OVERZICHT DEEL 1: STRESS...OVERZICHT DEEL 1: STRESS 1. wat is stress 1.1. wat is een stressor 1.2....
22
OVERZICHT DEEL 1: STRESS 1. wat is stress 1.1. wat is een stressor 1.2. persoon-omgeving fit 2. Theoretische bijdragen aan de studie over stress 2.1. vecht of vlucht 2.2. Selye’s general adaptation syndrome 2.2.1. Kritiek 2.3. Tend-and-befriend 2.4. Psychlogische appraisal en ervaring van stress 2.4.1. Primaire appraisal processen 2.4.2. Secundaire appraisal processen 2.5. Fysiologie van stress 2.5.1. Sympathische activatie 2.5.2. HPA activatie 2.5.3. Effecten van lange termijn stress 2.5.4. Individuele verschillen in stress reactiviteit 2.5.5. Fysieke recovery processen 2.5.6. Allostatische lading 3. wat maakt evenementen stressvol 3.1. assessing stress 3.2. dimensies van een stressvol event 3.2.1. negatieve events 3.2.2. oncontrolleerbare events 3.2.3. ambiguous events 3.2.4. overload 3.2.5. welke stressoren? 3.3. moet stress zo percieved worden als stessvol? 3.4. kunnen personen aanpassen aan stress? 3.4.1. Psychische adaptatie 3.4.2. Fysieke adaptatie 3.5. Moet een stressor bljven duren om stressvol te zijn? 3.5.1. Anticerend op stress 3.5.2. Aftereffecten van stress 4. hoe is stress bestudeerd 4.1. labo 4.2. inducing ziekte 4.3. stressvolle levensevent 4.4. dagelijkse stress 5. bronnen van chronische stress 5.1. PTSD 5.2. Lange termijn effecten van een vroeg stressvolle ervaring in leven 5.3. Chronische stressvolle condities 5.4. Chronische stress en gezondheid 5.5. Stress op het werk 5.5.1. Werk en sedentaire levensstijl 5.5.2. Overlading 5.5.3. Ambiguity en rolconflict 5.5.4. Sociale relaties 5.5.5. Controle 5.5.6. Werkloosheid 5.5.7. Andere occupational uitkomsten 5.6. Enkele oplossing voor werkplaats stressoren 5.7. Combinatie werk en familierollen 5.7.1. Vrouwen en multiple rollen 5.7.2. Protectieve effecten van multiple rollen 5.7.3. Mannen en multiple rollen 5.7.4. Kinderen Figuur 6.1 Figuur 6.2 Figuur 6.3 Figuur 6.4 Figuur 6.5 BOX - kan stress invloed hebben op zwangerschap - PTSD - Dormitory crowding - Meting van perceived stress - Meting van daily strain - Racisme
Transcript of OVERZICHT DEEL 1: STRESS...OVERZICHT DEEL 1: STRESS 1. wat is stress 1.1. wat is een stressor 1.2....
OVERZICHTDEEL1:STRESS
1. watisstress1.1. watiseenstressor1.2. persoon-omgevingfit
2. Theoretischebijdragenaandestudieoverstress2.1. vechtofvlucht2.2. Selye’sgeneraladaptationsyndrome
2.2.1. Kritiek2.3. Tend-and-befriend2.4. Psychlogischeappraisalenervaringvanstress
2.4.1. Primaireappraisalprocessen2.4.2. Secundaireappraisalprocessen
2.5. Fysiologievanstress2.5.1. Sympathischeactivatie2.5.2. HPAactivatie2.5.3. Effectenvanlangetermijnstress2.5.4. Individueleverschilleninstressreactiviteit2.5.5. Fysiekerecoveryprocessen2.5.6. Allostatischelading
3. watmaaktevenementenstressvol3.1. assessingstress3.2. dimensiesvaneenstressvolevent
3.2.1. negatieveevents3.2.2. oncontrolleerbareevents3.2.3. ambiguousevents3.2.4. overload3.2.5. welkestressoren?
3.3. moetstresszopercievedwordenalsstessvol?3.4. kunnenpersonenaanpassenaanstress?
3.4.1. Psychischeadaptatie3.4.2. Fysiekeadaptatie
3.5. Moeteenstressorbljvendurenomstressvoltezijn?3.5.1. Anticerendopstress3.5.2. Aftereffectenvanstress
4. hoeisstressbestudeerd4.1. labo4.2. inducingziekte4.3. stressvollelevensevent4.4. dagelijksestress
5. bronnenvanchronischestress5.1. PTSD5.2. Langetermijneffectenvaneenvroegstressvolle
ervaringinleven5.3. Chronischestressvollecondities5.4. Chronischestressengezondheid5.5. Stressophetwerk
5.5.1. Werkensedentairelevensstijl5.5.2. Overlading5.5.3. Ambiguityenrolconflict5.5.4. Socialerelaties5.5.5. Controle5.5.6. Werkloosheid5.5.7. Andereoccupationaluitkomsten
5.6. Enkeleoplossingvoorwerkplaatsstressoren5.7. Combinatiewerkenfamilierollen
5.7.1. Vrouwenenmultiplerollen5.7.2. Protectieveeffectenvanmultiplerollen5.7.3. Mannenenmultiplerollen5.7.4. Kinderen
Figuur6.1Figuur6.2Figuur6.3Figuur6.4Figuur6.5BOX
- kanstressinvloedhebbenopzwangerschap- PTSD- Dormitorycrowding- Metingvanperceivedstress- Metingvandailystrain- Racisme
DEEL2:MODERATORSVANDESTRESSERVARING
1. copingmetstress1.1. persoonlijkheidencoping
1.1.1. negativiteit,stressenziekte1.2. copingresources
1.2.1. optimisme1.2.2. psychologischecontrole1.2.3. stressvollemedischeproceduresencontrole
verbeterendeinterventies1.3. aanvullendecopingresources1.4. copingstijl
1.4.1. approachvsavoidance1.5. probleem-gefocustvsemotie-gefocustcoping1.6. specifiekecopingstrategieën
2. copingenexterneresources2.1. bronnenvanresilience
3. copinguitkomsten4. socialesteun(socialsupport)
4.1. wat4.2. effectenoppsychologischdistress4.3. effectenopfysiekenneuro-endocriene4.4. responsestostress4.5. effectenopziekteengezondegewoontes4.6. biopsychosocialewegen
4.6.1. genetischebasissen4.7. moderatievanstressdoorsocialesteun
4.7.1. extractingsteun4.8. watvansteunishetmeesteffectief
4.8.1. matchingsteunmetstressor4.8.2. steunvanwie?4.8.3. Dreigingenopsocialesteun
4.9. effectenvanstressopsteunproviders4.10. enhancingsocialesteun
5. copinginterventies5.1. mindfulnesstraining5.2. disclosureencoping5.3. copingeffectiviteittraining5.4. stressmanagement5.5. basistechniekenvanstressmanagement5.6. eenstressmanagementprogramma
5.6.1. identificerenvanstressoren5.6.2. monitorenvanstress5.6.3. identificerenvanstressantecedents5.6.4. vermijdenvannegatieveself-talk5.6.5. huistaken5.6.6. acquiringvaardigheden5.6.7. nieuwedoelenzetten5.6.8. volhoudeninpositieveself-talkenself-instructie5.6.9. anderecognitieve-gedragsmatigetechnieken
gebruiken&5.7. relaxatietrainingenstressmanagement5.8. supplementairestressmanagementvaardigheden
Figuur7.1Figuur7.2BOX
- religie,copingenwell-being- thebriefCOPE- aids- issociaalgezelschapeenbelangrijkdeelvanjeleven?
I. WATISSTRESSdefinitie:negatieveemotioneleervaringdiesamengaatmetvoorspelbarebiochemische,psychologische,cognitieveengedragsmatigeveranderingendiegerichtzijntoteenstressvoleventofhettegenwerkingvandeeffectenervan.
EENSTRESSORstressor=stressvoleventhoeeenstressorwaargenomenwordtbepaaltofhetalsstressvolwordtervaren
PERSOON-OMGEVINGFITstressishetgevolgvaniemandsappraisal(waarnemingeninterpretering)processen: =hetassessmentofiemandspersoonlijkeresourcesvoldoendezijnomtegemoettekomen aandeeisenvandeomgeving.(fit) Alsresourcesvaneenpersoonvoldoendezijnomtegemoettekomenaaneenmoeilijkesituatie,alsdepersoonwaarneemtvanzichzelfdathijvoldoenderesourcesheeft
àeenbeetjestressengevoelvanuitdaging
II. THEORETISCHEBIJDRAGENAANDESTUDIEOVERSTRESS
VECHTOFVLUCHTWalterCannonWanneereenorganismeeendreigingwaarneemt
àsnelarouselenmotivatieinhetlichaam,viasympathischzenuwstelsel(activerend)enendocriensysteem
àfysiekereactievanaanvallenofvluchten (evolutionair)
Nu:fight:agressievereactie;flight:socialewithdrawal,withdrawaldoormiddelmisbruik(drugs,alcohol)Vroegersnellereactiebelangrijkinoverleving,nueerderschadelijk(vaakonnodigeperceptievandreiging)
SELYE’SGENERALADAPTATIONSYNDROMEHansSelyeGeneraladaptationsyndromOnderzoekmetratten:stressorenzoalsvermoeidheidenextremekoude.Allestressoren,onafhankelijkvanwelktype,wordengeproduceerddoorzelfdepatroonvanpsychologischeveranderingen:vergrootadrenalecortex,gekrompenthymusenlymfeglands,zwereninmaakendarmBijdreigingmobiliseertsysteemzelfvooractie.Doorherhaaldelijkeofverlengdeblootstellingtotstress:wearentearophetsysteemGeneraladaptationsyndroom:3fases
- Alarm- Resistance,weerstand(efforttotcoping)- Exhaustion,uitgeput(bijfalen)
Fig.6.1.
Evaluatievantheorie: + algemenetheorieoverreactiesopbredevariatiesvanstressoren fysiekemechanismenvoorstress-ziekterelatie(derdefaseverantwoordelijkvolgensSelye) - kleinerolvanpsychologischefactoren,psychologischeappraisalbelangrijkinstress(Lazarus) nietallestressorenveroorzakenzelfdeendocrinologischereacties(Kemeny) ervarenverschillendeeffectenvanstresswnreenstressoraanwezigiseninanticipatieervan
TEND-AND-BEFRIENDS.E.Tayloreta.TheorievanreactiesopstressSamengaandmetfightenflight.Mensenreagerenopstressmetsocialeaffiliationenbepaaldgedragtovnageslacht(vooralvrouw).Reactienietenkelopzichzelfgerichtmaarookopomgevingdiezewillenbeschermen.
Onderliggendebiologisch:hormoonoxytocine(stresshormoon)extrabeïnvloeddooroestrogeenHogerelevelsvanoxytocine:kalmerenrelaxterreagerenAndereinvloedvanopioidsTheorieintegreertsociaalgedraginstressprocessen.
PSYCHOLOGISCHEAPPRAISALENERVARINGVANSTRESSBelangrijkinhetfeitofeeneventalsstressvolwordtervaren.
Primaireappraisalprocessen Lazarus
Nieuweofveranderendeomgeving:primaireappraisalombetekenisvangebeurtenistebepalen Schadedieaanaangerichtis(harm) Mogelijketoekomstigeschade(threat) Potentieelomeventteoverkomeneneruitteprofiteren(challenge) Speismanetal.Onderzoekmetfilms. Stresswasintrinsiekmetgruesomefilmenwasafhankelijkvandeappraisal.
Secundaireappraisalprocessen Ophetzelfdemomentalprimaire. Assessmentofjecopingabilitiesenresourceshebtomstressortegemoettekomen Subjectievestresservaringisbalansvanprimaireensecundaire Mogelijkereactiesopstress: (vrijwilligofonvrijwillig/automatisch) Fysiek Cognitief overtuigingenoverschadeofdreiging,oorzakenencontroleerbaarheid Afgeleidzijn,moeitemetconcentratie,verstoringvancognitievetaken(Cohen) Intrusieve,repetitieveofmorbidegedachten Emotioneel angst,opwinding,schaamte,woede,depressie,stoïcisme,ontkenning Gedragsmatig confronterendeactietegenstressor(fight),withdrawal(flight)
Fig.6.2
FYSIOLOGIEVANSTRESSTweebelangrijkeinterrelaterendesystemen: xsympathisch-adrenomedullair SAM xhypothalamic-pituitaryadrenocortical HPAFig.6.3
Sympathischeactivatie Cerebralecortexstartkettingreactiedoorappraisalvanstessor Naarhypothalamus(invloedsympathischzenuwsysteem,fightorflight,Cannon) Stimuleertmedullavanadrenaleglands Medullaadrenaleglandsneurotransmittersvrij:catecholamine-epinephrine(EP)Norepineprhrine(NE) (invloedopcrankedupfeeling)
reactiesympathischearousal: bloeddrukstijgt,hartritmestijgt,zweten,constrictievanperifere bloedvezels +invloedopimmuunsysteemenweefsels parasympathischsysteemisbelangrijkvoorrust. HPAactivatie Startalsreactieopstress. Vanuithypothalamuscorticotrophin-releasingfactor(CRF)datpituitaryglandstimulereert Pituitaryglandproduceertadrenocorticotropichormoon(ACTH)datadrenalecortexstimuleert Adrenalecortexlaatglucosecorticoïdenvrij(waarvancortisol,belangrijkbijontstekingenparasymp)
HPAactiveertookgroeihormoonenprolactine. Dagelijksecortisolpatronenkunnenverhoogdzijn.(Powell)ofalgemeneverplattingvandiurnalritme.EffectenvanlangetermijnstressHoestressziektekanbeïnvloeden:
weervarenvaakdesnellereactiesvanstressmaarookveellangetermijngevolgen.
-EPenNEkanleidentotonderdrukkingvancellulaireimmuunfunctie-bloedddruk,verhoogdhartritme-neurochemischeschommelingen,kanbijdragenaanpsychiatrischeziekte-catecholamineseffectoplipidlevelsenfreefattyacids,kanbijdragenaanartherosclerose-destructievanneuroneninhippocampus:verbalefunties,geheugen,concentratie-depressie-chronischeHPAactivatie:hogewaist-to-hipratio-invloedvanHPAissignificanterdaninvloedvansympathischeactivatie-ziekteookmogelijkdoorinfectiesdooronderdrukkingimmuunsysteem-slechteslaapkwaliteitisindicatorvanchronischestressengevolgenervan
IndividueleverschilleninstressreactiviteitReactiviteit:matewaarinerveranderingontstaatinautonomische,neuroendocriene,immuunsysteemdoorstress.Genetischedepositie,ofprenataal/vroegekindertijdontwikkeling(Jacobs)Heeftinvloedopkwetsbaarheidvanziekte.StudieCohen(stress-verkoudheid)Psychobiologischereactiviteittotstressiseenbelangrijkefactordieinvloedheeftopeffectendiestressophetlichaamheeftenkanbijdragentotwaarschijnlijkheidvandistressofziekte.Vooralbijdrageaanontwikkelingvanhypertensieencardiovasculaireziekte.FysiekerecoveryprocessenRutledgeetal.
Inabiliteitom(snel)teherstellenvaneenstressvolevent:cumulatieveschadevanstress.Personenondermeerstress:langeretijdnodigvoorcortisollevelsweernormaalworden(Perna,McDowell)Belangrijkebijdrageaanlangetermijn-effectenvanstress
Box:kanstressinvloedhebbenopzwangerschap? Stress:invloedopimmuunenendocriensysteemdatinvloedheeftopfoetus Verhoogdecortisollevelsgevensignaaldathettijdisomgeborenteworden Bescherming:socialesteun(vooralpartner),controle,zelfwaardering,optimisme Angstmaaktheterger:interventiesopverminderenvanangstkunnenhelpen
AllostatischeladingNormaleresponsopstressisarousalmaarovertijdkandezereactiewegebbendooruitputtingenzocumulatieveschadeveroorzaken McEwenenStellar:conceptvanallostatischeladingFysiekesystemeninhetlichaamdefluctuerenomtegemoettekomenaaneisenvanstress(allostasis)Naeentijdstapeltallostatischeladingzichop(fysiekekostenvanchronischeexposure:defluctuatiesenverhoogdeneuraleenneuroendocrienereacties) indicatorenvanopstapelingallostatischelading: verminderedecel-immuniteit cortisolinresponstotstressnietkunnenafzetten verlaagdeHRvariabiliteit verhoogdeepinephrine hogewaist-to-hipratio vollumevanhippocampus problemenmetgeheugen hoogplasmafibrinogeen hypertensieuitkomst:versneldeverouderingvaneenorganismestress-ziekte;zowellangealskortestressheeftinvloedopacute(infectie)ofchronischeziekte(cardiovasc)stressaltijdinetiologie,verloopvanziekteofinbeide.
III. WATMAAKTEVENEMENTENSTRESSVOLassessingstressveelindicatorenvanstresszelfbeoordelingen,levensveranderingen,emotioneledistress,gedragsmatigemetingen,fysiekemetingenvanarousal,biochemischemarkers,..àallemaalbruikbareindicatorenelktypeindicatorheeftproblemendoorbiases,meerdereinterpretaties,…Baum:aanradenvoorhetgebruikvanmeerderemetingenenindicatoren
dimensiesvaneenstressvolevent(5)negatieveevents
meerstressdanpositieveevents sterkerelatiemetpsychologischedistressenfysiekesymptomen(Sarason) effectenvanstressopzelf-concept,zelfwaardering,controle,identiteit 1uitzondering:negatiefzelfbeeldhebben,positievelifeeventsmglnegatiefeffectopgezondheid
oncontroleerbareevents oncontroleerbaarofonvoorspelbaar gevoelcontroleinvloedopsubjectievebelevingenbiochemischereacties(catcholamine) ookinvloedopimmunosuppressieveeffecten
ambiguouseventsoverloadtypestressoren
Gevoeligervoorstressincentralelevensdomeinen wantbelangrijkeaspectenvanzichzelfmeergeïnvesteerd(Swindle)
waarnemenvanstressStressiseensubjectieveenobjectieveervaring.Repetti:studieinairtraffic:zowelsubjectievealsobjectievemetingenonafhankelijkgemetenhaddeneenvoorspellingoppsychologischedistressengezondheidsklachtenCohen:verkoudheid,objectievestressvolleeventsenwaarnemenvanstressvoorspellingvanverkoudheid
AanpassenaanstressAlsstresspermanentwordt,ontwikkelenmensendanchronicstrain?Afhankelijkvantypestressor,subjectieveervaringenindicatorvanstress.
Psychischeadaptatie Meestemensenkunnenaanpassen. Kwetsbaregroepen(kinderen,ouderen,armoede)negatievereeffectenbijchronischestressoren Hulpeloosheid,wantervarenmeestalalweinigcontroleoverlevenendannogeensextrastress. Ondankspychischeaanpassingishetwelnogmogelijkdaterfysiekeveranderingenblijven.
Fysiekeadaptatie Lagelevelsvanstress:gewenningmogelijk.Maarbijmeerintenseschade.(cumulatief) AanpassingmeerbijHPAdansympathischeresponsenvanstress.
DuurvanstressorMoeteenstressorblijvendurenomstressvoltezijn?Mensenvloekenzegen:mogelijkheidomteconceptualiserenvoorereffectiefietsmaterialiseert.àonzecapaciteittoworry,piekeren,zorgenmaken
Anticiperendopstress Kanevenstessvolzijnalsstressdieontstaatzelf(Wirtz) Onderzoekcardiovasculaireactiviteitpreexamen;zorgenerovermakenmeerstresservoor(Sausen)
Aftereffectsvanstress Vbverminderdeprestatieenaandacht Kunnenlangblijvenvoortduren,ookalsstessorallangwegis. Box:PTSD;post-traumaticstressdisorder Slachtoffervaneenhogestressvolleervaring.Aftereffectendieblijvenvoortbestaan. OnderzoekGlassenSinger:geluidtijdenslerenenproeferna;presteerdenlager.(geluidtijdens studerenwasmaarafentoeenvooralstresserend.àinvloedopcognitieveprestaties onderzoekCohenenSpacapan:shoppenonderstress,mensenminderhelpendieinnoodwaren reden:exposurevoorlangereperiodeheeftcumulatieveeffecten:reservesopgebrandenresistentie breektafwanneereenpersoonmoetcopenmeteenstressvolevent.
IV. ONDERZOEKNAARSTRESSverschillendemethodesvoorhetmetenvanstressenmetenvaneffectenoppsychol.enfysiekegezondh.
INEENLABOexposetotkortetermijnstressvolleeventsenimpactobserverenacutestressparadigmameten:reacties(fysenpsych),welkeeventsstressvol,hoereactiesbeïnvloeddoorpersoonlijkheid,steun,aanwezigheidvanchronischestress,…(vb.Invloedvanvijandigepersoonlijkheid,aanwezigheidpartner,..)
INDUCERENZIEKTEvb.Cohen(exposuretotziekte,virusendandereacties/invloedvanstressmeten)
STRESSVOLLELEVENSEVENTRahe:aanpassenaaneenomgeving–waarschijnlijkheidopstressishoogàvragenlijststressvollelifeeventsProblemenvanvragenlijst: Sommigeitemszijnvaag,individueleverschilleninervaringen,positieveennegatieveeventsenevents dieeenpersoonbewustkieststaanerookin,geenevaluatieofeventsuccesvolisopgelost,tijdtussen stressenziektevarieert(kanongeziengroeienvoorjaren)
DAGELIJKSESTRESSdailyhasslesvooralcummulatieveimpactveroorzakenpsychologischestress,fysiekesymptomen,meergebruikvangezondheidszorg(Bolger)meetinstrumentvoorkleinestressvolleevents(hasslesscale)(Lazarus)
V. BRONNENVANCHRONISCHESTRESSmatevanaanpassenmogelijkmaarmeestalwelschadedieblijft.Vaaksnelnieuweproblemen.(Brown)
PTSDCf.BoxOokalseenstressorgeenPTSDwordtkanhetschadebrengen.
LANGETERMIJNEFFECTENVANEENVROEGSTRESSVOLLEERVARINGINLEVENRepettivanvroegestressoren,stressorenuitvroegerekindertijdàallostaticloadviewvb.Chronischemishandeling,misbruik,..matigefamilialestresskanrisicoopziekteookverhogen“riskyfamilies”ofstresserendesystemenontwikkelingvansystemendiebelangrijkzijninregulerenvanstresskunnenverstoordwordenwarmteensteunvanomgevingbelangrijkoplatereuitkomsten.
CHRONISCHESTRESSVOLLECONDITIESDurenlangerdantweejaarInvloedopontwikkelenvandepressie(Brown)VooraloncontrolleerbarestressorenChronischestraininvloedoprelatietussenspecifiekestressorenennegatieveeffecten(Pike)
CHRONISCHESTRESSENGEZONDHEIDMoeilijkomtebepalenoverwelkechronischestrainshetgaatVaakneuroticismeenpsychologischedistressaangeduiddanobjectievestressvolleconditiesVerschilinsocialeklasse(Grzywacz):armoede,misdaad,ea.variërenmetSESengelinktmetgezondheidOokkinderenuitlagereSESmeerrisicoBox.Racisme Effectenvanvooroordeelenracismeopgezondheid Afr.am.groteregezondheidsrisico’s VerschilleninSES Stressorengerelateerdmetdiscriminatie,racisme,seksismehebbennegatieveinvloed(Landrine)
STRESSOPHETWERKStressophetwerk/occupationele/handelingsgerichtestressbelangrijkvoor:-identificerenvanbelangrijkestressorenvanhetdagelijkseleven-aanvullendbewijsvoorrelatiestressenziekte-belangrijkinpreventie-invloedopbeperkingenterugbetalingenvangezondheidszorg
Werkensedentairelevensstijl Officejobs,weinigactievelevensstijlinvergelijkingmetvroeger
Overlading Overladingvandeverschillenderollen Tedruk:meerstress,meerslechtegewoontes,meergezondheidsrisico’s
Invloedopchronischeactivatievanneuroendocrienesystemenencardiovasculairedoorovercommitment(Steptoe)verhoogdecortisollevels(Schlotz)velegebruikenweekendnietomteherstellenkaroshi(Japan)dooddooroverwerkperceptievanwerkoverladingheeftsterkererelatiemetdeuitkomsten
Ambiguityenrolconflict Tegenstrijdigeinformatiekrijgenovertakenenstandaardenvanverschillendemensen. Duidelijkefeedback–lagerelevelsvanstress
Socialerelaties Belangvansocialesteun,aanwezigheidvansocialerelatiesophetwerk Vooralbelangrijkwanneerlastigebaas
ControleWerkloosheid
Groteimpact,veelstress Negatievegezondheidsuitkomstendooroameerongezondegedragingen,meerstress Terugwerkvindenheeftpositiefeffect Onzekerheidmoeilijk.Stabiliteitisprotectievefactorvangezondheid(Rushing)
AndereoccupationeleuitkomstenMinderparticipatie,absenteïsme,ontslag,luiheid,jobontevredenheid,sabotage,slechteprestaties,…
EnkeleoplossingvoorstressorenophetwerkRahe:tabel(interventievoorstressopwerk)àassessmentvanstress-gerelateerdeproblemen,persoonlijkefeedbackkleinegroepenincounselingsessiesvszelfhulpgroepmetfeedbackviamailzelfskortetermijnsessiesmetstressmanagementensocialesteunposinvloedopstressophetwerk
COMBINATIEWERKENFAMILIEROLLENVrouwenenmultiplerollenEmmonsetal.WanneerinbeidehogeverwachtingenenverantwoordelijkhedenWerkenenkinderen:hogerelevelsvancortisol,hogerecardiovasculairereactiviteit,meerhomestraindanzonderkinderen.
ProtectieveeffectenvanmultiplerollenKanookpositiefzijnvoorwelzijn,zelfwaardering,self-efficacyenlifesatisfaction(Verbrugge)Afhankelijkvanresourcesdieaanwezigzijn,controleenflexibiliteitinomgeving,inkomen,hulpinhuishouden,goedekinderzorg,eenpartnerhebben(vooralsteunendenhelpendook)
MannenenmultiplerollenOokmannenstressbijcombinerenvanverschillenderollenMeerstressoverfinanciëleenwerk(verschilmetvrouwen)TevredenheidinrolalsouderisbelangrijkOokhieriscombinereneenbeschermendefactoreOverladingophetwerk:minderinteractiemetdekinderen,meerconflict
KinderenFalenopschoolofinsocialeleven(gepestworden),moeilijkhedenopschool,moeilijkkarakter,..invloedInvloedvanbuitenafhebbenookinvloedopkinderen(stressorenvanfamilie,ouders)Belangrijkomookkinderentezieninvisievanstress.
DEEL2:MODERATORSVANDESTRESSERVARINGStressmoderators(=‘bemiddelaars’)=effectophoestresservarenwordtenwelkeeffectenhetheeft
VI. COPINGMETSTRESSgrotevariatietussenmensenhoeerwordtgereageerdopstresssappraisalbelangrijkefactorcoping=gedachtenengedragingendiegebruiktwordenomomtegaanmetdeinterneenexterneverwachtingenvansituatiesdiealsstressvolwordenervarenverschillendekenmerkenvancoping: dynamischproces debreedtevancoping:veelactiesenreactiesopstressvolleomstandighedenfig.7.1.diagramvanhetcopingproces
persoonlijkheidencopingpersoonlijkheidbeïnvloedthoeiemandcopedmeteeneventzowelvanuitdegenen(Kozak)alsvanuitomgevingsfactoren(Repetti)
negativiteit,stressenziektenegatieveaffectiviteit(Watson)eenpassievenegatievestemmingdiebestaatuit: angst,depressieenvijandigheidhogenegatieveaffectiviteitàdistress,discomfort,ontevredenheidinveelsituaties meergebruikvanalcohol,depressievestemming,suïcidalegedachten≈neuroticismerelatietussennegatieveemotiesenastma,artritis,zweren,hoofdpijn,coronairehartziekte(Friedman)psychologischedistress(depressie,angst,vijandigheid,woede)kunneneenkernvormenvooreen‘disease-pronepersonality’.Invloedopgevoeligheidvanbepaaldemensenopstoornissenrelatietussennegatieveaffectiviteitenverhoogdecortisoldatadrenocorticaleactiviteitverhoogtbelangrijkebiopsychosocialelinktussennegatieveaffectiviteitennegatievegezondheid(Polk)zowelinsubjectieveklachtenalsinobjectievemetingenwerdnegatieveaffectiviteitaangeduidalsaspectdiekwetsbaarheidopziekteverhoogd
copingresourcespositieveemotionelelevensstijl:linkmetlagerecortisol,beterereactieopvaccinatiesenbetereweerstandtegenziekte
optimisme Scheier: linkoptimismeeneffectieverecopingenminderrisicoopziekte Assessment:theLifeOrientationTest(LOT-r) Brissette: linkoptimismeenervarenvanminderstressendepressie,meersocialesteunervaren Enpositiefherinterpreterenvanstressvolleevents Cohen: positievestemmingleidttotfysiekeveerkracht Segerstrom: optimismepromootmeeractieveenvolhardendecopingmetlangetermijnvoordelen Scheier: optimismebelangrijkepredictorvancopingtijdensrecoverynaeenoperatie Snellererecovery,snellerterugnaarnormaalleven,meerqualityoflife Algemeen: gezondheidsvoordelen,fysiekfunctioneren,verminderdebloeddruk,minderangstig Enbeschermingtegenneveneffectenvankankerbehandeling,depressie,kanker prevalentie,verliesvanpulmonairefunctie,disruptievansocialelevenenparticipatie maarnietaltijdpositief! Optimistischemensenzijnvaakvolhardenerinhetbereikenvandoelen alsverwachtingenniettegemoetkomen,wanneererveelmoeite gedaanwordtmethetcopentegeneenstressorenmaaronsuccesvol kanermeerstressontstaanenvermindertimmuunfunctioneren
psychologischecontrole Tayloretal. Psychologischecontrole=overtuigingomeigengedrag,invloedopomgevingtebepalenengewilde uitkomstenkanbepalen.(sterkerelatiemetself-efficacy) Thompson:relatiemetemotioneelwelzijn,beterecoping,gezondheidengezonderegedragingen enbetereprestatieopcognitievetaken effectenvanpsychologischecontrolewordenvaakgebruiktininterventiesvoorhetpromotenvan goedegezondheidsgewoontesencopingmetstressvolleevents(vboperatie,medicatieprocedure) alsomgevingalscontroleerbaarervarenwordteneffortsvancopingslagendaniserminderstress
stressvollemedischeproceduresencontroleverbeterendeinterventies control-enhancinginterventies:vaakgebruiktinverschillendeprocedures makengebruikvaninformatie,relaxatie,CBT(vbandersdenkenoverdesituatieensensaties) succesinverminderenvanangst,verbeterenvancoping,enmensenmeerensnellerinvloedopeffecten vooralmensendiehoogverlangenhebbenomcontroletekrijgen maarnietaltijdpositief! Kanmeerverantwoordelijkhedengevendaniemandwil teveelcontroleookstressvolzijn
aanvullendecopingresourceselementenmeteenpositiefeffectopcopingenverminderenvanstressendeeffecten:-hogezelfwaardering(self-esteem)-persoonlijkheidskwaliteitendieonderegosterktevallen:afhankelijkheid,vertrouwen,teweinigimpulsief-zelfvertrouwen(vakeractieverecoping)-eengevoelvancoherenceoverhetleven-eengevoelvandoelenbetekenisinhetleven-humor-vertrouweninanderen-religie-conscientiousness
copingstijl=eenmeerspecifiekindividueelverschilinhoemensenreagerenopstress.
approachvsavoidance(benaderenvsvermijden) vermijden–minimaliseren benaderen–confronteren nietéénvandetweeisbeterdandeander.Elkzijnvoor–ennadeel benaderen +wanneeriemandkanfocussenopdeinformatieaanwezigindesituatie +vooraloplangetermijn vermijderen +bijkortetermijnbedreigingen maarveelstudiestonenookonsuccesvolleresultatenvandezestrategie
probleem-gefocustvsemotie-gefocustcoping probleem-gefocust: actievepogingenomietstedoenopeenconstructievemanieromstressê ontwikkelentijdensdekindertijd emotie-gefocust: pogingenomemotiesteregulerendieervarenwordenbijdestress ontwikkelenlaterdanprobleem-gefocust 2manieren:emotioneledistress(rumineren),emotionelebenadering(focus) vooralgebruiktdoorvrouwen besteombeidetegebruiken.Allebeibruikbaarmaarinsommigesituatiesenebeterdanandere werkgerelateerdeproblemen:probleemgefocust gezondheidsproblemen:emotiegefocust
specifiekecopingstrategieënCarver:metingomcopingstrategieëntemeten:TheBriefCOPE14elementen:actievecoping,acceptatie,afleiding emotionelesteungebruiken,instrumentelesteungebruiken humor,positievereframing,plannen ontkennen,ventileren,schuldopzichzelf(self-blame) religie,anderegedragingen,middelengebruikpersonendiekunnen‘shiften’tussendeelementenafhankelijkvansituatiehebbeneenbeterecoping.Flexibelecopershebbenbeteregezondheidsuitkomsten.
VII. COPINGENEXTERNERESOURCEScopingisnaastinterneresources(cf.VIcopingresources)ookbeïnvloeddoorexterneresourceszoalstijd,geld,educatie,eengoedejob,vrienden,familie,levensomstandigheden,aanwezigheidvanpositievelifeevents,afwezigheidvananderelifestresssorengrotereresourcesàbeterecopingeenbelangrijkeisSEShogereSES –minderemedischeenpsychiatrischstoornissen –minderemortaliteitfig7.2
VEERKRACHT(RESILIENCE)-positievelifeevents,positieveemoties,kansenomterusten,relaxatie-invloedvaneducatie,vrijwilligerswerk,deelnameinhetleven-activiteitenomteherstellenvanstresszoalsvakantie(Gump)-psychologischeveerkrachtisgekarakteriseerddoordemogelijkheidomterugbetertewordennanegatieveemotioneleervaringenenflexibelaantepassenaandeeisenvanstressvolleervaringen(Fredrickson)ofinstaatzijnompositieveemotiestehebbenzelfinstressvolleervaringenBox:copenmetaids -socialesteuneninformatiezoeken(netwerkvanmensen,familie,therapeut) -directeactie(levensstijlveranderen,papierwerkinordebrengen) -strategieënvanafleiding,ontsnappenenvermijden(-drugs,+andereelementenomoptefocussen) -emotioneleregulatieenventilatie(emotiesanalyseren,jezelftoestaanslechttevoelen) -persoonlijkegroei(vanweinigzelfwaarderingenzelfvertrouwenteruggroeien,sterkerworden) -positiefdenkenenherstructureren
VIII. COPINGUITKOMSTENcopinghoofdtaken: -verminderenvanschadelijkeomgevingenverbeterenvanvooruitzichtenvanrecovery/herstel -tolerantieenaanpassingaannegatieveelementen -eenpositiefzelfbeeldbehouden -emotioneelequilibriumbehouden -voldoening-gevenderelatiesmetanderenonderhoudencopinguitkomsten:meten vanfysiekeenbiochemischefuncties(arousalendeindicatorenervanlager) ofenwanneer/hoesneliemandterugkeertnaarprestressactiviteiten verminderdepsychologischedistress(angst,depressie) ofdestressvolleeventsstoppen,verminderenofverkorten
IX. SOCIALESTEUN(SOCIALSUPPORT)eenbelangrijkebeschermendefactorsocialebandenenrelatiesmetanderen:emotioneletevredenheid,verdovenvaneffectenvanstress,hulpbijcopingenverminderendatstresskanleidentotslechtegezondheid.
WATdefinitie:informatievananderendatjegeliefdbent,datzeomjegeven,gewaardeerdworden,deelzijnvaneennetwerkvancommunicatieengedeeldeverplichtingen.Vanouders,echtgenoot/partner,anderefamilieleden,vrienden,socialeencommunitycontracten,eenhuisdierVormenvansocialesteun: tangibleassistence:materiëlesteun(services,financiëlesteun,middelen) Informationelesteun:overdestressvolleeventsombetertebegrijpen Emotionelesteun:bevestigingdatjegewaardeerdwordt,warmteenzorgVooralperceptievansocialesteunisbelangrijk.Negatieveelementen: iemandstijdenaandachtopeisen–schuldgevoel Iemandnodighebben–afhankelijkzijn–zelfwaarderingê
àhulpkrijgenenernietbewustvanzijnisdebestesocialesteun:ONZICHTBARESUPPORTbox:sociaalgezelschapCohenenPressman:autobiografieënenaantalrelaties+hoelangiemandleefdeonderzocht
EFFECTENOPPSYCHOLOGISCHDISTRESSeenzaamheidàgezondheidsrisico’s,meerslaapproblemen,meercardiovasculaireactivatiemoeitemetsocialerelatiesàrisicoopsocialeisolatieàmeerpsychologischedistressenrisicoopgezondheid
FYSIEKEENNEUROENDOCRIENEEFFECTENfysiekeenneuroendocrienereactiesopstresskunnenminderenacuutstressparadigmaonderzoekvanaanwezigheidvanpartnerbijvoorbeeldookeensteunendevideodatopdeachtergrondspeeltkanalhelpen(Thorsteinsson)kalmerendeeffectenwelgroteralsheteenvriendisdaneenvreemde(Christenfield)aanwezigheidvaneenhuisdier:HRnaarbeneden,lagerebloeddruk,snellerfysiekherstel(Allen,Beck)
EFFECTENOPZIEKTEENGEZONDEGEWOONTESsocialesteun:risicoopziektelager,snelheidvanherstelsneller,verlagenvansterftedoorziektehogekwantiteitenkwaliteitvansocialerelatiespositiefeffectopsterftesocialeisolatieisgrootrisicofactorvoordoodbijdierenenmensen(House)mensenmetgroteresocialenetwerkenminderwaarschijnlijkvoorverkoudheid(Cohen)andereonderzoeken: mindercomplicatiesbijzwangerschap,minderherpesaanvallen(koortsblazen) minderwaarschijnlijkommyocardialeinfarctentekrijgen,mindercvabijsclerosis, minderleeftijdsgerelateerdecognitieveachteruitgang,betereaanpassingbijcoronaire hartziekte,diabetes,longkanker,cardialeziekte,arthritis,kankervoordeelvansocialesteunkancumulatiefzijn(Seeman)invloedopgezonderegedragingensocialeinvloedopslechtegewoontesafhankelijkevandeomgeving,wantpeersdieroken,drinkenendrugsofveelmensenmethogelevelsvanstressindesocialeomgevinghebbennegatiefeffect.
BIOPSYCHOSOCIALEEFFECTENeffectenopcardiovasculair,endocrienenimmuunsysteembloeddruk,cortisol,waarschijnlijkheidvanziektebijstressgenetischebasisbijhetgebruikenvansocialesteun
MODERATIEVANSTRESSDOORSOCIALESTEUNtweemogelijkheden:-directeeffectenhypothese:socialesteuninnonstressvolleenstressvolletijden-bufferinghypothese:vooraltijdenssituatiesvanhogestress.Bijweinigstressweinigeffecten.Socialesteun alseenreserveenbrondieeffectenvanstressmindertenzorgtvoorbeterecopinghetgebruikvansocialesteunisbelangrijk:hoedesteunuitdesocialeomgevinghalendiejenodighebtinvloedvanpersoonlijkheid,socialevaardighedenencompetentie
WATVANSTEUNISHETMEESTEFFECTIEFeenvertrouwenspersoonhetmeesteffectief(Umberson)vertrouwenspersoondiepartner,echtgenootis,isbelangrijkvoormannenteveelofteintensievesocialecontactenkannegatieveinvloedhebbenopstress
matchtussenstressorendesteunverschillendestressvolleeventshebbenanderebehoeftesTHEMATCHINGHYPOTHESE(Cohen)Vbbehoefteaaneengesprekmetiemand,danistangiblesteunnietvantoepassingmaarwelinformationeleVbeensgoedwillenuithuilenbijiemand,danisemotionelesteunbeterdaninformationele
Steunvanwiepartner,familie,vrienden,…
dreigingenopsocialesteunconstantonderextremestress:continudistressuitenkananderenwegjagenàslechtesituatiewordtnogergerofalsiemandwaarvanjesteunverwachteenniet-steunendereactiegeeft
ZELFPROVIDERZIJNVANSOCIALESTEUNheeftookeenbeschermendefactoropstressaltruïsmevoordeligeeffectenopwelzijnhetgevoelvannodigtezijnvooriemand
VERBETERENVANSOCIALESTEUNprimaireinterventieverhogenvaneffectiviteitvanaanwezigesteunvanfamilie,vrienden,internetbuddiesininterventies
X. COPINGINTERVENTIES
MINDFULNESSTRAININGMBSR:mindfulness-basedstressreductionSystematischetraininginmediatieomreactiesvanstresstekunnenregulerenNognietechtbewijsvanlangetermijneffecten,maarwsseffectiefbijverminderenvanstress,angstendistress
DISCLOSUREENCOPINGafsluitenvanbepaaldeeventsisbelangrijkinverdergaanobsessievegedachtendieblijvendurenhebbennegatiefeffectpratenovertraumatischeeventsàpositievefysiekeeffectenaangetoondzoalsHRêschrijfoefeningenkunnenhelpenredenenwaaromschrijven,pratenkanhelpen:informatiekrijgenoverhetevent positievebekrachtiginginhetcopen emotionelesteunvananderen organiserenvangedachtenenbetekenisindeervaringvinden eenkansvanemotionele-approachcoping
COPINGEFFECTIVITEITTRAININGinterventiesgerichtopcopingcognitievegedragsmatigestressmanagementpsycho-educatie,reactieopstressorengewaarworden,oefenenvancoping-strategieën
STRESSMANAGEMENTtechniekenaanlerenvanstressmanagementprivéofinworkshops,inhetwerkveldbasistechniekenvanstressmanagementhelpeninhetverminderenvanrisicoopziektebelangrijkeinvloedophoofdpijnenhartziekte
basistechniekenvanstressmanagementdriefases: lerenwatstressisenstressorenlerenidentificereninhetleven vaardighedenvoorcopingaanlerenentrainen oefenenoptechniekentoetepasseninstressvollesituaties
voorbeeld:eenstressmanagementprogramma:CombatStressNow(CSN)fase1:identificerenvanstressorenfase2:monitorenvanstress(observerenvanzichzelfbijstress:cognitief,emotioneelenfysiek)fase3:identificerenvanstressantecedents(welkestressorenhebbeninvloedopdestress)fase4:vermijdenvannegatieveself-talk(identificerenvannegatievezelfpraatdieiemanddoetbijstress)fase5:huistakenenopdrachtenomermeeaandeslagtegaanindagelijkselevenfase6:acquiringvaardigheden(trainenopvaardighedenentechniekeninverschillendecontextenoefenen)fase7:nieuwedoelenzetten(vblerenpratenvooreenklas,alleenopreisgaan,..zakendiestressvolzijn)fase8:positieve‘self-talk’enzelfinstructie(wanneerdoelengezetlerenjezelfaanmoedigeneninstrgeven)fase9:anderecognitieve-gedragsmatigetechniekengebruiken,aanleren(insommigegevallen)
RELAXATIETRAININGENSTRESSMANAGEMENTfysiekeervaringvanstress,inspelenoprousalprogressievespiertraining,begeleidevisualisaties,mediatie,yoga,hypnoseinvloedophartritme,spierspanning,bloeddruk,ontstekingsreacties,energieenanderespanningenookinCSNprogrammarelaxatietraining:ademhaling,spierontspannen,herkennenvanfysiekespanning
SUPPLEMENTAIRESTRESSMANAGEMENTVAARDIGHEDENtime-managementenplannenassertiviteittrainingstresscarriers(identificerenvanstressdragersinjeomgeving,personen.Hoejehiermeemoetomgaan)
