Post on 29-Jul-2020
Luisterplek 14 NijmegenJan van HoofEen lessenserie voor leerlingen van de bovenbouw van de basisschool en de onderbouw van het voortgezet onderwijs.
Inleiding 3
Lessenserie 4
Luisterverhalen 6
Les1 7
Les2 9
Les3 11
Les4 15
Bijlagen
1: AchtergrondinformatieWOII 18
2: Dilemmatest 22
3: LiteratuurWOII 25
4: AchtergrondinformatiebevrijdingNijmegen 26
5: Achtergrondinformatieluisterfragmenten 27
6: Werkblad1.RouteindevoetsporenvanJanvanHoof 28
7: Antwoordenbijwerkblad1 34
8: MonumentenenonderscheidingenvoorJanvanHoof 36
9: Krantenartikel‘DeheldJanvanHoof’ 37
10: Werkbladfeiten 38
11: Antwoordenbijhetwerkbladfeiten 39
Bronnen 40
Colofon 41
Inhoudsopgave
Inhoudsopgave2
Dezelessenserieisontwikkeldinhetkadervande
LiberationRoute.
DeLiberationRoutevolgthetpaddatde
geallieerdenbewandeldentijdensdebevrijdingvan
Europa.DeroutebegintbijNormandiëenlooptvia
Nijmegen,ArnhemenhetzuidenvandeVeluwe
richtingBerlijn.DeregioArnhem,Nijmegen,Zuid-
VeluwespeeldeaanheteindevandeTweede
Wereldoorlogeenhoofdrolophetwereldtoneel.
De geallieerden startten in september 1944 Operatie Market Garden.Ondanksdathetéénvan
degrootsteluchtlandingsoperatieswasuitde
geschiedenis,isdeoperatieslechtsdeelsgeslaagd.
Nijmegenwerdbevrijd,maarArnhemkondoorde
geallieerdennietwordenbehouden.Ookde
Veluwewachtteeenbarrewinter.Infebruari1945
starttevanuitditgebieddefinalevandebevrijding,
OperationVeritable.Dezeoperatiewasdestartvan
hetgroteRijnlandoffensief,eenveldslagdiepastin
hetrijtjevanStalingrad,NormandiëenBerlijn.
Militairenenburgerswarendedeelnemersinde
onberekenbareoorlogsroulettediedraaideom
overlevenofsterven,omvreugdeenverdriet.
Uiteindelijkwerddevrijheidherwonnen.
VeelplekkeninGelderlandhebbendirecttemaken
methistorischegebeurtenissentijdensdeTweede
Wereldoorlog.Opverschillendeplekkenzijnin
GelderlandlangsdeLiberationRoutegemarkeerde
veldkeien,zogehetenluisterplekkenneergezet.Inde
directeomgevingvandezekeienzijndingengebeurd
diedegeschiedenisvandeomgevingkleuren.Bijde
veldkeiisdoormiddelvaneenhoorspeltehorenwat
éénofmeerderepersonenbijdieplekhebben
meegemaakt.
Omookscholierentelatenbelevenwaterinhun
directeomgevingzichheeftafgespeeldisdeze
lessenseriebijeenaantalluisterverhalenontwikkeld.
Delessenseriebestaatuitvierlessen.Deeerstelesis
eenalgemenelesoverdeTweedeWereldoorlog.De
tweedelesbestaatuiteenbezoekaaneenmuseum
indebuurt,namelijkaanhetAirborneMuseum
‘Hartenstein’inOosterbeek;hetNationaal
Bevrijdingsmuseum1940–1945inGroesbeek;of
Markt12inAalten.Dederdeleszoomtinopéénvan
deluisterplekkenenhandeltoverdatgenewaterin
dedirecteomgevingvandeleerlinggebeurdetijdens
deTweedeWereldoorlog.Devierdelesisfacultatief:
tijdensdezelesmakendeleerlingenn.a.v.de
informatieuitdeafgelopenlesseneenmonument.
Rodedraaddoordevierlesseninhetthema‘Keuzes
maken’.Indeoorloghaddendeburgerstemaken
meteenonbetrouwbareoverheid.Hierdoorwerden
demensenaanhuneigenlotovergelaten.Vanuitdat
perspectiefonderzoekendeleerlingenwatzij
zoudendoenalszevoorverschillendekeuzeskomen
testaan.
Inleiding
Inleiding3
Lessenserie
Lessenserie4
Doelgroep:
Dedoelgroepvanditprojectzijnjongerentussen10en14
jaar.Hetprojectisgeschrevenvoorleerlingenvangroep7
en8vanhetbasisonderwijsenvoordeonderbouwvanhet
voortgezetonderwijs.
Doel:
Dedoelstellingenvanhetprojectzijn:
DeleerlingenkennendehoofdlijnenvanOperatie
MarketGarden.
Deleerlingenmakenkennismetlokaleverhalenoverde
bevrijding.
Deleerlingenervarenhoelastighetisominoorlogstijd
keuzestemaken.
Degeschiedenismethodenrichtenzichophetlandelijke
verhaaloverdeTweedeWereldoorlog.Hetprojectrondde
LiberationRouteverteltzowelhetregionalealshetlokale
oorlogs-ofbevrijdingsverhaal.
Opzet van de lessenserie:
Hetprojectbestaatuitvierlessenenstartmethet
teruggrijpennaarhetlandelijkeverhaaluitde
geschiedenismethode.Tijdensdeeersteleswordtdekennis
vandeleerlingenoverdeTweedeWereldoorlogaande
handvandemethodeopgefrist.Nadezelandelijke
introductiezoomendeleerlingenindevolgendelessen
steedsverderinopdeoorlogsverhalenuithuneigen
omgeving.
Detweedelesbestaatuiteenbezoekaaneenmuseum.In
hetAirborneMuseum‘Hartenstein’,hetNationaal
Bevrijdingsmuseum1940-1945,ofMarkt12makende
leerlingenkennismetderegionalegeschiedenisinde
TweedeWereldoorlog.
Naditbezoekvolgtdederdeleswaarinhetlokale
oorlogsverhaalcentraalstaat.Opdeluisterlocatiesvande
LiberationRoutezijndeplaatselijkeverhalentebeluisteren.
Naafloopvandezeleswetendeleerlingenhoedelokale
geschiedeniszichverhoudttenopzichtevanderegionaleen
landelijkegeschiedenis.
Indevierdelesverwerkendeleerlingendeinformatieuit
devoorafgaandelessenineenontwerpvooreen
oorlogsmonumentwaarinelementenuithetlandelijke,
regionaleen/oflokaleverhaalverbeeldworden.De
leerlingenkunnenzichopdewebsite
www.liberationroute.nlen/ofmeteenbezoekaaneen
plaatselijkoorlogsmonumentlateninspirerendoorhet
bekijkenvanbestaandemonumenten.
Les Focus Onderwerp Lesmateriaal
1:introductie Landelijk TweedeWereldoorlog Lesmethodegeschiedenis/
www.liberationroute.nl
2:museumbezoek Regionaal Debevrijding Educatiemuseum
3:verdieping Lokaal Verhaalbijluisterplek www.liberationroute.nl
4:verwerking Kunstzinnig Monumenten www.liberationroute.nl
Opbouw in schema:
Lessenserie5
Kerndoelen
Delessensluitenaanbijdevolgendekerndoelen:
Mondelinge taalvaardigheid:
1 Deleerlingenlereninformatieteverwervenuit
gesprokentaal.Zelerentevensdieinformatie,
mondelingofschriftelijk,gestructureerdweerte
geven.
2 Deleerlingenlerenzichnaarvormeninhouduitte
drukkenbijhetgevenenvragenvaninformatie,het
uitbrengenvanverslag,hetgevenvanuitleg,het
instruerenenbijhetdiscussiëren.
4 Deleerlingenlereninformatieteachterhalenin
informatieveeninstructieveteksten,waaronder
schema’s,tabellenendigitalebronnen.
6 Deleerlingenlereninformatieenmeningente
ordenenbijhetlezenvanschool-enstudietekstenen
andereinstructieveteksten,enbijsystematisch
geordendebronnen,waaronderdigitalebronnen.
7 Deleerlingenlereninformatieenmeningente
vergelijkenentebeoordeleninverschillendeteksten.
8 Deleerlingenlereninformatieenmeningente
ordenenbijhetschrijvenvaneenbrief,eenverslag,
eenformulierofeenwerkstuk.Zijbestedendaarbij
aandachtaanzinsbouw,correctespelling,eenleesbaar
handschrift,bladspiegel,eventueelbeeldende
elementenenkleur.
9 Deleerlingenkrijgenplezierinhetlezenenschrijven
vanvoorhenbestemdeverhalen,gedichtenen
informatieveteksten.
Oriëntatie op jezelf en de wereld:
51 Deleerlingenlerengebruiktemakenvaneenvoudige
historischebronnenenzelerenaanduidingenvantijd
entijdsindelingtehanteren.
52 Deleerlingenlerenoverkenmerkendeaspectenvan
hetvolgendetijdvak:wereldoorlogenenHolocaust.
53 Deleerlingenlerenoverdebelangrijkehistorische
personenengebeurtenissenuitdeNederlandse
geschiedenisenkunnendievoorbeeldmatigverbinden
metdewereldgeschiedenis.
Kunstzinnige oriëntatie:
54 Deleerlingenlerenbeelden,taal,muziek,spelen
bewegingtegebruiken,omergevoelensen
ervaringenmeeuittedrukkenenomermeete
communiceren.
55 Deleerlingenlerenopeigenwerkendatvananderen
tereflecteren.
56 Deleerlingenverwervenenigekennisoverenkrijgen
waarderingvooraspectenvancultureelerfgoed.
Kosten
Delessenserieisgratistedownloadenvan
www.liberationroute.nl
Voorhetbezoekaanhetmuseumiswelentreegeld
verschuldigd.
Spreiding lessen:
Deactiviteitenzijndoordeleerkrachtzelfintedelen.
Alleenvoorhetmuseumbezoekdienteenafspraak
gemaaktteworden.
Dat kan met:
AirborneMuseum‘Hartenstein’teOosterbeek
E-mail:boekingen@airbornemuseum.nl
Telefoon:026-3337710
NationaalBevrijdingsmuseum1940-1945teGroesbeek:
E-mail:info@bevrijdingsmuseum.nl
Telefoon:024-3974404
Markt12teAalten:
Telefoon:0543-471797
Luisterverhalen
Luisterverhalen6
Bijdezelessenseriezijndiverseluisterverhalengeselecteerd.Deverhalenvandieplekkente
beluisterenviadewebsitewww.liberationroute.com.
Degeselecteerdeverhalenkuntuvinden door bij 'Ontdek de geschiedenis' te klikken op 'luisterverhalen’.
Om te zien welke lespakketen er zijn ontwikkelt gaat u naar www.liberationroute.nl/educatie.
Algemene les over de Tweede Wereldoorlog
Les 17
De geschiedenismethode behandelt de Tweede
Wereldoorlog. Een aanvulling hierop is deze les waarin de
vraag centraal staat: Wat zou jij doen?
Duur:
Activiteit1:15minuten
Activiteit2:40minuten
Voorbereiden:
UbehandeltdeTweedeWereldoorlogviade
geschiedenismethode.
UleestdeachtergrondinformatieoverdeTweede
WereldoorloginNederland.Ziebijlage1.
Benodigdheden:
Papierenpen.
Kopieënvandedilemmatest(bijlage2)
Activiteit 1.
UheefthetlandelijkeverhaaloverdeoorloginNederland
aandehandvandegeschiedenismethodebehandeld.Maak
eventueelgebruikvandeel1vanbijlage1naastuw
geschiedenismethode.Nukomtuhieropterug.Bespreek
metdeleerlingenwatzealwetenoverdeTweede
Wereldoorlog.Hiervoormaaktusamenmetdeleerlingen
eenwoordwebenstuurthetgesprekzodatdevolgende
onderwerpenaanbodkomen:Hoekondeoorlog
ontstaan;vanwanneertotwanneerwasdeoorlog;fascisme
vanHitler;Jodenvervolging;hetverzet;deNSB;Slagom
Arnhem(OperatieMarketGarden).
Activiteit 2.
Indezeactiviteitonderzoektumetdeleerlingenderolvan
deoverheidbijdeveiligheidvanburgersenwatjedoetals
jenietmeerbijdieoverheidterechtkunt.Leesvantevoren
deel2vanbijlage1.
Inleiding:
U legt de leerlingen de volgende vraag voor.
1 Jebentopwegnaarhuisenallaat.Jehadjemoeder
beloofdoptijdthuistezijnvoorheteten.Jezieteen
jongetjerennenenstruikelenopdegrond.Hijblijft
liggenenhuilt.
Wat doe je?
a Jestoptenprobeerthetjongetjetehelpen.Danmaar
telaatenmisschieneenbozemoeder.
b Jedenkt:‘ikmagniettelaatkomen’enjefietstdoor.
c Jerentnaarhetdichtstbijzijndehuis,enhooptdat
iemandthuisisomtehelpen.
d Jehebtgeenideewatjezoudoen.
U vraagt:wiekiestervoorantwoorda?Envraagteen
leerlingwaaromdiehiervoorkiest.Ditdoetubijieder
mogelijkantwoord.Bijdekinderendiekiezenvoor
antwoordcbenadruktudatdezekinderenervoorkiezen
omhulptezoeken.
U legt de kinderen een volgende vraag voor:
2 Jelooptopstraat.Jeziethoeeenjongeneenvrouw
omverduwtenhaarhandtasafpakt.Devrouwgilt:
‘Houddedief!Dejongenrentmetdehandtasjouw
kantop.
Wat doe je?
a Jegaatindewegstaanvandedief.
b Jebelthetalarmnummer112.
c Jelooptgauwdeanderekantop.
d Jehebtgeenideewatjezoudoen.
Les 18
Wederomvraagtuwievoorwelkantwoordkiesten
waarom.Bijantwoordbbenadruktudatdezekinderen
hulpzoekenbijmensendieindienstzijnvanonzeoverheid:
namelijkdepolitie.
Ubespreektmetdeleerlingendatweingevalvannood
hulpkrijgenvanonzeoverheid.Wegaanervanuitdatdie
onswelzalhelpen.Uvraagtdeleerlingenopwelkemanier
deoverheidvoorhetwelzijnvandemensenzorgt.
Danbespreektumetdeleerlingenhoedatvoorde
Nederlanderswasinoorlogstijd.Inoorlogstijdnamende
Duitsersdemachtoverinonsland.DeDuitse
bezettingsmachtbepaaldederegelszonderoverlegmetde
burgers.DeNederlandersmoestenzichsteedsmeer
aanpassenaandatwatdebezetterwilde.Ookalgingdat
tenkostevanhuneigenofandermansveiligheid.Ineens
warengezagdragersnietmeerdemensendiejehielpen,
maarwarenhetmensenvoorwiejebangwas.Hoemoetje
daarmeeomgaan?Demensenreageerdendaarverschillend
op.
Demeestemensenindeoorlogkozennietvooractief
verzettegendeDuitsersenhunanti-joodsemaatregelen.
Bespreekmetdeleerlingenwaarommensendatniet
deden.Erzijnmeerdereredenentebedenken.Zewaren
bangendachtendathettochnietzouuitmakenofzewel
ofnietwatdeden.DeeerstemaatregelendiedeDuitsers
namenwarennognietzoergvoordejoden.Ensommige
maatregelenvondenzewelgoedvoorNederland.Ofze
probeerdenhetlevenvanvoordeoorlogzogoedenzo
kwaadalshetgingvoorttezetten.
Tochwarenerookmensendieophuneigenmanierin
verzetgingen.Mensenpleegdengrotedadenvanverzet
maarookkleine.Erwarenmensendienietreageerdenop
deoproepvanDuitsersomzichtemelden.Erwaren
mensendiestiekemkrantendrukten;ofmensendie
onderdakbodenaanjoden,mensenuithetverzetofaan
jongemannendienietvoordeDuitserswildenwerken.Er
warenverzetsgroepenactief.Eenvoorbeeldvanverzetis
deFebruaristakingin1941toenduizendenmensenhet
werkneerlegdenalsprotesttegendeJodenvervolging.
DezestakingwerddoordeDuitsersmetgeweld
neergeslagen.Alleverzetsdadendedenmensenmetgevaar
vooreigenleven.Waaromzoudendezemensendatgedaan
hebben?
Maarnietiedereenwastegendebezetter.Erwarenook
mensendieervoorkozendebezettertehelpen.Waarom
steundendezemensendebezetter?Ookhierzijnveel
verschillenderedenenvoortebedenken.Demensen
geloofdenbijvoorbeelddatHitlerervoorzoukunnen
zorgendaterminderarmoedeenmeerwerkzouzijn.En
dathetvoorhenbeterzouworden.
Zomaakteiedereenindeoorlogeenanderekeuze.
Kern:
Deleerlingenmakennudedilemmatestuitbijlage2.Door
hetmakenvandedilemmatestgaandeleerlingen
nadenkenoverwatzijzelfinbepaaldesituatieszouden
doen.
Afsluiting:
Ubespreektmetdeleerlingenderesultatenvande
dilemmatest.
Waaromkiestdeéénvoorheteneantwoordendeander
voorwatanders?
Bezoek museum
Les 29
Deze les is facultatief. Om een zo compleet mogelijk beeld
te geven van de Tweede Wereldoorlog bezoekt u met de
leerlingen een museum in de buurt. Hier bekijken de
leerlingen vanuit een regionale invalshoek de
gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het
museumbezoek zoomt in op de regionale gebeurtenissen
en plaatst de gebeurtenissen tijdens de Tweede
Wereldoorlog in hun eigen omgeving in een context en is
daarmee een voorbereiding op les 3 waarin de leerlingen
het verhaal uit hun eigen gemeente leren kennen.
Afhankelijkvanhetonderwerpendelocatievande
luisterplek,kiestdeleerkrachteenmuseumindebuurt.De
oorlogsmuseazijninOosterbeek:AirborneMuseum
‘Hartenstein’;inGroesbeek:hetNationaal
Bevrijdingsmuseum1940-1945;ofinAalten:Markt12.In
iedermuseumiseducatiefmateriaalvanhetmuseum
aanwezig.
Hetmuseumbezoekduurt-zonderdeheenenterugreis-
anderhalfuur.
Voorbereiding:
Museumnaarkeuzeinlichtenoveruwkomst
Vervoerregelen(busofoudersdiewillenrijden)
Wat kunt u verwachten van het bezoek aan het museum?
Het Airborne Museum ‘Hartenstein’ in
Oosterbeek: Koffers vol verhalen
HetAirborneMuseum‘Hartenstein’isgehuisvestinhet
voormalighoofdkwartiervandeBrittentijdensdeSlagom
Arnhem(OperatieMarketGarden).Detentoonstelling
belichtdegebeurtenissenvanseptember1944.Inde
komenverhalentotlevenvanzoweldeBritse,Poolseen
Duitsemilitairen,alsdievandeburgers.Omleerlingenmee
telatenbelevenwatdemensenindietijdmeemaaktenis
hetKoffertjesprojectontwikkeld.Voorditprojectmaaktu
alleengebruikvandelesinhetmuseum.Alsvoorbereiding
behandeltules1indezelesbrief.Enalsvervolgophet
museumbezoekgeeftules3aanuwleerlingen.Vóórhet
museumbezoekontvangtdedocenteenuitgebreide
handleidingvoorindeklas.Daarinvindtulessuggesties
voorzowelvooralsnauwbezoekaanhetmuseumen
beknopteinformatieoverdeSlagomArnhem.Inhet
museumverzorgteenmuseummedewerkereeninteractieve
inleidingoverdeSlagomArnhem.Vervolgensgaande
leerlingenoponderzoekuit.Deleerlingenkrijgenpertwee
eenkoffertjemee.Inelkkoffertjeziteenverhaalvaneen
kindofeenmilitairuit1944,zoekopdrachtenen
aanwijzingen.Dedocentkrijgtinformatiemeeomhet
bezoekindeklasnogeensnatebespreken.
Voor een afspraak neemt u contact op met:
E-mail: boekingen@airbornemuseum.nl
Telefoon:026-3337710
Adres:Utrechtseweg232,6862AZ
Oosterbeek
Les 210
Nationaal Bevrijdingsmuseum 1944-1945:
InhetNationaalBevrijdingsmuseum1944-1945ligtmidden
inhetluchtlandingsgebiedvanseptember1944(Operatie
MarketGarden).Eenschitterendlandschapmetheuvelsen
bossen.Indevastetentoonstellingwordenthema’sover
WOIIendebevrijdingheldereninformatiefbelichtaande
handvanfoto’s,objecten,tekst,diorama’senverschillende
belevingsmomenten.Zozijnerbijvoorbeeldtypischejaren
‘40geuren,filmbeelden,geluidsfragmenten,een
nagebouwdeschuilkeldertijdenseenbombardementende
gereconstrueerdecelvanTitusBrandsma.Eentolerantietest
endilemmaspelnodigenuittotzelfonderzoek.Deleerling
diehetBevrijdingsmuseumbezoekt,staptindetijdvan
toen.Hij/zijhoort,ziet,voeltenruiktdegeschiedenis.Het
museumiseeninspirerendeleeromgeving.Deinhouden
zijntoegesnedenopdegeldendekerndoelenen
eindtermen.Debasisvanelkprogrammaisdevaste
presentatie.Erisruimtevoorkennisoverdracht,actieve
kennisverwervingenerzijninlevingsmomenten.Eengidsof
museumcoachbegeleidtdeschoolbezoeken.Dezeverzorgt
deontvangst,geefteenkorteinleidingentoonteenmooi
introductiefilmpjenaarkeuze.Vervolgensgaande
leerlingenmetdemuseumopdrachtenaandeslag;ze
kunnendaarbijterugvallenopdesteunvandecoach.Inde
Erekoepelkunnendeleerlingenterafsluitingeenwens,
sloganofmeningbedenkenendezeindevrijheidsboom
hangen.
Voor een afspraak neemt u contact op via:
Nationaal Bevrijdingsmuseum 1944-1945
Telefoonnummer:024-3974404
E-mail:info@bevrijdingsmuseum.nl
Adres:Wylerbaan4,6561KRGroesbeek
Markt 12:
IndeTweedeWereldoorlogwasMarkt12eenwoonhuis
vaneengewoneAaltensefamilie.Eenkamerindithuiswas
inbeslaggenomendooreenDuitseOrtskommandant,
terwijlereldersinhuisonderduikersverbleven.De
tentoonstellinginMarkt12laatziendatiederesituatie
mensenvraagtomkeuzestemaken,ongeachtuitwelkland
jekomtofwelkgeloofjehebt:ofjenuNederlanderof
Duitserbent;ofjenuChristenofJoodbent.Inoorlogstijd
wordensommigebevolkingsgroepenvanhunkeuzevrijheid
beroofdenlijkenvooranderendekeuzessomsheel
zwart-wit,maarnietsisminderwaar.InMarkt12duikjein
deverhalenvanverschillendemensendieverschillende
keuzeshebbengemaakt:DuitsersenNederlanders.
Leerlingenonderzoekeningroepjesdeverschillendekeuzes
vanmensen,dieinhetmuseumvoorkomen.Elkgroepje
zoektuitwatéénpersoondeed(welkekeuzehij/zij
maakte),watdeomstandighedenwarendieleiddentot
dezekeuzeenwatdegevolgenwarenvoorhenzelfen
anderen.(www.markt12.nl)
Voor een afspraak neemt u contact op via:
Telefoonnummer:0543-471797
Adres:Markt14,7121CSAalten
Luisterplek
Les 3. Luisterplek11
In deze les staat het lokale Nijmeegse oorlogsverhaal
centraal. Uitgangspunt voor dit lokale verhaal zijn enkele
luisterfragmenten die in Nijmegen te beluisteren zijn. In dit
lokale verhaal speelt Jan van Hoof een belangrijke rol. Jan
van Hoof zat in het verzet en het verhaal gaat dat hij de
Waalbrug redde door de leidingen naar de springladingen,
die door de Duitsers aan de Waalbrug bevestigd waren,
door te knippen.
Delesbestaatuittweeactiviteiten.Tijdensdeeerste
activiteitwordendeleerlingenopschoolvoorbereidopde
tweedeactiviteitindestad.Deleerlingenbeluisterenen
besprekentweefragmentenvandeLiberationRoute.Het
doelvandezeactiviteitisdatdeleerlingen:
nahetbeluisterenvanluisterfragment 16wetenwat
hetbelangvandebruggenoverderivierdeWaalwas
tijdensennadebevrijdingvanNijmegen.
nahetbeluisterenvanluisterfragment 14wetenwe
hoeJanvanHoofdeWaalbrugredde.
Dezekennishelptdeleerlingenbijhetuitvoerenvande
tweedeactiviteit.
DetweedeactiviteitvindtinhetcentrumvanNijmegen
plaats.Deleerlingenlopenen/offietseneenrouteinde
voetsporenvanJanvanHoof.Aandehandvanhetdagboek
vanzijnmoederontdekkendeleerlingenhoeJaneenheld
werd.ZeverplaatsenzichinJanvanHoofendenkenna
overdekeuzesdieJanmaakte.OpdeplekwaarJanvan
Hoofoverleed(hetJorisIvensplein)luisterendeleerlingen
nogmaalsnaarhetluisterfragmentenbesprekenzeofze
JanvanHoofwelofgeenheldvinden.
Doel
DeleerlingenwetenwelkeroldeWaalbrugende
spoorbrugspeeldentijdensennadebevrijdingvan
Nijmegen.
DeleerlingenwetenwelkerolJanvanHoofspeeldebij
debevrijdingvanNijmegen.
DeleerlingenbenoemenwaaromzeJanvanHoofwelof
geenheldvinden.
Werkwijze
Activiteit1–in de klas, klassikaal
Activiteit2–in het centrum van Nijmegen, in groepjes of
tweetallen
Duur
Activiteit1–30minuten
Activiteit2–45minuten(zonderreistijd)
Les 3. Luisterplek12
Activiteit 1
Voorbereiding Downloaddeluisterverhalennummer 14 en 16
via de website www.liberationroute.nl. Klik op 'Ontdek de
geschiedenis' en vervolgens op 'luisterplekken'.
Via deze webpagina kunt u het verhaal opzoeken,
beluisteren en in mp3-formaat downloaden. Het bestand is
te vinden bij 'media’. Het verhaal is eveneens te
beluisteren via de app: www.liberationroute.nl/app.
Leesdeachtergrondinformatieoverdebevrijdingvan
Nijmegen(bijlage4)endeluisterfragmenten(bijlage5)
door.
Benodigdheden
LuisterfragmentKikvorsmannen
www.liberationroute.nl -download
luisterfragment 16 ‘Kikvorsmannen’)
LuisterfragmentJanvanHoof
www.liberationroute.nl–download
luisterfragment 14 ‘JanvanHoof’)
Inleiding
Blikmetdeleerlingenterugopdevoorgaandelessen.
DezelesgaatoverwatertijdensdebevrijdinginNijmegen
gebeurde.DeOperatieMarketGardenstartteopzondag17
september1944.Hetdoelvandeoperatiewasomvia
aanvallendoorluchtlandingstroependebruggenoverde
groterivierenenkanaleninhetbezetteNederlandin
handenkrijgen.
Nijmegenwerdop20september1944bevrijd.De
geallieerdenwistenArnhemniettebevrijden.Nijmegen
bleeftotmaart1945frontstad.Inhetcentrumenten
zuidenvandestadzatendegeallieerden.Tennoordenen
inhetoostendeDuitsers.Destadwerdeenhalfjaarlang
bestooktmetDuitsegranatenenbommen.
Activiteit 1a – het belang van de bruggen, luisterfragment
16 ‘Kikvorsmannen’:
Letop:degebeurtenisseninditfragmentvindenplaatsná
degebeurtenisseninhetfragmentoverJanvanHoof!
Leid het luisterfragment in door te vertellen:
HetdoelvanOperatieMarketGardenishetveroverenvan
debruggenoverdegroterivierenenkanalen.De
geallieerdenwillenNederlandvanuithetzuidenveroveren.
Debruggenzijnbelangrijkomdatdegeallieerdenallegrote
rivierenovermoetenstekenomhetnoordenvanNederland
tekunnenbereiken.EénvandegroterivierenisdeWaal.
Ophunwegnaarhetnoordenwillendegeallieerdende
WaaloverstekenbijNijmegen.BijNijmegenzijntwee
bruggenoverdeWaal:despoorbrugendeverkeersbrug
(deWaalbrug).
Op20september1944komendespoorbrugen
verkeersbrugoverdeWaalingeallieerdehanden.Omde
opmarsvandegeallieerdentestoppenproberende
Duitsersdebruggenalsnogopteblazen.
InhetfragmenthoorjehoeDuitsekikvorsmannen(duikers)
indenachtvan28op29septemberbommenprobeerdente
leggenronddepijlersvandespoorbrugendeverkeersbrug
vanNijmegen.Zouhethenlukkenomongezienteblijven
endebruggenuitteschakelen?
Luisternaarfragment 16 –kikvorsmannen
Bespreekhetfragmentklassikaalna.Gebruikdaarbij
onderstaandevragen:
1. Laatdeleerlingenineigenwoordenvertellenwathet
belangvandebruggenoverdeWaalwas.
Les 3. Luisterplek13
2. IshetdeDuitsekikvorsmannengeluktdebruggenuitte
schakelen?
De spoorbrug is opgeblazen maar de verkeersbrug is
slechts beschadigd geraakt door de Duitse bommen.
3. Watmaakthetplaatsenvandebommenronddepijlers
zogevaarlijk?
De bommen zelf zijn levensgevaarlijk, ze kunnen
ontploffen. De sterke stroming in de rivier maakt het
gevaarlijker omdat het moeilijk is de bommen onder
controle te houden. Als laatste kunnen de kikvorsmannen
ontdekt en gevangen genomen worden door de vijand,
de geallieerden.
4. Steljevoordathetdekikvorsmannenwelwasgeluktde
Waalbrugopteblazen.Welkegevolgenzoudithebben
gehadvoordegeallieerden?
Activiteit 1b – Jan van Hoof, luisterfragment 14 :
Letop:degebeurtenisseninditfragmentvindenvóórde
gebeurtenisseninhetfragmentoverdekikvorsmannen
plaats!
Leidhetluisterfragmentindoortevertellen:
VoorOperatieMarketGardenwasNijmegeninhandenvan
deDuitsers.Op6juni1944(D-Day)landdendegeallieerden
inNormandië.VanuitNormandiëtrokkendegeallieerden
naarhetnoordenenbevrijddeneensteedsgrotergebied.
DeDuitsetroepeninNijmegenwistendatdegeallieerden
debruggenoverdeWaalnodighaddenomhun
bevrijdingstochtnaarhetnoordenvoorttekunnenzetten.
Hetopblazenvandebruggenwaseenmanieromde
opmarsvandegeallieerdentestoppen.DeDuitsers
bevestigdendaaromspringladingenaandebruggenover
deWaal.DeDuitseveldmaarschalkModelwildedebruggen
gebruikenbijeentegenaanvalendaarommochtende
bruggennietgelijkopgeblazenworden.Aande
springladingenmaaktendeDuitsersleidingenvastzodatde
bommenophetjuistemoment,vaneenafstand,tot
ontploffingkondenwordengebracht.
Inhetverhaaldatwestraksgaanbeluisteren,speeltJanvan
Hoofeenbelangrijkerol.JanvanHoofwaseenNijmeegse
jongenvan22jaardieinhetverzetzat.JanvanHoofwordt
dereddervandeWaalbruggenoemd.Alsjegoedluistert,
weetjewaarom.
Luisternaarfragment 14 –JanvanHoof
Bespreekhetfragmentklassikaalna.Gebruikdaarbij
onderstaandevragen:
1. JanvanHoofwordtdereddervandeWaalbrug
genoemd.WatdeedJanomdebrugteredden?
Het verhaal gaat dat Jan de kabels naar de springladingen
van de Duitsers doorknipte. Niemand heeft Jan dit zien
doen en we weten niet zeker of Jan dit echt gedaan
heeft.
2. Janverteltdegeallieerdendathijdagenlanginzijnkano
opdeWaalzattevissen.Jangingnietvissenomviste
vangen.WelkdoelhadJanwel?
Vanaf de rivier kon Jan de bruggen en de Duitsers in de
gaten houden. Hij schreef op wat hij de Duitsers zag doen
en maakte tekeningen van de situatie rond de bruggen.
3. JanvanHoofmaaktverschillendekeuzes.Geefgevaren
vandekeuzemeteenkleurcodeaan:
Groen–ongevaarlijk
Oranje–gevaarlijk
Rood–levensgevaarlijk
JangaatvissenopdeWaal
Janmaakt’savondsaantekeningeninzijndagboek
Janbrengtzijnaantekeningennaardegeallieerden
JankruiptoverdeWaalbrugenkniptdeleidingendoor
Jangaatalsgidsmetdegeallieerdenmeenaarde
spoorbrug
Les 3. Luisterplek14
Activiteit 2 – In de voetsporen van Jan van Hoof, op locatie
Voorbereiding
Downloadhetluisterverhaalnummer 14 via
www.liberationroute.nl.
Klik op 'Ontdek de geschiedenis' en vervolgens op
'luisterplekken'. Via deze webpagina kunt u het verhaal
opzoeken, beluisteren en in mp3-formaat downloaden. Het
bestand is te vinden bij 'media’. Het verhaal is eveneens te
beluisteren via de app: www.liberationroute.nl/app.
Maakvooriedereleerlingeenkopievandewerkblad1
inbijlage6.
Zorgvoordragers(mp3-ofmp4-spelers,cd-spelerof
smartphones)omhetluisterfragmentoplocatiete
kunnenbeluisteren.Indienumetmp3-ofmp4-spelers
werkt:zorgervoordathetluisterfragmentopdespelers
staat.Indienumeteencd-spelerwerkt:zorgvooreen
cdmethetluisterfragment.
Benodigdheden
Kopieënwerkblad1
Geluiddragersmetluisterfragment14
Bijlage7metdeantwoordenbijwerkblad1
Inleiding
VerteldeleerlingendatzeinhetcentrumvanNijmegen
eenroutegaanlopenindevoetsporenvanJanvanHoof.
Ukuntderouteklassikaalofinkleinegroepjesof
tweetallenlatenafleggen.Deomgevingleentzicherniet
voordeinformatieenopdrachtenklassikaaltebespreken.
Wanneeruderouteklassikaalaflegt,ishetdaarom
verstandigdeklasingroepjesoftweetallenoptedelen
zodatdeleerlingenoverdeinformatieenopdrachten
kunnensparren.
Kern:
DeroutestartbijhetHunnerpark.Wanneerumetdefiets
naarhetcentrumgaat,kunnendeleerlingenhunfietsbij
dekioskinhetHunnerparkparkeren.
Ukuntervoorkiezendeleerlingenderoutetelatenlopen.
VanafheteindpuntlopendeleerlingenviadeLange
HezelstraatendeBurchtstraatterugnaarhunfietsbijhet
Hunnerpark.
Ukuntereveneensvoorkiezendeleerlingenhunfietsaan
dehandmeetelatennemenopderoute.Danfietstuvanaf
heteindpuntterugnaarschool.
Afsluiting:
Bespreekterugopschooliniedergevaldelaatstevraagdie
deleerlingenhebbenbeantwoord:
Na zijn dood werd Jan een held. Koningin Wilhelmina gaf
hem de Militaire Willemsorde. Dit is de hoogste militaire
onderscheiding van Nederland. Denk aan wat je hebt
gehoord en gelezen over Jan van Hoof. Heeft Jan het
heldendom en de Willemsorde wat jou betreft verdiend?
Waarom wel of niet?
Deantwoordenopdeoverigevragenvindtuinbijlage7.
Verwerking
Les 4. Verwerking15
Er zijn twee varianten van les 4. De eerste variant, maak
een monument, richt zich op leerlingen van het
basisonderwijs. De leerlingen bekijken en bespreken de
monumenten die na de oorlog ter herinnering aan Jan van
Hoof werden opgericht. Vervolgens ontwerpen de
leerlingen zelf een monument voor Jan van Hoof.
De tweede variant, Jan van Hoof, mythe of werkelijkheid?,
richt zich op leerlingen van het voortgezet onderwijs.
Direct na de oorlog werd Jan van Hoof een held. Zijn
heldendom werd later in twijfel getrokken. De leerlingen
denken na over de betekenis en de waarde van het
heldendom van Jan van Hoof.
Variant 1 – Maak een monument
mo·nu·ment het; o -en 1 iets dat opzettelijk bestemd is om
de herinnering aan iem of iets te bewaren; gedenkteken 2
gebouw, terrein enz., van algemeen belang vanwege
schoonheid, wetenschappelijke waarde enz.
Duur:
60minuten
Benodigdheden:
Kopieënvandemonumentenenonderscheidingenvoor
JanvanHoof(bijlage8)
Knutselmaterialen
Inleiding:
Eenmonumentiseenstandbeeld,gedenksteenof
kunstwerkdieisgemaaktomteherinnerenaaneen
persoonofaaneenbelangrijkegebeurtenis.Ookvanwege
deTweedeWereldoorlogzijnveelmonumentengemaakt.
BijvoorbeeldhetNationaalMonumentopdeDamin
Amsterdamwaarop4meiiederjaardeoorlogsdoden
herdachtworden.Eenonderscheidingkunjekrijgen
wanneerjeietsbijzondershebtgedaan.
LaatdemonumentenenonderscheidingenvoorJanvan
Hoofaandeleerlingenzien.Ditkandoorbijlage8voorde
leerlingentekopiërenofukuntdezebijlageophet
digibordlatenzien.
Dezemonumentenenonderscheidingenzijnnadeoorlog
opgerichtomJanteherdenkenenzijndadenteeren.
Bespreekdemonumentenenonderscheidingen:watishet?
Hoezietheteruit?Denkeensterugaanhetverhaalover
JanvanHoof.WelkmonumentofonderscheidingeertJan
vanHoofenzijndadenhetbest?Waaromkiesjedeze?
Kern:
Deleerlingenmakenzelfeenmonumentofonderscheiding
voorJanvanHoof.
Afsluiting:
Deleerlingenbekijkenelkaarswerkstukken.Deleerkracht
reflecteertmetdeleerlingen:
Waaraankunjeziendatditmonumentofonderscheiding
voorJanvanHoofisopgericht?WatvindtdemakervanJan
vanHoof?Hoeziejeditteruginhetwerkstuk?
Les 4. Verwerking16
Variant 2 – Jan van Hoof, mythe of werkelijkheid?
Doel:
Deleerlingendenkennaoverdebetekenisendewaarde
vanhetheldendomvanJanvanHoof.
Aandehandvaneenfeitenlijstbepalendeleerlingenof
hetwaarschijnlijkisdatJanvanHoofdeWaalbruggered
heeft.
Duur:
45minuten
Benodigdheden:
Kopieënvanhetkrantenartikeluitbijlage9
Kopieënvanhetwerkbladfeitenuitbijlage10
Toelichtingopdefeiten–bijlage11
Inhoud
1. Over heldendom direct na de oorlog
Vertel de leerlingen:
DirectnadeoorlogwerdJanvanHoofeenheld.Hijkreeg
deMilitaireWillemsordevankoninginWilhelmina;er
werdenmonumentenopgericht;scoutinggroepen
noemdenzichnaarhemenerverschenenstukkeninde
krant.
Opdracht 1
Geefdeleerlingeneenkopievanhetkrantenartikeluit
bijlage9.
Ditartikelstondin1946indekrant.Deschrijverbenadrukt
hetheldendomvanJanvanHoof.Deleerlingenlezenhet
artikelenmarkerendezinnenofwoordenwaarinde
schrijverhetheldendomvanJanextrabenadrukt.
Bespreekdeopdrachtklassikaal.Deschrijverbenadrukthet
heldendomvanJanvanHoofonderanderedoor:
Develeuitroeptekensinhetstuk.
Indevierdealinea:‘eenderdapperstekaerelsvan
NeerlandsBinnenlanscheStrijdkrachten’.
Dezevendealinea:‘JanvanHoof!Mijnpengaat….
weergaloosdapperenjongenvanNijmegengunten
gevenwil.’
Inalinea9,halverwegedeeerstekolom:‘Wantvóórhet
jongehoofdzichneeghaddemoedvandezedapperen
jongen…dezeprestatievaneenburgerdenoorlogmet
eenigemaandenhadverkort’.
Inalinea10:‘omtochtotiederenprijsdebrugte
behouden,hadJanvanHoofalondereenmoordend
granaatvuur…vlaktegendenpijleraandoorgesneden.’
Inalinea15:‘ZondaghadJanvanHoofreedszijn
dienstenverrichtbijhetRoodeKruisonderzeer
gevaarlijkeomstandigheden.’
Inalinea15,bovenaandederdekolom:‘Maarwieaan
hetreconstruerengaat,huivertbijdegedachte…om
daarbijhetwegdekdelontendoortesnijden.’
Alinea16:‘Eenonmetelijkemoed,gepaardaaneen
minutieuzevoorbereidingenoriënteringwerdhier
geleverdmeteenvaderlandschhartvolovergaveen
bereidheid.’
Inalinea17:‘toenhijzondag17septembereenkaart
metbelangrijkeaanwijzingenvanNijmegennaar
Groesbeekbracht.’
Inalinea17:‘zijnkeihardenwil:hetvaderlandinhet
moeilijkstetedienen’.
Delaatstealinea:‘Eenkleineopdracht…Eenfier
vaderlanderstrompelt…metdebelooningdereeuwige
aanschouwing.’
Les 4. Verwerking17
Opdracht 2
DirectnadeoorloghaddendeNederlandersbehoefteaan
helden.NaastJanvanHoofwerdenmeermensentotheld
uitgeroepen.
Waaromdenkjedatmensenzo’nbehoeftehaddenaan
helden?
Direct na de oorlog wilden de Nederlanders zo min mogelijk
herinnerd worden aan de nare aspecten van de oorlog.
Daardoor ging veel aandacht uit naar mensen die goede
daden hadden verricht.
Daarnaast waren de helden voorbeelden. Ze hadden
bewonderenswaardige daden verricht. Door de daden van
de helden te eren, liet men zien wat men belangrijk vond.
De meeste Nederlanders hadden zelf geen heldendaden
verricht maar door helden te eren, werd het gevoel dat
mensen hadden bij de oorlog wat positiever.
Opdracht 3
Alleoorlogsheldenhaddentweedingengemeen:ten
eerstehaddenzebewonderenswaardigedadenverrichten
tentweedewarenzeomgekomen.Deverzetsledendieniet
warenomgekomen,zagenzichzelfnietalshelden,tenzij
hetoverhunomgekomenvriendenenmedestrijdersging:
hetheldendomkwampasmetdedood.
Waaromzoujepaseenheldzijnwanneerjebent
omgekomen?Benjehetermeeeensdatiemandeerstdood
moetgaanvoordathijeenheldwordt?
Laatdeleerlingenoverdezevragennadenken.Laatde
leerlingendiscussiërenoverhunmeningen.
Haalhetmartelaarschapaan–mensenstervenvoorhun
geloofofvooreenbepaaldezaak(inditgevalde
bevrijding).
2. Jan van Hoof, mythe of werkelijkheid?
JanvanHoofreddedeWaalbrug.Directnadeoorlogwist
menditzeker.Maar,eenaantaljarenlaterwerdditfeitin
twijfelgetrokken.In1949deedeencommissieonderzoek
naardeveroveringvandeWaalbrug.Deconclusievande
commissiewasdat‘alleseropweesdatJanvanHoofde
brugnietgeredheeft’.
Deeldekopieënvanwerkbladfeiten(bijlage10)uit.
Volgenshetwoordenboek‘VanDale’iseenfeiteen
gebeurtenisofomstandigheidwaarvandewerkelijkheid
vaststaat.Eenfeitisietswatechtgebeurdisenwatjekunt
controleren.
Indelinkerkolomvanditwerkbladstaaneenaantal
gebeurtenissenronddereddingvandeWaalbrug.De
leerlingenlezendezeenbepalenofhetcontroleerbare
feitenzijn.Zezetteneenkruisjeindekolomvanhunkeuze
(controleerbaarfeit/geencontroleerbaarfeit).
Bespreekdeingevuldewerkbladen.Gebruikhierbijde
toelichtinginbijlage11.
Laatdeleerlingenconcluderendatdebewijzenniet
voldoendezijnommetzekerheidtekunnenzeggendatJan
vanHoofdebrugheeftgereddoordeleidingendoorte
knippen.
Laatdeleerlingennogmaalsdelaatstevraagvanderoute
(les3,activiteit2)beantwoorden:
Na zijn dood werd Jan een held. Koningin Wilhelmina gaf
hem de Militaire Willemsorde. Dit is de hoogste militaire
onderscheiding van Nederland. Denk aan wat je hebt
gehoord en gelezen over Jan van Hoof. Heeft Jan het
heldendom en de Willemsorde wat jou betreft verdiend?
Waarom wel of niet?
IsdemeningvandeleerlingenoverJanvanHoof
veranderd?Waaromwelofniet?
Tweede Wereldoorlog
Bijlage 1: Achtergrondinformatie18
Wat er aan vooraf ging
Indejarendertigvande20eeeuwwaserwereldwijdveel
armoede.Dooreeneconomischecrisiswarenveelmensen
werkloosenarm.VooraldemenseninDuitslandhadden
hetzwaarteverduren.OmdatDuitslanddeEerste
Wereldoorloghadverlorenmoesthetlandveelgeld
(herstelbetalingen)betalenaandelandendiedezeoorlog
haddengewonnen.VeelDuitsemensenwarenarm,
werkloosenontevreden.AdolfHitlerwerddeleidervande
Nationaal-SocialistischeDuitseArbeidersPartij(NSDAP).Hij
verteldedeDuitsersdathijvanDuitslandweereenmachtig
landzoumaken.Steedsmeermensengeloofdenhemenzo
werdzijnmachtendemachtvanzijnpartijsteedsgroter.
Hitler aan de macht
In1933kwamAdolfHitlermetdeNSDAPinDuitslandaan
demacht.HitlerwildevanDuitslandhetmachtigsteland
vanEuropamaken.EerstrichttehijzijnpijlenopOostenrijk,
Tsjecho-SlowakijeenPolen,vervolgenswildehijDuitslands
grotetegenstanderinWest-Europauitschakelen:Frankrijk.
IndeaanvalopFrankrijkzoudenookNederlandenBelgië
wordenbezet.VoorHitlerwarennietallemensengelijk.De
NSDAPpropageerdeJodenhaat.HijvondhetArischeof
Germaanserasbeterdanderest.Hijvondbijvoorbeeld
joden,zigeunersenmensenmeteennietblankehuidskleur
minderwaard.
Aanval op Nederland
Opvrijdagochtend10mei1940werdenveelNederlanders
wakkervanhetgebromvanvliegtuigen,ontploffende
bommenenhetgeratelvantanks.Duitsesoldatenwaren
degrensovergetrokken.Deoorlogwasbegonnen.De
NederlandsesoldatenprobeerdendeDuitserstegente
houdenlangsdeverdedigingslinies.Zo’nliniewasde
Grebbelinie,eenwaterliniedielooptvanRhenentot
Spakenburg,tussendeUtrechtseheuvelrugendeVeluwe.
Capitulatie Nederland
HetNederlandselegerwasveeltezwakomdeDuitse
aanvaltekunnenafslaan.DeNederlanderswarennietgoed
voorbereid,zehaddenverouderdmaterieel,terwijlhet
Duitselegerallemaalnieuwenmodernwapentuighadom
meetevechten.NadatdeDuitseluchtmachtop14mei
1940hetcentrumvanRotterdamhadgebombardeerd,en
anderestedenhetzelfdelotwachtte,beslootde
Nederlandselegerleidingtecapituleren.Deregeringende
koninginwarentoenaluitgewekennaarEngeland.
Bezetting Nederland
Aanvankelijkleekdebezettingmeetevallen,maaralsnel
werdduidelijkwatonvrijheidbetekende.Nederlandse
mannenwerdengedwongeninDuitsefabriekentewerken.
Gaandewegwerdenmensenzondervormvanproces
opgesloteningevangenissenenconcentratiekampen.Het
etengingopdebon.‘sAvondsmoestiedereenbinnen
blijvenenderamenverduisteren.Omdatdeaanvoervan
grondstoffeneenprobleemwas,namendeDuitsersalles
meewatvoorhenbruikbaarwas.Omdatzebijvoorbeeld
hetrubbervandefietsbandennodighadden,fietstende
mensenophoutenbanden.Hetbronsvandekerkklokken
gebruiktenzeommunitievantemaken.Hetgeluivan
klokkenhoordejenietmeer.
Jodenvervolging
Vooraljodenwerdenvervolgd.Dejodenkregenalsnelte
makenmetsteedsminderrechten:zemochtennietmeer
overalkomen.ZemoesteneenJodensterdragenzodat
iedereenkonziendatzejodenwaren.Ophun
Bijlage 1: Achtergrondinformatie19
persoonsbewijswerdeengroteJgestempeld.Zemoesten
bijelkaargaanwoneninbepaaldewijken.DeDuitse
bezettertransporteerdemeerdan100.000joodsemannen,
vrouwenenkindereningoederentreinenvanuitNederland
naarconcentratiekampen,waardemeestenwerden
vermoord.
DeDuitserswerdeninNederlandbijgestaandoorledenvan
deNationaal-SocialistischeBeweging(NSB)dieeen
vergelijkbareideologiehadden,endoormeelopersen
profiteurs.Aandeanderekantstondhetverzet,datvooral
tegenheteindevandeoorlogaanhangkreeg.Hetgrootste
deelvandebevolkingwasanti-Duitsmaarpassief.
De slag om Arnhem
Toenindezomervan1944grotedelenvanFrankrijken
Belgiëbevrijdwaren,begondegeallieerdeopmarsnaarhet
noorden.Hetplanwasominéénkeerallebruggenoverde
groterivierendeMaas,deWaalendeRijnteveroveren,en
dandoortetrekkennaarhetIJsselmeer.Ditplanhadde
codenaam‘OperationMarketGarden’.Opeenzomerse
dag,18september1944,landdenEngelseparachutistenop
deGinkelseheibijEde,enbijWolfhezeenHeelsum.De
sterkeDuitselegermachtdieopdatmomenttoevalligmet
tanksenpantserwagensindebuurtvanArnhemwas,
haddenzenietverwacht.Eenkleinegroepvan
zevenhonderdvijftigsoldaten,onderleidingvanluitenant-
kolonelJohnFrost,bereikteonderlangsdeRijndeRijnbrug.
Omdathulpvandegrondtroepenuitderichtingvan
Nijmegenuitbleef,enderestvandedivisienietverder
kwamdandebuitenwijkenvanArnhem,moestende
mannenvanJohnFrostnavierdagendestrijdopgeven.Ze
gavenzichoveraandeDuitsers.Naenkeledagenhevige
strijdmoestenookdeEngelsen,dienietverderdan
OosterbeekendebuitenwijkenvanArnhemwaren
gekomen,zichovergeven.Zezochten’snachtsoverdeRijn
bijDrieleenveiligheenkomen.OperatieMarketGarden
wasmislukt.
Evacueren
AlsgevolgvandegevechtenvanOperatieMarketGarden
moestendeinwonersindeomtrekvanArnhemhuisen
haardverlaten.DeDuitserswarenbangdatdebevolkingde
geallieerdetroepenzouhelpenensommeerdedebewoners
tevertrekken.Ookwarendezegebiedentegevaarlijkvoor
deburgersomdaterzwaargevochtenwerd.Deinwoners
namenmeewatzemeekondennemen,maarmoestenheel
veelspullenonbeheerdachterlaten.Demensendieboven
deRijnwoonden,gingennaarhetnoorden.Benedende
Rijnwerdendeburgersgeëvacueerddoordegeallieerden.
Hiervertrokkendebewonersnaarhetzuidenvanhetland,
naarbevrijdgebied.
Hongerwinter
HetnoordenenwestenvanNederlandkreegtemakenmet
deHongerwinter.Doorextreemvoedselgebrekverzwakte
debevolkingenkwamenenkeletienduizendenmensenom.
Inmei1945luktehetomderestvanNederlandte
bevrijden.
Vrede
Devredesonderhandelingenwareninhotel‘deWereld’in
Wageningen.Hiertekendeinmei1945deDuitse
commandantdeovergaveinaanwezigheidvanPrins
Bernard.Dewederopbouwkonbeginnen.
Aanvullende informatie les 1, deel 220
Het verzet tegen een onbetrouwbare
overheid in oorlogstijd
DeNederlandseregeringverbleefvanafmei1940inLonden
inballingschap.InNederlandnamendeDuitsersdemacht
overenHitlerbenoemdefunctionarissendiehetbestuur
vanNederlandmoestenleiden.Nederlandmoeststeeds
meergaanlijkenophetDuitslanddatHitlerwenste.
NederlandwerdeigenlijkeenprovincievanDuitsland.Een
vandeeerstemaatregelenwasdatdeklokgelijkwerd
gezetmetdetijdinBerlijn.Dehoogstegezagsdragervan
hetDuitsebestuurinNederland,wasdeOostenrijkse
nationaalsocialistSeyss-Inquart.HijwasRijkscommissarisen
stondrechtstreeksonderHitler.VerderwerdNederlandook
nogbestuurddoor1500bestuursambtenaren.Zijoefenden
toezichtuitengavenbevelendiedoordeNederlandse
ambtenarenmoestenwordenuitgevoerd.
Onder Duits gezag
AanvankelijkwaserweinigverzettegendeDuitse
overheersing.DeNederlandsebevolkinghooptehetleven
vanvoordeoorlogtekunnenvoortzetten.Eninhetbegin
voerdendeDuitsersnogmildemaatregelenin.DeDuitsers
wildendatsteedsmeermensennationaalsocialistisch
werden.Zemaaktenpropagandavoorhet
nationaalsocialismed.m.v.affiches,kranten,radio-
uitzendingenenvoorprogramma’sinbioscopen.DeEerste
endeTweedeKamerwerdenuitgeschakeldenpolitieke
partijenmochtennietmeerbestaan.Gaandeweg
beheerstendeDuitserssteedsmeeronderdelenvande
Nederlandsesamenleving.DepolitiemoestdeDuitse
bezettingsmachtdienen.Derechtspraakkwamsteedsmeer
inhandenvandebezetter.Dooraldezemaatregelen
begonhetverzetvandeNederlanderstegroeien.Met
kleineactieswerdergeprotesteerdenverzetgepleegd
tegendeDuitsers.Erkwamenverzetsblaadjesenstakingen.
Maaroverhetalgemeenginghetdagelijkslevenvande
Nederlandersvrijrustigdoor.Mensengingennaardefilm
endekinderennaarschool.Mensengingendagjesuit,ze
vierdenSinterklaasmetcadeautjesenerwasgenoegte
eten.
Geleidelijk buitensluiten van joden
AlseensluipendgifbegonnendeDuitsersvanafhetbegin
vandeoorlogmetanti-joodsemaatregelen.Relatief‘kleine’
maatregelendieinhetNederlandvantoennauwelijks
opvielen.Alnatweemaandennahetbeginvandeoorlog
mochtendejodennietmeermeewerkenaande
luchtbescherming.Inseptember1940mochten
overheidsdienstengeenjodenmeeraannemen.Vervolgens
moestendejodenzich-zogenaamdvoorhuneigen
veiligheid-latenregisteren.Stapvoorstapwerdendejoden
steedsverdergeïsoleerd.Omdathetzogeleidelijkging,
wektehetweinigreactieopvandeburgers.
Februaristaking 1941
Vanaf1941werdendeanti-joodsemaatregelenvande
Duitsersgrimmiger.InAmsterdamwoondenveeljoden.Als
reactieopeenrazziaindeAmsterdamseJodenwijk,legden
Amsterdamsetrambestuurdersenarbeidersinfebruari1941
hetwerkneer.DezestakingbreiddezichuittotHaarlem,de
ZaanstreekenUtrecht.MetgeweldbrakendeDuitsersdeze
staking.Ervielendodenengewonden.Uitangstvoorhet
geweldgingendemensenweeraanhetwerk.Ervolgden
represaillesvandeDuitsers.Eenaantalmensendiehadden
meegedaanaandestakingwerdendoodgeschotenende
stedendiemeehaddengedaanaandestakingmoesten
hogeboetesbetalen.DeDuitserslietenhunmaskervallen
engingensteedsopenerovertotJodenvervolging.
Aanvullende informatie les 1, deel 221
Groeiend verzet tegen het nieuwe gezag
IndeprovinciewoondenminderjodendanindeRandstad
dushiervielendeanti-joodsemaatregelenminderopen
waseraanvankelijkminderredentotverzet.Vanaf1943,
toenmensenmoestengaanwerkeninDuitsland,
veranderdehetdagelijkslevenvandeNederlanders
drastisch.Steedsmeermensenweigerdenzichaantepassen
aandeoorlogsomstandighedenensamentewerkenmetde
bezetters.Deanti-Duitsestemmingnamtoe.Hoemeerhet
verzetgroeide,hoeharderdeDuitsersreageerden.Ze
gingensteedsstrengercontrolerenenwildensteedsmeer
groeperingenindeNederlandsesamenlevingbeheersen.Zo
moestenkunstenaarslidwordenvandenationaal-
socialistischeKultuurkamer.Deomroeporganisatieswerden
vervangendooréénRijksradio:DeNederlandseOmroep.
AllevakverenigingengingenopinhetNederlandse
Arbeidersfront.DeNSBwerddeenigepolitiekepartijdie
wastoegestaan.
Bijlage 2 - Dilemmatest22
Doe de dilemmatest:
1 Je bent op weg naar school. Je bent een beetje zenuwachtig: je moet zo een spreekbeurt houden.
Vlak voor je rijdt een klein meisje met haar fiets tegen een stilstaande auto. Ze huilt vreselijk, en
haar fiets is kapot.
Wat doe je?
a Jedenkt:‘ikmagniettelaatopschoolkomen’enjefietstdoor.
b Jestoptenprobeerthetmeisjetehelpen.Danmaartelaatopschoolenmisschieneenbozejuf.
c Jerentnaarhetdichtstbijzijndehuis,enhooptdatiemandthuisisomtehelpen.
d Jehebtgeenideewatjezoudoen.
2 Je loopt door de winkelstraat. Je hoort schreeuwen in de fotozaak en het alarm gaat af. Er rennen
een jongen en een meisje met een dure camera de winkel uit. Ze hollen in jouw richting.
Wat doe je?
a Jeprobeertzotegaanstaandatzenietlangsjekomen.
b Jebelthetalarmnummer112.
c Jezietopeensdatjeveterlosis…
d Jehebtgeenideewatjezoudoen.
3 Het is 1940, het eerste oorlogsjaar. Je zit in de klas met een joods meisje en de dochter van een
NSB’er. Je kunt het met beiden goed vinden. Je moet een werkstuk maken. Het liefst doe je dat
met beide meisjes. Maar de dochter van de NSB’er wil het joodse meisje er niet bij hebben.
Wat doe je?
a JevindthetbelangrijkgoedemaatjesteblijvenmetdedochtervandeNSB’erenzegttegenhet
joodsemeisjedatzeeenandergroepjemoetzoeken.
b Jebesluitmethetjoodsemeisjesamentewerken.
c Jedenkt:‘mijtelastighoor’,enzoekteenandergroepje.
d Jehebtgeenideewatjezoudoen.
4 In 1944 is er bijna niets meer te eten in jouw woonplaats. Samen met een vriend probeer je eten bij
elkaar te zoeken bij boeren. De honger is zo groot dat je besluit om alleen naar Groningen te gaan.
Je vriend mag niet van zijn ouders.
Wat doe je?
a Jegaattoch:dehongerisenorm.
b Jebesluitomniettegaan,wantdieoudershebbeneigenlijkwelgelijk.
c Jeprobeerteenanderevriendovertehalenomookmeetegaan.
d Jehebtgeenideewatjezoudoen.
Bijlage 2 - Dilemmatest23
5 Het is avond en donker buiten. Niemand mag meer op straat zijn. De bel gaat. Je weet dat dit
alleen maar gevaar kan betekenen. Iemand die zich moet verstoppen voor de Duitsers,
bijvoorbeeld.
Wat doe je?
a Jedoetopen,zondererbijnatedenken.Alsiemandhulpnodigheeft,ishijwelkom.
b Jedenktaandegevarenvoorjezelfenjefamilie,enlaatdedeurdicht.
c Jedoetdedeuropeenkiertjeopenenfluistert:‘Gamaarnaardeoverburen’.
d Jehebtgeenideewatjezoudoen.
6 De Duitsers hebben mensen nodig om in hun fabrieken te werken. Ook jij krijgt een oproep: je
moet je morgen melden.
Wat doe je?
a Jevraagtjebaaseenbriefteschrijvendatjeonmisbaarbent.Datisnietzo,maardanhoefjenu
nognietmee.
b JemeldtjeoptijdbijdeDuitsers.
c Jeduiktonderbijvriendendieergensanderswonen.Maarjeweetdatditgevaarlijkkanzijnvoor
jeouders,broer,zus:misschienwordenzijgestraft.
d Jehebtgeenideewatjezoudoen.
7 Je loopt op straat en er klinkt afweergeschut. Iedereen duikt een schuilkelder in. Volwassenen
duwen je weg om zelf de kelder in te komen.
Wat doe je?
a Jeholtnaareenandereschuilkelder.
b Jevechtjezelfnaarbinnen:jijwiltookveiligzitten!
c Jeprobeertopstraatergensteschuilenenhoopterhetbestevan.
d Jehebtgeenideewatjezoudoen.
8 School is er niet meer en je hebt ontzettende honger. Samen met vrienden probeer je eten te
vinden bij boeren. Dan besluiten je vrienden om een broodkar van een bakker om te duwen om zo
broden te pikken.
Wat doe je?
a Jewiltnietmeedoen:stelenkanechtniet!
b Jebesluitomlangsnogmeerboerentegaan.
c Jewiltnietstelen,maardehongeristegroot.
d Jehebtgeenideewatjezoudoen.
Kijk op het antwoordblad: wat voor type ben jij?
Dilemmatest antwoordblad24
Kijk bij iedere vraag welk antwoord (a, b, c, d) je hebt gegeven.
Heb je meer dan vier keer een d
ingevuld?
Vondjehetzomoeilijk?Ofhadjegeenzinomnate
denken?Tochmaareensdoen–keuzesmakenisheel
belangrijk!Alsjenooitdurfttekiezen,kiesteenander
voorjou.
Heb je 16 punten of minder?
Jehebtwelwatweinigpunten.Jebentergvoorzichtig.
Daarmeehadjeeengrotekansdeoorlogteoverleven.
Maaralsiedereenzowasgeweestalsjij,haddeoorlog
misschienwellangergeduurd.
Heb je 17 – 30 punten?
Jebentvoorzichtigenkiestmeervoorveiligheiddan
avontuur.Jevindtjeeigenfamilieerg
belangrijk.Jedenktgoednavoorjeeenkeuzemaakt
enweegtderisico’stegenelkaaraf.
Maarsomsdurfjeweldappertezijn.
Heb je tussen 31 en 42 punten?
Jebentdapper,maardenktookgoednaoverderisico’s
diejeloopt.Jijwilgraagmensenhelpen,maarhoudtje
ogenopenvoorhetgevaar.Daaromdoejeookwel
eensniets.Mensenzoalsjijwarenheelbelangrijkvoor
hetverzet.
Heb je meer dan 42 punten?
Benjeechtzomoedig?Ofbenjevooralonvoorzichtig?
Jemoetookwelaanjeeigenveiligheiddenken!Jehad
jeindeoorlogvastingezetvooriedereendievervolgd
werd.Maarofjijhetzelfoverleefdzouhebben,ismaar
devraag.
Deze dilemmatest is ontwikkeld door
Vulhieronderpervraagjepuntenin.Vooreend-antwoordkrijgjegeenpunten.
1 a –1punten; b –8punten; c –4punten; d –0punten,dusikheb……punt(en)
2 a –8punten; b –4punten; c –1punten; d –0punten,dusikheb……punt(en)
3 a –1punten; b –7punten; c –3punten; d –0punten,dusikheb……punt(en)
4 a –8punten; b –2punten; c –3punten; d –0punten,dusikheb……punt(en)
5 a –8punten; b –1punten; c –3punten; d –0punten,dusikheb……punt(en)
6 a –2punten; b –4punten; c –4punten; d –0punten,dusikheb……punt(en)
7 a –4punten; b –8punten; c –2punten; d –0punten,dusikheb……punt(en)
8 a –1punten; b –2punten; c –8punten; d –0punten,dusikheb……punt(en)
Telaljepuntenbijelkaarop:……punten
Telnuhetaantalkeerdatjeantwoorddhebtgegeven:……keer
Wat zegt het antwoord over jou?
literatuur over de Tweede Wereldoorlog
Bijlage 325
Tip:legopeenaandachtstafelindeklasdezeboekenterinzageenkieseenboekalsvoorleesboek.
Achtergrondliteratuur ( zie: http://www.entoen.nu/)
DeDuitseinvalinNederlandenhetbombardementopRotterdam
Verhalenuithetverzet:deovervalinLeeuwarden,Putten,HannieSchaft,Engelandvaarders
DeNSB
DeHongerwinter
DeSlagomArnhem,D-dayendebevrijdinginmei1945
Leesboeken over Tweede Wereldoorlog:
EricHeuvel,Deontdekking(Amsterdam2003);ditstripboekbehandeltopeeninzichtelijkemanierdedilemma’s
vandeNederlandsebevolkinginoorlogstijd
Zwarteconfetti,foto’s,verhalen,gedichtenentekeningenoverdeoorlog(10+)
PaulBiegel,Dekarabijn(8+)
AndréBoesberg,Zwartestad(Rusland,1942)(12+)
HermanvanCampenhout,Pikadon(Hiroshima)(12+)
MirjamElias,Hetverlatenhotel
RegGrant,DeTweedeWereldoorloginEuropa(12+info)
DennisHamley,DeTweedeWereldoorlog(12+info)
EvertHartman,Oorlogzondervrienden(12+)
ElsPelgrom,KinderenvanhetAchtsteWoud(12+)
AlineSax,Mistoverhetstrand(12+)
JanTerlouw,Oorlogswinter(12+)
SandiToksvig,Hitlerskanarie(Denemarken)(9+)
AnkedeVries,Belledonnekamer16(Frankrijk)(12+)
AnnaenWoutWoltz,Postuitdeoorlog(Amsterdam)(12+)
Oorlog40-45.nl.(13+)
Bijlage 4: Achtergrondinformatie26
Bevrijding Nijmegen
Nijmegen wordt in september 1944 bevrijd gedurende
Operatie Market Garden door de Canadezen, Amerikanen,
Britten en Polen. Vóór die tijd was de stad op 22 februari
1944 al getroffen door een bombardement van de
Amerikanen. Bijna 800 mensen vonden daarbij de dood,
duizenden werden dakloos en de binnenstad werd
grotendeels verwoest.
DegeallieerdenwistenArnhemniettebevrijden.Nijmegen
bleeftotmaart1945frontstadenwerdvrijweldagelijks
bestooktvanafdeoverzijdevandeWaal.Nadebevrijding
inseptember1944vielenermeeroorlogsdodendantijdens
deheleoorlog.Intotaalverloren2200Nijmegenarenhet
levenalsgevolgvanoorlogsgeweld.Daarmeebehoort
Nijmegentotéénvandezwaarstgetroffenstedenvanons
land.
De oversteek
DeOperatieMarketGardenbegonopzondag17september
1944.Hetdoelvandeoperatiewasomviaaanvallendoor
luchtlandingstroependebruggenoverdegroterivierenen
kanaleninhetbezetteNederlandinhandenkrijgen.Zokon
hetgrondlegersneloverdebruggenoprukkennaarde
DuitseindustrieinhetRuhrgebiedendeoorlogwellicht
noginhetzelfdejaarbeëindigen.
Omeendoorbraakteforceren,stakenopwoensdag20
septemberdepara’svanhetU.S.504thParachuteInfantry
Regimentin26canvasbootjesdeWaalover;inhetzichtvan
DuitsemitrailleursachterdedijkenDuitsgeschutopFort
Beneden-Lent.HetDuitsegeschutwerduitgeschakelden
despoorbrugendeverkeersbrugwerdendaarnavantwee
kantenaangevallen.Zijvielenaanheteindevandemiddag
ingeallieerdehanden.Deverliezenonderdepara’swaren
hoog,maarNijmegenwasdankzijhuninzeteindelijk
bevrijd!
Nijmegen verlofstad
NadatNijmegenwasbevrijd,werdNijmegenverlofstad
voordegeallieerdesoldatenaanhetDuitsefront.Zij
werdennaarNijmegengestuurdvoorkleinverlof.Nijmegen
zatmiddenindevuurlinievandestrijdendepartijen.Inhet
centrumentenzuidenvandestadzatendegeallieerdenen
tennoordeneninhetoostendeDuitsers.Destadwerdeen
halfjaarlangbestooktmetDuitsegranatenenbommen.
Ondankshetenormegevaarheersteerookeensfeervan
bevrijdingindestad.Ditvrijheidsgevoelwerdgevierdmet
dansavonden,onderandereinconcertgebouwde
Vereeniging.
Uitangstvooreennieuwegrotegeallieerdeaanval,zette
deDuitselegerleidingop2december1944deBetuwe
onderwater.NietalleenindeBetuwegingendegevechten
naheteindevanOperatieMarketGardendoor,maarookin
hetgebiedbijGroesbeek,dateerderop17september1944
wasbevrijd.Groesbeekwerdfrontplaatsenkwamonder
helsvuurteliggenvanuitKleveenhetDuitseReichswald.In
totaalwerdenuitGroesbeek,Beekenomliggendedorpen
bijna30.000mensengeëvacueerd.
HetRijkvanNijmegenendeBetuwebehoordentotde
zwaarstgetroffendelenvanNederland.InNijmegenzijn
2.200burgerstengevolgevanoorlogshandelingen
omgekomen,warenerduizendendaklozenenteldemen
evenzoveelverwoesteenbeschadigdehuizen.
Bijlage 5: Achtergrondinformatie 27
Luisterfragmenten
Fragment 16 Kikvorsmannen
NadebevrijdingvanNijmegenop20september1944werd
Nijmegenfrontstad.DebruggenoverdeWaalwarenin
handenvandegeallieerden.Ditbetekentnietdatdestrijd
omdebruggengestredenwas.Omtevoorkomendatde
geallieerdenoverdebruggenhetDuitsegebiedaan
kondenvallen,probeerdendeDuitsersalsnogdebruggen
overdeWaalopteblazen.
DitfragmentgaatoverdeDuitsekikvorsmannendiede
opdrachthaddendeNijmeegsebruggenopteblazen.Met
gevaarvooreigenlevenprobeerdenzijinhetnachtelijk
duisterbommenteleggenronddepijlersvandespoorbrug
endeverkeersbrugvanNijmegen.Zouhethenlukkenom
ongezienteblijvenendebruggenuitteschakelen?
Inseptember1944haddendekikvorsmannenvanhet
DuitseMarineEinsatzkommandoMEK65deuiterst
gevaarlijkeopdrachtdeNijmeegsebruggenopteblazen.
Vandetwaalfkikvorsmannendiedetaakhaddenomde
tweebruggenvanNijmegenonklaartemaken,werdener
uiteindelijktiengevangengenomendoordeBritten.Drie
daarvanoverledenaandeverwondingendiezijhadden
opgelopentijdenshunopdracht.Tweeduikersvande
eerstegroep,metdespoorbrugalsdoel,wistenuithanden
vandegeallieerdenteblijven.Inhetsnelstromendewater
vandeWaalwarendemannenelkaarkwijtgeraakt.Rond
zesuur‘smorgenshoordendetweeduikerseenenorme
ontploffing,datwasdespoorbrug.Deduikersontvingen
daarlatereenhogemilitaireonderscheidingvoor.
DeDuitsersdiedeverkeersbrugmoestenopblazenwaren
mindersuccesvol.DestromingvandeWaalwasvoorhente
sterkenzewerdenontdekt.Ondereenspervuur
probeerdenzijnogwanhopigdebommentelatenzinken
enhetontstekingsmechanismeinwerkingtezetten.Het
luktenogwel,maardebommenwarenvollediguitpositie
waardoordebommenslechtsminimaleschadeaanrichtten.
Dekikvorsmannenwarentotaaluitgeputendrevennaar
eenrivierbankwaarzedoordegeallieerdengevangen
genomenwerden.
Fragment 14 Jan van Hoof
MarkanteNijmegenaartijdensdebevrijdingwasJanvan
Hoof(1922–1944).Toendeoorloguitbrak,melddehijzich
directaanbijdeondergrondse.Indezomervan1944was
deopmarsvandegeallieerdenvergevorderd.Omte
voorkomendatdeBrittentedichtbijzoudenkomen,
haddendeDuitsersdebrugoverdeWaalbijNijmegenvan
springladingenvoorzien.Dezebelangrijkebrugmoest
echterbehoudenblijven.Op18september1944gingJan
vanHoof,helemaalalleen,naardebrugtoeom-met
gevaarvooreigenleven-deleidingennaarde
springladingendoorteknippen.Dedagdaaropwerdhij,als
gidsvaneengroepBritteninNijmegen,doordeDuitsers
neergeschoten.
Route in de voetsporen van Jan van Hoof
Bijlage 6: Werkblad 128
5
4
2
1
3
Ga in het Hunnerpark zitten zodat je dit beeld
goed kunt zien. Dit is bij nummer 1 op de
plattegrond.
Bijlage 6: Werkblad 129
Ditbeeld,hetverzetsmonument,steltJanvanHoofvoor.Hetbeeldisin1954gemaaktdoor
MariusvanBeek.JeziethoeJanoverdeWaalbrugdestadbinnenkomtlopen.Jandraagteen
vlag.Devlagiseensymboolvoordebevrijding.NadeoorlogisditbeeldgemaaktomJanen
alleanderemensendievoordebevrijdingvanNijmegensneuveldenteeren.
JanvanHoofzatbijdeScouting.Nadeoorloghebbenverschillendescoutinggroepenzich
naarJanvernoemd.DitomdatzeJaneenheldeneenvoorbeeldvonden.Eenvandeze
scoutinggroepenwaseengroepuitRotterdam.Deledenvandezegroepvroegendemoeder
vanJanietsoverhunheldenvoorbeeldtevertellen.DemoedervanJanschreeftoeneen
boek:‘KortelevensschetsvanJanvanHoof’.Debasisvanditboekwashetdagboekdatde
moedervanJantijdensdeoorloghadbijgehouden.
TijdensdeTweedeWereldoorlogkwamenmaarweinigNederlandersinverzet.Demeeste
mensenhieldenzichafzijdigenhooptendatdeoorlogzosnelmogelijkvoorbijzougaan.Jan
waseenvandeweinigemensendiezichactiefverzettentegendeDuitseoverheersing.Alsje
fragmentenuithetboekvandemoedervanJanleest,zuljebegrijpenwaaromJanervoor
koosinverzettekomen.
InhaarboekbeschrijftdemoedervanJanhetkaraktervanJan.Janheefteenaantal
karaktereigenschappendiepassenbijinverzetkomen.Leesmaar:
“Jan volgt het Gymnasium op het Canisius College. Met ups en downs volgt Jan de klassen. Hij
is geen gemakkelijke leerling: kritisch, bazig en hij verzet zich graag tegen allerlei
tuchtmaatregelen. Jan verbergt zijn gevoelens niet. Hij heeft het de leraren niet gemakkelijk
gemaakt.”
“Jan was verkenner. Het avontuurlijke, het zwerven en trekken, helpen en werkjes opknappen
trokken hem aan.”
Vraag 1 Welke karaktereigenschappen van Jan zorgden ervoor dat hij in verzet kwam?
Vraag 2 Welke andere eigenschappen denk je dat je moet hebben om verzetsheld te
kunnen worden?
Bijlage 6: Werkblad 130
Op10mei1940vallendeDuitsersNederlandbinnen.DeTweedeWereldoorlogisbegonnen.
Janwastoen17jaaroud.Zijnmoederschrijft:
“Jan is in opstand en onrust. De jongeren verzinnen slimmigheidjes, ze bakken de Moffen
een poets, ze gaan saboteren. Alles wat verboden is – en wat is niet verboden – wordt voor
de jongens een attractie.”
HetverzettegendeDuitsersbegintkleinenonschuldig.VeelNederlanders,waaronderJan,
doendingendieverbodenzijn.Zeluisterenbijvoorbeeldnaarderadio;verspreidenfoto’s
vanhetkoningshuis;zingenspotliedjes;schilderentekstenopstratenenmurenenmaken
grappenoverdeDuitsers.
Janzitopdemiddelbareschoolenzijnouderswetenwaarhijisenwathijdoet.Tochmaken
zezichzorgen.Zijnmoederschrijftinhaardagboek:
“Jan is vol verzet, vol onrust. We moeten Jan alsmaar kalmeren. Op zijn kamer heb ik een
briefje gepunaisd met de woorden: ‘Denk aleer gij doende zijt en doende, denk dan nog.’”
DeregelophetbriefjevandemoedervanJanbetekent‘denkgoednavoordatjeietsdoet,
enalsjeietsdoetblijfdandenken’.
Vraag 3 Denk je dat de moeder van Jan het ermee eens was dat Jan gevaarlijke
dingen deed? Waarom denk je dat?
In1942doetJaneindexamenenhijhaaltzijndiploma.VlakdaarnamoetJanzichmelden
voordearbeidsinzet.HijmoetgaanwerkenvoordeDuitsers.Janmeldtzichnietenduikt
onderinLimburg.Janregelteenvrijstellingvoordearbeidsinzetenkomtterugnaar
Nijmegen.Janziturenopzijnzolderkamer,hijmaaktlangefietstochtenentreinreizen.Soms
komthijdagenlangnietthuis.ZijnouderswetennietwatJanallemaaldoet.
PasnadeoorlogkomendeoudersvanJanerachterwatJanallemaaldeed.Janzatinhet
verzetenverzameldegegevensoverdeDuitsers.Zoalsdeaantekeningendiehijmaaktevan
deDuitsespringladingenaandeWaalbrug.
Bijlage 6: Werkblad 131
VlakvoorzijndoodverteltJanzijnmoeder:
“Och moeder, na de oorlog vertel ik u dingen waarvan u de haren te berge zullen rijzen. Nu
nog niet.”
Vraag 4 Jan heeft zijn ouders nooit iets verteld over zijn verzetswerk.
Waarom zou Jan hierover gezwegen hebben?
Vervolg de route.
Steek de Sint Jorisstraat over. Ga links en daarna gelijk rechts. Je bent nu op de Sint
Canisiussingel. Volg de Sint Canisiussingel en ga bij de vierde straat rechtsaf. Dit is de Van
Schevichavenstraat. Stop voor het oude postkantoor (het gebouw waarin nu Albert Heijn
zit, nummer 2 op de plattegrond).
HetverhaalgaatdatJanvanHoofop18september1944deleidingennaarde
springladingenopdeWaalbrugdoorknipte.DeWaalbrugisgeredmaardestadisniet
bevrijd.Degevechtengaandoor.
Op19september1944isJanweerindestadtevinden.Vanafdezeplek,bijhetoude
postkantoor,rijdtJanmeteenverkenningswagenvandeBrittenmeenaardespoorbrug.De
tochtopdeverkenningswagennaardespoorbrugwordtdelaatstekilometervanJanvan
Hoof.
Vraag 5 In het luisterfragment ziet een Britse soldaat Jan op de verkenningswagen
de stad inrijden. Hij zegt: “Wat doet hij nou? Is ie gek geworden? Wie rijdt er
nou met zo’n verkenningswagen die kant uit? De Duitsers zitten nog overal.
Haal die mannen terug!”
Vraag 6 Wat vind jij? Is Jan gek geworden of maakt hij een goede keuze? Waarom
vind je dat?
Bijlage 6: Werkblad 132
Vervolg de route.
Ga vanaf het oude postkantoor rechtdoor de Ziekerstraat in. Loop rechtdoor tot het
kruispunt bij de H&M. Dit is nummer 3 op de plattegrond.
AlsJanop19september1944doordestadrijdt,zietNijmegenerheelandersuitdan
vandaag.Op22februari1944ishetcentrumvanNijmegenperongelukgebombardeerd
doorAmerikaansebommenwerpers.Eengrootdeelvanhetcentrumligtinpuin.
Plein1944wastothetbombardementvan1944helemaalgeenplein.Hetstondvolmet
gebouwen.Dwarsoverhetpleinliepeenstraat,deOudeVarkensmarkt.
Vraag 7 Stel je voor dat dit kruispunt er vandaag zo uitzag als op de foto. Zou je je
veilig voelen? Waarom wel of niet?
Loop rechtdoor Plein 1944 op. Blijf halverwege het plein staan.
Vraag 8 Kijk eens om je heen. Welke gebouwen stonden er in 1944 al? Welke
gebouwen zijn later gebouwd?
Je hoeft het antwoord niet op te schrijven.
Op deze foto zie je hoe deze plek
er na 22 februari 1944 uitzag.
Herkomst foto – Regionaal Archief Nijmegen
Bijlage 6: Werkblad 133
Vervolg de route.
Ga rechtdoor over Plein 1944. Ga over het zebrapad bij het busstation en loop de straat
Doddendaal in.
Ga aan het eind van de weg met de bocht naar rechts. Je bent nu in de Parkweg. Aan je
linkerhand zie je het Kronenburgerpark. Volg de Parkweg langs het park. De straat komt uit
op het Joris Ivensplein.
Aan je linkerhand zie je de viskraam. Achter de viskraam ligt de luisterkei van de Liberation
Route. Ga naar de luisterkei. Dit is nummer 4 op de plattegrond.
OpditpleinwerdJanvanHoofdoodgeschoten.Luisternaarluisterfragment16 overJan
vanHoof.
SteeknahetluisterenbijhetzebrapaddestraatovernaarhetJorisIvensplein.Aanje
linkerhandziejeeenverhogingmetdrietreden.Gadeverhogingop.Opdeverhogingligtde
gedenktegelvanJanvanHoof.
Vraag 9 Na zijn dood werd Jan een held. Koningin Wilhelmina gaf hem de Militaire
Willemsorde. Dit is de hoogste militaire onderscheiding van Nederland. Denk
aan wat je hebt gehoord en gelezen over Jan van Hoof. Heeft Jan het
heldendom en de Willemsorde wat jou betreft verdiend? Waarom wel of niet?
Dit is het eind van de route.
Bijlage 7: Antwoorden bij werkblad 134
Werkblad 1
Vraag 1 Welke karaktereigenschappen van Jan zorgden ervoor dat hij in verzet
kwam?
Jan is kritisch en hij verzet zich graag. Jan verbergt zijn gevoelens niet. Jan is
avontuurlijk en hij helpt mensen graag.
Welke andere eigenschappen denk je dat je moet hebben om verzetsheld te
kunnen worden?
Je moet niet bang zijn, je moet lef hebben of dapper zijn, je moet geheimen
kunnen bewaren, ...
Vraag 2 Denk je dat de moeder van Jan het ermee eens was dat Jan gevaarlijke
dingen deed? Waarom denk je dat?
Waarschijnlijk was de moeder van Jan het eens met de dingen die Jan deed.
Ze maakte zich veel zorgen om Jan maar ze verbood hem niet de dingen te
doen die hij deed. Ze vroeg hem, onder andere met het briefje, voorzichtig te
zijn.
Vraag 3 Jan heeft zijn ouders nooit iets verteld over zijn verzetswerk. Waarom zou
Jan hierover gezwegen hebben?
Door niets te vertellen beschermde Jan zijn ouders. Zo lang zijn ouders niet
wisten wat hij deed konden ze daar niets over doorvertellen. Het was
daardoor voor de Duitsers niet interessant om zijn ouders op te pakken en te
verhoren.
Vraag 4 In het luisterfragment ziet een Britse soldaat Jan op de verkenningswagen
de stad inrijden. Hij zegt: “Wat doet hij nou? Is ie gek geworden? Wie rijdt er
nou met zo’n verkenningswagen die kant uit? De Duitsers zitten nog overal.
Haal die mannen terug!”
Vraag 5 Wat vind jij? Is Jan gek geworden of maakt hij een goede keuze? Waarom
vind je dat?
Eigen mening van de leerlingen.
Bijlage 7: Antwoorden bij werkblad 135
Vraag 6 Stel je voor dat dit kruispunt er vandaag zo uitzag als op de foto. Zou je je
veilig voelen? Waarom wel of niet?
Eigen mening van de leerlingen.
Vraag 7 Kijk eens om je heen. Welke gebouwen stonden er in 1944 al? Welke
gebouwen zijn later gebouwd?
Alle gebouwen rond plein 1944 zijn na de oorlog gebouwd.
Vraag 8 Na zijn dood werd Jan een held. Koningin Wilhelmina gaf hem de Militaire
Willemsorde. Dit is de hoogste militaire onderscheiding van Nederland.
Denk aan wat je hebt gehoord en gelezen over Jan van Hoof. Heeft Jan het
heldendom en de Willemsorde wat jou betreft verdiend? Waarom wel of
niet?
Eigen mening van de leerlingen.
Bijlage 836
Monumenten en onderscheidingen voor Jan van Hoof
Bijlage 937
Krantenartikel ‘De held Jan van Hoof’Artikel uit de Gelderlander van 7 juli 1945 – Regionaal Archief Nijmegen
Bijlage 1038
Werkblad feiten
Gebeurtenis Controleerbaar Feit Geen controleerbaar feit
Voor18september1944zegtJantegenzijnbroer:
“DeWaalbrug,datismijntaak.Dieredik.”
MededankzijdeaantekeningendieJanvanuitzijnbootop
deWaalmaakte,weetdeverzetsgroepopwelkeplekken
despringladingenaandeWaalbrugzitten.
Zonderdatiemandhetziet,kruiptJanvanHoofop
18september1944deWaalbrugopomdeleidingennaar
despringladingendoorteknippen.
Op18september1944gaatJannaarhuisenzegttegenzijn
ouders:“Debrugisgered.”
JanverteltsergeantBerrywaarhetontstekingsmechanisme
vandespoorbrugtevindenis.
SergeantBerryneemtJanalsgidsmeeopzijnverkennings-
wagen.JanleidtdeverkenningswagennaardeNieuwe
Markt.
DeverkenningswagenrijdtopeenDuitsantitankgeschuten
vliegtinbrand.Jan,sergeantBerryendechauffeurworden
doorDuitsesoldatendoodgeschoten.
Jan,sergeantBerryendechauffeurwordenbegraveninhet
Kronenburgerpark.
Bijlage 1139
Antwoorden bij werkblad feiten
Gebeurtenis
Voor18september1944zegtJantegenzijnbroer:“DeWaalbrug,datismijntaak.Dieredik.”
Ditisniettecontroleren.BovendienwetenwenietofJanmetdezeuitspraakbedoeldedathijdeleidingendoorwildeknippen.DezeuitspraakisgeenbewijsvanhetreddenvandebrugdoorJanvanHoof.
MededankzijdeaantekeningendieJanvanuitzijnbootopdeWaalmaakte,weetdeverzetsgroepopwelkeplekkendespringladingenaandeWaalbrugzitten.
Ditisdeelstecontroleren.Erisééndocument(eenplat-tegrond)bewaardgeblevenwaarJanvanHoofaanmeeheeftgewerkt.OpdeplattegrondziejedesituatierondhetValkhof.DezeplattegrondbewijstdatJanvanHoofenzijnverzetsgroepoverinformatiebeschiktenoverdesituatierondhetValkhof(waaronderdevoetvandeWaalbrug).
WewetennietofdezeplattegrondtotstandisgekomenmetbehulpvaninformatiedieJanvanuitzijnbootverzamelde.
Zonderdatiemandhetziet,kruiptJanvanHoofop18september1944deWaalbrugopomdeleidingennaardespringladingendoorteknippen.
Ditisniettecontroleren.NiemandheeftditziengebeurenenJanheeftnooitiemandvertelddathijdeleidingendoorgekniptheeft.
Op18september1944gaatJannaarhuisenzegttegenzijnouders:“Debrugisgered.”
Ditisniettecontroleren.AlshetzoisdatJandezeuitspraakheeftgedaan,wetenwenietwathijmetdeuitspraakgedoelde.Heefthijdebrugzelfgered?Opwelkemanier?DaarzegtJannietsover.DezeuitspraakisgeenbewijsvanhetreddenvandebrugdoorJanvanHoof.
JanverteltsergeantBerrywaarhetontstekingsmecha-nismevandespoorbrugtevindenis.
Ditisniettecontroleren.NietlangnaditmomentkomenzowelJanalssergeantBerryomhetleven.Wekun-nendaardoornietachterhalenwatdetweemannenbesprokenhebben.
SergeantBerryneemtJanalsgidsmeeopzijnverken-ningswagen.JanleidtdeverkenningswagennaardeNieuweMarkt.
Ditisniettecontroleren.WewetennietofsergeantBerryJangevraagdheeftmeeterijdenalsgidsofdatJanopdewagenisgesprongen.Welwetenwedattochtvandewa-genopdeNieuweMarkteindigde–ditbetekentechternietdatJandewagennaardeNieuweMarktleidde.
DeverkenningswagenrijdtopeenDuitsantitankgeschutenvliegtinbrand.Jan,sergeantBerryendechauffeurwordendoorDuitsesoldatendoodgeschoten.
Ditistecontroleren.Erisééngetuigedieverslagheeftgedaanvanhetverongelukkenvandeverkenningswagen.Ditverslagisvastgelegd.Inhoeverrehetverslagvandezeenegetuigebetrouwbaaris,wetenweniet.
Jan,sergeantBerryendechauffeurwordenbegraveninhetKronenburgerpark.
Ditistecontroleren.Enkeledagenna19september1944zijndemannenopgegravenengeïdentificeerd.IneenoverlijdensakteishetoverlijdenvanJanvanHoofvastgelegd.
Bronnen 40
Artikelen:
Artikel‘JanvanHoofwasgeenheld.Maarlaatheminhetopenbaarbestaan’vanLennertSavenije
uithettijdschriftExTempore(2011).
Artikel‘DeheldJanvanHoof’-deGelderlander,7juli1945(vanRegionaalArchiefNijmegen).
Boeken:
‘JanvanHoof:kortelevensschets’–R.E.vanHoof–Herfkens,1945.
Websites:
canonvanNederland
www.wikipedia.nl
www.februaristaking.nl
http://www.geheugenvanplanzuid.nl/tijdtijn/razzia’s2.htm
www.nijmegen.nl
www.liberationroute.nl
www.wikipedia.nl
www.entoen.nu-decanonvanNederland
www.noviomagus.nl–artikelHennyMeijer(‘De“ReddervandeWaalbrug”vonddedood’)
Afbeeldingen:
FotoPlein’44–RegionaalArchiefNijmegen
JannekeBonekamp
Overig:
Dilemmatest–Anno
Met dank aan:
FrankvandenBergh–NationaalBevrijdingsmuseum1944-1945,Groesbeek
JenniferLaarman–RegionaalArchiefNijmegen
Colofon41
Dit is een uitgave van:
Stichting Liberation Route Europe
Postbus156
6660ADElst
www.liberationroute.nl
Ontwikkeling en samenstelling:
EDU-ART:
MaudHeldens
JannekeBonekamp
BenBregman
ElsebethHoeven
Vormgeving:
GiesbersCommunicatiegroep,Velp
Met medewerking van:
GeldersOverijsselsBureauvoorToerisme
RegionaalBureauvoorToerismeArnhemNijmegen
VeluwsBureauvoorToerisme
AirborneMuseum‘Hartenstein’
NationaalBevrijdingsmuseum1944-1945
EDU-ART
Zeelandsingel40
6845BHArnhem
Postbus301000
6803ACArnhem
www.edu-art.eu
DeLiberationRouteismedemogelijkgemaaktdoorbijdragen
vandeProvincieGelderlandengemeenteninGelderland,
UtrechtenNoordLimburg.
©2011EDU-ART/StichtingLiberationRouteEurope