OVERZICHTDEEL1:STRESS

1. watisstress1.1. watiseenstressor1.2. persoon-omgevingfit

2. Theoretischebijdragenaandestudieoverstress2.1. vechtofvlucht2.2. Selye’sgeneraladaptationsyndrome

2.2.1. Kritiek2.3. Tend-and-befriend2.4. Psychlogischeappraisalenervaringvanstress

2.4.1. Primaireappraisalprocessen2.4.2. Secundaireappraisalprocessen

2.5. Fysiologievanstress2.5.1. Sympathischeactivatie2.5.2. HPAactivatie2.5.3. Effectenvanlangetermijnstress2.5.4. Individueleverschilleninstressreactiviteit2.5.5. Fysiekerecoveryprocessen2.5.6. Allostatischelading

3. watmaaktevenementenstressvol3.1. assessingstress3.2. dimensiesvaneenstressvolevent

3.2.1. negatieveevents3.2.2. oncontrolleerbareevents3.2.3. ambiguousevents3.2.4. overload3.2.5. welkestressoren?

3.3. moetstresszopercievedwordenalsstessvol?3.4. kunnenpersonenaanpassenaanstress?

3.4.1. Psychischeadaptatie3.4.2. Fysiekeadaptatie

3.5. Moeteenstressorbljvendurenomstressvoltezijn?3.5.1. Anticerendopstress3.5.2. Aftereffectenvanstress

4. hoeisstressbestudeerd4.1. labo4.2. inducingziekte4.3. stressvollelevensevent4.4. dagelijksestress

5. bronnenvanchronischestress5.1. PTSD5.2. Langetermijneffectenvaneenvroegstressvolle

ervaringinleven5.3. Chronischestressvollecondities5.4. Chronischestressengezondheid5.5. Stressophetwerk

5.5.1. Werkensedentairelevensstijl5.5.2. Overlading5.5.3. Ambiguityenrolconflict5.5.4. Socialerelaties5.5.5. Controle5.5.6. Werkloosheid5.5.7. Andereoccupationaluitkomsten

5.6. Enkeleoplossingvoorwerkplaatsstressoren5.7. Combinatiewerkenfamilierollen

5.7.1. Vrouwenenmultiplerollen5.7.2. Protectieveeffectenvanmultiplerollen5.7.3. Mannenenmultiplerollen5.7.4. Kinderen

Figuur6.1Figuur6.2Figuur6.3Figuur6.4Figuur6.5BOX

- kanstressinvloedhebbenopzwangerschap- PTSD- Dormitorycrowding- Metingvanperceivedstress- Metingvandailystrain- Racisme

DEEL2:MODERATORSVANDESTRESSERVARING

1. copingmetstress1.1. persoonlijkheidencoping

1.1.1. negativiteit,stressenziekte1.2. copingresources

1.2.1. optimisme1.2.2. psychologischecontrole1.2.3. stressvollemedischeproceduresencontrole

verbeterendeinterventies1.3. aanvullendecopingresources1.4. copingstijl

1.4.1. approachvsavoidance1.5. probleem-gefocustvsemotie-gefocustcoping1.6. specifiekecopingstrategieën

2. copingenexterneresources2.1. bronnenvanresilience

3. copinguitkomsten4. socialesteun(socialsupport)

4.1. wat4.2. effectenoppsychologischdistress4.3. effectenopfysiekenneuro-endocriene4.4. responsestostress4.5. effectenopziekteengezondegewoontes4.6. biopsychosocialewegen

4.6.1. genetischebasissen4.7. moderatievanstressdoorsocialesteun

4.7.1. extractingsteun4.8. watvansteunishetmeesteffectief

4.8.1. matchingsteunmetstressor4.8.2. steunvanwie?4.8.3. Dreigingenopsocialesteun

4.9. effectenvanstressopsteunproviders4.10. enhancingsocialesteun

5. copinginterventies5.1. mindfulnesstraining5.2. disclosureencoping5.3. copingeffectiviteittraining5.4. stressmanagement5.5. basistechniekenvanstressmanagement5.6. eenstressmanagementprogramma

5.6.1. identificerenvanstressoren5.6.2. monitorenvanstress5.6.3. identificerenvanstressantecedents5.6.4. vermijdenvannegatieveself-talk5.6.5. huistaken5.6.6. acquiringvaardigheden5.6.7. nieuwedoelenzetten5.6.8. volhoudeninpositieveself-talkenself-instructie5.6.9. anderecognitieve-gedragsmatigetechnieken

gebruiken&5.7. relaxatietrainingenstressmanagement5.8. supplementairestressmanagementvaardigheden

Figuur7.1Figuur7.2BOX

- religie,copingenwell-being- thebriefCOPE- aids- issociaalgezelschapeenbelangrijkdeelvanjeleven?

I. WATISSTRESSdefinitie:negatieveemotioneleervaringdiesamengaatmetvoorspelbarebiochemische,psychologische,cognitieveengedragsmatigeveranderingendiegerichtzijntoteenstressvoleventofhettegenwerkingvandeeffectenervan.

EENSTRESSORstressor=stressvoleventhoeeenstressorwaargenomenwordtbepaaltofhetalsstressvolwordtervaren

PERSOON-OMGEVINGFITstressishetgevolgvaniemandsappraisal(waarnemingeninterpretering)processen: =hetassessmentofiemandspersoonlijkeresourcesvoldoendezijnomtegemoettekomen aandeeisenvandeomgeving.(fit) Alsresourcesvaneenpersoonvoldoendezijnomtegemoettekomenaaneenmoeilijkesituatie,alsdepersoonwaarneemtvanzichzelfdathijvoldoenderesourcesheeft

àeenbeetjestressengevoelvanuitdaging

II. THEORETISCHEBIJDRAGENAANDESTUDIEOVERSTRESS

VECHTOFVLUCHTWalterCannonWanneereenorganismeeendreigingwaarneemt

àsnelarouselenmotivatieinhetlichaam,viasympathischzenuwstelsel(activerend)enendocriensysteem

àfysiekereactievanaanvallenofvluchten (evolutionair)

Nu:fight:agressievereactie;flight:socialewithdrawal,withdrawaldoormiddelmisbruik(drugs,alcohol)Vroegersnellereactiebelangrijkinoverleving,nueerderschadelijk(vaakonnodigeperceptievandreiging)

SELYE’SGENERALADAPTATIONSYNDROMEHansSelyeGeneraladaptationsyndromOnderzoekmetratten:stressorenzoalsvermoeidheidenextremekoude.Allestressoren,onafhankelijkvanwelktype,wordengeproduceerddoorzelfdepatroonvanpsychologischeveranderingen:vergrootadrenalecortex,gekrompenthymusenlymfeglands,zwereninmaakendarmBijdreigingmobiliseertsysteemzelfvooractie.Doorherhaaldelijkeofverlengdeblootstellingtotstress:wearentearophetsysteemGeneraladaptationsyndroom:3fases

- Alarm- Resistance,weerstand(efforttotcoping)- Exhaustion,uitgeput(bijfalen)

Fig.6.1.

Evaluatievantheorie: + algemenetheorieoverreactiesopbredevariatiesvanstressoren fysiekemechanismenvoorstress-ziekterelatie(derdefaseverantwoordelijkvolgensSelye) - kleinerolvanpsychologischefactoren,psychologischeappraisalbelangrijkinstress(Lazarus) nietallestressorenveroorzakenzelfdeendocrinologischereacties(Kemeny) ervarenverschillendeeffectenvanstresswnreenstressoraanwezigiseninanticipatieervan

TEND-AND-BEFRIENDS.E.Tayloreta.TheorievanreactiesopstressSamengaandmetfightenflight.Mensenreagerenopstressmetsocialeaffiliationenbepaaldgedragtovnageslacht(vooralvrouw).Reactienietenkelopzichzelfgerichtmaarookopomgevingdiezewillenbeschermen.

Onderliggendebiologisch:hormoonoxytocine(stresshormoon)extrabeïnvloeddooroestrogeenHogerelevelsvanoxytocine:kalmerenrelaxterreagerenAndereinvloedvanopioidsTheorieintegreertsociaalgedraginstressprocessen.

PSYCHOLOGISCHEAPPRAISALENERVARINGVANSTRESSBelangrijkinhetfeitofeeneventalsstressvolwordtervaren.

Primaireappraisalprocessen Lazarus

Nieuweofveranderendeomgeving:primaireappraisalombetekenisvangebeurtenistebepalen Schadedieaanaangerichtis(harm) Mogelijketoekomstigeschade(threat) Potentieelomeventteoverkomeneneruitteprofiteren(challenge) Speismanetal.Onderzoekmetfilms. Stresswasintrinsiekmetgruesomefilmenwasafhankelijkvandeappraisal.

Secundaireappraisalprocessen Ophetzelfdemomentalprimaire. Assessmentofjecopingabilitiesenresourceshebtomstressortegemoettekomen Subjectievestresservaringisbalansvanprimaireensecundaire Mogelijkereactiesopstress: (vrijwilligofonvrijwillig/automatisch) Fysiek Cognitief overtuigingenoverschadeofdreiging,oorzakenencontroleerbaarheid Afgeleidzijn,moeitemetconcentratie,verstoringvancognitievetaken(Cohen) Intrusieve,repetitieveofmorbidegedachten Emotioneel angst,opwinding,schaamte,woede,depressie,stoïcisme,ontkenning Gedragsmatig confronterendeactietegenstressor(fight),withdrawal(flight)

Fig.6.2

FYSIOLOGIEVANSTRESSTweebelangrijkeinterrelaterendesystemen: xsympathisch-adrenomedullair SAM xhypothalamic-pituitaryadrenocortical HPAFig.6.3

Sympathischeactivatie Cerebralecortexstartkettingreactiedoorappraisalvanstessor Naarhypothalamus(invloedsympathischzenuwsysteem,fightorflight,Cannon) Stimuleertmedullavanadrenaleglands Medullaadrenaleglandsneurotransmittersvrij:catecholamine-epinephrine(EP)Norepineprhrine(NE) (invloedopcrankedupfeeling)

reactiesympathischearousal: bloeddrukstijgt,hartritmestijgt,zweten,constrictievanperifere bloedvezels +invloedopimmuunsysteemenweefsels parasympathischsysteemisbelangrijkvoorrust. HPAactivatie Startalsreactieopstress. Vanuithypothalamuscorticotrophin-releasingfactor(CRF)datpituitaryglandstimulereert Pituitaryglandproduceertadrenocorticotropichormoon(ACTH)datadrenalecortexstimuleert Adrenalecortexlaatglucosecorticoïdenvrij(waarvancortisol,belangrijkbijontstekingenparasymp)

HPAactiveertookgroeihormoonenprolactine. Dagelijksecortisolpatronenkunnenverhoogdzijn.(Powell)ofalgemeneverplattingvandiurnalritme.EffectenvanlangetermijnstressHoestressziektekanbeïnvloeden:

weervarenvaakdesnellereactiesvanstressmaarookveellangetermijngevolgen.

-EPenNEkanleidentotonderdrukkingvancellulaireimmuunfunctie-bloedddruk,verhoogdhartritme-neurochemischeschommelingen,kanbijdragenaanpsychiatrischeziekte-catecholamineseffectoplipidlevelsenfreefattyacids,kanbijdragenaanartherosclerose-destructievanneuroneninhippocampus:verbalefunties,geheugen,concentratie-depressie-chronischeHPAactivatie:hogewaist-to-hipratio-invloedvanHPAissignificanterdaninvloedvansympathischeactivatie-ziekteookmogelijkdoorinfectiesdooronderdrukkingimmuunsysteem-slechteslaapkwaliteitisindicatorvanchronischestressengevolgenervan

IndividueleverschilleninstressreactiviteitReactiviteit:matewaarinerveranderingontstaatinautonomische,neuroendocriene,immuunsysteemdoorstress.Genetischedepositie,ofprenataal/vroegekindertijdontwikkeling(Jacobs)Heeftinvloedopkwetsbaarheidvanziekte.StudieCohen(stress-verkoudheid)Psychobiologischereactiviteittotstressiseenbelangrijkefactordieinvloedheeftopeffectendiestressophetlichaamheeftenkanbijdragentotwaarschijnlijkheidvandistressofziekte.Vooralbijdrageaanontwikkelingvanhypertensieencardiovasculaireziekte.FysiekerecoveryprocessenRutledgeetal.

Inabiliteitom(snel)teherstellenvaneenstressvolevent:cumulatieveschadevanstress.Personenondermeerstress:langeretijdnodigvoorcortisollevelsweernormaalworden(Perna,McDowell)Belangrijkebijdrageaanlangetermijn-effectenvanstress

Box:kanstressinvloedhebbenopzwangerschap? Stress:invloedopimmuunenendocriensysteemdatinvloedheeftopfoetus Verhoogdecortisollevelsgevensignaaldathettijdisomgeborenteworden Bescherming:socialesteun(vooralpartner),controle,zelfwaardering,optimisme Angstmaaktheterger:interventiesopverminderenvanangstkunnenhelpen

AllostatischeladingNormaleresponsopstressisarousalmaarovertijdkandezereactiewegebbendooruitputtingenzocumulatieveschadeveroorzaken McEwenenStellar:conceptvanallostatischeladingFysiekesystemeninhetlichaamdefluctuerenomtegemoettekomenaaneisenvanstress(allostasis)Naeentijdstapeltallostatischeladingzichop(fysiekekostenvanchronischeexposure:defluctuatiesenverhoogdeneuraleenneuroendocrienereacties) indicatorenvanopstapelingallostatischelading: verminderedecel-immuniteit cortisolinresponstotstressnietkunnenafzetten verlaagdeHRvariabiliteit verhoogdeepinephrine hogewaist-to-hipratio vollumevanhippocampus problemenmetgeheugen hoogplasmafibrinogeen hypertensieuitkomst:versneldeverouderingvaneenorganismestress-ziekte;zowellangealskortestressheeftinvloedopacute(infectie)ofchronischeziekte(cardiovasc)stressaltijdinetiologie,verloopvanziekteofinbeide.

III. WATMAAKTEVENEMENTENSTRESSVOLassessingstressveelindicatorenvanstresszelfbeoordelingen,levensveranderingen,emotioneledistress,gedragsmatigemetingen,fysiekemetingenvanarousal,biochemischemarkers,..àallemaalbruikbareindicatorenelktypeindicatorheeftproblemendoorbiases,meerdereinterpretaties,…Baum:aanradenvoorhetgebruikvanmeerderemetingenenindicatoren

dimensiesvaneenstressvolevent(5)negatieveevents

meerstressdanpositieveevents sterkerelatiemetpsychologischedistressenfysiekesymptomen(Sarason) effectenvanstressopzelf-concept,zelfwaardering,controle,identiteit 1uitzondering:negatiefzelfbeeldhebben,positievelifeeventsmglnegatiefeffectopgezondheid

oncontroleerbareevents oncontroleerbaarofonvoorspelbaar gevoelcontroleinvloedopsubjectievebelevingenbiochemischereacties(catcholamine) ookinvloedopimmunosuppressieveeffecten

ambiguouseventsoverloadtypestressoren

Gevoeligervoorstressincentralelevensdomeinen wantbelangrijkeaspectenvanzichzelfmeergeïnvesteerd(Swindle)

waarnemenvanstressStressiseensubjectieveenobjectieveervaring.Repetti:studieinairtraffic:zowelsubjectievealsobjectievemetingenonafhankelijkgemetenhaddeneenvoorspellingoppsychologischedistressengezondheidsklachtenCohen:verkoudheid,objectievestressvolleeventsenwaarnemenvanstressvoorspellingvanverkoudheid

AanpassenaanstressAlsstresspermanentwordt,ontwikkelenmensendanchronicstrain?Afhankelijkvantypestressor,subjectieveervaringenindicatorvanstress.

Psychischeadaptatie Meestemensenkunnenaanpassen. Kwetsbaregroepen(kinderen,ouderen,armoede)negatievereeffectenbijchronischestressoren Hulpeloosheid,wantervarenmeestalalweinigcontroleoverlevenendannogeensextrastress. Ondankspychischeaanpassingishetwelnogmogelijkdaterfysiekeveranderingenblijven.

Fysiekeadaptatie Lagelevelsvanstress:gewenningmogelijk.Maarbijmeerintenseschade.(cumulatief) AanpassingmeerbijHPAdansympathischeresponsenvanstress.

DuurvanstressorMoeteenstressorblijvendurenomstressvoltezijn?Mensenvloekenzegen:mogelijkheidomteconceptualiserenvoorereffectiefietsmaterialiseert.àonzecapaciteittoworry,piekeren,zorgenmaken

Anticiperendopstress Kanevenstessvolzijnalsstressdieontstaatzelf(Wirtz) Onderzoekcardiovasculaireactiviteitpreexamen;zorgenerovermakenmeerstresservoor(Sausen)

Aftereffectsvanstress Vbverminderdeprestatieenaandacht Kunnenlangblijvenvoortduren,ookalsstessorallangwegis. Box:PTSD;post-traumaticstressdisorder Slachtoffervaneenhogestressvolleervaring.Aftereffectendieblijvenvoortbestaan. OnderzoekGlassenSinger:geluidtijdenslerenenproeferna;presteerdenlager.(geluidtijdens studerenwasmaarafentoeenvooralstresserend.àinvloedopcognitieveprestaties onderzoekCohenenSpacapan:shoppenonderstress,mensenminderhelpendieinnoodwaren reden:exposurevoorlangereperiodeheeftcumulatieveeffecten:reservesopgebrandenresistentie breektafwanneereenpersoonmoetcopenmeteenstressvolevent.

IV. ONDERZOEKNAARSTRESSverschillendemethodesvoorhetmetenvanstressenmetenvaneffectenoppsychol.enfysiekegezondh.

INEENLABOexposetotkortetermijnstressvolleeventsenimpactobserverenacutestressparadigmameten:reacties(fysenpsych),welkeeventsstressvol,hoereactiesbeïnvloeddoorpersoonlijkheid,steun,aanwezigheidvanchronischestress,…(vb.Invloedvanvijandigepersoonlijkheid,aanwezigheidpartner,..)

INDUCERENZIEKTEvb.Cohen(exposuretotziekte,virusendandereacties/invloedvanstressmeten)

STRESSVOLLELEVENSEVENTRahe:aanpassenaaneenomgeving–waarschijnlijkheidopstressishoogàvragenlijststressvollelifeeventsProblemenvanvragenlijst: Sommigeitemszijnvaag,individueleverschilleninervaringen,positieveennegatieveeventsenevents dieeenpersoonbewustkieststaanerookin,geenevaluatieofeventsuccesvolisopgelost,tijdtussen stressenziektevarieert(kanongeziengroeienvoorjaren)

DAGELIJKSESTRESSdailyhasslesvooralcummulatieveimpactveroorzakenpsychologischestress,fysiekesymptomen,meergebruikvangezondheidszorg(Bolger)meetinstrumentvoorkleinestressvolleevents(hasslesscale)(Lazarus)

V. BRONNENVANCHRONISCHESTRESSmatevanaanpassenmogelijkmaarmeestalwelschadedieblijft.Vaaksnelnieuweproblemen.(Brown)

PTSDCf.BoxOokalseenstressorgeenPTSDwordtkanhetschadebrengen.

LANGETERMIJNEFFECTENVANEENVROEGSTRESSVOLLEERVARINGINLEVENRepettivanvroegestressoren,stressorenuitvroegerekindertijdàallostaticloadviewvb.Chronischemishandeling,misbruik,..matigefamilialestresskanrisicoopziekteookverhogen“riskyfamilies”ofstresserendesystemenontwikkelingvansystemendiebelangrijkzijninregulerenvanstresskunnenverstoordwordenwarmteensteunvanomgevingbelangrijkoplatereuitkomsten.

CHRONISCHESTRESSVOLLECONDITIESDurenlangerdantweejaarInvloedopontwikkelenvandepressie(Brown)VooraloncontrolleerbarestressorenChronischestraininvloedoprelatietussenspecifiekestressorenennegatieveeffecten(Pike)

CHRONISCHESTRESSENGEZONDHEIDMoeilijkomtebepalenoverwelkechronischestrainshetgaatVaakneuroticismeenpsychologischedistressaangeduiddanobjectievestressvolleconditiesVerschilinsocialeklasse(Grzywacz):armoede,misdaad,ea.variërenmetSESengelinktmetgezondheidOokkinderenuitlagereSESmeerrisicoBox.Racisme Effectenvanvooroordeelenracismeopgezondheid Afr.am.groteregezondheidsrisico’s VerschilleninSES Stressorengerelateerdmetdiscriminatie,racisme,seksismehebbennegatieveinvloed(Landrine)

STRESSOPHETWERKStressophetwerk/occupationele/handelingsgerichtestressbelangrijkvoor:-identificerenvanbelangrijkestressorenvanhetdagelijkseleven-aanvullendbewijsvoorrelatiestressenziekte-belangrijkinpreventie-invloedopbeperkingenterugbetalingenvangezondheidszorg

Werkensedentairelevensstijl Officejobs,weinigactievelevensstijlinvergelijkingmetvroeger

Overlading Overladingvandeverschillenderollen Tedruk:meerstress,meerslechtegewoontes,meergezondheidsrisico’s

Invloedopchronischeactivatievanneuroendocrienesystemenencardiovasculairedoorovercommitment(Steptoe)verhoogdecortisollevels(Schlotz)velegebruikenweekendnietomteherstellenkaroshi(Japan)dooddooroverwerkperceptievanwerkoverladingheeftsterkererelatiemetdeuitkomsten

Ambiguityenrolconflict Tegenstrijdigeinformatiekrijgenovertakenenstandaardenvanverschillendemensen. Duidelijkefeedback–lagerelevelsvanstress

Socialerelaties Belangvansocialesteun,aanwezigheidvansocialerelatiesophetwerk Vooralbelangrijkwanneerlastigebaas

ControleWerkloosheid

Groteimpact,veelstress Negatievegezondheidsuitkomstendooroameerongezondegedragingen,meerstress Terugwerkvindenheeftpositiefeffect Onzekerheidmoeilijk.Stabiliteitisprotectievefactorvangezondheid(Rushing)

AndereoccupationeleuitkomstenMinderparticipatie,absenteïsme,ontslag,luiheid,jobontevredenheid,sabotage,slechteprestaties,…

EnkeleoplossingvoorstressorenophetwerkRahe:tabel(interventievoorstressopwerk)àassessmentvanstress-gerelateerdeproblemen,persoonlijkefeedbackkleinegroepenincounselingsessiesvszelfhulpgroepmetfeedbackviamailzelfskortetermijnsessiesmetstressmanagementensocialesteunposinvloedopstressophetwerk

COMBINATIEWERKENFAMILIEROLLENVrouwenenmultiplerollenEmmonsetal.WanneerinbeidehogeverwachtingenenverantwoordelijkhedenWerkenenkinderen:hogerelevelsvancortisol,hogerecardiovasculairereactiviteit,meerhomestraindanzonderkinderen.

ProtectieveeffectenvanmultiplerollenKanookpositiefzijnvoorwelzijn,zelfwaardering,self-efficacyenlifesatisfaction(Verbrugge)Afhankelijkvanresourcesdieaanwezigzijn,controleenflexibiliteitinomgeving,inkomen,hulpinhuishouden,goedekinderzorg,eenpartnerhebben(vooralsteunendenhelpendook)

MannenenmultiplerollenOokmannenstressbijcombinerenvanverschillenderollenMeerstressoverfinanciëleenwerk(verschilmetvrouwen)TevredenheidinrolalsouderisbelangrijkOokhieriscombinereneenbeschermendefactoreOverladingophetwerk:minderinteractiemetdekinderen,meerconflict

KinderenFalenopschoolofinsocialeleven(gepestworden),moeilijkhedenopschool,moeilijkkarakter,..invloedInvloedvanbuitenafhebbenookinvloedopkinderen(stressorenvanfamilie,ouders)Belangrijkomookkinderentezieninvisievanstress.

DEEL2:MODERATORSVANDESTRESSERVARINGStressmoderators(=‘bemiddelaars’)=effectophoestresservarenwordtenwelkeeffectenhetheeft

VI. COPINGMETSTRESSgrotevariatietussenmensenhoeerwordtgereageerdopstresssappraisalbelangrijkefactorcoping=gedachtenengedragingendiegebruiktwordenomomtegaanmetdeinterneenexterneverwachtingenvansituatiesdiealsstressvolwordenervarenverschillendekenmerkenvancoping: dynamischproces debreedtevancoping:veelactiesenreactiesopstressvolleomstandighedenfig.7.1.diagramvanhetcopingproces

persoonlijkheidencopingpersoonlijkheidbeïnvloedthoeiemandcopedmeteeneventzowelvanuitdegenen(Kozak)alsvanuitomgevingsfactoren(Repetti)

negativiteit,stressenziektenegatieveaffectiviteit(Watson)eenpassievenegatievestemmingdiebestaatuit: angst,depressieenvijandigheidhogenegatieveaffectiviteitàdistress,discomfort,ontevredenheidinveelsituaties meergebruikvanalcohol,depressievestemming,suïcidalegedachten≈neuroticismerelatietussennegatieveemotiesenastma,artritis,zweren,hoofdpijn,coronairehartziekte(Friedman)psychologischedistress(depressie,angst,vijandigheid,woede)kunneneenkernvormenvooreen‘disease-pronepersonality’.Invloedopgevoeligheidvanbepaaldemensenopstoornissenrelatietussennegatieveaffectiviteitenverhoogdecortisoldatadrenocorticaleactiviteitverhoogtbelangrijkebiopsychosocialelinktussennegatieveaffectiviteitennegatievegezondheid(Polk)zowelinsubjectieveklachtenalsinobjectievemetingenwerdnegatieveaffectiviteitaangeduidalsaspectdiekwetsbaarheidopziekteverhoogd

copingresourcespositieveemotionelelevensstijl:linkmetlagerecortisol,beterereactieopvaccinatiesenbetereweerstandtegenziekte

optimisme Scheier: linkoptimismeeneffectieverecopingenminderrisicoopziekte Assessment:theLifeOrientationTest(LOT-r) Brissette: linkoptimismeenervarenvanminderstressendepressie,meersocialesteunervaren Enpositiefherinterpreterenvanstressvolleevents Cohen: positievestemmingleidttotfysiekeveerkracht Segerstrom: optimismepromootmeeractieveenvolhardendecopingmetlangetermijnvoordelen Scheier: optimismebelangrijkepredictorvancopingtijdensrecoverynaeenoperatie Snellererecovery,snellerterugnaarnormaalleven,meerqualityoflife Algemeen: gezondheidsvoordelen,fysiekfunctioneren,verminderdebloeddruk,minderangstig Enbeschermingtegenneveneffectenvankankerbehandeling,depressie,kanker prevalentie,verliesvanpulmonairefunctie,disruptievansocialelevenenparticipatie maarnietaltijdpositief! Optimistischemensenzijnvaakvolhardenerinhetbereikenvandoelen alsverwachtingenniettegemoetkomen,wanneererveelmoeite gedaanwordtmethetcopentegeneenstressorenmaaronsuccesvol kanermeerstressontstaanenvermindertimmuunfunctioneren

psychologischecontrole Tayloretal. Psychologischecontrole=overtuigingomeigengedrag,invloedopomgevingtebepalenengewilde uitkomstenkanbepalen.(sterkerelatiemetself-efficacy) Thompson:relatiemetemotioneelwelzijn,beterecoping,gezondheidengezonderegedragingen enbetereprestatieopcognitievetaken effectenvanpsychologischecontrolewordenvaakgebruiktininterventiesvoorhetpromotenvan goedegezondheidsgewoontesencopingmetstressvolleevents(vboperatie,medicatieprocedure) alsomgevingalscontroleerbaarervarenwordteneffortsvancopingslagendaniserminderstress

stressvollemedischeproceduresencontroleverbeterendeinterventies control-enhancinginterventies:vaakgebruiktinverschillendeprocedures makengebruikvaninformatie,relaxatie,CBT(vbandersdenkenoverdesituatieensensaties) succesinverminderenvanangst,verbeterenvancoping,enmensenmeerensnellerinvloedopeffecten vooralmensendiehoogverlangenhebbenomcontroletekrijgen maarnietaltijdpositief! Kanmeerverantwoordelijkhedengevendaniemandwil teveelcontroleookstressvolzijn

aanvullendecopingresourceselementenmeteenpositiefeffectopcopingenverminderenvanstressendeeffecten:-hogezelfwaardering(self-esteem)-persoonlijkheidskwaliteitendieonderegosterktevallen:afhankelijkheid,vertrouwen,teweinigimpulsief-zelfvertrouwen(vakeractieverecoping)-eengevoelvancoherenceoverhetleven-eengevoelvandoelenbetekenisinhetleven-humor-vertrouweninanderen-religie-conscientiousness

copingstijl=eenmeerspecifiekindividueelverschilinhoemensenreagerenopstress.

approachvsavoidance(benaderenvsvermijden) vermijden–minimaliseren benaderen–confronteren nietéénvandetweeisbeterdandeander.Elkzijnvoor–ennadeel benaderen +wanneeriemandkanfocussenopdeinformatieaanwezigindesituatie +vooraloplangetermijn vermijderen +bijkortetermijnbedreigingen maarveelstudiestonenookonsuccesvolleresultatenvandezestrategie

probleem-gefocustvsemotie-gefocustcoping probleem-gefocust: actievepogingenomietstedoenopeenconstructievemanieromstressê ontwikkelentijdensdekindertijd emotie-gefocust: pogingenomemotiesteregulerendieervarenwordenbijdestress ontwikkelenlaterdanprobleem-gefocust 2manieren:emotioneledistress(rumineren),emotionelebenadering(focus) vooralgebruiktdoorvrouwen besteombeidetegebruiken.Allebeibruikbaarmaarinsommigesituatiesenebeterdanandere werkgerelateerdeproblemen:probleemgefocust gezondheidsproblemen:emotiegefocust

specifiekecopingstrategieënCarver:metingomcopingstrategieëntemeten:TheBriefCOPE14elementen:actievecoping,acceptatie,afleiding emotionelesteungebruiken,instrumentelesteungebruiken humor,positievereframing,plannen ontkennen,ventileren,schuldopzichzelf(self-blame) religie,anderegedragingen,middelengebruikpersonendiekunnen‘shiften’tussendeelementenafhankelijkvansituatiehebbeneenbeterecoping.Flexibelecopershebbenbeteregezondheidsuitkomsten.

VII. COPINGENEXTERNERESOURCEScopingisnaastinterneresources(cf.VIcopingresources)ookbeïnvloeddoorexterneresourceszoalstijd,geld,educatie,eengoedejob,vrienden,familie,levensomstandigheden,aanwezigheidvanpositievelifeevents,afwezigheidvananderelifestresssorengrotereresourcesàbeterecopingeenbelangrijkeisSEShogereSES –minderemedischeenpsychiatrischstoornissen –minderemortaliteitfig7.2

VEERKRACHT(RESILIENCE)-positievelifeevents,positieveemoties,kansenomterusten,relaxatie-invloedvaneducatie,vrijwilligerswerk,deelnameinhetleven-activiteitenomteherstellenvanstresszoalsvakantie(Gump)-psychologischeveerkrachtisgekarakteriseerddoordemogelijkheidomterugbetertewordennanegatieveemotioneleervaringenenflexibelaantepassenaandeeisenvanstressvolleervaringen(Fredrickson)ofinstaatzijnompositieveemotiestehebbenzelfinstressvolleervaringenBox:copenmetaids -socialesteuneninformatiezoeken(netwerkvanmensen,familie,therapeut) -directeactie(levensstijlveranderen,papierwerkinordebrengen) -strategieënvanafleiding,ontsnappenenvermijden(-drugs,+andereelementenomoptefocussen) -emotioneleregulatieenventilatie(emotiesanalyseren,jezelftoestaanslechttevoelen) -persoonlijkegroei(vanweinigzelfwaarderingenzelfvertrouwenteruggroeien,sterkerworden) -positiefdenkenenherstructureren

VIII. COPINGUITKOMSTENcopinghoofdtaken: -verminderenvanschadelijkeomgevingenverbeterenvanvooruitzichtenvanrecovery/herstel -tolerantieenaanpassingaannegatieveelementen -eenpositiefzelfbeeldbehouden -emotioneelequilibriumbehouden -voldoening-gevenderelatiesmetanderenonderhoudencopinguitkomsten:meten vanfysiekeenbiochemischefuncties(arousalendeindicatorenervanlager) ofenwanneer/hoesneliemandterugkeertnaarprestressactiviteiten verminderdepsychologischedistress(angst,depressie) ofdestressvolleeventsstoppen,verminderenofverkorten

IX. SOCIALESTEUN(SOCIALSUPPORT)eenbelangrijkebeschermendefactorsocialebandenenrelatiesmetanderen:emotioneletevredenheid,verdovenvaneffectenvanstress,hulpbijcopingenverminderendatstresskanleidentotslechtegezondheid.

WATdefinitie:informatievananderendatjegeliefdbent,datzeomjegeven,gewaardeerdworden,deelzijnvaneennetwerkvancommunicatieengedeeldeverplichtingen.Vanouders,echtgenoot/partner,anderefamilieleden,vrienden,socialeencommunitycontracten,eenhuisdierVormenvansocialesteun: tangibleassistence:materiëlesteun(services,financiëlesteun,middelen) Informationelesteun:overdestressvolleeventsombetertebegrijpen Emotionelesteun:bevestigingdatjegewaardeerdwordt,warmteenzorgVooralperceptievansocialesteunisbelangrijk.Negatieveelementen: iemandstijdenaandachtopeisen–schuldgevoel Iemandnodighebben–afhankelijkzijn–zelfwaarderingê

àhulpkrijgenenernietbewustvanzijnisdebestesocialesteun:ONZICHTBARESUPPORTbox:sociaalgezelschapCohenenPressman:autobiografieënenaantalrelaties+hoelangiemandleefdeonderzocht

EFFECTENOPPSYCHOLOGISCHDISTRESSeenzaamheidàgezondheidsrisico’s,meerslaapproblemen,meercardiovasculaireactivatiemoeitemetsocialerelatiesàrisicoopsocialeisolatieàmeerpsychologischedistressenrisicoopgezondheid

FYSIEKEENNEUROENDOCRIENEEFFECTENfysiekeenneuroendocrienereactiesopstresskunnenminderenacuutstressparadigmaonderzoekvanaanwezigheidvanpartnerbijvoorbeeldookeensteunendevideodatopdeachtergrondspeeltkanalhelpen(Thorsteinsson)kalmerendeeffectenwelgroteralsheteenvriendisdaneenvreemde(Christenfield)aanwezigheidvaneenhuisdier:HRnaarbeneden,lagerebloeddruk,snellerfysiekherstel(Allen,Beck)

EFFECTENOPZIEKTEENGEZONDEGEWOONTESsocialesteun:risicoopziektelager,snelheidvanherstelsneller,verlagenvansterftedoorziektehogekwantiteitenkwaliteitvansocialerelatiespositiefeffectopsterftesocialeisolatieisgrootrisicofactorvoordoodbijdierenenmensen(House)mensenmetgroteresocialenetwerkenminderwaarschijnlijkvoorverkoudheid(Cohen)andereonderzoeken: mindercomplicatiesbijzwangerschap,minderherpesaanvallen(koortsblazen) minderwaarschijnlijkommyocardialeinfarctentekrijgen,mindercvabijsclerosis, minderleeftijdsgerelateerdecognitieveachteruitgang,betereaanpassingbijcoronaire hartziekte,diabetes,longkanker,cardialeziekte,arthritis,kankervoordeelvansocialesteunkancumulatiefzijn(Seeman)invloedopgezonderegedragingensocialeinvloedopslechtegewoontesafhankelijkevandeomgeving,wantpeersdieroken,drinkenendrugsofveelmensenmethogelevelsvanstressindesocialeomgevinghebbennegatiefeffect.

BIOPSYCHOSOCIALEEFFECTENeffectenopcardiovasculair,endocrienenimmuunsysteembloeddruk,cortisol,waarschijnlijkheidvanziektebijstressgenetischebasisbijhetgebruikenvansocialesteun

MODERATIEVANSTRESSDOORSOCIALESTEUNtweemogelijkheden:-directeeffectenhypothese:socialesteuninnonstressvolleenstressvolletijden-bufferinghypothese:vooraltijdenssituatiesvanhogestress.Bijweinigstressweinigeffecten.Socialesteun alseenreserveenbrondieeffectenvanstressmindertenzorgtvoorbeterecopinghetgebruikvansocialesteunisbelangrijk:hoedesteunuitdesocialeomgevinghalendiejenodighebtinvloedvanpersoonlijkheid,socialevaardighedenencompetentie

WATVANSTEUNISHETMEESTEFFECTIEFeenvertrouwenspersoonhetmeesteffectief(Umberson)vertrouwenspersoondiepartner,echtgenootis,isbelangrijkvoormannenteveelofteintensievesocialecontactenkannegatieveinvloedhebbenopstress

matchtussenstressorendesteunverschillendestressvolleeventshebbenanderebehoeftesTHEMATCHINGHYPOTHESE(Cohen)Vbbehoefteaaneengesprekmetiemand,danistangiblesteunnietvantoepassingmaarwelinformationeleVbeensgoedwillenuithuilenbijiemand,danisemotionelesteunbeterdaninformationele

Steunvanwiepartner,familie,vrienden,…

dreigingenopsocialesteunconstantonderextremestress:continudistressuitenkananderenwegjagenàslechtesituatiewordtnogergerofalsiemandwaarvanjesteunverwachteenniet-steunendereactiegeeft

ZELFPROVIDERZIJNVANSOCIALESTEUNheeftookeenbeschermendefactoropstressaltruïsmevoordeligeeffectenopwelzijnhetgevoelvannodigtezijnvooriemand

VERBETERENVANSOCIALESTEUNprimaireinterventieverhogenvaneffectiviteitvanaanwezigesteunvanfamilie,vrienden,internetbuddiesininterventies

X. COPINGINTERVENTIES

MINDFULNESSTRAININGMBSR:mindfulness-basedstressreductionSystematischetraininginmediatieomreactiesvanstresstekunnenregulerenNognietechtbewijsvanlangetermijneffecten,maarwsseffectiefbijverminderenvanstress,angstendistress

DISCLOSUREENCOPINGafsluitenvanbepaaldeeventsisbelangrijkinverdergaanobsessievegedachtendieblijvendurenhebbennegatiefeffectpratenovertraumatischeeventsàpositievefysiekeeffectenaangetoondzoalsHRêschrijfoefeningenkunnenhelpenredenenwaaromschrijven,pratenkanhelpen:informatiekrijgenoverhetevent positievebekrachtiginginhetcopen emotionelesteunvananderen organiserenvangedachtenenbetekenisindeervaringvinden eenkansvanemotionele-approachcoping

COPINGEFFECTIVITEITTRAININGinterventiesgerichtopcopingcognitievegedragsmatigestressmanagementpsycho-educatie,reactieopstressorengewaarworden,oefenenvancoping-strategieën

STRESSMANAGEMENTtechniekenaanlerenvanstressmanagementprivéofinworkshops,inhetwerkveldbasistechniekenvanstressmanagementhelpeninhetverminderenvanrisicoopziektebelangrijkeinvloedophoofdpijnenhartziekte

basistechniekenvanstressmanagementdriefases: lerenwatstressisenstressorenlerenidentificereninhetleven vaardighedenvoorcopingaanlerenentrainen oefenenoptechniekentoetepasseninstressvollesituaties

voorbeeld:eenstressmanagementprogramma:CombatStressNow(CSN)fase1:identificerenvanstressorenfase2:monitorenvanstress(observerenvanzichzelfbijstress:cognitief,emotioneelenfysiek)fase3:identificerenvanstressantecedents(welkestressorenhebbeninvloedopdestress)fase4:vermijdenvannegatieveself-talk(identificerenvannegatievezelfpraatdieiemanddoetbijstress)fase5:huistakenenopdrachtenomermeeaandeslagtegaanindagelijkselevenfase6:acquiringvaardigheden(trainenopvaardighedenentechniekeninverschillendecontextenoefenen)fase7:nieuwedoelenzetten(vblerenpratenvooreenklas,alleenopreisgaan,..zakendiestressvolzijn)fase8:positieve‘self-talk’enzelfinstructie(wanneerdoelengezetlerenjezelfaanmoedigeneninstrgeven)fase9:anderecognitieve-gedragsmatigetechniekengebruiken,aanleren(insommigegevallen)

RELAXATIETRAININGENSTRESSMANAGEMENTfysiekeervaringvanstress,inspelenoprousalprogressievespiertraining,begeleidevisualisaties,mediatie,yoga,hypnoseinvloedophartritme,spierspanning,bloeddruk,ontstekingsreacties,energieenanderespanningenookinCSNprogrammarelaxatietraining:ademhaling,spierontspannen,herkennenvanfysiekespanning

SUPPLEMENTAIRESTRESSMANAGEMENTVAARDIGHEDENtime-managementenplannenassertiviteittrainingstresscarriers(identificerenvanstressdragersinjeomgeving,personen.Hoejehiermeemoetomgaan)