه چ فرق پک موګودل وي رنړه که یو شخص مې شې چې ې ۶

خپل ذک ت ی نه وي ورک ی او په عین وخت ک قرضدار دل وي.

ددل پ ره چ د د ه حق ېږدول کیږي ی نه ېږدول کیېږي د منلېو پېه ا ف:

برخه ک یو عموم اهل رامینځته ش نو انسې ن مجبېور دی چې

عه وک ي چ د ملت په دوه برخو اګتمې ع داس قض و ونو ه مراګ

حقوقو او دمبستړۍ ینګ وي دا ډول اګرائ ت د در چې حېق دی د

س زم نونو موګودیت که پو یس او مل امنیت د د ه ارزښېت نشې

را یټوالی.

ق نون او مشرو شی نو ه اګ زه او د هیر مشرو شی نو منع کو ېو ړېالره ب:

ده.

یوازل خلک دڅ او کوښښونه کوي بلک و و ډ په اسالم و نه ک نه

دل پخپل وار سره پک برخه اخل سی س اګتم ع اوفقه بڼه دل

ځ نته خپلوي او خپل نظرونه ه یو س زم ن ی فته نظر سره برابېروي

دهه امر په اسالم ک په بیالبیلو ډو ونېو مبې رزه کېوي او د دمېدل

ت د وګود یو فع ل ه ی بلل کیږي.ځ نړ ی ه کبله د اسالم ام

دا یوه اسالم موسسه ده او ددل پې ره ګېوړېږي چې د ې والیت ا حسبه: ج

ق نون ک رونو په رسره کو و امر او ه ن وړه ک نو خېه خلېک منېع

ک ي.

WWW.AEL.AF

81

ه حقوقو خه د ګټې اخیسېتن پېه الره کې یېو دا د خلکو پ ره د د وی

دی چ د چ رو د ق نونیېت سې نه ضمین دی دا یو هالحیت مق م

کوي دا عنصر د ع مه نظل په مین او س لو ک مرسته کوي.

: ق نون د ه ځواک دی چ د افرادو د حقوقو مال کېوي ددل ې ع مه حقوق د

ب وګود چ اسالم دل ور ه ضمین ت رامینځته ک ي دي.

ګع ده ق نون د ه ق نون د افرادو د حقوقو په هوښتلو ک ر و و وروستنۍ مر

ځواک دی چ د حق اهلل د حقوقو که: په عموم وګه مجې زا و پېه

رالسه کو و ک مرسته کوي.

رګنده ده چ پېه اسېالم کې خېدایتع ی د د هوره ق نونیت درن وی: ې دې

ق نون مق م هالحیت رونکی دی دین د حېق اهلل بشېرحقوقو دوه

قوق دهوره ق نونیېت اسېت زیتوب اړخیزه حقوق م او هیرم ح

کوي نو ښک ره خبره ده چ خدایتع ی ه حقوقو خه نېه ېرېدنېه

کیږي او نه دل ور خه د بښن هوښتن حق شته او نه ی دل وک

په میراث وړالی ش .

پداس ح ل ک چ په دوه اړخیزو حقوقو ک د حق اهلل ه وري وي او کېه د

و پلوي رامینځته کوي.بنده ه وري ه دواړو ور

اسالم دو ت ک د ازادۍ او حقوقېو د سې ن اس سې پهد س ن حق: ې ۱

و پې ره یې ضېمین او د او د رالسه کوبنسټ د دین ح کمیت دی

یتونه د اګرا پ ره وړاندل کیږيس ن پ ره ی ځین محدود

. ضمین ت عب رت دي ه

نړیزه ه داخل ضمین خه اسېت زیتوب : دهه دین ا: د فرد دین انړیېزها ف

کوي

WWW.AEL.AF

81

اسالم خپلو پیروانو ه ډ ه ایېز مسېو یتونو م نې د امرب معروف فردي اګېرا: :ب

ورپېژن چ نن ورځ ی دو ت دهه دنده د اس س قې نون ېه الرل

رسره کوي.

فقه د قض وت د وم یو سرچینو پر بنسټ قران حدیث( کوښښ کوي چې

تهد پخپلو ک رونو ک ه سرچینو خه ګټه پور ه نک ي که چیرل مج

نو دا د ق نون ه ادلیت اوموګودیت ک خط رامینځته کوي.

اهو و او دین ه دو ت په هالحیت ک د اس س ق نونپه حکومت نظ مونو او

مط ع خه دا پ یله رالسه کیږي چ ډیری ی په قران او حېدیث

اند ځین نور یې د هېح به وو راشېدین ک موګود دي د فقه و په

خلیفه ګ نو ه ک نو خه قلید شوي دي.

پر دمدل بنسټ په دین ک ډیری شی ن د هوره قض وت په د ېه ردیېف کې

ځ ی نیس چ ه قران او حدیث خه را اخیستل شوي وي پداس

ح ل ک چ په نن قض و ونو ک هوره قض وت خپېل ځې ی قې نون

ي.قض وت ه پریږد

WWW.AEL.AF

82

لهیپ

په اسالم سپیڅل دین ک د بشرحقوقود یېورۍ ګوړو ېو کوښښېونه

کیږي ا بته ددل طرح په یکلو ک ه پوره دڅېو او پلټنو خېه ګټېه

اهل او ندل دل پدل برخه ک رسره شول دي اخیستل کیږي چ وړا

کېوم نېوي بنسټیزه پوشتنه داده چ ای د بشرحقوقو ر عنوان النېدل

علل ه اړ ی یدل کیږي؟

د دویم ن یوا ګړ ل په عقیب سره د نوي علل پېژنېدن د ېه بڼېه

ک د بشرحقوقو ن یوا اعالمی پېه ۶۱۹۷خپله ک ه په کوم چ په

کې د بشېرحقوقو ۶۱۱۱ک دبشرحقوقو ون او ن یوا و ژمنو په ۶۱۲۳

ینړ ر ک وو.

په زی ه کچه په د و دیوادونو فشې ر رګنده ده چ ه دل ون خه

راوړ چ په داخل اوض ک ی د بشرحقوقو اړوند کوم پرمختګ نه ر

سترګو کیده دهه ډول فش رونه د انس ن نو د بشېري حقوقېو سې نه او

مال کوي.

دهه امر د بشر حقوقود مثبت شکل ښک رندوی کوي خو ه بده مرهه په

ل خوځښت خه د یېو سی سې فشې ر او عین وخت ک د حقوقو ن یوا

سپک وسیل په وګه ختیځو اروپ ی او د دریم ن ۍ دیوادونو نې وړه

ګټ واخیست .

WWW.AEL.AF

83

ه دل سره سل د بشرحقوقو ه ن یوال خوځښت خه دل ډول بعیض

ګټ اخیستن سره د د ه اعالن شوي اهول ب ارزښته ښېک ره شېول

وانینو وده په د ه ډول چ په ن یوا و مونږ پدل اند یو د دیواد د کورنیو ق

کنوانسینونو ک ښک ره ک ای شول ده ددل علل ېه فکیېک پر ېه د

سی س او حقوق علوم د یول موګوده نړ اومستقل علل په وګه به

یو ب ارزښته امر وي.

درد ه ه چ ر نورو ډیر مهل دي د ېه دبشېرحقوقو د موضېو پېه

کز( کول دي.ارزښت ب ندل متی مر

ه اسالم پلوه الزمه ده چ د حقوقو او وګ یبو ېرمینځ یېوه متق بلېه

اړیکه موګوده وي بشرحقوق په موګود شکل چې یېوازل پېه حقوقېو

ینګ دی او د ن ۍ د و و خلکو په ګټه کوم ک ر نش پېرمخ وړالی کېه

چیرل مو په پآم ک وي. که چیرل د یوشیتم پی ۍ وګ ي ه دل خه

یو سی س اګتم ع او اقتص دي راغ په وګه ګټه پور ېه کې ي نېو د

دمدا نن ب یدپه ځینو اقدم و الس پورل ک ي چ د خوځښېت شېکل

ځ نته دحقوقو او وګ یبو یره خپله ک ي او د ال ښې ګټې اخیسېتن

پ ره ور ه اهول او مقررات ګوړک ي کنه نو نشېو کېوالی چې دبشېر

ی ه و شو شع رونو خه د خدمت مه وک و.حقوقو د ن یوا اعالم

د پ ک او ق نون هوښتن د حقق په الره ک چ ه اسېالم ایېوی وو

سره ر ډیره ور ه ده نو اسالم دیوادونه ب ید وړاندل ش ځکه د ېوۍ

کوالی ش پخپل پینځلس سوه کلنو اسالم حقوقو سره حقوقو ه پېه

خل .ارزښت ورکو و ک ستره ونوه وا

WWW.AEL.AF

84

ا بته دا به د مسلم ن نو پ ره ډېره شرمونک وي چ هربی ن د ېش پېه

نوم و مخکنیو محدودو پی یو سره د د و په پېژند و بری ش د وۍ

پدل برخه ک بشر حقوق د ګنړ وکو په وګه ک روي او ګټه ور خېه

اخل .

لېه مسلم ن ن د ه وخت کوالی ش پدل برخه ک ارزنده رول و وبوي ک

چ خپل اعم ل د اسالم انس ن یورۍ سره دم ږي ک ي.

WWW.AEL.AF

یمننه او کور ودان

شخصتت هېتتداد لتتا اه ف هل تتا لتت د افغانستتنام ي تتر ک تت

( څخ د زړه ل ک يلل کدي چت د د ارت هح داهلل ک مزي) راغ ښ

ه تتاړي چتت د متتر ارتتامه د تتچتتات کتت تت اهړه همکتتتهر ي تتر ک

ټدلتتد دمنتتد چتات لتتتې تت ل تته کتت دهر دا لتتتې يتت دهاه لتت ير يتدړ لتت

هېدادهالد څخ ل ختدما دمنتت ه ت کتده چت لت خ ته ي لتدي اه

يادي هس د کنايدند د چات دا لتې ال لس هغځدير

څخ د زړه ل ک يللت کتده راه چالدهنک ژياړم د ځه ي ا دد ار ل

اه چالدلد جدګ شد ر ژياړلدچ دد ار د

ل ف هل ر ي ل

د افغانسنام ي ر ک

WWW.AEL.AF

WWW.AEL.AF