‘Pensioenbeleggen in roerige financiële tijden’

KPS Voorjaarscongres

18 april 2008

Programma14.00 uur Opening

Mr. P.J.M. Akkermans, voorzitter KPS

14.05 uur Welkom sprekers W. Gunneman, dagvoorzitter

14.15 uur Macro-economische vooruitzichten in een onzekere mondiale economische omgevingProf.Dr. J.J. Sijben

15.00 uur Muzikale samenvatting

15.05 uur PAUZE

Programma15.30 uur Internationale kredietcrisis:

Welke mechanismen hebben specifiek invloed op de pensioenbranche?Drs. B.P.H. Puijn, RBA

16.00 uur Muzikale samenvatting

16.05 uur Fiduciair Management: afwentelen van risico?Dr. A.M. van Nunen

16.35 uur Muzikale samenvatting

16.40 uur -Paneldiscussie en afsluiting17.00 uur Onder leiding van mr. W.J.J. Koeleman

Voorjaarscongres 2008

Opening:

Mr. P.J.M. Akkermans

voorzitter KPS

4

Voorjaarscongres 2008

Welkom sprekers:

W. Gunneman

dagvoorzitter

5

‘Macro-economische vooruitzichten in een onzekere mondiale economische omgeving’

Prof.Dr.J.J. Sijben

emeritus hoogleraar monetaire economie

6

Voorjaarscongres 2008

Muzikale samenvatting eerste presentatie

7

P A U Z E

8

De kredietcrisis in de praktijk

18 april 2008Drs. B.P.H. Puijn, RBA

CIOSyntrus Achmea Vermogensbeheer

Inhoud• Inleiding• Oorzaken kredietcrisis• Gevolgen kredietcrisis

– Directe gevolgen– Indirecte gevolgen

• Maatregelen• Gevolgen voor pensioenfondsen in Nederland• Conclusie

Inleiding

• Sinds de zomer van 2007 veel turbulentie op financiële markten als gevolg van:– Mondiale kredietcrisis – Recessiegevaar

• De wereldwijde kredietcrisis ontstond in het ‘subprime’ gedeelte van de Amerikaanse hypotheekmarkt.

Inleiding

Bron: http://cagle.msnbc.com/

Oorzaken kredietcrisis

• Huizenprijzen waren fors gestegen als gevolg van de lage rente (ruim monetair beleid).

• Financiële innovaties zorgden ervoor dat mensen met een lagere kredietwaardigheid een hypotheek konden krijgen.

• Kredietwaardigheid hypotheekaanvrager nam af (subprime sector).

Trigger: daling huizenprijzen

Daling huizenprijzen in VS

Bron: Bianco Research, januari 2008

Directe gevolgenGevolgen:• Er kon niet meer aan de hypotheeklasten voldaan

worden stijging executie verkopen (foreclosures).• Hypotheekgebaseerde structuren daalden in waarde.• Deleveraging structuren met financiële hefboom

werden voornamelijk slachtoffer (o.a. CDO).• Besmetting (Contagion) van andere categorieën (o.a.

CP, CDS, bedrijfsleningen).• Algehele risicoaversie.

Directe gevolgen

Gevolgen:

• Problemen bij financiële instellingen (banken, tussenpersonen, kredietverzekeraars).

• Forse afschrijvingen op kredietportefeuilles.

• Liquiditeitsproblemen bij sommige financiële instellingen.

• Kapitaalinjecties door investeringsfondsen uit Azië en Midden Oosten.

Afschrijvingen en verliezen

* Bron: Bianco Research, april 2008. Verwachte afschrijvingen en verliezen per 2 april 2008.

Instelling Afschrijving/verlies

(miljard $)*

UBS 38,0

Merrill Lynch 25,1

Citigroup 23,9

HSBC 12,4

Totaal 231,6

Schatting S&P van totale subprime verlies: $285 mrd.

Kapitaalinjecties

Bron: Bianco Research, per 2 april 2008

Indirecte gevolgen• Financiële sector in problemen beperking

kredietverlening aan bedrijven en consumenten.– Daling consumptieve bestedingen en

bedrijfsinvesteringen.

• Daling huizenprijzen negatief ‘wealth effect’ voor consumenten.– Daling consumptieve bestedingen.

• Per saldo: negatief effect op de economische groei

MaatregelenEchter, centrale banken en overheid in de VS hebben ingegrepen.• Centrale banken hebben wereldwijd acties

ondernomen.– Renteverlagingen in VS en VK– Markten van liquiditeit voorzien (o.a. term

auction facility)

• Fiscale stimulans door Amerikaanse overheid.– USD 168 mrd.

Maatregelen

Bron: Bloomberg, april 2008

Officiële rentetarieven

0

1

2

3

4

5

6

7

8

98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08

In %

US Japan Eurozone UK

Gevolgen voor financiële markten

Gevolgen van kredietcrisis en recessieangst:

- Forse daling wereldwijde aandelenmarkten in 2008 (met name financiële instellingen).

- Daling rente op overheidsobligaties.

- Oplopende credit spreads.

- Stijgende grondstofprijzen.

- Daling USD en GBP ten opzichte van EUR.

Financiële markten

Bron: Bloomberg, april 2008

Overzicht totaal rendement 2008

-20%

-15%

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

1-jan-08 16-jan-08 31-jan-08 15-feb-08 1-mrt-08 16-mrt-08 31-mrt-08 15-apr-08

Aandelen w ereldw ijd (MSCI w orld DC lokale valuta)

Vastrentende w aarden (IBOXX Eurozone)

Grondstoffen (S&P GSCI)

Financiële markten

Bron: Bloomberg, april 2008

Rendement financiële instellingen

-60%

-50%

-40%

-30%

-20%

-10%

0%

10%

1-jan-08 16-jan-08 31-jan-08 15-feb-08 1-mrt-08 16-mrt-08 31-mrt-08 15-apr-08

CITIGROUP INC

UBS AG-REG

MSCI Europe Financials Local

Financiële markten

Bron: Bloomberg, maart 2008

Financiële markten

Bron: Bloomberg, april 2008

Wisselkoersen

-8%

-6%

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

1-jan-08 16-jan-08 31-jan-08 15-feb-08 1-mrt-08 16-mrt-08 31-mrt-08 15-apr-08

EUR-USD X-RATE EUR-GBP X-RATE

EUR-JPY X-RATE

DNB rentecurve

Bron: www.dnb.nl, april 2008

DNB rentecurve

3,5

4,0

4,5

5,0

5,5

0 10 20 30 40 50 60

31-12-2007 31-3-2008

Gevolgen voor pensioenfondsen• Verslechtering dekkingsgraad.• Stijgende grondstofprijzen kunnen inflatie

aanwakkeren.• Kredietcrisis leidt tot lagere economische groei.• Onduidelijke waardering illiquide beleggingen

(hedge funds, financiële structuren, etc).• Enhanced cash producten zijn mogelijk beïnvloed

door kredietcrisis.• Ondermijning vertrouwen in het financiële

systeem (tegenpartij risico).

Gevolgen voor pensioenfondsenVerloop dekkingsgraad

141%

152%150%

144%

134%

125%

130%

135%

140%

145%

150%

155%

Q1 2007 Q2 2007 Q3 2007 Q4 2007 Q1 2008Bron: DNB.nl; Q1 2008 schatting

Gevolgen voor pensioenfondsenPrecieze gevolgen voor de pensioenfondsen hangen af

van het gevoerde beleid:• Strategische beleggingsallocatie• Beleid t.a.v. renterisico• Beleid t.a.v. valuta-afdekking• Etc.

Pensioenfondsen hebben een lange beleggingshorizon!!!

Conclusie kredietcrisis• Oorzaak: dalende huizenprijzen VS in combinatie

met te lage kredietvoorwaarden.• Gevolg: risicoaversie en “deleveraging”.• Problemen bij financiële instellingen.• Beperking kredietverlening VS.• Negatief effect op economische groei.• Turbulentie op financiële markten.• Negatief effect op dekkingsgraden pensioenfondsen.

Voorjaarscongres 2008

Muzikale samenvatting tweede presentatie

32

‘Fiduciair Management: afwentelen van risico?’

Dr. A.M. van Nunen

Investment Consultant bij Van Nunen & Partners

33

Onderwerpen

• Definiëring fiduciair management• Welke vormen komen we tegen? • Voor- en nadelen van die vormen• Wie zijn hierbij de partijen?

• Welke verantwoordelijkheden hebben partijen?

Definitie fiduciair management

Combinatie van 5 taken binnen één kader:• Advies (vanaf de asset-liability studie)• Portefeuilleconstructie: maximaal rendement binnen

een gegeven risicobudget• Managerselectie: best of class managers, met hun

optimale gewichten • Monitoring van het beleggingsproces (vooral

meting van risico)• Rapportering, volgens de eisen van de

toezichthouder en de wensen van de klant

Vergelijking met andere management modellen• Balanced management: vermijden van de valkuil dat één manager de

beste is (of tenminste goed is) in elke activacategorie en die, in combinatie, geen diversificatie geven. Bovendien: beter totaal risicomanagement.

• Management in huis: slechts de grootste fondsen hebben daarvoor voldoende know-how en kunnen voldoende talent aantrekken. Maar: zelfs zij zetten specialisten in.

• Taaksplitsing: portefeuilleconstructie en managerselectie in huis: dit vereist goede rekenmodellen, diep inzicht in alle beschikbare managers en voortdurende monitoring.

• Volledige uitbesteding (aan gespecialiseerde firma’s en verzekeraars): dure overgave. Fiduciair management is het tegenovergestelde: bestrijd de toegenomen complexiteit met sterker management.

• Alle: betere toewijzing verantwoordelijkheden.

Traditioneel asset management model

Verplich-

tingen

Strategischeassetmix

Benchmark selectie

Risicobudgetering

Manager monitoring

Overall

performance

-

Consultants

Actuaris

1 2 3 4

Managerselectie

Asset manager

Benchmark selectie

Risico budgetering

Strategische

asset mix Verplich-

tingen

Manager selectie

Manager monitoring

Overall performance

1 2 3 4

ActuarisFiduciair manager

Nieuw fiduciair management model

Trends

• Toenemende complexiteit (nieuwe producten en meer volatiliteit in financiële markten, regulering, IFRS, toenemend belang van beleggingsopbrengsten) wurgt kleinere fondsen.

• Reacties: verkoop van ondernemingspensioenfondsen, scheiding tussen bedrijf en pensioenfonds, fusie van fondsen, overgang van DB naar DC. En: fiduciair management.

• Verkoop en fiduciair management komen neer op “one stop shop”. Verkoop is een dure overgave, FM impliceert vele onderaannemers.

• Voordelen van one stop: asset allocatie en managerselectie in één hand garandeert een efficiënt gebruikt van het risicobudget omdat beslissingen over marktrisico versus actief risico en de combinatie van managerstijlen geïntegreerd zijn.

Welke vormen komen we tegen?Verschillende, maar vaak niet de goede.• Twee fiduciairs voor constructie en selectie. Dat werkt niet: bij tegenvallers

is er managing blame in plaats van managing de portefeuille. • Portefeuilleconstructie in huis, selectie en monitoring extern: kan, maar

voldoende omvang van de organisatie is vereist.• Fiduciair neemt teveel belangrijke beslissingen.• Fiduciair neemt een te groot deel van de assets under management voor zijn

rekening.• Fiduciair garandeert de uitkomsten (Engeland): te duur en in wezen gelijk

aan de laatste mogelijkheid.• Verkoop aan een verzekeraar (ook dat wordt fiduciair management

genoemd): het tegenovergestelde van FM.

Wie is hierbij partij?Bij de besluitvorming over het te volgen model, nagenoeg nooit de

pensioengerechtigde. Na genomen besluit:• FM = vermogensbeheerder: fonds min of meer buitenspel. Te dure

optie (Waarom zou hij anders het fonds kopen?). • Verkoop aan verzekeraar of vermogensbeheerder: fonds per definitie

buitenspel. Ook te duur. Bovendien: gegarandeerd rendement is per definitie te laag rendement; een pensioengerechtigde heeft recht op onzekerheid.

• Taaksplitsing tussen fiduciairs en tussen fonds en fiduciair: dezelfde partijen als bij FM sec. Dat is, onder omstandigheden, werkbaar

Welke verantwoordelijkheden hebben partijen?

Het antwoord bepaalt het model.• Als de “fiduciair” de verantwoordelijkheid voor het resultaat

overneemt, is het pensioenfonds “verkocht”. Te dure oplossing, pensioengerechtigde betaalt.

• Als belangrijke beslissingen genomen worden door de fiduciair, is het fonds op de verkeerde weg. De verantwoordelijkheid voor risicobudget, constructie en managerselectie blijft bij het fonds.

Er is maar één fiduciair model: het fonds blijft in control.

Verdeling van verantwoordelijkheden in een juiste fiduciaire setting

• Belangrijkste constatering: fonds blijft de belangrijkste beslissingen nemen: welke activaverdeling (tot in detail) met (deel-) benchmarks, welke managers, mate van matching, etc.

• Fiduciair: adviseert in alle aspecten, heeft een holistische benadering met alle alternatieven, doet voorstellen, maar beslist niet. Hij is verantwoordelijk voor die adviezen en voor de operationele gang van zaken, monitoring en rapportage.

• Bestuur blijft dus op de bok, heeft nu echter betere teugels. Dat kan ook niet anders: wetgever staat niet toe dat beleid uit handen wordt gegeven. Fonds moet dat ook niet willen. Met hulp van een goede fiduciair wordt voldoende expertise in huis gehaald om de taken uit te kunnen voeren.

Recente ontwikkelingen • Don Ezra (2006): “…fiduciary management is no longer a question of

‘whether’, but of ‘when’ and ‘who’”.• Mc Kinsey (2006): markt in Nederland groeit sterk, tot 100 miljard in

2007. Deze schatting is ver overtroffen: ongeveer 120 miljard op dit moment.

• KPMG (2007): 50% (!) van de Nederlandse pensioenfondsen bekijken fiduciair management. Nog opmerkelijker: 70% van de grotere Nederlandse fondsen overwegen de overstap.

• Bedrijfsfondsen nemen het voortouw.• Toenemende belangstelling in het buitenland. • Het aantal aanbieders neemt toe.

Voorjaarscongres 2008

Muzikale samenvatting derde presentatie

44

Voorjaarscongres 2008

Paneldiscussie en afsluiting:

o.l.v. Mr. W.J.J. Koeleman

bestuurslid KPS

45

Voorjaarscongres 2008

Borrel & NapratenPresentaties binnenkort op website kringkps

46