Stadsarchitecten en stadsbouwmeestersStadsarchitecten en stadsbouwmeesters

Stadsarchitecten en stadsbouwmeesters

onafhankelijke adviseurs van gemeentebesturen over ruimtelijke kwaliteit

Noud de Vreeze (gemeente Amersfoort) en Max van Aerschot (gemeente Haarlem)

in samenwerking met Architectuur Lokaal en Atelier Rijksbouwmeester

mei 2010

onafhankelijke adviseurs van gemeentebesturen over ruimtelijke kwaliteit

Noud de Vreeze (gemeente Amersfoort) en Max van Aerschot (gemeente Haarlem)

in samenwerking met Architectuur Lokaal en Atelier Rijksbouwmeester

mei 2010

Inhoudsopgave

Colofon 02

VOORWOORD |Hetbelangvaneenstadsbouwmeester|LiesbethvanderPol 04

INLE ID ING |Stadsarchitectenenstadsbouwmeesters|NouddeVreezeen

MaxvanAerschot 06

Kader:Waaromeenstadsbouwmeester? 10

Kader:Watdoeteenstadsbouwmeester? 11

aNaLysE |Betekenisennutvandestadsbouwmeestervoorbestuurders|NouddeVreezeenMaxvanAerschot 13

Kader:StadsbouwmeesterinHaarlem 33

PRaktI jk |StadsarchitectinDelft|Indiravan’tKlooster 37

Kader:Hetcontracterenvaneenstadsbouwmeester 41

OVERZICHt |StadsbouwmeestersinNederland|MaaikevanBeusekom(red.) 42

NaWOORD |Hetbeginvaneennetwerk|LiesbethvanderPol 61

Literatuurlijst 62

Bijlagen: 1 AdressenvanstadsarchitectenenaanverwantefunctiesinNL 66 2 Samenvattingbijeenkomstenstadsarchitectenin2009 71

Het belang van een stadsbouwmeester

Destadsbouwmeesteriseeneeuwenoudfenomeen,oudernogdandefunctievanRijksbouwmeesterdieinmiddelsookalruim200jaarbestaat.NietvreemdnatuurlijkindeNederlandsestedelijkesamenleving.Langetijdkendevelestedeneeneigenbouwmeester.Vandezestiende-eeuwseWillemvanNoort(Utrecht)endezeventiende-eeuwsestadsbouwmeestersWillemvanderHelm(Leiden)enAllertMeijer(Groningen)totmeerrecente‘historische’bouw-meestersalsWillemNicolaasRose(Rotterdam)enLievendeKey(Amsterdam).Mededoordezeeeuwenoudetraditie,draagtdebouwmeesterstitelietsarchaïschenambachtelijksmetzichmee.Bijnaalsofhetnietmeervandezetijdis.

Tochisnietsminderwaar.Alleenaluiteigenervaringmerkikdathetbouw-meesterswerk,inditgevalmijnwerkalsRijksbouwmeester,bijzonderintens,diversenwaardevolis.Mijnportefeuillelooptovervandeveleaanvragenomadviesoverconcretebouwprojectenenontwikkelvraagstukken.VandevernieuwingvanhetRijksmuseum,deverfraaiingvandebuitengevelvanhetPaleisopdeDamtotarchitecenselectievoordenieuwbouwvanhetInter-nationaalStrafhof.DaarnaastbenikalslidenvoorzittervanhetCollegevanRijksadviseursookmetbredereinrichtingsvraagstukkenbezigzoalsdeschaal-sprongAlmereendeherontwikkelingvanvoormaligevliegveldenendefensie-terreinen.Verderhoudikmijbezigmetjuridischeregelgevingenproceduresdiehetontwerpraken,waaronderdeWetopdeArchitectentitelenhetRijks-architectuurbeleid.

Dediversiteitaanwerkzaamhedenlaatzienhoedefunctievanbouwmeesterdeafgelopentijdisveranderd.Waarde‘oude’bouwmeester,zoweldestads-bouwmeestersalsRijksbouwmeesters,vooralpraktiserendbezigwaren,isdefunctiehoelangerhoemeeradviserendgeworden.Daarmeeisdefunctiemeegegroeidmetdeontwikkelingvanonzeruimtelijktraditie.Nederland

kenmerktzichimmersdoorhetgoedenzorgvuldignadenkenoverruimtelijkeinrichtingsvraagstukken;overruimtelijkekwaliteit,overschoonheidenin-passing.Weonderscheidenonsmetonzerijkeplanning-envormgevings-traditie.Datzienweterugindiversevormen.Vanhetruimtelijkkwaliteits-beleiddatzoweloprijks-,provinciaalalsgemeentelijkniveauvormkrijgttothetwelstandsbeleid,hetmonumentenbeleidenarchitectuurbeleid.Stads-bouwmeestersspelenhierineenbelangrijkerol,natuurlijknetalsgedrevenstadsbestuurders,supervisoren,hoofdontwerpersengoede,enthousiasteafdelingshoofdenstedenbouw.

Voordekomendejarenliggenopgemeentelijkniveautallozeinteressanteruimtelijkeopgaven.Denkaanhetmakenvannieuwegemeentelijkestruc-tuurvisiesenthema’salsdeherbestemmingsopgave,binnenstedelijkbouwen,derelatiemetomliggendegemeentenendeprovincieenuiteraardhetver-nieuwdwelstandbeleid.Stadsbouwmeesterskunnenhieraaneenbelangrijkebijdrageleveren.Gemeentebesturenzijngebaatbijgoedevakinhoudelijkeop-vattingenoverdeinrichtingenuitstralingvanhunstad;overdeinrichtingvandeopenbareruimteenhetverstrekkenvan(bestaande)ruimtelijkestructuren.Opvattingendiemisschiennietaltijd‘politiekgewenst’zijnmaarwelprikkelen,uitdagen,kwaliteitstimulerenenlijnenuitzettenvoordetoekomst.Ikmerkdatditsoortkwaliteitsoordelenoveralbijzonderopprijswordengesteld.

Juistdaaromishetookzobelangrijkdatstadsbouwmeesters,netzoalsdeRijksbouwmeesterendeandereledenvanhetCollegevanRijksadviseurs,instaatgesteldwordenomonafhankelijkengevoeddoorvakinhoudelijkheidtefunctioneren.Hunstatus,kennisenervaring,gecombineerdmetdezevak-inhoudelijkeonafhankelijkheidendekrachteninvloedvanhetargument,isbepalendvoordefunctie.IkwensallestedeninNederlandditsoortstads-bouwmeesterstoe.Vervolgenswensikdestadsbouwmeestertoedatzijgoedgeëquipeerduitvoeringkunnengevenaanhunbelangrijkerol.Nietgefocustopeenmachtigeformelepositie,maardeskundig,flexibelenslagvaardigenomringddooreengoedteamvanmedewerkers.Ditiswaardevolomstads-bestureninstaattestellengoedafgewogendejuistekeuzestemaken.

Liesbeth van der Pol, Rijksbouwmeester

Ruimvijftienjaargeledenhebbenopinitiatiefvanir.T.Asselbergs,stads-architectvanHaarlemvan1990tot1994,bijeenkomstenplaatsgevondenmetdetoenmaligestadsarchitectenvanNederland.Dezebijeenkomstengaveneenbeeldvandegroteverscheidenheidinfunctie,takenpakketenpositie.

Menbesprakvooraldeverschilleninfunctie,ennietdeovereenkomsten.In2006kwamenstadsarchitectenvanNederlandopnieuwbijeen,nuopverzoekvandetoenmaligeRijksbouwmeester,MelsCrouwel.Ooktoenbleekdeverscheidenheidintakenpakketenpositiezogrootdathetnietkwamtoteenstructureleuitwisselingvanervaringen.

In2009leekdetijdrijpvooreenderdeverkenning.Hetwashetjaardatwijalsstadsbouwmeester/stadsarchitectaantradeninrespectievelijkHaarlemenAmersfoort.WenameninsamenwerkingmetArchitectuurLokaalhetinitiatieftoteenderdeverkenning,numethetuitdrukkelijkeoogmerkeenpermanentoverlegtelatenontstaan,eenplatformvoorhetuitwisselenvanervaringeneninzichten,omvandaaruiteenbijdragetekunnenleverenaaneenbetereprofileringvandefunctieenomrandvoorwaardenteformulerenvoorzinvolfunctioneren.Enwellichtookomtewerkenaaneengemeen-schappelijkeagendavoordetoekomst:waaropzoudenstadsarchitectenzichkunnenrichten,welkenieuwethema’sdienenzichaan,welkenieuweproblemenenopgavenzijnerindestadsontwikkelingenderuimtelijkeordening,enwelkepositieveofnegatieveervaringenzijnopgedaanmetdiversebeleid-enontwerpstrategieën?EntenslottesteldenwedevraagofstadsarchitecteneraankunnenbijdragendatdeambitiesvanhetlandelijkearchitectuurbeleidenvandeagendavandeRijksbouwmeestervormkrijgeninlokaalbeleid.

1Zie:“Destadsarchitect:relikwieuithetverledenofsupermanvoorbestuurlijkonvermogen“,C.JansenenV.Kompier,ArchitectuurLokaal,5/1994en:“Stadsarchitectenbestuurlijkecultuur”J.E.Abrahamse,ArchitectuurLokaal6/1994

Detitel‘stadsarchitect’verwijstnaardeomstandigheiddatdezearchitectenvoorkorteoflangeretijd,enníetvooréénafzonderlijkproject,hundienstenaanbiedenaaneenstad,inopdrachtvanhetstadsbestuur,metalsdoelominoverheidsdienstgoedeopenbaregebouwenenstadsuitbreidingenterealiserenenhetruimtelijkebeleidtenaanzienvandestadsontwikkelinginbredeziningoedebanenteleiden.Erzijnnaastdetitelstadsarchitectookanderetitelsgangbaar,zoalsstadsbouwmeester,stadsstedenbouwerenstadsontwerper.Dieverwijzennaarsoortgelijkefunctiesenopdrachten:hetzijnadviseursvangemeentebesturenophetterreinvanruimtelijkekwaliteit,meteenvasteaanstellingenmeestaleenbredeopdracht.Indezepublicatiegebruikenwebeidetermen,waarbijwedebenamingdiegemeentenzelfaandetitelgevenrespecteren.

Indehuidigepraktijkvanstadsbouwmeesterskomenwenietalleenverschil-lendetitelstegenmaarookverschillendeinvullingenenuitwerkingenvanpositieenopdracht.Dezeverschillenkomenvoortuiteenverschilingemeen-telijkeculturen,traditiesenambities,eninverschillendeopgavenenprioriteiteninhetstadsontwikkelingsbeleid.Deopdrachtwaarmeestadsbouwmeestersaanhetwerkzijnverschiltvanstadtotstadendaardoorzijndebreedtevandeopdracht,deinbeddingindeambtelijkeenpolitiekeorganisatie,endefeitelijkebevoegdhedenenverantwoordelijkhedenopverschillendewijzengedefinieerd.Wijwillenvooralbenadrukkendaterookovereenkomstenzijninfunctie,positieenopdracht,endatookbijdebenoemingvanstadsbouwmeestersopditmomentvaakgelijkemotievenenverwachtingeneenrolspelen.Datwasvooronseenredenomopnieuwteverkennenwelkeontwikkelingenzichvoor-doenrondhetfenomeen.

Delaatstemaandenwerddediscussieoverdewenselijkheidvandebenoemingvaneenstadsbouwmeesterindiversegemeentenweerheelactueel,bijvoorbeeldinHilversum,DelftenBreda.Voorgemeentebesturendiezo’nbenoemingoverwegenishetwellichtvanbelangdatereenplatformiswaarinformatieistekrijgenoverdepraktijkvanstadsbouwmeestersinverschillendegemeentenenoverdeopdrachtenfunctieomschrijvingwaarbinnenzefunctioneren.

Indezepublicatiewordteenbeeldgeschetstvandehuidigeposities,opdrachtenenwerkwijzenvanstadsbouwmeesters.

2Webeschrijvenophoofdlijnenwie

destadsbouwmeesteris,wathijdoet,hoehijfunctioneertenwatzijnbijdragekanzijnaanhetruimtelijkbeleidopgemeentelijkenregionaalniveau.Wegevendaarbijeenbeeldvandeambitieswaarmeegemeentebesturenopditmomentkiezenvoordebenoemingvaneenstadsbouwmeesterenvandevoorwaardenwaarondereenstadsbouwmeesterzinvolkanfunctioneren.

Dezepublicatieisbedoeldomhetfenomeenstadsbouwmeesternadertebelichten.Wijhebbendeindrukdatdetoegenomenbelangstellingvoorhetfenomeenstadsbouwmeester,alsvastadviseurmeteenbredeopdracht,voortkomtuitdebehoefteaaneenduidig,deskundig,samenhangendenvasthoudendbeleidendebehoefteaanvisiesopruimtelijkeontwikkelingenoplangetermijn.Daarbijhebbenweonsafgevraagdonderwelkevoorwaar-denhetbenoemenvaneenstadsbouwmeesterhetgoedeantwoordisopdetoegenomenbeleidscomplexiteit.Watkanzijnrolzijn?Metwelkeopdrachtenonderwelkeconditieskanhijwordenaangesteld?Opwelkewijzekanhijhetgemeentebestuurvandienstzijn?Watkaneenwethouderofraadslidvanhemverwachten,ofvanhemvragen?Dezeenandereaspectenkomenindezepublicatieuitvoerigaandeorde,aangevuldmetvoorbeeldenvangemeentenwaarstadsarchitectenalactiefzijn,zoalsinArnhem,Deventer,Haarlem,AmersfoortenGroningen.

Noud de Vreeze, stadsarchitect AmersfoortMax van Aerschot, stadsbouwmeester Haarlem

2Commentaaropeerdereversieswerdgeleverddoor:PaulvanderGrinten,MartinHagreis,DonaldLambert,MarinusOostenbrinkenJoopSlangen.

Waarom een Politieke beleidscontinuïteit met betrekking tot ruimtelijke kwaliteit in een gemeente komt onder druk te staan. Wethouders met ontwerpkennis die jarenlang op hun post blijven, worden zeldzaam. Ontwerpers in gemeentelijke dienst nemen steeds verder in aantal af.

De impact van ruimtelijke beslissingen is groot en langdurig. Een bestuurder heeft behoefte aan een adviseur die kritisch kan reflecteren op (incidentele) ingrepen op lange termijn. Commerciële adviseurs blijven korte tijd waar-door de samenhang tussen verschillende ruimtelijke plannen onbelicht blijft. Zij zijn bovendien niet onafhankelijk en niet actief aangesteld door het gemeentebestuur.

Een gemeentebestuurder heeft geen tijd om langdurig te focussen op een ruimtelijk vraagstuk, maar wil wel dat daar veel aandacht aan wordt besteed, zodat hij gefundeerd beslissingen kan nemen op het gebied van landschap, stedenbouw of architectuur.

Een bestuurder heeft behoefte aan een onafhankelijk adviseur die pro- actief ruimtelijke vraagstukken kan agenderen.

Een bestuurder zoekt een onafhankelijke persoon als aanspreekpunt voor alle betrokken partijen (burgers en professionals) bij complexe bouw-projecten, die het proces kan stroomlijnen, het draagvlak kan verhogen en vertrouwen kan winnen.

In die behoeften kan een stadsbouwmeester voorzien.

Wat doet/kan een Een stadsbouwmeester heeft zicht op de actuele en toekomstige dynamiek in stad en regio, en vertaalt die in relevante en betekenisvolle ruimtelijke strategieën voor verschillende typen opgaven.

Een stadsbouwmeester kan inhoudelijk, vakkundig en onafhankelijk advies geven op terreinen, waar het gemeentebestuur niet meer vanzelfsprekend over eigen ontwerpexpertise beschikt, of waar die expertise is versnipperd over verschillende portefeuilles en dienstonderdelen.

Een stadsbouwmeester kan tussen verschillende betrokken partijen en op verschillende schaalniveaus (lokaal, regionaal en op projectniveau) samen-hang creëren. Dat kan leiden tot beleidscontinuïteit met betrekking tot ruimtelijke ordening en architectuurbeleid.

Een stadsbouwmeester stimuleert communicatie tussen verschillende ge-meentelijke diensten Dat kan leiden tot evenwichtige vertegenwoordiging van verschillende disciplines in actuele ontwerpopgaven en beleidsthema’s en dus tot integrale beleids- en planvorming.

Een stadsbouwmeester adviseert over kansen om projecten aan te passen ten behoeve van een hoog niveau van ruimtelijke kwaliteit. Daarbij heeft hij inzicht in de politiek-bestuurlijke en maatschappelijke mechanismen die op projecten van invloed zijn en hij kan daarin positieve en negatieve trends signaleren en agenderen.

Een stadsbouwmeester adviseert de Commissie voor Welstand en Monu-menten (c.q. Advies commissie voor Ruimtelijke Kwaliteit) en kan als onaf-hankelijk adviseur deelnemen aan de beraadslagingen van deze commissie.

Een stadsbouwmeester kan in overleg met wethouders en het gemeente-bestuur een rol spelen bij publieke debatten, symposia en expertmeetings.

Wybe Nauta: ‘Op een rondweg staat een geluids sscherm met glazen panelen. Door vandalisme zijn die panelen steeds stuk. Afdeling Beheer wil de panelen vervangen. Daarvoor is in principe geen bouw vergunning nodig. Maar het gaat om een aanpassing over ettelijke kilometers. Mij is gevraagd daar eens naar te kijken. Ik heb de profielen aangepast, waardoor het een mooi geluidsscherm is geworden. Welstand is daar niet in gekend.’

Ton Schaap, Enschede: ‘Voor een s

tad als Enschede is het

belangrijk om een visie te hebben

op de binnenstad en het

direct aangrenzende gebied. Als

het goed gaat, komen daar

mensen op af, daar moet je werk

van maken. Dan gaat het

niet alleen om winkels en horeca

. We zijn er gelukkig mee,

dat het ziekenhuis niet zoals in

andere gemeenten naar

de rand gaat, maar direct aanslu

it aan het stadserf.

Een andere grote operatie is de

spoorzone, globaal het

gebied tussen het centrum en Room

beek. Ook daar ligt een

uitdaging om het goed te krijgen

Betekenis en nut van de stadsbouwmeester voor bestuurders

De brede beleidscontext

Sinds2006krijgtlandelijkruimtelijkbeleidvormlangslijnenvandeNota Ruimte.NetalsinanderebeleidsveldenstaatdezenotasterkinhettekenvanhetmottovanhetvigerendeRijksbeleid:‘decentraalwatkan,centraalwatmoet’.SindsdeNota Ruimteheeftderijksoverheiddebeleidskadersverderaangescherptmeteengrootaantalnota’s,visiesenrapporten.Wenoemeneenpaarbelangrijkevoorbeelden:vanuithetMinisterievanVROMverschenenonderanderedeStructuurvisie Randstad 2040(2008)enInnovatieprogramma Mooi Nederland(2009).HetMinisterievanOCWlanceerdeeennieuwarchitectuurbeleidonderdetitelEen Cultuur van Ontwerpen(2008)enbijditministeriewerdonlangseenfundamentelekoerswijzigingvoordemonumentenzorgvoorbereid.EnhetMinisterievanLNVsteldede Agenda Landschap(2009)vastmeteigenprincipesvoordeontwikkelingvanhetplattelandinNederland.

AlsadviseurvanhetkabinetoverruimtelijkekwaliteitenarchitectuurbeleidishetCollegevanRijksadviseursactief.OndervoorzitterschapvandeRijksbouw-meester(sinds2008isdatLiesbethvanderPol),doenderijksadviseursvoorhetLandschap(YttjeFeddes),Infrastructuur(TonVenhoeven)enCultureelErfgoed(WimEggenkamp)aanbevelingenaanbetrokkenministers,zedoenonderzoekdoennaarspecifiekeontwerpvraagstukkenenzeadviserengevraagdenongevraagdoveractuelekwestiesenbeleidsontwikkelingen.Zokanhetkabinetgebruikmakenvaneenteamvanadviseursoverdeontwikkelingenuitvoeringvanruimtelijkbeleid.

CruciaalhierbijisdatdeRijksoverheidsomswel,maarheelvaaknietrecht-streeksbetrokkenisbijwaterwordtgebouwdenaangelegdindenlande.Hetaccentinbeleidsontwikkelingen–uitvoeringligtvanoudsbijprovincies,regionalesamenwerkingsverbandenengemeenten,endus,uiteindelijk,vooralbijbestuurders,gemeenteraden,provincialebouwmeesters,stadsarchitecten,supervisoren,ambtelijkediensten,adviseurs,bewoners,wetenschappersenvrijwilligers.

Ruimtelijkbeleidvertoontsomsonvoldoendesamenhang.Bovendienzijnbestuurdersgebaatbijkritischereflectie.Ombeleidsdiscussiesenbeleids-ontwikkelingenteconcentrereneninéénpersoonzichtbaartemakenhebbendiverseprovinciesdeafgelopenjareneenadviseurruimtelijkekwaliteitaange-steld,zoalsUtrecht,Groningen,Zuid-HollandenNoord-Holland.Dezeprovin-cialebouwmeesters(zewordenvaakprovincialeadviseursvoorruimtelijkekwaliteitgenoemd)dragenalsadviseurvaneenofmeergedeputeerdenopver-schillendemanierenbijaandevormgevingvanprovinciaalenlandelijkarchitec-tuurbeleid,zezijnaanjagervandebatten,zeagenderenthema’sentrendsenzezijnalsadviseurbetrokkenbijallerleiactueleontwerpopgaven,bijvoorbeeldinhetkadervanprovincialestructuurvisies.

Opgemeentelijkniveaubestaandergelijkeonafhankelijkeadviseursook:stadsarchitectenofstadsbouwmeesters.InheelNederlandzijn,afhankelijkvandedefinitievanhetfenomeen,tienàtwintigstadsarchitectenactief.Datisverrassendweinig,geziendeverschuivinginbeleidsverantwoordelijk-heidnaarlagereoverheden.DenieuweWetopdeRuimtelijkeOrdeningheeftdeverhoudingtussenRijk,provincieengemeentedrastischveranderd.Deruimtelijkebeleidsagendawordtsteedsmeerbepaalddoorcomplexebinnenstedelijketransformatiesenregionaleprojectenindesfeervaninfra-structuurenlandschapontwikkeling.Regionaleafstemmingwordtsteedsbelangrijker.Europeseaanbestedingenstaansteedsnadrukkelijkopdeagenda.Eenoudfenomeenalswelstandsadviseringisaansterkeveranderingenonder-hevig.Sindsgemeentenin2004eeneigenwelstandsbeleidhebbenmoetenvaststellenalsgevolgvandewijzigingindeWoningwetishetallerminstrustigergewordenrondditthema.InsommigegemeentenisdetraditionelewelstandscommissieomgevormdtoteenCommissieRuimtelijkeKwaliteit,die

brederenvaakookvroegerinhetprocesadviesuitbrengtaanhetgemeente-bestuur.Somswordtookgediscussieerdoverhetafschaffenvandewelstands-toetsingvanbouwplannen.Tegelijkertijdishetaantalontwerpersingemeen-telijkedienstdeafgelopenjarensterkafgenomen.

Inditcomplexeveldvanlokaleenregionaleruimtelijkeordeningenarchitec-tuurbeleidmoetenwethoudersruimtelijkeordening,cultuur,economischezaken,grondbeleiden/ofvolkshuisvestingdagelijksveelbeslissingennemen,terwijldeaanwezigheidvaneenpermanentaanspreekbareengezaghebbendeadviseurophetgebiedvanruimtelijkekwaliteitenontwerpsteedsmindervanzelfsprekendis.

Historisch perspectief

Latenwebeginnenmetdeconstateringdathetfenomeenstadsarchitectalheellangbestaat.ZowordtdoorJ.E.AbrahamsebeschrevenhoeinhetverledenstadsarchitectenalsDaniëlStalpaertenHendrickdeKeyserinverbandzijnge-brachtmethetontwerpvandeAmsterdamsegrachtengordelindezeventiendeeeuw.

3Detitelstadsarchitectverwijstnaardeomstandigheiddatdezearchi-

tectenvoorkorteoflangeretijd,ennietvooréénafzonderlijkproject,hundienstenaanbiedenaaneenstad,inopdrachtvanhetgemeentebestuur,metalsdoelomhetruimtelijkebeleidtenaanzienvandestadsontwikkelinginbredeziningoedebanenteleiden.

Defunctievanstadsarchitectheeftoudewortels.Demeesteanalysesoverhetfenomeenbeginnenindevijftiendeenzestiendeeeuw,toenstedenbouw-dermategecompliceerdenomvangrijkwerddatstadsbestureneencoördinerendeenuitvoerendeverantwoordelijkheidmoestengaannemenvooropenbarewerken:deaanlegenhetbeheervanwegen,kades,stads-wallen,dijkenensluizen,pleinenenplantsoenen.Enerontstonddeopgaveomgebouwenmeteenbestuurlijkeofmetanderepubliekefunctiesteont-

3Abrahamse,J.E.,“DegroteuitlegvanAmsterdam.Stadsontwikkelingindezeventiendeeeuw”,UitgeverijToth,Bussum2010

werpen,tebouwenentebeheren.Indiesfeerontstondenstedelijkedienstenmetaanhethoofdeenleidinggevendestadsarchitecthoeweldietiteltoennognietgebruikelijkwas.

WimdeWagtconstateertinzijnboekoverdegeschiedenisvandefunctievanstadsarchitectdathetbegripstadsarchitectpasnadeTweedeWereldoorlogingeburgerdraakteeneenofficieelambtisgeworden.Tochkonhijeenge-schrevenbrontracerenuit1795,waarineneVanderPauwzichvoortaanmochtberoemenopdeofficiëletitelvanstadsarchitectvanHaarlem,nadathijzijnsporenhadverdiendalsstadstimmermansbaasenadjunct-directeurvanhetStadstimmerhuis.Debegrippenstadstimmermanenstadstimmerhuisvormeninfeitedehistorischebasisvoordeverantwoordelijkheidvanstadsbesturenvoordelokalestadsontwikkelingenalleswatdaarbijkomtkijken,ennaaraan-leidingdaarvanontstondenvanafdezeventiendeeeuwoveralinNederlandpubliekediensten,metsomseentoonaangevendeenrichtinggevendeont-werperaanhethoofd.DeoudstevoorbeeldenzijnLievendeKeyinHaarlem,Stalpaert(1650)inAmsterdamenClaesPersoons(1660)inRotterdam.Oor-spronkelijkzijnookandereaanduidingenvoordefunctiegangbaargeweest.DeWagtnoemtopbasisvandeHaarlemsearchievennogtimmermeester,stadsmetselaar,ofstadsmeestermetselaar.EnhijnoteertLievendeKeyalsdeeersteechtestadsarchitect,hoeweldetermindietijddusnognietbestond.

Vanafheteindevandenegentiendeeeuw,envooralnadetotstandkomingvandeWoningwetvan1902metdeverplichtingtothetopstellenvange-meentelijkeuitbreidingsplannen,kreegdestedenbouwkundigeopgaveeensteedsbelangrijkerplaatsinhetwerkvanstadsarchitecten.BrandesinDenHaagenDudokinHilversumwarenwelarchitect,maarprofileerdenzichvooralmethetontwerpvansamenhangendestedenbouwkundigestructurenvoornieuwbouwwijkenindejarentwintigendertig.VanderTakwerkteinAmersfoortindejarendertigalsstadsarchitectaandiversegemeentelijkebouwopdrachten,maarookaaneenstructuurplanvoordezuidelijkeuit-breidingvandestadendedaarbijhorendeinfrastructuur.

5Nogmeerdandeze

5 Cramer,M.,enA.Groot,“C.B.vanderTak,Stadsarchitecttussenmodernismeentraditie,

1929-1945”UitgeverijTOTH,Bussum,20074 WimdeWagt,“Timmermeester,opzichterofarchitect”,GemeenteHaarlem,1993

driewarenVanEesterenmetzijnAlgemeenUitbreidingsplanvoorAmsterdam(1936)enWitteveenmetzijnAlgemeenUitbreidingsplanvoorGrootRotter-dam,hetMaastunnelprojectenheteersteWederopbouwplanvan1941vooralechtestadsstedenbouwers.RotterdamzettedezetraditieheeldoelbewustvoortmetdeaanstellingvanLotteStam-BeesevoordeuitbreidingswijkenvandejarenvijftigenzestigenmetdebenoemingvanRiekBakkervoordeher-ontwikkelingvanhetstadshartindetachtigerjaren.InverschillendegemeenteninNederlandzijndusdiversespraakmakendestadsarchitectenaanhetwerkgeweest.Zespeeldensteedseencrucialerolindelokalebesluitvormingoverarchitectuurenstedenbouw,ènzelietenvanzichhoreninlandelijkedebattenoverontwikkelingeninhetvakenoverkwestiesdiemetstadsontwikkelingenruimtelijkeordeninginmeeralgemenezintemakenhadden.Demeestenwarenalsstadsarchitectvooralactiefophetterreinvandestedenbouwendestadsontwikkeling,somsooknogmet’nenkeleopdrachtindesfeervanhetontwerpenderealisatievanafzonder-lijkebouwwerken,maarvooralookmeteenagendavoormeeralgemenebeleidsadviezen.

Vaakklonkendieadviezendoorindelandelijkediscussiesoverarchitectuurenstadsontwikkeling.Indepraktijkheeftzichgedurendedelaatstedecenniaduseenverschuivingvoorgedaanvandestadsarchitectalspraktiserendontwerpernaardemeeropbeleidsvraagstukkengerichtevasteadviseur,dietenaanzienvanconcretebouwopdrachteneenadviserende,stimulerende,coördinerendeensomseenvoorwaardenscheppenderolspeelt.Daarbijvallensomstermenalsregisseur,gewetenenstimulator,omdeessentievandefunctietekarakteriseren.

6“ABC,agendabeleidencommunicatievandestadsarchitectvanAmersfoort”,N.deVreeze,uitgaveGemeenteAmersfoortnovember2008.DaarinwordendeambitiesvanhetgemeentebestuurvanAmersfoortbijdeaanstaandebenoemingvandestadsarchitectbeschrevenindehiergenoemdetermen.

ThijsAsselbergs(stadsarchitectvanHaarlem1990-1994)signaleerdein1991dezebelangrijkeverschuivingindefunctievanzijnvoorganger.WiekRölinggafaanzijnrolalsvastontwerperinopdrachtvandegemeenteHaarlemeenextradimensie:hijwerdnaastarchitectingemeentedienstmetenkeleconcreteontwerpopdrachtenookenvooralonafhankelijkbeleidsadviseurvanhetstadsbestuurenraaktezodoendebetrokkenbijvrijwelallestedenbouw-kundigeenarchitectonischeontwikkelingenindestad.

7Metdebenoemingin

2008vanMaxvanAerschottot‘StadsbouwmeestervanHaarlem’enniettotstadsarchitectwerddezeontwikkelingformeelbekrachtigd:hetgingindiebenoemingnadrukkelijknietmeeromhetontwerpenvoorgebouwen,maaromeennieuweintegralebenaderingvanruimtelijkekwaliteitvanuiteenbijzonderambt,datinNederlandverlorendreigttegaan.

Deverschuivingindefunctievanstadsarchitecten,vanconcreteeigenontwerpwerkzaamhedennaarbeleidsadviezenmeteenruimtelijkeenstads-planologischeimpact,heeftzichookvoorgedaanindefunctieendeopdrachtvandeRijksbouwmeester.

AanvankelijkwasdievooraldeontwerpendeenbouwendearchitectindienstvandeRijksoverheid,tenbehoevevanhetontwerpenhetbeheervanRijks-gebouwen,gebouwenvandeKoninklijkeFamilieensomsookvanhetProvincialegebouwenbezit.

8Maarnetalsbijstadsarchitectenisinderolvan

deRijksbouwmeesterhetadviseren,stimulerenencoördinerencentraalkomentestaan,èndeintegratievanschaalniveaus,disciplinesenbetrokkenen;somsopbasisvanconcretebeleidsopdrachtenensomsookopbasisvaneeneigenagendaeneigenprioriteiten.

7“DestadsarchitectvanHaarlem”,ThijsAsselbergsin:Architectonischekwaliteitalsopdrachtvooropenbaarbestuur,NAi,Rotterdam1991,pag.52-55

8GedurendedelaatstedecenniawerddeRijksbouwmeestervooraldevastebeleidsadviseur,diezichvooraloverplanologische,stedenbouwkundigeenarchitectonischebeleidsintegratietussenverschillendedepartementenenrijksdienstenuitspreektendaarbijkritischeverkenningenrondtrendsentoekomstigeopgavenindevollebreedtevanderuimtelijkeordeningenvoortscreatieve,inspirerende,normstellendeencoördinerendeadviezengeeft.

9“DeRijksbouwmeesters,tweeeeuwenarchitectuurvandeRijksgebouwendienstenzijnvoor-lopers”C.vanderPeetenG.Steenmeijer,Uitgeverij010,Rotterdam1995.BijKoninklijkBesluitvanjuli1989werdentaakenpositievandeRijksbouwmeesteropnieuwgedefinieerdendaarmeewerddeadviesfunctiealscentraleopdrachtvastgelegd.Deadviseringopverzoekdanweluiteigenbewegingzoubetrekkinghebbenophetbeleidtenaanzienvandearchitectonischekwaliteit,destedenbouwkundigeinpassingendekwaliteitvandebeeldendekunstindearchitectuurvangebouwen,werkenenterreinen,waaropdezorgvandeRijksgebouwenbetrekkingheeft.EnvoortswordtgenoemddeadviseringovereenverantwoordbeheervanhethetRijkineigendomtoebehorendemonumenten.Sinds2004heefthetbureauvandeRijks-bouwmeesterhetwerkgebiedaanzienlijkuitgebreiddoornaastdeRijksbouwmeester,diewerktvanuiteenwettelijkstatuut,Rijksadviseursaantestellenvoorhetlandschap,deinfrastructuurenhetcultuurhistorischerfgoed.

Waaromdeeddezeontwikkelingzichvoor?Ongetwijfeldisdeveranderderolvandemarktvanparticuliereadviesbureauseenfactorvanbelang.Daarzijnondersteedsscherperconcurrentieverhoudingensteedsbetergekwalificeerdespecialistentevindendieopkortetermijnenmetkortlopendecontractenzijnintezettenvooractuelevraagstukken.Depositievandeoverheidendestructuurvanhaarbedrijfsvoeringistegelijker-tijdookveranderd:meeruitbestedingvanopdrachtenaandemarkt;regieencoördinatienogslechtsophoofdlijnen;minderuitvoerendetakenineigenbeheer.Groteeigenambtelijkedienstenvoorruimtelijkeordeningensteden-bouwkundigontwerpkomenlokaalénregionaalsteedsmindervaakvoor.

Dezetweefactorenhebbenelkaarversterktopalleniveausvanbedrijfsvoeringenbeleidsontwikkelingvandeoverheid.Indehuidigegemeentelijkebeleid-enuitvoeringspraktijkmetbetrekkingtotderuimtelijkeordeningisdesector‘stedenbouwenplanologie’enormgemarginaliseerdinvergelijkingtotdeeerstedecennianadeTweedeWereldoorlog.Veelplanologischenstedenbouwkundigwerkwordttegenwoordigopadhocbasisperprojectuitbesteedensomszelfsdoormarktpartijendiebouwprojectenontwikkelenalsnevendienstuitgevoerd.Hetgeheugenvangemeentebesturenalsregisseursvandestadsontwikkelingverdwijntdaardoorenhetvoorzienindathiaatlijkteentaaktezijngewordenvanstadsbouwmeesters.D.Lambert,diejarenlangstadsarchitectinLeidenwas,steltdatdefunctievanstadsarchitecthistorischgezieninhetverlengdeligtvanwatvroegerde‘directeurRO’ofde‘HoofdingenieurStadsontwikkeling’was.MaardiefunctieheeftvolgensLambertdoordetoenamevandeprocedurele

complexiteiteensterkambtelijkkaraktergekregen,meteennadrukopbe-drijfsvoering,procesmanagementenpersoneelsplanning.Daarnaastzouweerbehoeftezijnaaneenvastevakinhoudelijkeadviseurmeteenexplicietefocusopruimtelijkekwaliteit.

Indediscussiesdiedelaatstejarenoverdepositieendefunctievanstadsbouw-meesterszijngevoerdkomtditaspectvoortdurendaandeorde,bijvoorbeeldindevolgendenotievanM.Schmitt,stadsarchitectinDenHaag(2000-2009):“Stedenbouwiseenzaakvanlangeadem.Ruimtelijkbeleidkomtpasnajarentotuitdrukkinginconcreteprojecten,enjuistvanwegedepolitiekewisselingenishetbelangrijkdateengezaghebbendprofessionaldelijneninherinneringhoudtendoorontwikkelt”.

10Ditwasmisschienwelzijnmeestcrucialeopdracht.

Hijsteltzelfsdat“eenstadsarchitectnietpersezelfactiefmoetontwerpen,enbetergezienkanwordenalsintermediairtussendeprofessionalsennon-professionals”.

11Daarbijisdepositievandestadsbouwmeestertenopzichte

vandeambtelijkeorganisatievangrootbelang.MaxvanAerschot,stads-bouwmeesterHaarlem(2008-heden),steltineeninterview:“Ikbeningehuurdvoordeinhoudelijkesturingopontwerpen,náásthetlijnmanagement.Maarikwildeweldattweezakengoedgeregeldwerden:mijnpositiealsonafhankelijkadviseurénmijnpositiebinnendeambtelijkeorganisatie.”

Duidelijkisdathetfenomeenstadsbouwmeesterdoordetijdheenverschillendisgedefinieerd.Nietteminleverdentweerecentebijeenkomstenmetstads-bouwmeesterseneenenquêtebouwstenenopvoorwatdeactueledefinitievaneenstadsbouwmeesterzoukunnenzijn:

Een stadsbouwmeester is een door het gemeentebestuur benoemde vaste adviseur, die gevraagd en ongevraagd ruimtelijke opgaven agendeert en daarover adviseert, ruimtelijke kwaliteit borgt, architectuurbeleid initieert en stimuleert, samenhang brengt in het ruimtelijk beleid binnen de ambtelijke dienst en op verschillende bestuursniveaus, en de uitvoering daarvan op de juiste plekken aan de orde stelt.

10“Stadsarchitectinstedenbouwjungle”,C.Overdijk,BinnenlandsBestuur,september2009

11“FunctievanStadsarchitectopz’nretour”,BinnenlandsBestuur,28oktober1994

Positie en opdracht

Opbasisvandeverkenningen,dietussen1995en2009plaatsvondenbijdestadsarchitecteninNederland,envanuitdemotievenwaarmeeopditmomentgemeentebesturenervoorkiezeneenstadsbouwmeestertebenoemen,kunnenweeenwatnauwkeurigerprofielschetsenvanpositieenopdrachtvandestadsbouwmeester,zoalsdiezichindelaatstejarenhebbenontwikkeld.Wehebbengeziendatdefunctienuandersisdanindeperiodevandezes-tiendetotdenegentiendeeeuwtoenstadsbestureneenstadstimmermanenlatereenhoofdingenieurofeenstadsbouwmeesteraansteldenalshoofdvandedienstdieverantwoordelijkwasvoorontwerp,uitvoeringenbeheervangemeentegebouwenenopenbarewerkenensomsookstadsuitbreidingen.Wegevenhieralseersteconclusievanonzeverkenningeneenbeschrijvingvanpositie,opdrachtenenkelerandvoorwaardendieindefeitelijkeuitwerkingoplokaalniveauverschillendkunnenwordenvormgegeven.

PositieDefunctievanstadsbouwmeesterisindehuidigepraktijkaltijdhetresultaatvaneenpolitiekebenoemingdoorhetgemeentebestuur,i.c.hetCollegevanB&W.Somsgebeurtdatopverzoekvandegemeenteraadoftenminstemetinstemmingvandegemeenteraad.Indiebenoemingkomthetpolitiekedraag-vlaktotuitdrukkingwaaropdefunctieisgebaseerd.Vervolgensmoetdepositievandestadsbouwmeesterwordengedefinieerdintermenvanzijnrelatietotdeambtelijkedienstenvandegemeente.Somsiszijnfunctionerengeïntegreerdindeambtelijkedienstenstructuurenheefthijdaardepositievanmedewerkerofleidinggevende.Somsheeftzijnpositiehetkaraktervaneenonafhankelijkexternadviseurmetofzondereigenmedewerkerseneeneigenbudget.

OpdrachtBijdebenoemingvaneenstadsbouwmeesterisdeaardvanzijnopdrachtineenexplicietepolitiekbesluitvanbelang.Daarinvertoontdehuidigepraktijkgroteverschillenmetophoofdlijnentweeaspectendieinverschillendecombinatiesenmetverschillendeaccentenvoorkomen.Stadsbouwmeestershebbenaltijdtenminsteeenvakinhoudelijkeopdrachtomteadviserenover(aspectenvan)hetgemeentelijkebouw-enstadsontwikkelingsbeleid.Somsis

ereenhelebredeagendavastgelegd,somsjuisteenbeperkteagendametslechtsenkelespeerpunten,zoalsbijvoorbeelddezorgvoordekwaliteitvandeopenbareruimte.Weziendussomseenbredeintegraleopdrachtensomseensectoraleofthematische.Daarbijishettenslottealtijdzodatdestads-bouwmeestervooreenbelangrijkdeelzelfzijnagendabepaaltoftenminsteprioriteitenstelt.Menzoukunnenzeggendatjuistditaspectkenmerkendisvoorzijnonafhankelijkeinitiërendeenadviserenderol.

Belangrijkisdusdevraagmetwelkeopdrachtdestadsbouwmeesteraanhetwerkgaat.Daarinstaataltijddenotievanhetstrevennaarruimtelijkekwaliteitcentraal.Eenklassiekthemadaarbijisofdestadsbouwmeesterzelfontwerptofalleencontourenschetst,richtingenaangeeft,thema’senconceptenpresenteert.Indepraktijkwordtdeontwerpendestadsarchitectzeldzamer.Doordegewijzigdeverhoudingeninhetgemeentelijkeaanbestedingsbeleidishetaccentverschovenvandestadsarchitectalsontwerpendeadviseurnaardestadsbouwmeesteralsregisseurenadviseuroverontwerpaangelegenheden,waarbijveelmeerruimteisontstaanvoorexternearchitectenopdrachtendanvroegerhetgevalwas.Destadsbouwmeesteris,mededoordeonafhankelijkepositiediehijbijvoorkeurbekleedt,meerineenbeleidsadviserenderolterechtgekomen.Dezelfdeontwikkelingheeftzichoverigensvoorgedaanbijdefunc-tievanRijksbouwmeester.

Daarmeewordtookduidelijkdatdeopdrachtaandestadsbouwmeestertegenwoordigminderligtindesfeervanconcreteontwerpvoorstellenmetdedaaraangekoppeldeverantwoordelijkheidvoordeuitvoering,enmeerindesfeervanvisiesenconceptenvoorgebieden,voorderuimtelijkekarakteristiekensamenhangvangebieden,envoorregionaleruimtelijkeontwikkelingenindesfeervanlandschap,infrastructuurenverstedelijking.Hetgaatdanomalgemenebeleidsadviezenenbeleidsperspectievenenookomadviezenoverconcreteprojecten.

12 Bijditlaatstedienenzichnogdriebelangrijkeonderwerpenaandieindehuidigepraktijkvanhet

lokalestadsontwikkelingsbeleidvancruciaalbelangzijn:dekwestievandearchitectenselectievoorprojectenwaarbijhetgemeentebestuurz’ninvloedkanaanwenden,dedefiniëringvanbeeldkwaliteitplannenenprogramma’svaneisenvoorbepaaldeopgavenen/oflocaties,endeaanbestedingspraktijk.Ookdezeonderwerpenkomenwealsbeleidsthemavaaktegeninde

adviesfunctievanstadsarchitecten.

Randvoorwaarden

Metdeverschuivinginderolvanstadsbouwmeestervanontwerpernaarbeleidsadviseureninspiratormoetenookandereeisenwordengesteldaandeuitoefeningvandefunctieenaanhetgezagdatdefunctiezelfimpliceert.Vanstadsbouwmeesterswordtsteedsvakergevraagdsuccesvolteopererenineeningewikkeldnetwerkvanveelverschillendepartijen,processen,belangenenbeleidsthema’s.Hijkandaarinalleenfunctionerenopbasisvaneenheldereafbakeningtenaanzienvandehierbovengeschetsteprofielkenmerken,maarcruciaaldaarbijzijnookhetpersoonlijkgezagenhetcharisma,waarmeedefunctiewordtuitgeoefend.Daarvooriseenbredeervaringnodigindeontwerp-enbouwpraktijk,indeproceduresvanderuimtelijkeordeningenindegemeentelijkebesluitvormingspraktijk.Daarhorenpersoonlijkecompetentiesbij,diehetmogelijkmoetenmakenommetgezagvruchtbaartecommuniceren,teadviserenenteinitiëreninhetcomplexeveldvangemeentelijkebeleids-vormingendeveelzijdigepraktijkvandestadsontwikkeling.

Metbovenstaandekarakteristiekenvanopdrachtenpositieisgeschetsthoedefunctievanstadsarchitectzichopditmomentontwikkelt.Maarhoedanook,kenmerkendvoordefunctieishetanalyserende,initiërende,coördinerende,stimulerendeenrichtinggevendekarakter.Hijmoettegelijkertijdadviseurengeneralist,onafhankelijkambassadeurengangmaker,visionairensouffleurkunnenzijn.Omditmogelijktemakenmoetdestadsbouwmeesterinstaatzijnenderuimtekrijgenomkritischeanalysestemakenvancrucialeprocessenennieuweopgavenvoorgemeentelijkbeleid,hijmoetdaarovereigeninitiatievenkunnennemen,waarmeedebeleidspraktijkopeenhogerniveaukanwordengebracht,opbasisvaneenstevigeendoeltreffendecoördinatievanallebetrokkenen,zodanigdatdaareenstimulansvanuitgaatomdege-steldedoelenenambitiesookwerkelijkvormeninhoudtegevenineenheldergeformuleerderichting.

Bijdebenoemingvaneenstadsbouwmeesterishetbelangrijkdateenge-meentebestuurzichexplicietuitspreektoverenkelecrucialeaspectenvandefunctie:hetwerkterreinendeopdracht,depositieendeverantwoordelijkhedenendepersoneleenfinanciëlefaciliteitendiebijdefunctiehoren,opgrondvan

Vast te leggen in een functieprofiel1 Functieomschrijving: titel, opdracht en positie2 Aard, reikwijdte en thema’s van de adviesopdracht3 Benoemingstermijn4 Formele en praktische relatie tot ambtelijke dienst5 Relatie met College en Gemeenteraad

eenzogrootmogelijkeconsensusinRaadenCollege.Daarbijisookvanbelangdaterduidelijkheidisoverzijnbudgetendeinzetenmedewerkingvananderenvoorhetmakenvananalysesenvoordeuitwerkingvanzijnadviezen.

Eenstadsbouwmeesterishetmeesteffectiefalshijeenduidelijkgedefinieerde,integraleeninterdisciplinaireopdrachtheeft,metdedaarbijhorendeverant-woordelijkheden,bevoegdhedenenfaciliteiten.Binnendezepolitiekeopdrachtstelthijnaareigeninzichtprioriteitenvast,diekunnenwordenuitgewerktinbijvoorbeeldeenjaarprogramma,werkplannenenbeleidsadviezen.Destad-architectbesteedtdaarbijaandachtaanalleschaalniveausvanrelevanteruimtelijkeontwikkelingenenhijmoetdusookopregionaalenlandelijkniveaukunnenoperereningeïnstitutionaliseerdbestuurlijkoverleg,ofparalleldaaraanineigencontactenennetwerken.

Haarlems Dagblad, woensdag 16 januari 2008

Motieven bij het besluit tot benoeming

Zoverschillendalsdeuitwerkingvandefunctiequapositieenopdrachtkanzijn,zoverschillendzijnookdemotievenvaneengemeentebestuuromopditmomenttotdebenoemingvaneenstadsbouwmeesterovertegaan.Indejaren‘90werddediscussiehierovergedomineerddooreenzekercynisme:isdehuidigepraktijkvandestadsontwikkelingnietveeltecomplex,veelteveelzijdig,enveelteveelafhankelijkgewordenvantoevalligecoalitiesenmachtsverhoudingenomeenstadsbouwmeesternogdeopdrachttekunnengevenvormtegevenaaneenminofmeergeobjectiveerderobuusteruimtelijkekwaliteitennaarruimtelijkesamenhangencoördinatietestreven?

13Opdit

momentzijnertochweergemeentebesturendiedebenoemingvaneenstadsbouwmeesternuttigennodigvinden;somswordtdaarmeeeenoudetraditievoortgezet,somsiserooksprakevaneennieuwekoersinhetruimte-lijkebeleid.

Erzijnverschillen,maarineencombinatievandevolgendefactoren,vindengemeentebesturen,metverschillendeaccenten,opditmomentsomstochweersolideargumentenomeenstadsbouwmeestertebenoemen.Ambities en traditiesAllereerstzijnerdeambitiesvaneengemeentebestuuromzoveelmogelijkwaarborgenintezetteninhunpolitiekeenambtelijkeorganisatieomruimte-lijkekwaliteitoplangetermijntewaarborgen.Eenstadsbouwmeesterkanéénvandiewaarborgenzijn:vanuiteenkritischeonafhankelijkeadviesrolkanhijwakenvoordeconsequentiesvanopportunistischecompromissen,enongezienekansengrijpenomvruchtbaarenproductiefintespelenwaardiezichvoordoen.

13“Destadsarchitect:relikwieuithetverledenofsupermanvoorbestuurlijkonvermogen“,C.JansenenV.Kompier,ArchitectuurLokaal,5/1994en:“Stadsarchitectenbestuurlijkecultuur”,J.E.Abrahamse,ArchitectuurLokaal6/1994

Sommigegemeentebesturenformulerendebehoefteaaneenstadsbouw-meesteropbasisvaneeneigenpolitiekprogramma,anderenontleneneenargumentatiejuistaanhetfeitdatereenlangetraditievanstadsbouwmeestersisgeweestwaaraandestadsteedsveeltedankenheeftgehad.Stedenmeteenambitieusruimtelijkbeleidenmethetexplicietedoelomophetterreinvanarchitectuurenstedenbouweenzekerereputatiehoogtehoudenkunnendaaraanargumentenontlenenomeenstadsbouwmeestertebenoemen.Niettoevalligzijndatvaakookdestedenwaardelaatstejareneenvormvanarchitectuurbeleidofeenlokaalarchitectuurcentrumtotontwikkelingkwam.

Onvrede over de resultaten van gangbaar beleidSindshetdualestelseldegemeentelijkepolitiekeverhoudingenheeftge-polariseerdwordtdetoonvanhetdebatoverderesultatenvanbestuurs-processensteedsscherper.Daarbijhoortsomsookforsekritiekopderesultatenvanruimtelijkbeleidopallerleiverschillendeaspecten.Hetkandaarbijoverallesgaan:resultatenvanhandhavinginhetreclame-beleid,overbelastingvanwoonbuurtendoorparkeerproblemen,eenzijdigewoningbouwopnieuwbouwlocaties,gebrekkigekwaliteitopnieuwontwikkeldebedrijventerreinen,stagnatieindebestemmingvanleegstaandebouwterreinen,geringesamenhanginhetfietspadennetwerk,middelmatigearchitectonischekwaliteitvannieuwbouwinverschillendesectoren,ofonduidelijkbeleidmetbetrekkingtotontwikkelingeninoudebinnensteden.Veelvandezethema’swordenbinnenmodernegemeentelijkedienstenfragmentarischenopbasisvanspecialisatiesbenaderdennietvanuiteensamenhangendevisieopruimtelijkekwaliteitvanverschillendebuurtenenwijken,deontwikkelingendaarinendesamenhangdievoorhetgeheelwenselijkzouzijn.Zo’nobservatiezouertoekunnenleidendateengemeentebestuurdewenselijkheidvaneenvasteadviseurformuleert,diejuistadviseertopbasisvanintegraliteitensamenhang,opbasisvanlangelijneninhetbeleidenopbasisvanrobuustekwalitatieveprincipes,verankerdinkaderstellendruimtelijkbeleid.

Verpersoonlijking van ruimtelijk beleidVeelgemeentelijkedienstenzijnanoniemeorganisatiesgeworden,waarineenpersoonlijkeagendaeneigenopvattingen,ervaringenenambitieseenonder-geschikterolspelen.Denadrukopprojectorganisatiebelemmertsomshet

zichtopdegrotelijnen,inruimtelijkezinènchronologisch.Inzo’norganisatiekaneenstadsbouwmeestereensamenhangend,motiverendeninspirerendverbandsmedendatmedewerkersnietalleenformeelenfunctioneel,maarvooralookvakinhoudelijkenideologischeenplaatsbiedtenhunbijdrageaanhetgeheelverduidelijkt.Bovendienkanhijwaardenformulerenwaaraandepolitiekzichkanvasthouden.Alsboegbeeldkanhijinspirerendzijnvoorzowelpoliticialshetambtelijkebedrijfenookvoordewereldbuitendelokalepolitiek.Indebenoemingvaneenstadsbouwmeesterkandebehoefteaaneenzekerpubliekdraagvlakvoordelokalestadsontwikkelingspolitiekgecombineerdwordenmeteenpolitiekeenambtelijkeidentiteit,juistinzijnpositievange-zaghebbendenonafhankelijkadviseur.

Prioriteit voor een specifieke opgave Insommigegemeentenisderolvanstadsbouwmeestergedefinieerdalscoördinatorengangmakervooreenheelspecifiekprobleem,bijvoorbeelddeinrichtingenhetbeheervandeopenbareruimte.Zo’nfunctiekangoeduit-geoefendwordendooreenonafhankelijkengezaghebbendvastadviseur,juistalshetdeopdrachtisomgebaandepadenteverlaten,coördinatietussenveelverschillendebetrokkenentebevorderenwaarmendatnietgewendis,ennieuwenormstellendeprincipesingangtedoenvinden.

Cobouw, 9 maart 2010

Een gemeenschappelijke agenda

Vanuithetvoorgaandeishetinteressantomteverkennenwelketakenkunnenhorenbijdeeerdergeschetstefunctieomschrijving,positieenopdracht.Eenstadsbouwmeesterkanvoorbestuurdersenambtenarenwaardevolzijnbinneneenintegralebenaderingvandevolgendewerkterreinenenthema’s:

• Ontwikkelenenuitwerkenvaneenruimtelijkeagenda• Borgingvanruimtelijkekwaliteit,architectonischènstedenbouwkundig.• Initiërenenstimulerenvaneenarchitectuurbeleid• Bevorderenvancoördinatievanruimtelijkbeleid

Ontwikkelen en uitwerken van een ruimtelijke agendaDestadsbouwmeesteradviseerthetgemeentebestuuroverderuimtelijkeontwikkelingvaneengemeenteindecontextvanregionaleontwikkelingenenlandelijkebeleidslijnen.Hijdientdaartoegoedopdehoogtetezijnvanderelatiestussenbeleidsambitiesopverschillendeniveausendeopgaven,knelpuntenenontwikkelingskansendiezichlokaalvoordoen.Destructuur-visie,dieinhetkadervandeWroalsbeleidsdocumentisvoorgeschreven,vormthierbijopditmomentvoordestadsbouwmeestereenuniekekansombeleidsprincipesteagenderenenteverankeren.

Daarbijkangedachtwordenaanonderwerpenals:• vormgevingenbeheervandeopenbareruimte,hetpubliekedomein;• duurzaamheidenklimaatbestendigheidalsargumentindestadsontwikkeling;• samenhangvanprojecteninderuimtelijkestructuurvandestadsplattegrond;• regionaleruimtelijkeplanvorminginrelatietotinfrastructuur,bedrijven

terreinen,woningbouwlocatiesenlandschapontwikkeling,desamenhanginlokalebeleidslijnenenregionaleontwikkelingen;

• ‘overproductie’,desamenhangtussenleegstandenprojectontwikkeling;• interdisciplinairontwerponderzoekbijprojectontwikkelingstimuleren,met

eenaccentopdestedenbouwkundigebetekenis(analyseenvisie)van(grote)projecten;

• het‘cultuurhistorischeargument’ingebiedsontwikkelingenproject-ontwikkeling;

• verdichtingsmogelijkheden;• principesvoorhetbeheerende(her-)ontwikkelingvannaoorlogse

woonwijkenenstedelijkevernieuwingsgebieden;• principesvoorhetbeheerendeontwikkelingvanhetgebouwdecultuur-

historischerfgoed.

Borging van ruimtelijke kwaliteit, architectonisch én stedenbouwkundigDestadsbouwmeesterspantzichinvooreeneffectieveborgingvanderuimtelijkekwaliteit,architectonischènstedenbouwkundig,vanallebelang-rijkeprojectenengebiedsontwikkelingenindegemeentewaarhijwerkzaamis.Dangaathetomdevormgevingvanenbijdrageaanhetwerkvandewel-stands-enmonumentenadviescommissie,omdewerkingvanbestemmings-plannenenbeeldkwaliteitplannen,enomdekwaliteitvansupervisie,project-begeleidingenuitvoeringsorganisatie.Vervolgenskanhijeenactieveadvies-rolspelenbijarchitectenselecties,Europeseaanbestedingenenproceduresbijaanbestedingen(Design&Construct).Waarmogelijkkunneninitiatievenwordengenomentothetorganiserenvanontwerpwedstrijden,prijsvragenenmeervoudigestudieopdrachten.

Initiëren en stimuleren van een architectuurbeleid Hetsuccesvanruimtelijkbeleidoplokaalniveauismedeafhankelijkvandepolitiekeenmaatschappelijkebelangstellingvoordetraditiesendeactueleontwikkelingeninarchitectuurenstedenbouw.Destadsbouwmeesterkandaaraaneenbijdrageleverendooradequateinformatieteorganiserenendoordiscussiesteinitiëren.Ditkanopveelverschillendemanieren:hetverzorgenvanpublicaties,tentoonstellingenenexcursiesoveractuelethema’senop-gaven,evaluatievanprestatiesinbijvoorbeeldscholenbouw,sportfaciliteitenofzorgcomplexen,informatievebijeenkomsteninlokalearchitectuurcentra.Eengemeentelijkarchitectuurbeleidkanookuitgewerktwordeninconcretebeleidsprincipesen–afspraken,bijvoorbeeldophetterreinvanarchitecten-selecties,beeldkwaliteitplannenenprogramma’svaneisenvoorbepaaldegebiedsontwikkelingen,meervoudigestudieopdrachtenvoorbepaaldeopgavenenondersteuningvaneenlokaalarchitectuurcentrum.

Bevorderen van coördinatie van ruimtelijk beleid Ruimtelijkbeleidisoplokaalniveaueenveelzijdigeengecompliceerdebeleids-sector.Hetiszowelindebeleidsvoorbereidingalsindebeleidsuitvoeringverdeeldoverveelverschillendelageneninstanties.Inpolitiek-bestuurlijkezinontbreektsomshetinzichtindelangetermijnendehoofdlijnenvanbeleid,ofbreedgedeelderichtinggevendeprincipes,diealsprincipiëleuitgangspuntenenafstemmingscriteriadienenvoorogenschijnlijkverschillendeenonafhanke-lijkebeleidsaspecten.Daarbijkunnensommigebelangrijkeruimtelijkeopgavennietbeperktwordentoteenbeleidsafwegingophetlokaleniveauvaneenafzonderlijkproject,somsmoetenjuistafwegingenwordengemaaktophethogereabstractieniveauvanregioofprovincie,landelijkofzelfsinternationaal.Eenstadsbouwmeesterkanhierineenrolinspelen,bijvoorbeelddoor:• communicatiemetrijk,provincie,stadsregio,buurgemeentenoverinont-

wikkelingzijndeplanologische-enstedenbouwkundigeplannenmedenaaraanleidingvanstructuurvisies;

• regulieroverlegmetsupervisorenenkwaliteitsteamsovergroteprojecten;• hetbewakenvankwaliteitsprincipesinlopendeprojecten;• adviserenoverbudgetten,dienoodzakelijkzijnvoorontwikkelingvannieuw

ruimtelijkbeleidenontwerponderzoek.

De wijk Kloosterveen in Assen kwam tot stand in samenwerking met stadsarchitect Wybe Nauta. Foto Rudy Leukfeldt

Derek Wentick, Baarn: ‘De macht van de wethouder is belangrijk. In Baarn hebben we een krachtige wethouder met een eigen politieke agenda. Hoe krachtiger de wethouder, hoe beter voor het stadsbestuur.’

Maarten Schmitt, ex-stadsstedenbouwer Den Haag:

‘Als stadsarchitect is het onontkoombaar om comp

romissen

te sluiten. Eigenlijk zijn er drie basisprincipes

een stadsarchitect:

1) Niet de stijl van individuele projecten, maar

over koepelend kader, een context

2) Compromissen sluiten is een gegeven

3) De rest is afgeleide.’

Merce CapdeVilla, Rotterdam: ‘Een stadsarchitect is een vertaler van de dynamiek van de stad, maar weinig mensen snappen dat. Het gaat erom parels te rijgen, integrale programma’s te maken, coalities met sleutel-personen te sluiten (opdrachtgevers) en de relatie met het bestuur.’

Luuk Tepe, ‘Arnhem: Soms wil een wethouder zelf architect zijn, dan heb je er last van.’

Conclusies en aanbevelingen

De belangstelling voor de functie van stadsarchitect of stadsbouwmeester als vast adviseur met een brede opdracht komt voort uit een politieke en bestuurlijke behoefte aan eenduidig, deskundig, samenhangend en vasthoudend beleid in relatie tot een expliciete visie op ruimtelijke ontwikkelingen op lange termijn.

Aandachtspunten die ertoe kunnen bijdragen dat de stadsbouwmeester in zijn functie en opdracht de vaak hooggespannen verwachtingen kan waarmaken, zijn:

• Bijdebenoemingvaneenstadsbouwmeesterishetbelangrijkdateenge-meentebestuurzichuitspreektoverenkelecrucialeaspectenvandefunctie:hetwerkterreinendeopdracht,depositieendeverantwoordelijkheden,endepersoneleenfinanciëlefaciliteitendiebijdefunctiehoren,opgrondvaneenzogrootmogelijkeconsensusinRaadenCollege.Daarbijisookvanbelangdaterduidelijkheidisoverzijnbudgetendeinzetenmedewerkingvananderenvoorhetmakenvananalysesenvoordeuitwerkingvanzijnadviezen.

• Eenstadsbouwmeesterishetmeesteffectiefalshijeenduidelijkgedefini-eerde,integraleeninterdisciplinaireopdrachtheeft,metdedaarbijhorendeverantwoordelijkheden,bevoegdhedenenfaciliteiten.Binnendezepolitiekeopdrachtstelthijnaareigeninzichtprioriteitenvast,diekunnenwordenuitgewerktinbijvoorbeeldeenjaarprogramma,werk-plannenenbeleidsadviezen.Destadarchitectbesteedtdaarbijaandachtaanalleschaalniveausvanrelevanteruimtelijkeontwikkelingenenhijmoetdusookopregionaalenlandelijkniveaukunnenoperereningeïnstitutionaliseerdbestuurlijkoverleg,ofparalleldaaraanineigencontactenennetwerken.

• Vandoorslaggevendbelangisdatdestadsbouwmeesterinstaatisenderuimtekrijgtomkritischeanalysestemakenvancrucialeprocessenennieuweopgavenvoorgemeentelijkbeleid,daarovereigeninitiatievenkannemen,waarmeedebeleidspraktijkopeenhogerniveaukanwordengebracht,opbasisvaneenstevigeendoeltreffendecoördinatievanallebetrokkenen,zo-danigdatdaareenstimulansvanuitgaatomdegesteldedoelenenambitiesookwerkelijkvormeninhoudtegevenineenheldergeformuleerderichting.

Stadsbouwmeester in Haarlem

Sinds 1 maart 2008 heeft Haarlem bij collegebesluit geen stadsarchitect meer, maar een stadsbouwmeester. Direct na zijn aantreden heeft de stadsbouw-meester het college geadviseerd om:

• de welstand-monumentencommissie te transformeren naar een Advies-commissie Ruimtelijke Kwaliteit (ARK) met extra bevoegdheden (zie notitie ‘van Welstand naar ARK’)

• de welstand-,monumenten nota te evalueren en op te nemen in een ‘nota ruimtelijke kwaliteit’, waarin primair een stadsbrede visie en ambitie op ruimtelijke kwaliteit wordt beschreven, met daarin op genomen het Haar-lems architectuurbeleid

• gebiedsvisies / 25 plangebieden/ te laten opstellen aan de hand van een innovatief participatieproces (o.a. met de gemeenteraad) op basis van en als actuele uitwerking van de vastgestelde structuurvisie 2020.

Deze drie voorstellen zijn middels nota’s aan het college en de raad aan-geboden vastgesteld en intussen uitgevoerd (1) of in uitvoering (2+3).Van de stadsbouwmeester wordt verwacht dat hij bijdraagt aan kwaliteits-bevordering op het brede terrein van stedenbouw, architectuur, erfgoed en openbare ruimte. Kwaliteit ontstaat uit een goed georganiseerde samen-werking tussen bestuur, ambtenaren en opdrachtgevers. Kwaliteits bewaking betekent in die zin vooral het vormen van een verbindingsfunctie tussen deze partijen. In de enge zin vraagt dit om stimuleren en coördineren van kwaliteit bij grote projecten. In brede zin betekent dit stimuleren, toetsen en inspireren, op het brede terrein van de inrichting van de ruimte van de stad als geheel (stedenbouw, architectuur, openbare ruimte). Voorts gaat het om het ver-vullen van een sturende en verbindende functie tussen de diverse ontwerp disciplines en partijen in de stad (sterke externe oriëntatie). Om die redenen was het gewenst een stadsbouwmeester te contracteren die drager is van het ruimtelijk kwaliteitsbeleid met bijzondere bevoegd heden en vanuit die hoedanigheid adviseur is van het college van burgemeester en wethouders. Om de verbrede opdracht te accentueren en om historische re-denen heeft het college besloten om Max van Aerschot m.i.v. 1 maart 2008 te benoemen tot stadsbouwmeester van Haarlem.

Voor meer info zie: www.stadsbouwmeesterhaarlem.nl

Amsterdamsevaart, Haarlem (ca. 1930). Het terugbrengen van de Amsterdamsevaart met haar oorspronkelijke kwaliteit is één van de aandachtspunten van de stadsbouwmeester van Haarlem. Foto Gemeente Haarlem.

Stationsplein Amsersfoort. De werkelijkheid waarmee stadsarchitect Noud de Vreeze aan de slag gaat. Foto Noud de Vreeze.

Roombeek, Enschede. Ton Schaap werd in Enschede aangesteld als stadsstedenbouwer, omdat de wethouder het belang opmerkte van een consequente stedenbouwkundige visie op de planontwikkeling van Roombeek. Foto Architectuur Lokaal.

Vogelwijk, Arnhem. Na inmenging van stadsbouwmeester Luuk Tepe. Foto Luuk Tepe.

Martin Hagreis, Oss: ‘Ik heb extreem veel ruimte. Oss is een echte SP-stad. dan wordt de vraag alleen maar belangrijker: wat is de ambitie van het College?’

Tjerk Ruimschotel, Groningen:

‘In Groningen is sprake

van een diep in de genen gebeit

elde lange termijnvisie

op de stad. Dat maakt bewust v

an de inbreuken daarop.

Zoals bijvoorbeeld de nieuwe s

tadstram door de binnen-

stad. Hij is te groot, maar mo

et wel komen. De bereik-

baarheid van de binnenstad is

essentieel.’

Maarten Schmitt, ex-stadsstedenbouwer Den Haag: ‘Ik deed zelf nauwelijks architectenselecties. Liever niet zelfs. Dat is meer iets voor de opdracht-

gevers (ontwikkelaars en woningcorporaties). Mijn focus

ligt bij de opgave, en die goed te formuleren. Goede

uitgangspunten geven in principe elke architect het

juiste houvast.’

Wybe Nauta: ‘Ik mag me overal mee bezig houden, maar of dat zinvol is betwijfel ik. Het is een kwestie van kansen zoeken, in elke stad worden kansen gemist. Ik heb geen macht. Wel invloed. Maar dat merk je soms pas achteraf. En je moet natuurlijk wel prioriteiten stellen.’

Stadsarchitect in Delft

Delft krijgt een stadsbouwmeester, maar wat hij zal gaan doen en onder welke voorwaarden is aan het nieuwe college. Architectuurcentrum TOP/Delft Design nam vast een voorschot op de invulling van zijn functie in een zinderend debat. ‘Dáár hebben we geen stadsbouwmeester voor nodig!’

AlruimeenhalfuurvooraanvangvanhetdebatstroomtdefoyervanhetonderkomenvanarchitectuurcentrumTOP/DelftDesignlangzaamvol.StrakswordthiergediscussieerdoverdevoorsentegensvaneenstadsarchitectinDelftendatdebatvoorzietduidelijkineenbehoefte.WiekRöling(stads-architectvanHaarlem,1970-1988enDonaldLambert(stadsstedenbouwervanLeiden,2001-2007inLeiden)namendeuitnodigingvanhetarchitectuurcentrum,omhunervaringentedelen,graagaan.

ErnstDamen,fractievoorzittervandePvdAendrijvendekrachtachterdekomstvaneenstadsarchitect,heefterzinin.Hoewelzijnpartijbijdegemeente-raadsverkiezingenterugvielvan11naar6zetels.D66deformatiegesprekkenleidtenhetnieuwebestuurnognietbekendis,isvoorhemééndingzeker.Destadsarchitectkomter,wantvoordeverkiezingenisdemotievanDamenhierovermetgrotemeerderheidaangenomen.Hoehetverdergaat,isbewustaanhetnieuwecollegeovergelaten.Datmoetzichbuigenovervragenoverdefunctievandestadsarchitect.Watwordtdienstaak,wiestelthemaanenwelkepositiekrijgthij?Hoewordtderelatiemetdewelstandscommissieendeafdelingstedenbouwwaarnogveelontwerperswerkzaamzijn?Hoeveeldagenindeweekgaathijaanhetwerk?

Damenisbenieuwdwatdaaroverdemeningenzijnvandeburgers,externedeskundigenenambtenaren.Daarkanhetdebatvanavondmeerduidelijkheidovergeven.Zelfheefthijdaarwelideeënover.‘Destadsarchitectmoetiniedergevalonafhankelijkzijnendirectachterdewethouderopereren.Hijmoethetbestuuradviseren,bijvoorbeeldoverdeuitvoeringvande

structuurvisie,hetcreërenvanonderlingesamenhang,enhetdebatindestadbrengen.Eigenlijkmoethijdestadmooierenbetermaken.’Hetligtindelijnvanzijnverwachtingendateencommissiewaarininiedergevaldewethouderenhethoofdvandeafdelingstedenbouwzittinghebben,zichbuigtoverdevraagwiedefunctiezoukunnenvervullen.EnofdieEuropeesmoetwordenaanbesteed(ziekaderoppagina41).Nietiedereenblijktovertuigdvandenoodzaakvaneenstadsarchitect.ErikPasveer,hoofdvandestedenbouwkundigedienstinDelft,verteltvooraan-vangvanhetdebat:‘Eenpaarjaargeledenhebbenweonsarchitectuurbeleidlatendoorlichten.Toenbleekdatweheelveeldingenalbestgoeddoen.Ikbenzekerniettegendekomstvaneenstadsarchitect,maarikvraagmewelafwathijzoumoetendoen.Datmoetwelheelduidelijkzijn,wantzondermandaatenzonderopdrachtkanhijnietwerken.’

JaspervanZwol(TOP/DelftDesign)zetaanhetbeginvandeavonddezakennogeensopeenrijtje.Eenstadsarchitectkanbijdragenaanhetstimulerenvandebatenarchitectuurbeleid,hijkanzorgenvooreenbetereensnellereafwikkelingvanbouwprojectenenzijnwerkkanleidentoteenhogerearchi-tectonischeenstedenbouwkundigekwaliteitvanDelft.Alshemdatallemaallukt,zoudatkunnenleidentoteengroteresamenhangindestad.HijkanbovendienaandachtvragenvoornieuweopgaveninDelft,zoalsdubbelgrondgebruikencollectiefparticulieropdrachtgeverschap.Daarstaattegen-overdathetiemandmoetzijndiezichnietregenteskopstelt,nietteauto-noommoetwerkenendegemeentelijkedienstenmoetkunnenaansturen.Enhijmoetuiteraardbetaalbaarzijn.

UitdeinleidingenvanWiekRölingenDonaldLambertblijktaldirectdateenstadsarchitectaanstellenmaatwerkis.Detegenstellingenintaakopvattingkunnenbijnanietgroterzijn.AlsRölingzegtdateenstadsarchitectnatuurlijkindewelstandscommissiemoetzitten(maarnietalsvoorzitter),reageertDonaldLambertalsdooreenwespgestoken.‘Ikhebhetmeegemaaktdatmijnontwerpwerdgoedgekeurddoordestadsarchitect,endatdiezelfdestads-architecthetplanafkeurdealslidvandewelstand!’AlsLambertuitlegtwaar-omhetvanbelangisomnietmeerdan1,5dagperweekopniet-permanente

basistewerken,isRölinghetdaarpertinentnietmeeeens.‘Eenstadsarchitectmoetzichvolledigkunnenrichtenopzijnfunctie.Ikwaser70uurperweekmeebezigendannogluktehetnietomallestedoen.’EnterwijlRölingdemoeilijkeontwerpopdrachtendiegeenenkelearchitectvoorzijnrekeningwildenemen,zelfonderhandennam,hieldLambertzichvooralbezigmeteenselectaantalprojectenophoofdlijnen.Tochvindenzijelkaarindegepassio-neerdeovertuigingdateenstadsarchitectbijdraagtaandekwaliteitendesamenhangineengemeente.

Indezaalisdatnoggeenuitgemaaktezaak,endegemoederenlopenhoopop.OpvallendisdateenHaagsedelegatienaarhetdebatisgekomenomuitteleggenwaaromeenstadsarchitectgeengoedideeis.AstridKeers,ex-directeurvandeDienstStedelijkeOntwikkelinginDenHaagsteltonomwonden:‘Ikbentegeneenstadsarchitect.Zo’nfunctiecreëerteenextraconflictmogelijkheid.Hetisbeteromdestedenbouwkundigedienstteversterken.’ZijwordtdaarinbijgevallendoorEnnoEbels,momenteeléénvandedriehoofdontwerpersvandiezelfdedienst:‘Jestelteenstadsarchitectaanalshulpmotorophetmomentdaterietsmisis.Zo’nfunctiezoujenietmoetenwillen.Alsjedattochdoet,moetjeenormveelprotocollenopstellenomconflictentevermijdenendeuithollingvandebestaandeorganisatietegentegaan.’Maardatisdantochvooraleengevolgvaneenverkeerdorganisatiemodel,nietvandefunctieopzichzelf,betoogtDamen:‘InDenHaaghaddestadsstedenbouwereendubbel-roldieinzichzelfconflictueuswas.Hetverenigenvaneenonafhankelijkefiguuréneenaanstuurdervaneendienstinéénpersoonisinbeginsellastig.MaarinHaarlemziejenubijvoorbeelddateenstadsbouwmeesterookeenbindendefactorkanzijn.Nietalleenopambtelijkniveau,ookalspersonificatievanhetarchitectuurdebatindestad.’

AlsRölingdaaraantoevoegtdateenstadsarchitecterookisomdewethouderbetertelatenbegrijpenwaarhijmeebezigis,slaatdevlamopnieuwindepan.Pasveerschietovereind:‘Datbestrijdik!Daarisdestedenbouwkundigedienstvoor!Alsweietsverkeerdhebbengedaandeafgelopenjaren,danhoorikdatgraagendanverbeterenwedat.Maardaarhebbenwegeenstadsbouw-meestervoornodig.’

WaarishijinDelftdanwelvoornodig?Hijkanzichalsombudsmanprofileren,klinktuitdezaal.‘Enhijkanzichgaanbemoeienmetdekwaliteitvandeopen-bareruimte,deuitvoeringsfasevancomplexeprojecten,ofzakenwaardestedenbouwkundigedienstnietaantoekomt’,vindtPasveer.‘HijmoetzichsterkmakenvoorhetDelftDesignCenterendatalspodiumgebruikenvoordebatendebrugnaardeburger’,denktDamen.AanheteindvandeavondfilosofeertPasveer:‘Hetaanstellenvaneenstads-architectmoetenwealseenavontuurzien.Wegaanhetgewoonproberen.Misschienglijdenweonderwegweleensuit.Wezienwel.’EndatkomtaardigindebuurtvanwatDamenvoorafgaandaanhetdebatvertelde:‘Ikgeloofindetoegevoegdewaardevanzo’nfunctie,maarhetisnietaanmijomdein-vullingvanzijnwerkzaamhedentebepalen.Debestemanieromhemintezetten,hebbenwenognietscherp.Hetiseenongrijpbaaravontuur,misschienzelfseenrisico.Maarwehebbenweleenstadsarchitectnodig.’

Indira van ’t Klooster (Architectuur Lokaal)

Het contracteren van een stadsbouwmeester

Er zijn twee manieren om een stadsbouwmeester te contracteren. Gaat het om een gemeentelijke functie? Dan kan de gemeente een arbeidsrechtelijk contract voor bepaalde tijd afsluiten. Gaat het om een onafhankelijk, ex-tern adviseur? Dan is er sprake van dienstverlening. Dit laatste kan beteke-nen dat de werving van de stadsbouwmeester aanbestedingsplichtig is. Een voorbeeld is de aanstelling van de stadsbouwmeester van Amersfoort, die is aanbesteed met een Europese procedure.De Europese aanbestedingsplicht geldt wanneer het gaat om een opdracht-waarde van tenminste � 193.000 voor de totale periode van de dienst-verlening. Maar ook onder dit drempelbedrag is aanbesteding op grond van gemeentelijk aanbestedingsbeleid in veel gevallen noodzakelijk. Dat kan vervelend zijn wanneer de gemeente al een kandidaat op het oog heeft, want het is niet toegestaan om een aanbestedingsprocedure naar een bepaalde kandidaat ‘toe te schrijven.’ Ook lijkt het niet mogelijk om af te zien van een aanbesteding op grond van zwaarwegende artistieke rede-nen. Het is praktisch onmogelijk om aan te tonen dat het absoluut nood-zakelijk is de beoogde kandidaat aan te stellen. Immers, het is onwaar-schijnlijk dat er in heel Europa slechts één architect beschikbaar is die aan de gewenste kwaliteiten voldoet.

Voor meer informatie: Architectuur Lokaal, www.arch-lokaal.nl

Stadsbouwmeesters in Nederland

Hetaanstellenvaneenstadsbouwmeesteriseenlocaleaangelegenheid.Deomstandigheden,aandachtspunten,opgaveenrelatiemetderegioverschillenpergemeente.Daaromverschiltookdeinvullingvandefunctieendebenamingvanstadsbouwmeesterpergemeente.Hierondereenaantalvoorbeeldenvanlocaleinvullingvandetaken,enhetprofielvaneenstads-bouwmeester.

GEMEENTERAAD

COLLEGEB&W

GEMEENTESECRETARIS

STADSBEHEER STADSONTWIKKELINGSTADSBALIE

GRIFFIE

CONCERNCONTROL

DIRECTIE DIRECTIEDIRECTIE

MANAGEMENTCONTROL STADSARCHITECTMANAGEMENTCONTROL

BEDRIJFSBUREAU MANAGEMENTCONTROLBELEIDENCONTROL

BELEIDENPROJECTEN ONTWIKKELINGENSTRATEGIEPUBLIEKSBALIE

SAMENLEVINGENWIJKZAKEN RUIMTELIJKEPLANNENSERVICECENTRUM

BRANDWEERENSTADSTOEZICHT REALISATIE

VASTGOED

UITVOERING

Organogram gemeente Assen

Amersfoort NouddeVreeze,stadsarchitect

• In functie sinds september 2008 (Extern, 0,4 fte, drie jaar)

• Aangesteld door de Raad voorgedragen door het College van B&W

• Functie vastgelegd in het Raadsbesluit

• Over opvolging is niets vastgelegd

• De gemeente Amersfoort heeft geen formeel architectuurbeleid

O p d r a c h t

NouddeVreezeisalsstadsarchitectaangesteldomdekwaliteitensamenhang

tebewakenbijbijzondereprojectenindestad.Tegelijkertijdfungeerthijals

autoriteitbijdeontwikkelingvanprojecten.HijisadviseurvanhetCollegevan

BurgemeesterenWethouders.DeVreezedraagtbijaanmeningsvormingen

standpuntenindeGemeenteraad,leverteenbijdrageaandestructuurvisieen

heeftinvloedopdeontwerpkwaliteitvanenkelegrootstedelijkeprojecten.

Hijlevertschriftelijkeadviezenenbijdragenaanprojectteams.

Uit:CDA-amendement,‘Stadarchitectuur’,Amersfoort14november2006:

De stadsarchitect zou “…initiatieven moeten nemen om het stedenbouwkundig

niveau en de beeldkwaliteit te waarborgen en zelfs verder uit te bouwen op de

belangrijkste arealen van de stad. Het formuleren van adequaat beleid met

passende instrumenten zien wij als belangrijke onderdelen van deze functie. (…)

Betrokkenheid bij de gemeente is essentieel, maar externe expertise en een on

afhankelijke geest is tevens vereist. (…) Een ‘stadsarchitect’ laat zich qua functie

wellicht nog het meest vergelijken met de functieomschrijving van de Rijksbouw

meester, namelijk het adviseren van de regering over het architectuurbeleid en de

rijkshuisvesting.” *

r e l a t i e s

Derelatiemethetgemeentebestuurendepolitiekverantwoordelijkenformu-

leertDeVreezealsinformeelenadhoc.Derelatiemetdeafdelingstedenbouw

is,opbasisvanprojecten,intensiefmaaradhoc.Hetzelfdegeldtvoorderelatie

metdewelstandscommissie.DeVreezeheefthetinitiatiefgenomenomte

verkennenofdeagendaendesamenstellingvandewelstandscommissie

verbreedkanwordentoteenAdviescommisievoorRuimtelijkekwaliteit,zoals

eerderinbijvoorbeeldDenHelder,Hoorn,Apeldoorn,Maastricht,Leidenen

Haarlemisgebeurd.

p e r s O O n l i j k e a m b i t i e

Intensieverecommunicatiemethetcollegeoverdeprogrammeringende

principesvanstedelijkeprojecten.

a c t u e l e O p g a v e n

• Samenhangindevormgevingvandeopenbareruimtelangsderadialenvan

destad;

• RuimtelijkerelatietussenEemplein,Zonnehof,Stationspleinenhetoude

stadscentrum;

• KopvanIsselt:binnenstedelijkherstructureringsgebied;

• Hogeweggebiedalsgrootsteprojectinhetherstructureringsprogramma

voornaoorlogsewoonwijken;

• Principesvanstedenbouwkundigeverkavelingenindedeelprojectenvan

‘Amersfoortvernieuwt’,deherstructureringvannaoorlogsewoonwijken;

• Structuurvisie;

• Dewerkingvandebeschermingvandehistorischebinnenstad.

* “ABC, agenda beleid en communicatie van de stadsarchitect van Amersfoort”, N. de Vreeze,

uitgave Gemeente Amersfoort november 2008

Arnhem LuukTepe,stadsbouwmeesteropenbareruimte

• In functie sinds 1 januari 2007 (Vast, vier jaar)

• Aangesteld via het College van B&W

• Functie vastgelegd in aanstellingsbrief van het College

• Functie is permanent, maar wordt geëvalueerd

• Verschuiving in functie: van aandacht voor detail-niveau (verrommeling)

naar visie niveau (vormingverbinding tussen projecten, opschaling naar

stadsregio, verbreding openbare ruimte naar economie, woon milieus en

mobiliteit). Daarnaast ontstaat er een groeiende deelname in Q-teams.

• De gemeente Arnhem heeft geen architectuurbeleid

O p d r a c h t

‘Helponsdestadmooitemaken’.Hetgaatvooralomhetstimulerenvaneen

beterekwaliteitvandeopenbareruimtemetnamemetbetrekkingtotbeelden

belevingskwaliteit.DittrachtTepetebereikendoorinhoudelijkeadvisering,

aanpassingvanontwerpprocessenendooreenmentaliteitsveranderingbij

betrokkenmedewerkerstebewerkstelligen.Tepelevertnieuwaangelegde

openbareruimtesmeteenhogerebeeld-enbelevingskwaliteitdanvoorheen.

DaarnaastzorgtTepeervoordatdeopenbareruimteookinanderestedelijke

thema’sonderdeaandachtwordtgebrachtzoalseconomischeontwikkeling,

woonmilieus,mobiliteitsopgaven,betrokkenheidvanbewoners.

UitfunctiedocumentgemeenteArnhem:

De stadsbouwmeester adviseert over de strategische richting m.b.t. de beeld

kwaliteit van de openbare ruimte van de stad op basis van een integraal visie en

benadering, neemt initiatieven, stimuleert, enthousiasmeert en coördineert de

stadsbrede benadering van de beeldkwaliteit van de openbare ruimte, bewaakt

en monitort het vastgestelde beleid m.b.t. de integrale beeldkwaliteit, inter

venieert en/of stuurt zonodig bij. De stadsbouwmeester werkt veelal gemeente

breed en dienstoverstijgend.

r e l a t i e s

DerelatiemethetgemeentebestuuromschrijftTepealsinformeelenlosjes.

InArnhemiserraadsbredesteunvoorverbeteringvandeopenbareruimte.

VoorTepeisderelatiemetinternemedewerkers,directeurenenbijvoorbeeld

woningcorporatiesbelangrijker.Derelatiemetdeafdelingstedenbouw,in

Arnhemdeafdelinglandschapenstedenbouw,isintensiefengoed.Hijheefter

voorgewaaktdater‘dubbel-opsofcompetentie-strijd’ontstaatbinnende

afdeling.Watdeafdelingstedenbouwenlandschapdoet,doethijniet.Infeite

helptTepedeafdelingdaarwaarnodig.Derelatiemetdewelstandscommissie

daarentegenissummier.Ookhiergeldtgeen‘dubbel-ops’:watwelstanddoet,

doetTepeniet.Zijnrolisnietzozeertoetsendmaarmeerinitiërendenstimulerend.

r u i m t e c r e ë r e n O m O p t i m a a l t e k u n n e n f u n c t i O n e r e n

SteunvandirectieenbetrokkenwethoudersachtTepevancruciaalbelang.

Ditisookaanwezig.Daarnaastisovertuigingskracht,gezag,diplomatieenslim-

heidvangrootbelangomoptimaaltekunnenfunctioneren.Tepemerktopdat

werkenmetherkenbarebeeldenhierineenbelangrijkesuccesfactorisgebleken.

p e r s O O n l i j k e a m b i t i e s

‘Ditzelfdewerkdoenvooranderesteden,eenverdereverbredingenopschaling

vandeopenbareruimte,deopenbareruimtemeerbenaderenalsonderdeel

vanstedelijkeopgaven.Mobiliteitsopgavenbeterintegrerenindeopenbare

ruimte.Suprematievanverkeerverminderen.Zelfontwerpen.Ikbennaastmijn

werkvoorArnhemalszelfstandigadviseurwerkzaam’.

• BetereorganisatorischeinbeddingvandeafdelingVerkeerindegemeentelijke

organisatie;

• Beeldkwaliteitalseenvanzelfsprekendonderdeelneerzetteninwerkwijze

gemeentelijkingenieursbureau;

• Verkeers-enmobiliteitsprojectenbeterinpassenintotaleopenbareruimte;

• Gemeentelijkwoonbeleidverbredenmetopenbareruimte;

• ArnhemseervaringenbenuttenvoordehelestadsregioArnhem-Nijmegen

Q-teamsRijnboogenSchuytgraaf;

• Inhoudelijkeadviseringbijlopendeopenbareruimteprojecten.

Assen WybeNauta,stadsarchitect

• In functie sinds 1 april 2006 (Vast, 1 fte)• Aangesteld door directeur Stadsontwikkeling namens het College van B&W• Functie vastgelegd in Functieboek *• Begonnen als ambassadeur voor Ruimtelijke Kwaliteit en Integraal Werken

(op voorlichtings- en informatiebijeenkomsten) en werkt nu meer als diplomaat (achter de schermen)• Voorzetting van de functie gebeurt op basis van evaluatie• De gemeente baseert haar beleid op de toekomstvisie “Assen Koerst” dat

zich richt op ruimtelijke kwaliteit en een welstandsnota die de kaders zijn voor de welstandscommissie en de ontwikkeling van de stad (Asser School).

O p d r a c h tZorgenvoorcontinuïteitensamenhangtussenhedenentoekomstinderegio.Hetaccentvandefunctieligtopderuimtelijkekwaliteitinbredezin.Denadrukligtopstedenbouwkundeenheeftvandaaruitraakvlakmetarchitectuur(annexwelstandsbeleid).

UitfunctieboekgemeenteAssen:“Door initiatieven, advisering en communiceren mede vormgeven aan de ontwikkeling van de stedenbouwkundige omgeving en het ruimtelijk beleid van Assen”.

Hoofdtaken 1 Initieert op instigatie van bestuur, MT en/of marktpartijen vanuit specifieke

beleidsdocumenten, politieke programma’s en eigen ruimtelijke en stedelijke inzichten en vanuit initiatieven van marktpartijen plannen voor ontwerpers;

2 Communiceert over de ruimtelijke kwaliteit in en extern door middel van informatiebijeenkomsten, symposia, fora en kwaliteitsteams;

3 De stadsarchitect kan ingeschakeld worden in projectgroepen van grootschalige/complexe stedenbouwkundige importantie.

Nautalevert(beleids)adviezen,interneadviezenoverprojectplannen,beeld-kwaliteitsplannen,beleidsnota’s,overlegreactiesopprovincialeplannen,regio-naleplannenen(incidenteel)plannenbuurgemeenten.Hijleverteenbijdrageaanmeningvorminginprojectgroepenenbeleidsgroepen.Hijdraagtbijaaninformatieenvoorlichtingsbijeenkomstenenaandekennisopbouwbinnende

organisatie.Enhijbiedtondersteuningaanpublicatiesdiedeaandachtvoorruimtelijkekwaliteit,kennisvandestadenhistorischbesefondersteunen(b.v.LuchtfotoboekvanAssen,HistorischeAtlasvanAssen,bijdragenaanOpenMonumentendage.d.)

r e l a t i e sAfhankelijkvandepolitiekeagendaisderelatiemethetgemeentebestuurinformeel.MetCollegeledenisveelvuldigeninformeelcontact.MetdeafdelingStedenbouwheeftNautaeengoedeinformelerelatie.Hijparticipeertnietstructureelinprojecten.Eerderisersprakevaninformeel‘sparren’.NautarichtzichverderophetstedelijkenetwerkGroningen-Assen.Hijisdeschakeltussendeambtelijkeorganisatievan2provinciesen12gemeenten(contactberaad).Derelatiemetdewelstandscommissieiswisselend.Dewelstandscommissieadviseertoverafzonderlijkebouwplannen.WaardewelstandscommissiesamenhangtussendeprojectenwaarneemtzorgtNautavoorafstemming.Bijmeningsverschillenishijsomsintermediairnaardeeigenorganisatie.

r u i m t e c r e ë r e n O m O p t i m a a l t e k u n n e n f u n c t i O n e r e nNautamagzichinprincipeoveralmeebezighouden,maarofdateffectiefisbetwijfelthij.Hetisvolgenshemeenkwestievankansenzoekenenprioriteitenstellen.Nautaheeftgeenmachtspositie.Datvindthijheelbelangrijkvoordeinvullingvandefunctie.Hetgaathemominspirerenenovertuigen.

p e r s O O n l i j k e a m b i t i e s‘BijdrageleverenaandekwaliteitvandegebouwdeomgevinginAsseninbredezin.Eenstadsarchitectmoetzichnietalleenopafzonderlijkeprojectenrichtenmaaropdearchitectuurvandestadalstotaal.Danispersoonlijkafficherennietaandeorde.Hetgaatomeenintegralebenadering,omsamenhangensymbolischelijnen’.

• Structuurvisie;

• Uitwerkingvanstedelijketransformatiegebieden;

• DepositievanAsseninderegio.

BorseleMaartenWillems,kwaliteitscoördinator

• In functie sinds 1 april 2005 (Extern,1 dag per 2 weken, vier jaar)• Aangesteld via het College van B&W • De functie lijkt stevig verankerd. Willems is de 3e of 4e kwaliteitscoördinator.

De gemeente werkt aan een nieuwe functieomschrijving waarbij de opdracht van de kwaliteitscoördinator verder wordt uitgewerkt. Gedacht wordt aan een functie waarbij de kwaliteitscoördinator ook een rol gaat spelen bij de welstandsbeoordeling. Willems probeert steeds vroeger bij het ontwerpproces betrokken te worden.

• De gemeente Borsele heeft een architectuurbeleid

O p d r a c h tHetbewakenvanderuimtelijkekwaliteitvandegemeente.Deopdrachtspitszichtoeopdegebouwdeomgeving.Dekwaliteitscoördinatorheeftalstaakomindeplanvoorbereidingdebeeldkwaliteittebewakenenindeuitvoeringsfasetezorgendatdegeplandekwaliteitookwordtuitgevoerd.Daarnaastvervultdecoördinatoreenrolbijdeontwikkelingvanspecifiekeplannenwaarruimtelijkekwaliteiteenafzonderlijkthemais.Ookishijnauwbetrokkenbijdeinvullingvancompletebestemmingsplannenofafzonderlijkebouwlocaties.Deaspectendiehijtoetstbetreffenzowelstedenbouwkundige,alswelstandseisen.Voordezebouwplannenishijookdegenedievaststeltofindividuelebouw-plannenaandekwaliteitscriteriavoldoen,voordatformelewelstandstoetsingplaatsvindt.Tenslottewordthijbetrokkenbijhetopstellenvanbeeldkwaliteit-plannenendeafstemminghiervantenaanzienvandeopenbareruimte,zoalsstraatwerk,straatmeubilairenbeplanting.Hetgaatinditalleshoofdzakelijkomstimuleren.

r e l a t i e sEriseenlangdurigeenproductievewerkrelatiemethetgemeentebestuur.Willemskenthetgebiedgoed,omdathijalvoor2005actiefwasindewelstand.HetisvolgensWillemsvanessentieelbelanghetwerkgebiedoptimaaltekennen.Hoeiseenbepaalderuimtelijkestructuurenruimtelijkekwaliteitontstaan?DegemeenteBorselewerktvoornamelijkmetexterneadviseurs.Binnendediverseafdelingenzijnwerkgroepenopgericht,dieineenzovroegmogelijkstadiumbijdeontwikkelingvaneenstedenbouwkundigplanwordenbetrokken.Dooreenintegralemaniervanwerkenontstaanplannendiebreedgedragenworden.

Watderelatiemetdewelstandscommissiebetreft.EenopdrachtgeverwerktinoverlegmetWillemsaanhetplan.Vervolgensgaathetplannaardewelstandwaarvoorhijeventueeleenbemiddelenderolheeft.

r u i m t e c r e ë r e n O m O p t i m a a l t e k u n n e n f u n c t i O n e r e nHetisvolgensWillemsdekunsteenklimaatteontwikkelen,waarbijkwaliteitvanzelfsprekendwordt.Daarnaastgaathetomhetcontinuezoekennaarintegraleoplossingen.Inditkaderorganiseertdegemeenteexcursiesnaarvoorbeeldprojecten.RondomdeEUaanbestedingvandeverbouwingvanhetgemeentehuisinBorseleisbijvoorbeeldeenexcursiegemaaktnaardevernieuwbouwvanhetgemeentehuisinOsswaarbijhijalsarchitectbetrokkenis.OmmeervattekrijgenophetbouweninlandschappelijkwaardevollegebiedeniseenexcursiegemaaktnaarInselHombroich.Opditmomentzietmeneenenormedrangtothetrealiserenvandertigerjarenarchitectuur.Omdezeredeniseenbezoekgebrachtaaneenaantalkarakteristiekeprojectenuitdezebouwperiode.

p e r s O O n l i j k e a m b i t i e s‘Ikprobeertestimulerenonderanderedoorplaatselijkearchitectenuittedagen.Maarookdoortebevorderendatarchitectenuitanderedelenvanhetlandhiernaartoewordengehaald’.

• Verbouwingvanhetgemeentehuis;

• Inbreidingslocatiein s/Heerabtskerke,hiervoorishetnoodzakelijkeengrootbedrijfteverplaatsennaareenlandschappelijkwaardevolgebied;

• Nieuwewoningbouwinhetkleinschaligecentrumwaarruimtevoorisontstaandoorverplaatsingvaneensupermarkt;

• Uitbreidingmonumentalegereformeerdekerk.WillemsonderzoektsamenmetdeopdrachtgeverendeRijksdienstvoordeMonumentenzorgdemogelijkhedenenbereidtdearchitectenselectievoor.

EnschedeTonSchaap,stadsstedenbouwer

• In functie sinds 2004 (Extern, 1 dag per week) • Aangesteld op verzoek van wethouder Roelof Bleker. De wethouder merkte

bij Roombeek het belang op van een consequente stedenbouwkundige visie op de plantontwikkeling.

• Over opvolging is niets vastgelegd. De positie is redelijk verankerd. Schaap vermoed dat ze hiermee doorgaan, want het blijkt te werken, deze functie levert een bijdrage.

• Ontwikkeling in functie: van experiment naar vanzelfsprekende rol.

O p d r a c h t’Lastigeprojectenvlottrekkenendeafdelingstedenbouweennieuwontwerp-elangeven’.Erlageenheelgedegenwelstandskader,maardatistoetsendenachteraf.WatjevolgensSchaapmoethebbeniseenstedenbouwkundigplandatdeopenbareruimteendebouwopgaveintegreert.InEnschedeismendeafgelopenvijfjaartoteenvisieopdebinnenstadgekomen.Schaapgeeftaandatditdusnietietsiswathijalleenheeftgemaakt,maarhetiswelmetendoordefunctievanstadsstedenbouwerontstaan.

r e l a t i e sVolgensSchaapisvijfdagenperweekvoordezefunctienietnodig,maartweezougoedkunnen.Hijisvanmeningdatjebijmensenbinnenmoetkunnenlopen.Hiervoorishetdanwelbelangrijkdatjeervoldoendebent.HijwerktdirectvoorhetCollegeenindirectvoordeRaad.Eriseengoedeverstandhoudingmetdewethouder.OokheefthijcontactmetdeRaadomplannentoetelichten.Schaapisdeaanjagervandedienststedenbouw,maarhijgeeftgeenleidingaandeafdeling.MetdewelstandscommissieheeftSchaapgeenformelerelatie.Hijgaatergeregeldnaartoeomdathijhetbelangrijkvindtomhentezienentehoren.‘Alsjekanpratenkanjehetplanbetermaken,danwordthetleuk’.

p e r s O O n l i j k e a m b i t i e s‘Ikbenvooralgeïnteresseerdindichte,stedelijkegebieden.Ikwilermijnenergieinstekendathetdaargoedkomt’.

a c t u e l e O p g a v e nDeintegratievanhetziekenhuisendespoorzoneindestadzijnbelangrijkeop-gavenvoordekomendetijd.VerderishetvoorstedenalsEnschedebelangrijkdatdestadinbeeldkomtalswoonplekvoordetopvandemarkt.

GroningenTjerkRuimschotel,supervisorstedenbouwNiekVerdonk,stadsbouwmeester

• Tjerk Ruimschotel is sinds 2001 in dienst, vanaf 2004 supervisor stedenbouw (Vast, 10/10 fte) Niek Verdonk is sinds 2004 in functie (Vast, 06/10 fte)• Beiden aangesteld door het College van B&W• Functies vastgelegd in een B&W- besluit• Sinds hun aanstelling heeft zich geen ontwikkeling of verschuiving in de

functie voorgedaan. • Over opvolging is nog niets vastgelegd. Dit manco, zoals Tjerk Ruimschotel

het noemt, zal in de actualisering van de Architectuurnota worden recht-gezet.

O p d r a c h tDeopdrachtvandesupervisorstedenbouwiszorgdragenvoorstedenbouw-kundigekwaliteitopalleschaalniveaus.Hijisverantwoordelijkvoorhetwel-stands-enhoogbouwbeleidentroubleshooterbijstrategischebouwplannen.Desupervisorlevertbeleidsnota’sophetgebiedvanhetwelstandsbeleid,hoogbouwbeleid,stedenbouwkundigeplanneninclusiefplannenvoordebeeldkwaliteitenhetpubliekedomein.Daarnaastdraagthijzorgvooropleidingsbegeleiding.Deopdrachtvandestadsbouwmeesterishetstimulerenvandekwaliteitvandearchitectuur.Destadsbouwmeesterisverantwoordelijkvoorhetarchitec-tuurbeleidinhetalgemeenendeproductievanarchitectuurinhetbijzonder.Hijleverteenbeleidsnotaophetgebiedvandearchitectuurenadviezenmetbetrekkingtotarchitectenkeuze.Hijneemtdeelaanbeoordelingscommissiesvoormeervoudigeopdrachten.

r e l a t i e sZoweldesupervisorstedenbouwalsdestadsbouwmeesterhebbeneeninformeel,intensiefenbetrokkenrelatiemethetgemeentebestuur.Metdewethouderismaandelijksoverleg.DeseniorstedenbouwkundigontwerpervandeafdelingStedenbouw(inGroningen:heetdeafdelingRuimtelijkePlannen)isooksupervisorstedenbouw.DestadsbouwmeesterheefteenautonomepositiebinnendedirectieStadsontwikkeling.Derelatiemetdewelstandscommissie,datviadebeleidsnota’sverloopt,ervaartdesupervisorstedenbouwalsinformeelenindirect.Destadsbouwmeesterheeftgeenzittingindewel-standscommissie.

r u i m t e c r e ë r e n O m O p t i m a a l t e k u n n e n f u n c t i O n e r e nRuimtecreëertdesupervisorstedenbouwdooraansluitingtezoekenbijdeactorenenwensenvananderen.Daarnaastdoorruimtevooranderentecreëren,waardoorruimtevooreigenbelangenontstaat.‘Maardatalles’,zosteltTjerkRuimschotel,‘nietaltijd,enniettegenelkeprijs.’Hetgaatomeenintelligente,werkbaremixvan“freischwebendeIntelligenz”enmetbeidebenenopdegrondteblijven.Destadsbouwmeestercreëertruimtedoorhetonderhoudenvanintensiefcontactmetdegemeentelijkeprojectleiders,directeuren,particuliereneninstitutioneleopdrachtgeversenarchitectenuitdestadendaarbuiten.

p e r s O O n l i j k e a m b i t i e sTjerkRuimschotel:‘Defunctie(s)minofmeeroverbodigmakendoordatruimtelijkekwaliteitindemeestbredebetekenisvanhetwoorddeplannenenrealisatiesvolledigdoordrenkt.’NiekVerdonk:‘Depositievanhetontwerpenversterken.Zowelbinnendeambtelijkeorganisatiealsbijalleanderebijdestadendestadsontwikkelingbetrokkenen’.

• Binnenstad:GroteMarkt-Forumgebouw,aanlegtramlijnen;

• BedrijventerreinWestpoort;

• Eemskanaalzone;

• Hoogbouwadviesgroep;

• ZuidelijkeRingweg;

• Manifestaties:IntenseLaagbouwenJongerenhuisvesting.

HaarlemMaxvanAerschot,stadsbouwmeester

• In functie sinds maart 2008 (Extern, vier dagen per week, drie jaar)• Aangesteld via het College van B&W met telkens een verlenging • Functie is vastgelegd in een overeenkomst met het stadsbestuur • Anders dan zijn voorgangers is Max van Aerschot niet benoemd tot stads-

architect, maar tot stadsbouwmeester• Op voorstel van de stadsbouwmeester is een nota Ruimtelijke Kwaliteit in

ontwikkeling waarin onder andere ambities ruimtelijke ontwikkeling en architectuurbeleid worden vastgelegd. Hiermee wordt tevens voldaan aan

welstandsnotaverplichting.

O p d r a c h tDewijzigingvanstadsarchitectnaarstadsbouwmeesterbetekentruimerebevoegdheden,eenbredereopdrachteneenactievererol.DestadsbouwmeesteradviseerthetCollegevanB&WendeCommissieWelstandenMonumentenbijvraagstukkenrondstedelijkeontwikkeling,overruimtelijkekwaliteit,overtoetsingvanruimtelijkekwaliteit(welstand)enisinhoudelijkadviseurvandeambtelijkeorganisatie,tewetenstaffunctieafdelingruimtelijkbeleid.

r e l a t i e sDerelatiemetgemeentebestuurisformeelenintensief.DestadsbouwmeestermaaktinHaarlemdeeluitvandestafwethouderenruimtelijkbeleid.Hijheeftfrequentbilateraleafsprakenmetdirectieenafdelingmanagers.WatbetreftderelatiemetdeafdelingstedenbouwgeeftVanAerschotaandathijeenstaffunctievervultbijafdelingruimtelijkbeleidenhijregelmatigover-legheeftmetafdelingmanagers.DeHaarlemsewelstandscommissieisperjuli2008opvoorstelvanVanAerschotopgeheven.Deformelewelstandstoetsinggebeurtnuambtelijk,dooréénoftweepersonen,voorwatbetreft“kleine”plannen.DaarnaastkentHaarlemnueenAdviescommissieRuimtelijkeKwaliteitwaarvoorVanAerschothetformatgeschrevenheeft.DoelvandezecommissieisvroegtijdigoverhetleeuwendeelvandeRuimtelijkeOrdeningsprojectentekunnenadviseren.DeHaarlemsenotaRuimtelijkeKwaliteitisbovendieneensoort‘bidbook’voorallebouwplannnenenomschrijfttevensdeambitiesvandestadmetbetrekkingruimtelijkeontwikkeling.Datgecombineerdmetdeinhoudelijkevoorbesprekingindezecommissielevertindepraktijkopdatplannenbijdeaanvraagvandebouwaanvraagmeestalhamerstukkenzijn.

r u i m t e c r e ë r e n O m O p t i m a a l t e k u n n e n f u n c t i O n e r e nParticipereninallegelederenvanwijkniveautotdirectie-organisatieenbovendienzichtbaarzijn.

p e r s O O n l i j k e a m b i t i e s‘Verwachtingenmanagenenvoldoenaanenhalenvangeformuleerdeopdracht’.

• OpenbaarVervoerenbereikbaarheid;

• Verdichting/compactestad;

• Grootschaligeopenbareruimteprojecten;

• Deruimtelijkekwaliteitopinfrastructuur;

• Stadsentree’s(oost-,noordzijde);

• DepositievanHaarleminderegio,MRAendeRandstad;

• Aandachtvoormonumentenbeleid.

HaarlemmermeerFredKaaij,stadsarchitect

• In functie sinds 1998 (Vast)• Aangesteld via het College van B&W• Functie is officieel vastgelegd en wordt jaarlijks beoordeeld in de directie. • Sinds zijn aanstelling is zijn functie altijd redelijk stabiel geweest.

‘Het ene College is intenser dan het andere’. • De gemeente Haarlemmer heeft geen vastgesteld architectuurbeleid.

O p d r a c h tDeopdrachtkomtneerophetstimulerenvankwaliteitophetgebiedvanarchitectuur,stedenbouw,landschapsarchitectuurenbeeldendekunst.Ditdoorindeprocesseneenroltespelenenditooknaarbuitentebrengeninsymposia,publicatieseninterviews.Daarnaastishijbetrokkenbijarchitectenkeuzes,Europeseaanbestedingen,heefthijzittinginQ-teamsensuperviseerthijgroteprojecten.Kaaijlevertveelalgeensolowerken,maareindproductenwaarbijhijwaaktoverkwaliteitofbeeldkwaliteit.HijheefteenbijdragegeleverdaanpublicatieszoalshetVinexmagazineenhetboekoverHaarlemmermeersebruggen.Ookwijkendiehijsuperviseerdenoemthijeindproducten.

r e l a t i e sAfhankelijkvanhetprojectisderelatiemethetgemeentebestuurlosjesenintensief.Hijheeftgeenvastgestelderelatiemetdeafdelingstedenbouw.Voordewelstandscommissieishijadviseur.

r u i m t e c r e ë r e n O m O p t i m a a l t e k u n n e n f u n c t i O n e r e nIsvolgensKaaijvooraleenzaakvantactischmanoeuvreren.

p e r s O O n l i j k e a m b i t i e s‘Altijdgaantotzoveralshetkan’.

a c t u e l e O p g a v e nOpgaveninveelschalenvanomgelegdeA9totWestflank.

OssMartinHagreis,stadsontwerper

• In functie sinds februari 2008 (Vast)• Functie vastgelegd in functieprofiel• Over opvolging is niets vastgelegd • De gemeente Oss heeft een architectuurbeleid.

O p d r a c h tDestadsontwerperisgevraagdenongevraagddirectadviseurvoorhetCollegeB&W.Defunctieisonderdeelvanhetstrevennaarruimtelijkekwaliteit.Hetopstellenvanhetarchitectuurbeleidbehoortdatéénvanzijntaken.

r e l a t i e sDerelatiemethetgemeentebestuurisindepraktijkveelaldirect,informeelenintensief.Zijnrolbehelsthetinhoudelijkaansturenvandeontwerpersopdeaf-delingenstedenbouw,landschapenopenbareruimte.DaarnaastisHagreisvoorzittervanhetwekelijksontwerpersoverleg.MinstenséénkeerpermaandheeftHagreisoverlegmetdeCommissieRuimtelijkeKwaliteit.Hijagendeertonderwerpenenbrengtkadersinvanopgaven.Hagreisis‘verbindingsofficier’tussendeambtelijkeorganisatieendeCommissieRuimtelijkKwaliteit.

p e r s O O n l i j k e a m b i t i e s‘Creërenvancondities,waarbijmetliefde,zorgvuldigheidenkennisontworpenwordtaanstadenregio.Delatomhoog!!!’

• VisieStadscentrum;

• Opgavenstadscentrum:DeWalmetV&DenTBL(TitusBrandsmaLyceum);

• Spoorzone;

• GroteKerkenFraterstuin;

• TalentencampusenSibeliuspark;

• Herontwikkelingziekenhuisterrein;

• WegvandeToekomst,Visiebuitengebiedenstrategischewoningbouw-opgave(locatiesna2015)

SneekFransTolsma,architect/projectleiderTonnyDouma,architect/stedenbouwkundige/projectleider

• Beiden aangesteld door het College van B&W• Functies vastgelegd in P&O-functieboek• Omdat de gemeente Sneek wellicht na fusie van vijf gemeenten per 2011 een

regiegemeente wordt, is de toekomst van de stadsarchitect onzeker. • De gemeente Sneek heeft een architectuurbeleid.

O p d r a c h tFransTolsmaenTonyDoumahebbennaasthetvormgevenvangebouwen,bruggenenstedenbouwkundigeplannendeopdrachtsupervisietevoerenoverarchitectonischeenstedenbouwkundigeprojecten.Zijzittenindiverseproject-groepenenzijnbetrokkenbijhetopstellenvanhetarchitectuurbeleid.

r e l a t i e sDerelatiemethetgemeentebestuurisintensief.TolsmaenDoumahebbeneenbreednetwerkopgebouwdbinnenhetbestuur.Erisveelvuldigsprakevante-rugkoppelinginportefeuillehouderoverlegenbeidennemendeelaanderaads-commissievergaderingen.Derelatiemetdeafdelingstedenbouwisgoed.DegemeenteSneekheefteenafdelingOntwerp&Realisatie.Deafdelingste-denbouwvalthieronder.WatbetreftderelatiemetdewelstandscommissieishetzodatdegemeenteSneekvoorbijzondereprojectenzogenaamdewel-standkwaliteitsteamsheeftaangesteld.Beidennemenzittingindezeteams.

r u i m t e c r e ë r e n O m O p t i m a a l t e k u n n e n f u n c t i O n e r e nVoorwaardeomoptimaaltekunnenfunctionerenisvolgensTolsmaenDoumaomalssupervisorbinnendeambtelijkeorganisatieonafhankelijktekunnenopereren.

p e r s O O n l i j k e a m b i t i e sFransTolsmaenTonyDouma:‘Geengenoegennemenmetmiddelmaat,strevennaarkwaliteit.Gedrevenheidbinnenhetvakgebied,collega’sinproject-groepenenthousiasmeren’.

•Restauratie/nieuwbouwstadsstins;

•Restauratie/nieuwbouwcentrumvoordekunsten;

•Herindelingvandebinnenstad.

ZwijndrechtMarcelvanDijkenArieHuisman,beleidsontwikkelaars

• Marcel van Dijk is in functie sinds 1990 (Vast, fulltime) Arie Huisman is in functie sinds 1991 (Vast, fulltime) • Het beleid op dit terrein is jong en nog in ontwikkeling. Beiden staan aan het

begin van een nieuwe, meer integrale manier van werken. • Er is geen formeel beleidskader dat alle aspecten van het architectuurbeleid

samenvat. In het verleden werkte de gemeente vooral vanuit losse plannen, w.o. beeldkwaliteitplannen. Het beleid was nogal impliciet, gefragmenteerd. Met de integrale werkwijze wordt geprobeerd aan samenhang te werken, ook op de langere termijn.

O p d r a c h tVanDijkenHuismanproberenalsgeheugenenalsgewetentefunctioneren.Alsbeleidsontwikkelaarszijnzijopveelniveausinzetbaar:bijdeformuleringvanhetalgemeenbeleid,maarookopprojectniveau.Deformeletaakomschrij-vingvindenzijnietzobelangrijk.Hetgaatervolgenshunomdatjedekanskrijgtomopallerleiniveausaankwaliteittewerken.

r e l a t i e sEriseengoederelatiemethetgemeentebestuur.Hetwerkvandebeleidsont-wikkelaarspastgoedindeprioriteitendiehetCollegestelt.Aandeanderekantgevenzijaandathetlangetermijnbelangaltijdmoeilijkligtineenpolitiekeomgeving.Dekerntaakvandebestuurderisomafwegingentemaken.Hetbelangdatzijbepleiteniserééntemiddenvananderebelangen.VanDijkiszelfbeleidsontwikkelaarstedenbouw.Samenborgenzijkwaliteitindestructuurvisieenbestemmingsplannen.Maartegelijkertijdbenadrukkenzijdathetuiteindelijkvooralomkennisengeheugengaat.Zowerkthetbijvoor-beeldinjevoordeelalsdewethouderstedenbouwkundigeisenerambtenarenzijndielanggenoegmeedraaien.Zewerkensamenmetdewelstandscommissie.Hetstrevenis,omineenvroegstadiumoverlegtehebbenoverplannen.VanDijkbeperktzichmeestaltothettoelichtenvandestedenbouwkundigeaspecten.

p e r s O O n l i j k e a m b i t i e s‘Watwijdoenberustmedeopeenpersoonlijkeinvullingvanonzefunctie.Maarhetisnietietsdatjealleendoet.Hetisgoeddatweerallebeivanuitonzeeigenplekaantrekken.Jekuntelkaaraanvullenenscherphouden.Misschien

zoujehetmet3of4mensenmoetendoen.Verder:geschiedenisisbelangrijkvoordeidentiteitvandeplek,maarjemoeteenmaniervindenomookruimtetemakenvoornieuweelementen’.

a c t u e l e O p g a v e nVolgensVanDijkenHuismanbiedtdeeconomischecrisiskansenomietsbijzonderstedoenmetlocatieswaardeaanlegvanbedrijventerreinenwordtuitgesteld.HetbedrijventerreinBakesteinisvolgensheneensucces,maarerisonderschatdatzo’nnieuwelocatieoudeterreinenkanleegzuigen.Verderzienzijneenuitdagingomeenoplossingtevindenvoordegroeiendevraagnaarprivéruimte,dieeendruklegtophetcollectievebelang.Envragenzijzichafhoeomtegaanmetdeschaalvergrotingvanbijvoorbeeldevenementen.

Een netwerk van bouwmeesters

Ditboekroeptgemeentenenprovinciesopom,innavolgingvanhetrijk,stadsbouwmeesterseenherkenbarepositietegevenbinnendeorganisatie.ZoalsdeRijksbouwmeestervanuitdevakinhoudenvanuithetontwerpmee-denktoverruimtelijkeinrichtingsplannen,zozieikeenzelfdetaakweggelegdvoorstadsbouwmeestersenprovincialebouwmeesters.Nietbelerend,maarcollegiaal,adviserendenstimulerendindemeestzuiverevorm.Daarmeebedoelikonafhankelijk,deskundig,enthousiastendoorvakinhoudgedreven!

Metdedecentralisatievanzoveeltakenenbevoegdhedennaargemeentenenprovincies,iserbehoefteaaneenonafhankelijkedeskundigedieallesectoraleruimtelijkeplannenenprojectenvisualiseert,integreert,enopzijneffectentoetstomtekomentotdieplannendieinzijngeheeldoordachtzijn.Alswealdieplannenrealiseren,hoegaatdaterdanuitzien?Wordtdatdestaddiewemetelkaarwillenhebben?Leverenalleruimtelijkeplanneneensfeereneenstedelijkheidopdiewijmetelkaarnastreven?Ditzijnbijuitstekdevragenenopdrachtendieaanbouwmeestersvoorgelegdkunnenworden.

Hetiseenzoektochtnaardewijzewaaropeenbouwmeesterbinnenzijneigencontexthetbesttotzijnrechtkankomen.Hetismaatwerkpergemeente.Omelkaardaarbijtehelpen,biedikaanbijwijzevanstart,omhetnieuweelanvandestadsbouwmeestersteondersteunen,entehelpeneennetwerkoptebouwenvanbouwmeestersbinnendeoverheidslagen.HierbijmaakikgraaggebruikvandedienstenvanArchitectuurLokaal.Ukuntopmijrekenen!

Liesbeth van der Pol

Rijksbouwmeester

Mei2010

Literatuurlijst

“ABC,agendabeleidencommunicatievandestadsarchitectvanAmersfoort”,N.deVreeze,GemeenteAmersfoort,november2008

“C.B.vanderTak,Stadsarchitecttussenmodernismeentraditie,1929-1945”,M.CramerenA.Groot,UitgeverijTOTH,Bussum2007

“DenHaag,MaartenSchmitt”,MaartenSchmitt,010UitgeversRotterdam,2009

“DegroteuitlegvanAmsterdam.Stadsontwikkelingindezeventiendeeeuw”,J.E.Abrahamse,UitgeverijToth,Bussum2010

“Destadsarchitect:relikwieuithetverledenofsupermanvoorbestuurlijkonvermogen“,C.JansenenV.Kompier,ArchitectuurLokaal5/1994

“DestadsarchitectvanHaarlem”,ThijsAsselbergsin:Architectonischekwaliteitalsopdrachtvooropenbaarbestuur,NAi,Rotterdam1991

“DeRijksbouwmeesters,tweeeeuwenarchitectuurvandeRijksgebouwen-dienstenzijnvoorlopers”,C.vanderPeetenG.Steenmeijer,Uitgeverij010,Rotterdam1995

“FunctievanStadsarchitectopz’nretour”,BinnenlandsBestuur,28oktober1994

“Noodzakelijk,maarrisicovolavontuur:stadsbouwmeesterinDelft”,Indiravan’tKlooster,ArchitectuurLokaal71/2010

“Stadsarchitectenbestuurlijkecultuur”,J.E.Abrahamse,ArchitectuurLokaal6/1994

“Timmermeester,opzichterofarchitect”,WimdeWagt,GemeenteHaarlem,1993

“Stadsarchitectinstedenbouwjungle”,C.Overdijk,BinnenlandsBestuur,september2009

“Watdoetdestadsarchitect?Eenlandelijkeinventarisatie”,Indiravan’tKlooster,ArchitectuurLokaal52/2006

“Wandelendarchitectuurbeleid.StadsarchitectinHaarlemmermeer”,Indiravan’tKlooster,ArchitectuurLokaal56/2006

“ZeseeuwenstadsarchitecteninHaarlem.,WimdeWagt,GemeenteHaarlem,2009.Geactualiseerdeuitgavevan“Timmermeester,opzichterofarchitect?”(1993).

64Vijfhuizen, Haarlemmermeer. Stadsarchitect Fred Kaaij was supervisor over deze wijk. Foto Architectuur Lokaal

65Vijfhuizen, Haarlemmermeer. Stadsarchitect Fred Kaaij was supervisor over deze wijk. Foto Architectuur Lokaal

Nieuwdorp, Borsele. Voormalige kerkgebouw verbouwd tot vijf appartementen. Kwaliteitscoördinator Maarten Willems ontfermt zich over de beeldkwaliteit in planvoorbereiding en uitvoeringsfase. Foto Maarten Willems.

Heinkenszand, Borsele. Voordat formele welstandstoetsing plaatsvindt toets kwaliteitscoördinator Maarten Willems of voldaan is aan de kwaliteitscriteria. Foto Maarten Willems.

Bijlage1

Gemeente

Gemeente AlmereWiny Maas, StadsarchitectMVRDV ArchitectenSchiehaven153024ECRotterdamT010-4772860Eoffice@mvrdv.nl

Gemeente Amersfoort Noud de Vreeze, Stadsarchitect Postbus40003800AEAmersfoortT033-4694665Easg.devreeze@amersfoort.nl

Gemeente Alphen aan de Rijn Gunnar Daan, Coördinerend architect stadscentrumRopsterwei59137RHOosternijkerkT0519-242262Einfo@gunnardaan.nl

Gemeente Arnhem Luuk Tepe, Stadsbouwmeester Openbare Ruimte Postbus92006800HAArnhemT026-3571586Eluuk.tepe@arnhem.nl

Gemeente Assen Wybe Nauta, StadsarchitectPostbus300189400AAAssenT0592-366214Ew.nauta@assen.nl

Gemeente Best Cornelis van de Ven, Stadsbouwmeester Begijnenhof4-65611ELEindhovenT040-2507700Ecees.van.de.ven@vfo-arch.nl

Gemeente Borsele Maarten Willems, Kwaliteitcoördinator Architectenbureau De Twee Snoeken Postbus6595201AR‘s-HertogenboschT073-6140408Earchitect@tweesnoeken.nl

Gemeente Den Haag Hans Kuiper, Hoofd afdeling Stedenbouw Spui702511BTDenHaagT070-3534942Ehans.kuiper@denhaag.nl

Gemeente Deventer Jan Nakken, Stadsontwerper Postbus50007400GCDeventerT0570-693911Egemeente@deventer.nl

Gemeente EnschedeTon Schaap, Stadsstedenbouwer Postbus1737500ADEnschedeT053-4815509Et.schaap@enschede.nl

OnderstaandeadressenlijstisonderanderegebaseerdopeenlandelijkeinventarisatievanArchitectuurLokaalin2009.Aanvullingenofcorrectieskuntudoorgevenaanmaaike.vanbeusekom@arch-lokaal.nl

Gemeente GroningenNiek Verdonk, Stadsbouwmeester Postbus70819701JBGroningenT050-3679111En.verdonk@roez.groningen.nl

Gemeente Groningen Tjerk Ruimschotel, Supervisor stedebouw Postbus70819701JBGroningenT050-3678111Et.c.ruimschotel@roez.groningen.nl

Gemeente HaarlemMax van Aerschot, Stadsbouwmeester GedempteOudeGracht45-472011GLHaarlemT023-5113990Emaerschot@haarlem.nl

Gemeente Haarlemmermeer Fred Kaaij, Stadsarchitect Postbus2502130AGHoofddorpT023-5676106Ef.kaaij@haarlemmermeer.nl

Gemeente HengeloWim Oosterhuis, Seniorstedenbouwkundige Postbus187550AAHengeloT074-2459802 Ew.oosterhuis@hengelo.nl

Gemeente HilversumHans Ruijssenaars, Supervisor wijk Liebergen Hans Ruijssenaars architectenBarentszplein71013NJAmsterdamT020-5304830Einfo@ruijssenaars.nl

Gemeente LeidenMaarten Schmitt, Stadsstedenbouwer Postbus91002300PCLeidenT071-5167803Em.schmitt@leiden.nl

Gemeente Midden-Delfland Roel Bakker, Supervisor Harnaschpolder/Lookwest BGSV bureau voor stedebouw, Boompjes553011XBRotterdamT010-2400540Eroelbakker@bgsv.nl

Gemeente Oss Martin Hagreis, Stadsontwerper Raadhuislaan25384BAOssT0412-629107Em.hagreis@oss.nl

Gemeente Rotterdam (ds+V)Mercè de Miguel i Capdevila, Inhoudelijk hoofd stedenbouw Postbus66993002ARRotterdamT010–4895066Em.demiguelicapdevila@dsv.rotterdam.nl

Gemeente Sneek Tonny Douma, Architect, stedenbouwkundige/ projectleider Postbus10.0008600HASneekT0515-485252Et.douma@sneek.nl

Gemeente SneekFrans Tolsma, Architect/ projectleider Postbus10.0008600HASneekT0515-485271Ef.tolsma@sneek.nl

Gemeente Valkenburg aan de Geul Wiel Arets, Stadsarchitect Postbus9986300AZValkenburgT043-6099292Einfo@valkenburg.nl

Gemeente Zwijndrecht Marcel van Dijk en Arie Huisman, Beleidsontwikkelaars Stedenbouwkundig beleid & ontwikkelingPostbus153330AAZwijndrechtT078-6206615Emdijk@zwijndrecht.nl,ahuisman@zwijndrecht.nl

Provincie

Groningen Theo Hoek, Provinciaal Bouwmeester Postbus6109700APGroningenT050-3164865Et.hoek@provinciegroningen.nl

Noord-HollandMiranda Reitsma, Provinciaal Adviseur Ruimtelijke KwaliteitPostbus30072001DAHaarlemT023-5143618Ereitsmam@noord-holland.nl

OverijsselHilde Blank, Atelierleider Atelier Overijssel, werkplaats voor Ruimtelijke Kwaliteit BVR adviseurs Veerhaven73016CJRotterdamT010-2251410Ehilde.blank@bvr.nl

Utrecht Han Lörzing, Provinciaal Adviseur Ruimtelijke KwaliteitDorpsstraat1bPostbus1153980CCBunnikElorzing@kwaliteit-in-utrecht.nl

Zuid-Holland Eric Luiten, Provinciaal Adviseur Ruimtelijke Kwaliteit Postbus906022509LPDenHaagT070-4416806Eeaj.luiten@pzh.nl

Atelier Rijksbouwmeester Liesbeth van der Pol, Rijksbouwmeester Postbus20952,IPC4202500EZ‘sGravenhageT070-3398998Erijksbouwmeester@minvrom.nl

Atelier Rijksbouwmeester Wim Eggenkamp, Rijksadviseur voor het Cultureel erfgoed Postbus20952(ipc420)2500EZDenHaagT070-3391381Enicole.smeets@minvrom.nl

Atelier Rijksbouwmeester Yttje Feddes, Rijksadviseur voor het LandschapPostbus20952(ipc420)2500EZDenHaag T070-3394919Erienke.groot@minvrom.nl

Atelier Rijksbouwmeester Ton Venhoeven, Rijksadviseur voor de Infrastructuur Postbus20952(ipc420)2500EZDenHaag T070-3394993Ezynat.sahebali@minvrom.nl

Bureau Spoorbouwmeester Koen van Velsen, Spoorbouwmeester Postbus20383500GAUtrechtT030-2353704

Ekoen.vanvelsen@spoorbouwmeester.nl

Maarten Schmitt, ex-stadsstede

nbouwer Den Haag:

‘Een stadsarchitect is archite

ctuurbeleid. Ook als

er geen architectuurnota is. H

ij bepaalt hoe de stad

eruit ziet, hij verbeeldt en ve

rwoordt visies.’

Ton Schaap, Enschede: ‘Het probleem met de Nederlandse stedenbouw van de laatste decennia is, dat het publieke domein inmiddels wordt bepaald door technici (zoals verkeerskundigen) en anderzijds door ontwikkelaars en architecten die vooral naar losse gebouwen kijken. Die technici raken ook nog eens steeds verder gespecialiseerd. Niemand houdt in de gaten of je ook prettig rondwandelt in het resultaat. Daarom is het zo belangrijk dat er nu in Enschede over het geheel wordt nagedacht. Ik ben van mening dat een stad zelf zijn openbare ruimte moet ontwerpen.’

Maarten Schmitt, ex-stadsstedenbouwer Den Haag: ‘Het gemeenschappelijk kader voor stadsarchitecten is stedenbouwkundig. Zijn aandacht mag niet teveel naar architectuur gaan. Het moet gaan over context, niet over stijl. Een stadsarchitect moet kaders bepalen, dat kan hij als hij weet wat de opgave is.’

Over de OPDRACHT die de stadsbouwmeesters

hebben meegekregen:

In Oss: organiseren van ruimtelijke kwaliteit

In Amersfoort:

kralen rijgen, samenhang tot stand brengen

In Arnhem: stadsbreed stimuleren van openbare ruimte

(beeld en belevingskwaliteit)

In Assen: continuïteit/samenhang tussen heden en

toekomst en de regio

In Groningen:

stedenbouwkundige kwaliteit op alle

schaalniveaus

In Rotterdam:

strategisch verantwoordelijke voor alle

inhoudelijke bijdragen van de dienst, voorin

het proces. Kwaliteit bewaken, sturen,

ontwikkelen en uitvoeren.

Bijlage2:verslag van de bijeenkomst op 30 september 2009

Superman in de stad #130 september 2009, BNA Amsterdam

De eerste bijeenkomst van Superman in de stad vond plaats in Amsterdam. Een gezelschap van stadsarchitecten, stadsbouwmeesters en belanghebbenden uit heel Nederland vergaderden op verzoek van de BNA op hun hoofdkantoor, onder voorzittersschap van Maarten Schmitt, voormalig stadsstedenbouwer van de gemeente Den Haag. Deze eerste bijeenkomst was bedoeld om een ruimtelijke en strategische agenda op te stellen voor een tweede bijeenkomst op 28 oktober 2009.

Inleiding‘Ikbenblijdatjulliebestaan!’,zolietLiesbethvanderPolhetgezelschapweten.DeRijksbouwmeesterwasinhaarsoortgelijkerolalsadviseurvanhetRijkmeteengevoelvan‘onefamilyaffair’naardebijeenkomstgekomen.AlsRijksbouw-meesterbenadrukteookzijhetbelangvanhetbestaanvandestadsarchitectenhetbelangvandergelijkebijeenkomst.‘Hoemeerweelkaargoedwetentevinden,hoebeterwegezamenlijkaankwaliteitkunnenwerken.’Erzijnnaarhaarideeteweinigonafhankelijkestrijdersvoorderuimtelijkekwaliteit.Maaromhetallerbestevanontwerpersintekunnenzetten,moetvolgensdeRijksbouwmeesterookhetbestevandebestuurlijkemogelijkhedennaarbovengehaaldworden.Hetisvolgenshaareengedeeldementaliteitdiedestads-architectsamenbrengt.Dezementaliteitmoetingezetwordenomhethelekwaliteitsbestelbinnengemeente,provincieenrijk,maarookbinnenonder-

nemingenkrachtbijtezetten.Tegelijkertijdmoetrekeninggehoudenwordenmetveranderingeninhetopdrachtgeverschap(bijvoorbeeldDBFMO)enveranderingenindeopgave.Hetwerkvandearchitectenhetmakenvankwaliteitisalsgevolghiervannietmeerhetzelfde.Hetisbelangrijkditnietalseenprobleemtezien,maaralseennieuwgegeven.

AlsaanzettotdediscussieverteldeninitiatiefnemersMaxvanAerschotenNouddeVreezeoverhunrolenpositiealsstadsarchitect.Openenbevlogensprakenzijoverhunambities,maarmaaktenzijookhunzorgenenonzeker-hedenkenbaar.MaxvanAerschotwerdinHaarlemin2008aangesteldalsstadsbouwmeesteromdathetCollegemeerregiewildevoerenopderuimte-lijkeontwikkelingenindestad.ZijnbelangrijkstetaakishetCollegeadviserenoverstedelijkeontwikkeling,ruimtelijkeordeningenruimtelijkekwaliteit.HijheefteenonafhankelijkeinhoudelijkepositiebinnendenieuweafdelingStedenbouwenOntwerpvandegemeenteHaarlem.Dezeonafhankelijkheidachthijvangrootbelangvoorzijnfunctionerenalsstadsbouwmeester.AndersdanNouddeVreezestaatMaxvanAerschot‘opdeschoudersvanzijnvoor-mannen’(Haarlemkenteentraditievanzeseeuwenstadsbouwmeestersvan

Noud de Vreeze, Max van Aerschot en Liesbeth van der Pol. Foto Architectuur Lokaal.

LievendeKeytotenmetJoopSlangen,ennuMaxvanAerschot).MaarnetalsbijNouddeVreezeginghetnietallemaalvanzelfbijdegemeenteHaarlem.WaarNouddeVreezemoetwerkenmeteenafdelingwaarhetbeleidsgeheugenverwaarloosdisendedeskundigheidontbreekt,heeftMaxvanAerschotdegemeentezovergekregendebenodigdedeskundigheidteexploiteren.MaxvanAerschotbenadrukthoebelangrijkhetisomvooralookdeopdrachtgeverzelfdevraagtestellenwelkerolzijzienvooreenstadsbouwmeester.Zijnrolomschrijfthijalsregisseurensoufleur.Hetgaatvolgenshemom‘souflereninplaatsvanmeesterzijn’.Ditervaarthijdanookalshetmeestlastigeinzijnfunctie:‘alsontwerpermoetjeindezepositieafstandhouden’.

NouddeVreezewerdeveneensin2008aangesteldalsstadsarchitectinAmersfoort.Zijnfunctieishetgevolgvaneeninitiatiefvandegemeenteraad,diedebehoeftehadaaneenpersoondiezichopeenallesomvattendewijzezoubemoeienmetdearchitectuurendestedenbouwvandestadendiebe-leidzouontwikkelenomdekwaliteitdaarvanteverbeteren.IntegenstellingtotMaxvanAerschotishijaangestelddoorderaad.HijervaarthetmomenteelalseeneenzamepositieenheeftsterkdebehoefteominAmersfoortduide-

Luuk Teepe, Koen van Velsen, Hans Ruijssenaars, Fred Kaay en Wybe Nauta. Foto Architectuur Lokaal.

lijkheidtekrijgenenduidelijkheidtegevenoverzijnrolalsstadsarchitect.Helemaalnudoordeeconomischecrisisveelprojectenzijnstilgelegd.InAmersfoortontbreekt,integenstellingtotHaarlem,eengoedeonder-steunendeorganisatieenhetnodigedraagvlak.‘Jemoetjeopdrachtgeverlerenkennenenhijjouomelkaartekunnenwaarderen’,steltNouddeVreeze.MaxvanAerschotbevestigtdatbetrokkenheidnodigisomdelokalepolitiektebegrijpen.Eenstadsbouwmeestermoetterreinveroverenenzichalshoedervanhetinitiatiefopstellen.Maariserruimteomzelfinitiatieftenemen?Moetdieruimtegebodenworden?

Wat is een stadsarchitect/wat heeft hij nodig? Deopgavenvandestadsarchitectzijninelkegemeentegelijk.Iedereenheefttemakenmetstedenbouw,openbaarvervoer,regionaleplanning,centrum-projecten,woningbouw,bedrijventerreinen,scholenbouw,voorzieningen,openbareruimteencultureleprojecten.Endatallesbezienintijdenvancrisis.Delokaleinpassingvanaldezethema’sverschiltenorm.Wanneerhetgezel-schapnaderingaatopdieconcreteopgavenblijktdatdeaanwezigekennisomtrentdeopgavengelijkis.Hetisjuistdemanierwaaropeenstadsarchitectdaarmeeomkangaan;hoehijdiekennisinkanzetten;waarhijzijnprioriteitenlegtdieperopgave,pergemeente,perpersoonverschillen.Hetblijktdanooknuttigomvooralintegaanopderol,depositieendeeigenschappendieeenstadsarchitectmoethebben.Alpratendekomthetgezelschaptotdevolgendefunctieomschrijving:

Eenstadsarchitectis:• Adviseur• RegisseurRuimtelijkeOrdening• Generalist• Ambassadeur• Aanjager• Verhalenverteller• Visionair• Souffleur

Benodigdeeigenschappen:• Verbandenkunnenleggen• Consensusgericht• Coalitieskunnensmeden• Initiatiefrijk• Strategischinzicht

Watheefthijnodig(middelen):• Gezag• Vertrouwen• Politiekgevoel• Charisma• bredekennisvano.a.vastgoed/rsm/wro/broenplanologischeprocedures

Sindshetdualestelselheefthijdaarbijnodig:• Ruimte• Breedgedragenkwaliteitsmentaliteit• Pontificalesteunvanzijnopdrachtgever,verankerdencontinu• Nogmeerpolitiekgevoel• Externeontwerpkwaliteit

Taken:• Wittevlekkenagenderen• Continuïteitbewerkstelligen• Contextcreëren• Regionaal/lokaalkoppelen• Debatenkennisorganiseren

Metalsdoel:• Ruimtelijkekwaliteitstimuleren (bijvoorbeelddoorstructuurvisiesoptestellen,gebiedsontwikkelingente

stimuleren,architectuurbeleid/architectenselecties/ontwerpwedstrijdenteinitiërenofbegeleiden)

• Samenwerkingmetprovincie/rijk/AtelierRijksbouwmeester

Envooraldezeeigenschappenenrollengeldtook:eenstadsarchitectmoeteenbuitengewoonfijnzinniggevoelhebbenvoordemomentenwaarophijjuisthelemaalnietsmoetdoen,onzichtbaarmoetzijn.

De rol van stadsarchitectDeverhalenvanMaxvanAerschotenNouddeVreezeillustrerenhoederolvandestadsarchitectpergemeentekanverschillen.Ditbleekookuitervaringenvananderestadsarchitecten.Deopdrachtgeveriseenbepalendefactor.Hieraanvoorafgaandishetdanessentieelomvanelkaartewetenhoejerolgeformuleerdis.Overhetalgemeenwordtderolvandestadsarchitectbe-schouwdalseenstillekrachtdieverbandenlegt,contextbiedt.Watverwachtdepolitiekenhoekuneenstadsarchitecthierhetmeesteffectiefopreage-ren?Ookmaakthetuitofeenstadsarchitectdoorderaadofdoorhetcollegewordtaangesteld.Omdeambitiesvoordestadwaartekunnenmakenmoeteenstadsarchitecthetvertrouwenhebbenvanzowelderaadalshetcollege,ookalshunbelangentegengesteldzijn.Omdatvoorelkaartekrijgen,isgezageenbelangrijkefactor.

Onafhankelijk of niet?Staateenstadsarchitectbinnenofbuitendegemeente?Heefthijwelofgeenarchitectenbureaubinnendegemeente?Inhoeverrewordjeonafhankelijk-heidalsexternegewaarborgd?InGroningenzijndestadsbouwmeesterNiekVerdonkenTjerkRuimschotel(supervisorstedenbouw)aangewezenalshet‘kwaliteitsgeweten’vandestad.VoorWybeNautageldtdathijaljarenpro-jectleiderwasbinnendegemeentevoorhijsolliciteerdeopdefunctievankwaliteitsbewaker.Hijbeschiktealoverveelkennisvandeambtelijkeorgani-satieengenoothijhetvertrouwenvandestedelijkeontwerpdienstenenan-dereafdelingen.Juistomdathijzelfaljarenlangbinnendegemeentewerk-zaamis,isdefunctieverankerdtotdiepindegemeentelijkeorganisatie.NouddeVreezekomtvanbuitenAmersfoort,vanbuitendeambtelijkeorganisatieenheeftergeenarchitectenbureau.Zijnwerkplekisnuophetstadhuis.MaxvanAerschotwoontenwerktinHaarlem,waarookzijnbureaugevestigdis.MaxvanAerschotgeeftaandathijzijnonafhankelijkheidvooropstelt.Hijvindthetbelangrijkdatjealsstadsarchitectafstandneemt.‘Jemoetonafhankelijkjeopdrachtgeverkunnenadviseren’.

Het werkterrein van de stadsarchitectWanneerdeopgavenenderolvandestadsarchitect–voordezeeerstebijeen-komst-voldoendeverkendzijn,blijftdehamvraagover:watishetwerkveldvandestadsarchitectenwaarligtdegrens?Watkanhijtoevoegeninlangetermijnprojecten,waaropkanhijfocussen,waarligtzijnambitieenwatkanhijbijdragenaandetoekomstvandestad?Welkeinstrumenten(structuur-visies,welstandscommissies,supervisoren,etc.etc.moethijvooralinzettenénnaarzijnhandzetten?Hoe?Wat/welkeontwikkelingenmoethijagenderen?

Lokaal of regionaal?Opdrachtgeverenopgavezijnveranderd.Deopdrachtgeverisnietmeeréénpersoonofééninstelling,maarmeestaleeningewikkeldeconstructievanverschillendepartijen.Daarnaastzijnookdeopgavencomplexergeworden.Stadsarchitectenwordenhiermeegeconfronteerd.Watkaneenstadsarchitectbetekenenvooromvangrijkelokaleopgavenenwaarligtdegrens?Wordtvandestadsarchitectverwachtzichtebeperkentotadviesopruimtelijkeontwikkelingvandestad?Alsbelangrijkegroothedenomindegatentehouden,wordenonderanderegenoemd:contextscheppen,continuïteitbewaken,inhoudensamenhanggaanbovenstijl.Gaathetindiezinalleenomgroot-schaligeprojectendieeenlangeperiodevoorrealiseringkennen?Eenexternestadsarchitectisoverhetalgemeenvooreenkorteperiodeaangesteld.Realisatievanconcreteprojectenondereigensupervisiezullennauwelijksvoorkomen.Ligthierineenverschilmetderolvaneenstadsarchitectdieinternwerkzaamis?Krijgthij/zijdezelfdetakentoebedeeldalseenexterneadviseur?

Welke rol kan een stadsarchitect spelen in het creëren van samenhang in de stad? InHaarlemwordtgewerktaande(gebieds)ontwikkelingvandeoostelijkeradiaal(inclusiefspoorzone).TegelijkertijdwerktAmsterdamaandeWestradiaal.Zoontmoetenbeidegemeentenelkaar.InditkadersteltMaxvanAerschothetoverbruggenvandegrenzenvanjestadvanbelang.Voordekwaliteitvanstadenregiomoetenerplanologischeverbandengelegdworden.Samenhangkanooktotstandwordengebrachtdoorlokaleprojectenineenlogischverbandtenopzichtevanelkaarteontwikkelen,zoalsNouddeVreezenudoetindebinnenstadvanAmersfoort.DatiseenlokalerebenaderingvandeopgaveopstadsniveaudaninHaarlem.

InstrumentenWelkerolkaneenstadsarchitectspelenbijhetformulerenvantoekomstigbeleid?Lokaleoverhedenhebbenstructuurvisies,waarindefocusheelver-schillendkanzijn.ZostaatindegemeenteAssendevraagnaardeidentiteitcentraal.Welkimagoambieertdegemeente?OokdegemeenteZwijndrechtwordtmetdezevraaggeconfronteerd.Isheteendorpofisheteenstad?Enwelkeafsprakenmaakjemetaangrenzendegemeenten?DegemeenteHengelowerktaaneenHoogbouwnota.Watkandestadsarchitecthierinbetekenen?Welkerolkandestadsarchitectspelenbijhetformulerenvanbeleidsnota’s.Enwaarstoptdebeleidsopgave?Totslot:Alsjealsstadsarchitectgevraagdwordtadviestegevenopdetoekomstigeontwikkelingvandestad.Iserdaneenrolweggelegdomtentij-devandekredietcrisistochplannenvandegrondtekrijgen?

Opdrachtgever gezocht: blinde vlekken in de stadHetgezelschapvanstadsarchitectensteltvastdatéénopgaveheelspecifiektotdetakenvandestadsarchitectbehoort:hetbenoemenvanblindevlekken,plekkenindestadwaarvoorniemandzichverantwoordelijkvoorvoeltofver-antwoordelijkvooris.

ColofonStadsarchitectenenstadsbouwmeesters,onafhankelijkeadviseursvangemeentebesturenoverruimtelijkekwaliteitiseenuitgavevanNouddeVreeze(stadsarchitectAmersfoort)enMaxvanAerschot(stadsbouwmeesterHaarlem).

Samenstelling, redactie en productieArchitectuurLokaal(Indiravan‘tKlooster,MaaikevanBeusekom)

Met medewerking van AtelierRijksbouwmeester

Met dank aanPaulvanderGrinten,MartinHagreis,DonaldLambert,MarinusOostenbrinkenJoopSlangen

VormgevingCO3,WolteraNiemeijer

UitgaveNouddeVreeze(stadsarchitectAmersfoort)enMaxvanAerschot(stadsbouwmeesterHaarlem)i.s.m.ArchitectuurLokaal,mei2010

Oplage1500

ISBNISBN978-90-809370-7-9

Met financiële bijdrage vangemeenteAlphenaandenRijngemeenteAssengemeenteDenHaaggemeenteSneek

Nietallerechthebbendenvandegebruikteillustratieskondenwordenachterhaald.BelanghebbendenwordtverzochtcontactoptenemenmetArchitectuurLokaal.

Nietsuitdezeuitgavemagwordengereproduceerd,opwelkewijzedanook,zondertoestemmingvandeuitgever.

ArchitectuurLokaalTussendeBogen181013JBAmsterdamT020-5304000info@arch-lokaal.nlwww.arch-lokaal.nl

Stadsarchitecten en stadsbouwmeestersStadsarchitecten en stadsbouwmeesters

Documents

Transcript of Stadsarchitecten en stadsbouwmeestersStadsarchitecten en stadsbouwmeesters

CDA Iedereen€¦ · Jong en oud, klein en groot, rijk en arm, man en vrouw, ziek en gezond, student en gepensioneerd, stedeling en plattelander, ondernemer en werknemer, nieuw-komer

Detergent En en Zepen

Spelregels en het spel Grammatica en praten Theorie en praktijk

FISCALE WET- EN REGELGEVING EN LAND- EN TUINBOUW

Faculteit Economie en Bedrijfskunde Onderwijs- en ... · Faculteit Economie en Bedrijfskunde Onderwijs- en Examenregelingen 2016-2017 Regels en Richtlijnen Overige regelingen Studentenstatuut

PROGRAMMA VAN TOETSING EN AFSLUITING · hoofd -en bijzaken, tekstverbanden, signaalwoorden, tabel en schema, feit, mening, argument en tegenargument, objectief en subjectief, samenvatten.

Elektrotechniek en podium en evenemententechniek

De Drank- en Horecawet en lokaal alcoholbeleid; nu en straks

8c. Prevalentie en incidentie dysartrie en spraakapraxie ... · Prevalentie en incidentie van dysartrie en spraakapraxie bij volwassenen - 3 - Definitie dysartrie en spraakapraxie

Prikkels en Receptor En - Ingevuld

Zertifikat-EN 15085-2-GB-Woltering Group...DIN EN 1090-2, EN 15085, DIN 2303, EN 13445, EN 13480, AD2000 1-IPO DIN EN ISO 9606-1 DIN EN ISO 5817 DIN EN ISO 15613, DIN EN ISO 15614-1

Cdo's en Cds-en

Normen voor niet-destructief onderzoek van lassenfiles.m5.mailplus.nl/.../NEN_bundel23_2016_voorwerk_def.pdf · 2016-03-07 · EN-ISO EN-ISO EN-ISO EN-ISO EN-ISO EN-ISO 10675- 23278

· 2017. 2. 16. · ST OFFEN OPBOUW GROENDAK TECHNISCHE FICHE Scheidingsweefsel NW 13 - 160 gr/m2 ... EN 1744-1 EN 1744-1 EN 13055-1 EN 1744-1 EN 13055-1 EN 13055-1 EN 13055-1 EN

En gewormer En ergieNeutraal

Migratie en asielcijfers en profiel

VMBO - Connect College · 2017. 1. 25. · • presentatie en styling • hout- en meubelverbindingen • interieurontwerpen en design • besturen en automatiseren • plaat en constructie

STEEDS VOORUIT KIJKEN - Wood.be• EN 1634-1 (brandproeven) w • EN 13501 (klasseringen) • EN 16034 (brandwerende deuren en poorten) • EN 14351-1 (buitendeuren en vensters) •

Zelfredzaamheid en burgerparticipatie bij rampen en crises ... · Vertrouwen en verbinding, tussen burgers onderling, tussen de brandweer en burgers en tussen lokale overheid en burgers.

Cijfers en tendensen boekhouding en financiën, secretariaat en managementondersteuning