FWG Trendrapport

BrancheboekjeGeestelijke gezondheidszorg

Utrecht, mei 2018

Het Brancheboekje Geestelijke gezondheidszorg is een uitbreiding

op het FWG Trendrapport 2017 en onderdeel van een reeks van vijf

brancheboekjes. De brancheboekjes zijn een uitgave van FWG.

Auteur Irene van de Glind

Tekstvoorbereiding Kea Alkema

Redactie Peter Andriessen, Geertje van de Ven, Astrid Westerbeek

Ontwerp Ben Cox, Eindhoven

Druk Veenman+, Rotterdam

1

Voorwoord

Met de FWG Trendrapporten hebben we sinds de start in 2009 één hoofddoel: zorgorganisaties tijdig informeren over ontwikkelingen die gaan komen. In het onderzoek bekijken we wat grote, maatschappelijke ontwikkelingen doen met de zorg en wat het effect is van zorgbrede ontwikkelingen op de verschillende zorgbranches. Daarnaast schetsen we zo concreet mogelijk veranderingen in het werk: vragen de ontwikkelingen andere vaardigheden, competenties?

Met de trends die dit onderzoeksjaar naar voren kwamen, bleek iets bijzonders aan de hand. In het trendrapport ‘De zorg, ongelijk voor iedereen’ schrijven we over ‘ontschotting’, ‘het vervagen van de grenzen van de sector gezondheidszorg’, en ‘alles wordt gezondheid’. De trends die we signaleren zijn dus juist breed en overkoepelend. Een doorvertaling naar individuele zorgbranches lag daarmee minder voor de hand.

Toch leverde het trendonderzoek ook relevante informatie over specifieke branche-ontwikkelingen. Omdat we u die niet willen onthouden, kozen we ervoor deze in aparte brancheboekjes te beschrijven, als aanvulling op het trendrapport. Ook hierbij merkten we dat het ontschotten al gaande is. Als voorbeeld: waar horen ontwikkelingen in de wijkverpleging thuis? In het Brancheboekje VVT of in de eerstelijn?

Tot slot nog dit: de onderzoeksresultaten per branche zijn in speciale trendsessies voorgelegd aan bestuurders, (HR-)managers en (beleids-)medewerkers uit de branches. Zij herkenden de bevindingen en vulden deze op onderdelen aan. Daarna zijn de concept-publicaties voorgelegd aan ons netwerk van deskundigen, een vast panel dat we bij onze onderzoeken betrekken. Zij hebben aan ieder brancheboekje een korte, richtinggevende ‘uitsmijter’, in de vorm van een oproep aan het veld toegevoegd.

Voor u ligt het Brancheboekje Geestelijke gezondheidszorg. We wensen u veel leesplezier!

Astrid WesterbeekManager R&D

2

Inleiding Het FWG Trendrapport ‘De zorg, ongelijk voor iedereen’ beschrijft de meest prominente trends in de zorg op overkoepelend macroniveau.1 In dit brancheboekje gaan we, aanvullend op het trendrapport, in op de specifieke trends in de geestelijke gezondheidszorg.

Samenvatting van het Trendrapport

Vijf hoofdthema’s illustreren in het FWG Trendrapport de belangrijkste ontwikkelingen voor de komende tijd. De titel van het trendrapport, ‘De zorg, ongelijk voor iedereen’, verwijst naar de ontwikkeling dat zorg steeds meer maatwerk is. Voor iedere persoon wordt bekeken wat de beste uitkomst oplevert. Dat kan aan de hand van iemands persoonlijke context en waarden. Dat kan ook aan de hand van een DNA-profiel. Daarmee is zorg uniek, op het individu afgestemd, ongelijk. Het eerste hoofdstuk Alles is gezondheid beschrijft dat grenzen tussen de verschillende domeinen – zoals wonen, werken en zorg – vervagen. Samenhang en samenwerking zijn sleutelwoorden. Daarna beschrijven we met het thema Grenzen aan de eigen keuze dat de eigen regie van de cliënt steeds groter wordt, maar soms ook grenzen kent. Het derde thema is Waarden als verdienmodel en gaat in op de beweging dat zorg pas goed is wanneer deze aansluit bij de specifieke

situatie, behoeften en waarden van een individu. De zorg zoekt naar manieren om de toegevoegde waarde voor de cliënt centraal te stellen in de organisatie en financiering van zorg. Het vierde thema, Een huis als mantelzorger, laat zien dat zorg zich naar de thuissituatie verplaatst, dat ouderen steeds langer thuis blijven wonen en hoe technologie hier een ondersteunende rol in kan vervullen. Het laatste thema, Vliegende verzorgers, gaat over de snelheid en impact van technologische ontwikkelingen, en kijkt naar de toekomst van de zorg. Wat is er mogelijk met robotisering en wat zijn

FWG Trendrapport

De zorg, ongelijk voor iedereen

2017FW

G TREN

DRAPPORT

DE ZORG

, ON

GElijk vO

OR iEDEREEN

Het FWG Trendrapport ‘De zorg, ongelijk voor iedereen’, geeft inzicht in de meest toonaangevende trends en ontwikkelingen in de zorg. De beweging die in dit rapport geschetst wordt, gaat over zorg die steeds meer maatwerk is. Zorg die steeds meer het unieke verhaal van de cliënt centraal stelt, zijn leven in de volle breedte. En die breedte roept meteen de volgende vraag op: wat is nog zorg? Met de ingezette ontschotting, en de toenemende samenwerking tussen branches, lijnen en domeinen, vervagen de grenzen van de sector gezondheidszorg. Alles is gezondheid en de belangrijkste uitkomst wordt het maatschappelijk rendement. Het trendrapport schetst mooie voorbeelden van nieuwe technologie, gaat in op ‘empathisch wonen’ en neemt u mee in de toekomst van werk.

isbn/ean : 978-90-78497-12-7

Hoofdthema’s FWG Trendrap-port

FWG Trend-rapport 2017

3

effecten hiervan op het werken in de zorg? Het volledige trendrapport is te downloaden op www.fwg.nl en op www.zorgtrend.nl zijn de ontwikkelingen kwantitatief geladen.

Geestelijke gezondheidszorg

Voor u ligt het Brancheboekje Geestelijke Gezondheidszorg. De belangrijkste trends voor deze branche beschrijven we in de volgende hoofdstukken:

• Ambulantisering van de ggz• Alles is gezondheid• Financieren vanuit toegevoegde waarde • Arbeidsmarktuitdagingen • Technologie en e-health

Aan het einde van het boekje leest u wat de beschreven trends en ontwikkelingen betekenen voor het werken in de geestelijke gezondheidszorg.

Ambulantisering van de ggzIn het trendrapport is te lezen dat verplaatsing van zorg richting huis steeds overtuigender vorm krijgt. Deze beweging is ook voor de ggz van toepassing.

Afbouwen van bedden

De afgelopen jaren is het aantal bedden in de ggz met 20 procent afgenomen. En de verwachting is dat organisaties in de geestelijke gezondheidszorg de komende paar jaar beddencapaciteit blijven afbouwen. Ten opzichte van 2008 zal het dan in totaal gaan om een derde minder bedden. Daarmee zet de ontwikkeling van ambulantisering verder door. De gedachte achter

4

ambulantisering is dat een sterke basiszorg voor geestelijke gezondheid, en ondersteuning van huisartsen, het aantal opnames in instellingen vermindert. Door meer en eerdere zorgverlening en ondersteuning voorin de zorgketen hoopt men duurdere en zwaardere zorg te voorkomen.2

Er zijn dus minder patiënten in de specialistische ggz maar deze patiënten hebben wél een zwaardere problematiek. Opvallend is dat de verhouding tussen uitgaven aan intramurale en ambulante zorg in de afgelopen jaren gelijk is gebleven.3

Opbouwen van ambulante zorg

Naast beddenafbouw, zal de aandacht in de geestelijke gezondheidszorg komende jaren volop gaan naar het opbouwen van ambulante basiszorg en ambulante specialistische zorg. Tot nu toe komt dit nog maar moeizaam op gang. Voor veel ggz-organisaties houdt dit in dat zij de komende tijd hun behandelcapaciteit anders zullen gaan verdelen.4 Inmiddels is er al wel een forse toename van patiënten bij huisartsenpraktijken te zien, waar vooral praktijkondersteuners-GGZ (POH GGZ) steeds meer patiënten behandelen. Ggz-organisaties in de eerste lijn zullen zich meer gaan richten op patiënten die te licht zijn voor een klinische opname, maar te zwaar voor de praktijkondersteuner van de huisarts. Er zal daarmee meer verscheidenheid gaan ontstaan in ambulante zorgvormen, waarbij ook steeds meer gebruik gemaakt gaat worden van ervaringsdeskundigheid.5,6

Minder patiënt-en, maar wél zwaardere problematiek

KR8 in de ggz KR8 is door ggz-organisatie Vincent van Gogh speciaal ontwikkeld voor volwassenen met een psychotische stoornis en moet zorgen voor een afname van het aantal heropnames en lagere zorgkosten.

Deelnemers leren tijdens het programma onder meer over de symptomen en oorzaken van hun aandoening, omgaan met alcohol en drugs, relaties, gezond leven en weer aan het werk gaan.

5

Ook specialistische zorg bij ernstige psychische aandoeningen verschuift steeds meer naar huis: het aantal FACT-teams groeit. Op dit moment zijn er zo’n 400 mobiele teams, maar er zijn er tenminste 600 nodig.7

In de trendsessie vertelden deelnemers dat de ambulantisering betekent dat er ‘andersom gedacht’ wordt. Voorheen werd er gekeken vanuit de intramurale setting of er ook ambulante zorg kan worden geleverd. Nu is dat omgedraaid. Waar het ambulant kan, wordt ambulant ingezet. Ook vertelden de deelnemers dat er flexibele zorgvormen ontstaan, waarbij FACT-teams soms voor de zekerheid klinische bedden op de achtergrond houden. Verder is er een toename van functies die op schakelpunten werken, bijvoorbeeld tussen ambulante en specialistische zorg in. Of professionals die een cliënt na een tijdelijke opname thuis begeleiden.

Zorgvraag neemt toe

Het is van belang dat de zorg anders georganiseerd wordt, want de komende jaren wordt er een toename verwacht van het aantal mensen met een psychische aandoening. Volgens het Trendscenario van de Volksgezondheid Toekomstverkenning zullen psychische stoornissen, samen met hart- en vaatziekten ook in de komende decennia voor de meeste ziektelast zorgen.8 Door de bevolkingsgroei neemt bijvoorbeeld het aantal mensen met angst- en stemmingsstoornissen toe. Door de vergrijzing neemt het aantal ouderen met complexe problematiek en dementie toe. De verwachting is dat daardoor ook de zorgvraag in de geestelijke gezondheidszorg toeneemt. Verder heeft de toename van het aantal mensen met een migratieachtergrond impact op het voorkomen van psychische aandoeningen. Onder andere ‘het-niet-thuis voelen’ in Nederland, eenzaamheid en een stressvolle immigratie kunnen tot psychische klachten leiden.9,10 Ook is er een toename van de zorgvraag in de ggz te vinden bij jongeren. Toenemende prestatiedruk en toename van gebruik van technologie en social media beïnvloeden de psychische gezondheid van jongeren.10 Men verwacht met name een toename van het aantal jongeren met angst -en stemmingsstoornissen en burn out-klachten. Een laatste reden voor toename is gelegen in wat je de ‘ggz-consumptie bij ongemak’ zou kunnen noemen. Het past in de tijdgeest waarin iedereen alle vervelende dingen snel weg wil werken.11

FACT is een afkorting voor 'Flexible Asser-tive Community Treatment'. Het is een werkwijze waarbij vanuit een team van hulpverleners wijkgerichte ambulante behandeling en begeleiding worden geboden.

Toenemende prestatiedruk beïnvloedt de psychische gezondheid van jongeren

6

Acute nood

Passende tijdige zorg bieden blijft de prioriteit houden. De toenemende zorgvraag, de beddenreductie en de geringe ambulante behandelcapaciteit zorgen op dit moment echter voor (te) lange wachttijden. Een van de gevolgen daarvan is een toename van verwarde personen op straat, crisismeldingen en dwangopnames. In reactie hierop maakte het ministerie van VWS in juli 2017 afspraken om de wachttijden in de ggz te verminderen, en in maart 2018 moet in elke regio een passende acute zorgketen ingericht worden.12,13 Eén andere maatregel om actie te initiëren, is het verplicht publiceren van wachttijden volgens een nieuwe methode. Vanaf oktober 2018 willen MIND, GGZ Nederland en het Zorginstituut Nederland alle aangeleverde wachttijden publiceren op een website. Iedereen kan deze wachttijden raadplegen en gebruiken als keuze-informatie, met als doel dat dit prikkelt om wachttijden te verminderen.14

Crisis en dwang blijven de komende tijd relevante thema’s in de ggz. Omdat de toegang tot ambulante zorg matig is en er lange wachtlijsten zijn voor specialistische behandelingen, kunnen thuiswonende ggz-cliënten onnodig in een crisis terechtkomen. Het aantal crisismeldingen en het aantal acute opnames onder dwang stijgt.15 Bovendien blijkt de zorg voor mensen in een psychische crisis onvoldoende goed te zijn georganiseerd. Mensen weten niet waar aan te kloppen, krijgen onvoldoende zorg of moeten te lang op intensievere vormen van zorg wachten.16 Volgens brancheorganisatie GGZ Nederland is er een grote groep kwetsbare mensen die niet tijdig de juiste zorg krijgt van de gemeente en van zorgaanbieders.17 Daarom zal het verbeteren van de keten van acute ggz om aandacht blijven vragen. Om de druk op de acute zorg te verkleinen, stelde de Nza (Nederlandse Zorgautoriteit) verplichtstelling voor psychiaters voor om mee te doen aan crisisdiensten.14 Staatssecretaris Blokhuis deed in januari toezeggingen om wettelijk te regelen dat dwangcijfers per instelling en regio openbaar worden gemaakt.18 Bovendien zegde hij toe om met de branche afspraken te maken over een snellere opbouw van ambulante zorg en het terugdringen van wachtlijsten. Deze toezeggingen werden gedaan tijdens de plenaire behandeling van de ‘Wet verplichte Ggz’.

Verbeteren van de keten van de acute ggz blijft om aandacht vragen

7

Nieuwe wetten voor gedwongen opname

Per 1 januari 2020 wordt de ‘Wet verplichte ggz’ van kracht. Deze wet gaat de huidige BOPZ vervangen. In de ‘Wet verplichte ggz’ zal de rechter besluiten welke vorm van dwang toegepast mag worden, en staat de behandeling centraal in plaats van de gedwongen opname. Een cliënt mag een eigen plan van aanpak opstellen om verplichte zorg af te wenden. Ook de familie krijgt een betere positie. De wet zal al tijdens de implementatie geëvalueerd worden, vooral omdat er zorgen zijn dat mensen wellicht eerder in aanmerking komen voor gedwongen zorg. Bij de evaluatie zal er specifiek gekeken worden naar de beleving en ervaring van patiënten.19

Naast de Wet verplichte ggz, zijn er twee andere nieuwe wetten die relevant zijn voor de ggz. In de ‘Wet zorg en dwang psychogeriatrische en verstandelijk gehandicapte cliënten’ wordt geregeld dat de zorg verleend gaat worden op basis van een zorgplan, waar de cliënt mee heeft ingestemd. De wet gaat uit van ‘nee, tenzij’: onvrijwillige zorg mag slechts worden gebruikt als uiterste middel. De ‘Wet forensische zorg’ geeft de officier van Justitie en de rechter mogelijkheden om iemand binnen het strafrecht sneller geestelijke zorg te bieden.

Alles is gezondheid Als tweede belangrijke ontwikkeling in de ggz gaan we hier in op een beweging die we ook in het trendrapport schetsen, te weten ‘Alles is gezondheid’. Door toenemende aandacht voor kwaliteit van leven, beweegt de gezondheidszorg zich steeds meer richting het terrein van welzijn en volksgezondheid. Als je als zorgverlener wilt bijdragen aan kwaliteit van leven, dan moet je de mens in zijn totaliteit benaderen. Dit past bij het concept ‘positieve gezondheid’ dat Machteld Huber in 2012 introduceerde, waarbij gezondheid wordt gezien als ‘het vermogen van mensen om met de fysieke, emotionele en sociale levensuitdagingen om te gaan en zoveel mogelijk eigen regie te voeren’.20 Daarmee is gezondheid niet langer de aan- of afwezigheid van ziekte en behoort het niet meer strikt tot het domein van de zorgprofessional. Het behoort aan ons allemaal. Dit zien we ook in de geestelijke gezondheidszorg.

Wet verplichte ggz

8

Maatwerk betekent samenwerken

Door de toenemende focus op kwaliteit van leven, en de beweging dat meer mensen thuis zorg en ondersteuning ontvangen, blijken grenzen tussen verschillende domeinen (zoals werk, wonen en zorg) steeds vaker kunstmatig. Mensen hebben vaak problemen op meerdere levensgebieden. Om iemand te kunnen helpen, moet er over domeingrenzen heen samengewerkt worden. Ggz-organisaties zullen daarom meer samenwerkingen aangaan met gemeenten, huisartsen, welzijn en sociaal werk, en het informele netwerk van cliënten. Dit betekent een toenemende aandacht voor maatwerk en per cliënt bekijken welke zorg en ondersteuning het beste past. Belangrijk in dit kader zijn ook de extra gelden die worden uitgetrokken voor een nieuwe schuldenaanpak door gemeenten, een bericht waarmee staatssecretaris Van Ark van Sociale Zaken onlangs naar buiten kwam.21

Mooie voorbeelden van domeinoverstijgende samenwerking en integrale netwerken zijn te vinden in Den Haag, Amersfoort, Eindhoven, Leeuwarden, Doetinchem en Utrecht. Mooie voorbeelden zijn ook te vinden in het rapport dat het Trimbos Instituut publiceerde in 2016: ‘Samenwerking ggz en sociaal domein voor mensen met ernstige psychische aandoeningen’.22 Een andere mooie illustratie van samenwerking is de multipoli Bijonz. Dit is een multidisciplinair anderhalvelijnscentrum dat op initiatief van gehandicaptenorganisatie Prisma is gestart. In de poli moeten de gehandicaptenzorg en geestelijke gezondheidszorg in elkaar worden geschoven.23 Tot slot noemen we hier de samenwerking tussen GGz Eindhoven en PSV: zij zijn een samenwerkingsovereenkomst aangegaan tot 2022 (zie kader).24

Voetbalclub PSV gaat een langdurige samenwerking met GGz Eindhoven aan. Het mes snijdt aan twee kanten. De PSV Foundation traint jongeren van 14 tot 23 jaar van kliniek De Catamaran. Door voetbal leren zij onder andere samenwerken, omgaan met emoties en het structuren van het dagelijks leven. Medewerkers van de GGzE ondersteunen PSV bij vragen vanuit de jeugdopleiding. Daarbij gaat het om het mentaal begeleiden en ondersteunen van jonge voetbaltalenten.24 

Multipoli Bijonz combineert ggz en gehandicap-tenzorg

9

Meer deelnemen aan de samenleving

Steeds meer ggz-organisaties werken vanuit de herstelgerichte visie. Herstelgerichte zorg gaat er vanuit dat iemand zelf, in zijn eigen tempo, aan herstel kan werken. De behoeften en wensen van de cliënten staan veel centraler dan bij reguliere behandelmodellen het geval is.25 Genezing is wellicht niet altijd mogelijk, maar met ondersteuning probeert men cliënten zoveel mogelijk de regie over het eigen leven terug te geven.26 Het betekent voor veel ggz-organisaties een omslag in denken. In toenemende mate zijn hulpmiddelen beschikbaar om cliënten en hulpverleners te ondersteunen, zoals het signaleringsplan, de Crisiskaart, Triadekaarten en Life Chart.27 Zo helpt de Crisiskaart mensen met psychische klachten om de deur uit te gaan, omdat op deze kaart duidelijk beschreven staat wat anderen kunnen doen als deze persoon in een crisis belandt (zie kader).28

Steeds meer ggz-organisaties werken vanuit de herstelgerichte visie

Met de Crisiskaart op zak durven mensen met psychische klachten weer de straat op. De Crisiskaart is een opvouwbaar kaartje dat zo groot is als een bankpas en dus in elke portemonnee past. Op de kaart staan medicijnen, de namen van hulpverleners, verzekeringsgegevens en contactgegevens. Ook de behandelvoorkeuren staan vermeld, mocht de persoon op straat in een crisis belanden.

De brede, persoonsgerichte aanpak vertaalt zich ook naar werken en dagbesteding. Men zoekt steeds meer naar maatwerkoplossingen om cliënten zoveel mogelijk deel te laten nemen aan de samenleving. We zien dat ggz-organisaties en gemeenten projecten starten om mensen met een beperking (in de brede zin van het woord) aan het werk te helpen én te houden (zie kader op de volgende pagina). We signaleren een toename aan rehabilitatie en participatie-projecten, met als doel dat mensen met een psychiatrische aandoening meer deelnemen aan de samenleving en maatschappelijke rollen vervullen. Organisaties kunnen daarbij gebruik maken van IPS (individuele plaatsing en steun), een in Nederland relatief nieuwe interventie met als vertrekpunt het idee dat – geïntegreerd in de behandeling – iedere cliënt die dat wil, kan werken in een reguliere arbeidsplaats.29

Men zoekt steeds meer naar maat-werkoplossingen om cliënten zoveel mogelijk deel te laten nemen aan de samenleving

10

Vakbonden en ondernemingsraden zetten zich gezamenlijk in voor bespreekbaarheid van psychische aandoeningen op de werkvloer. Op 29 maart 2018 zetten ze daarom hun handtekening onder het Manifest ‘Psychische Diversiteit Werkt!’. Samen met werkgevers willen ze verzuim en prestatieverlies terugdringen.

Grenzen aan inclusie en eigen regie

Eigen regie en volwaardig deelnemen aan de samenleving zijn het uitgangspunt bij veel van de ontwikkelingen die zijn ingezet. Maar er is ook een keerzijde. Uit een peiling van het MIND platform komt naar voren dat veel cliënten nog steeds (erg) eenzaam zijn en niet participeren in de maatschappij op de manier zoals zij dat zouden willen.30 Gaat het overheidsbeleid te makkelijk uit van een samenleving die op kwetsbare mensen zit te wachten? Dat is wel de gedeelde conclusie van enkele recente publicaties, in een analyse door de Volkskrant: “Het steeds herhaalde beleidsmantra ‘herstellen doe je thuis’[..], gaat wat al te gemakkelijk uit van een samenleving die op deze kwetsbare mensen zit te wachten. Die hartelijkheid is er niet, en dat heeft alles te maken met het stigma dat verwarde mensen onverminderd aankleeft.”31

Met de zogenoemde psycholance kan zo'n 80 procent van de meldingen over verwarde per-sonen worden afgehandeld zonder politie. Dat blijkt uit een evaluatie in Amsterdam.32

Bron afbeelding: Visser-Leeuwar-den

11

De-stigmatisering is een voorwaarde, willen mensen met een psychische aandoening mee kunnen doen in de maatschappij. Omdat dit niet vanzelf gaat, zien we in toenemende mate alternatieve woonvormen ontstaan, precies daar waar het knelt. Waar oude woonvormen, structuren en systemen onvoldoende afgestemd zijn op de nieuwe (beleids)werkelijkheid, ontstaan alternatieve rustpunten en (tijdelijke) woonvoorzieningen. Zo is er een toename te zien van wooninitiatieven vanuit een persoonsgebonden budget (pgb), vormen van mixed wonen, herstel- of respijthuizen in zelfbeheer en bijvoorbeeld het wegloophuis psychiatrie.33 Steeds vaker staan ervaringsdeskundigen aan de basis van deze nieuwe woonvormen.33 Sommige initiatieven zijn nadrukkelijk tussenstations, bijvoorbeeld om een crisis te voorkomen of juist als nazorg na een crisis om daarna stabieler en sterker terug naar de eigen woning te gaan. Andere vormen hebben als doel dat cliënten met een psychische aandoening langdurig in de wijk kunnen wonen en kunnen meedoen aan de samenleving.

Preventie en vroegsignalering

Als onderdeel van de beoogde brede geestelijke gezondheidszorg noemen we nog de toenemende aandacht voor preventie en vroegsignalering. De gedachte is dat vroege hulp en ondersteuning voorkomt dat iemand later zwaardere zorg nodig heeft. Daarmee houdt het opbouwen van een brede basis-ggz niet alleen een verplaatsing van zorg in, maar vraagt het ook om andere werkwijzen.

Veel meer dan vroeger zullen mensen met psychiatrische aandoeningen in de wijk wonen. Onder verantwoordelijkheid van de gemeente, spelen sociale wijkteams dan een belangrijke rol voor de geestelijke gezondheidszorg. De wijkteams komen (vaak als enige) achter de voordeur bij mensen thuis. Om preventief te kunnen werken en te signaleren waar zorg en ondersteuning nodig is, is er dringend behoefte aan ggz-expertise in de wijk. GGZ Nederland benadrukt dat er veel vaker effectieve preventie-interventies voor psychische aandoeningen en verslavingen ingezet moeten worden. Ook moeten deze vaker vastgelegd zijn in lokaal beleid.34

Er ontstaan alternatieve rustpunten en (tijdelijke) woonvoorzie-ningen

Er is dringend behoefte aan ggz-expertise in de wijk

12

Financieren vanuit toegevoegde waardeHet trendrapport beschrijft dat waardegedreven zorg en daarmee ook waardegedreven financieringsmodellen in opkomst zijn. In Nederland wordt Value Based Healthcare (VBHC) steeds populairder omdat het een methode is die in kaart brengt welke toegevoegde waarde een behandeling heeft gehad en wat dat dan kost. Het concept gaat uit van het meten van de uitkomsten van zorg, waarbij uitkomsten klinische waarden kunnen zijn, maar ook waarden voor de patiënt. Dus wat deze waarde is, bepalen zorgverlener en patiënt samen. Ook in de ggz wordt in toenemende mate gekeken naar uitkomsten en waarden.35 In het initiatief Volante werken vier grote ggz-aanbieders samen op het gebied van Value Based Healthcare (zie kader).

VolanteOnder de naam Volante zijn Dimence Groep, GGz Eindhoven, GGZ Noord-Holland-Noord en Lentis een samenwerking gestart die kwaliteit en innovatie in de geestelijke gezondheidszorg een impuls moeten geven. Concreet betekent dit dat dat de betrokken partijen structureel informatie en uitkomsten gaan uitwisselen en vergelijken. Volante wil hiervoor een platform bieden. Centraal daarbij staat de vraag hoe toegevoegde waarde te meten, te verbeteren en te leveren.36

Van dbc’s naar zorgclusters

Momenteel wordt behandeling en begeleiding in de ggz betaald vanuit zes verschillende wetten. Daardoor hebben ggz-organisaties voor bekostiging van zorg te maken met gemeenten, zorgverzekeraars, zorgkantoren, en justitie. Een gevolg van deze complexe financiering is dat de accountantskosten sterk toenemen.37,38 In de trendsessie vertelden deelnemers dat sommige accountantskantoren zelfs afzien van opdrachten in de ggz vanwege de complexiteit.

De waarde bepalen zorgverlener en patiënt samen

13

Om transparantie en eenvoud te bevorderen, wordt in 2020 het systeem van dbc’s voor de gespecialiseerde ggz vervangen door het zorgclustermodel. De zorgvraag moet dan meer centraal komen in plaats van de DSM-classificatie.39 Daarnaast moet de administratie van zorg voor de aanbieders gemakkelijker worden en de zorgaanbieder moet de zorg sneller in rekening kunnen brengen.40 Kritische geluiden zijn er ook: in het veld is men bang dat het nieuwe model voor nieuwe schotten zorgt, dan wel dat het bestaande schotten in stand houdt.

Afname van regeldruk

Passend bij de aandacht voor betekenisvolle uitkomsten, is het ‘ontregelen’ sterk in opkomst. Het doel is dat zorgverleners minder tijd hoeven te besteden aan administratie en dat daarmee de regeldruk afneemt.41 Als onderdeel van de beweging ‘(Ont)regel de zorg’, overhandigden zorgverleners in maart 2018 ruim 60 schrappunten aan minister Bruins. Voor de ggz gaat het onder andere om het verminderen van het aantal indicatoren en keurmerken, en het verminderen van eisen aan urenregistraties en verwijsbrieven.42 GGZ Nederland schreef op 19 april 2018 in een brief dat de tijd rijp is voor ‘Minder regelgekte, meer zorg’.43 Als het aan ministers De Jonge en Bruins ligt, gaan de administratieve lasten vanaf nu elk jaar omlaag. Met het ‘Actieplan regeldruk’ kunnen zorginstellingen regels schrappen. Daarmee moet het werken in de zorg ook aantrekkelijker worden.44

In Nederland zijn er tienduizenden mensen met psychische problemen die niet de juiste zorg krijgen. Dit komt omdat hulpverleners, door allerlei regels, te veel bezig moeten zijn met administratieve verplichtingen. Papierwerk krijgt voorrang op mensenwerk. Dit manifest is bedoeld om die regelgekte te veranderen! Jouw handtekening kan daaraan bijdragen.

NEDERLAND

DIT ZIJN DE ZEVEN ACTIEPUNTEN:DE PATIËNT TERUG OP ÉÉN!De zorgvraag van de patiënt is leidend. Niet de regelgeving.

DE HELFT MINDER REGELS!We gaan binnen een jaar de hoeveelheid regels drastisch verminderen. En komt er toch een nieuwe regel bij? Dan moeten er twee verdwijnen.

BEGRIJPELIJKE ZORG- ENBEHANDELPLANNEN!Een zorg- en behandelplan en de verslagleggingmoeten kort, begrijpelijk en in gewone mensentaal worden opgesteld.

NIET MEER TURELUUR VAN DE FACTUUR!Eén patiënt en één behandeling bij één aanbieder leidt tot één factuur, ook al moet die factuur door verschillende financiers worden betaald.

OPHOUDEN MET AFVINKEN!We gaan voor meer verantwoorde verantwoording: alleen registreren wat echt belangrijk is voor de behandeling van de patiënt. En niet keer op keer opnieuw. Van afvinklijstjes worden patiënten niet beter.

KLAAR MET HET GEKLETS!Wat kan er simpeler en hoe pakken we dat aan? We roepen iedereen op nieuwe ideeën om de regelgekte te verminderen te mailen naar: minderregelgekte@ggznederland.nl. Of je nu gewoon aan schrappen denkt of aan algoritmes of blockchain…

Elke bijdrage is welkom.

EEN GEZAMENLIJKE VUIST!Om de regelgekte aan te pakken, moeten allebetrokkenen partijen bij zichzelf beginnen.Hulpverleners, leidinggevenden, gemeentes,verzekeraars: laten we niet vingerwijzen,maar een gezamenlijke vuist maken.Patiënten verdienen niet anders.

1 5

6

7

2

3

4

JA! IK WIL OOK MINDER REGELGEKTE MEER ZORG! ONDERTEKEN HET MANIFEST

Campagne 'Minder regel-gekte, meer zorg'

Bron afbeelding: GGZ Nederland

14

In het trendrapport is te lezen dat na jaren van bezuinigingen, reorganisaties en collectieve ontslagen in de zorg, alle aandacht nu weer uitgaat naar de tekorten. Zorg en welzijn kent in absolute aantallen als sector de sterkste banengroei. Als we kijken naar de ggz, dan zien we dat ook in deze branche de werkgelegenheid toeneemt, na jaren van daling.

Vergrijzing en onvervulbare vacatures

In 2017 werd bekend dat het aantal vacatures in de ggz met 28,5 procent is gestegen.45 Een belangrijke oorzaak voor deze forse stijging is te vinden in de vergrijzing van het huidige personeelsbestand, waarbij het lastig is om nieuwe mensen te vinden. Verder is er een verschuiving gaande van mbo- naar hbo-opgeleide zorgverleners. Dit zorgt voor een groeiende vraag naar hbo- en academisch opgeleid personeel. Volgens brancheorganisatie GGZ Nederland lopen de tekorten voor psychiaters, gz-psychologen en klinisch psychologen de komende jaren op tot 15 procent en voor verpleegkundigen tot ruim 10 procent.46 Omdat dit cruciale functies zijn in het zorgproces, zullen de gevolgen van deze tekorten voelbaar zijn.

Werkdruk en veiligheid

Om een aantrekkelijke werkgever te zijn voor toekomstige werknemers, gaan ggz-organisaties steeds meer inzetten op het verminderen van de werkdruk en het creëren van veiligere arbeidsomstandigheden. Ondersteunend hierbij is de ontwikkeling van meerjarencontracten met verzekeraars, waardoor voor ggz-aanbieders meer zekerheid ontstaat over financiële kaders. Met deze zekerheid kunnen organisaties zich meer gaan richten op hun strategische personeelsplanning. Op dit moment horen organisaties pas in het najaar van de zorgverzekeraar hoeveel zorg zij het jaar daarna mogen leveren. Soms wordt de formatie bewust krap gehouden. Als er vervolgens meer zorg

Arbeidsmarkt-uitdagingen

Tekorten in cruciale functies voelbaar

15

geleverd mag gaan worden, zijn er te weinig werknemers. Dit heeft effect op de werkdruk en het ziekteverzuim.47

Ook veiligheid is een issue. Zorgverleners hebben de laatste jaren te maken met een stijging van agressie en geweld. GGZ Nederland schrijft hierover: “Minder capaciteit, samen met regeldruk en onveiligheid, leidt tot hogere werkdruk en daarmee risico’s voor het sneller maken van fouten en minder aandacht voor het signaleren van onveilige situaties. Deze cirkel willen we doorbreken.”.48

Werven

De opstapeling van administratieve lasten, de vele veranderingen in de organisatie van de geestelijke gezondheidszorg, de toenemende werkdruk en onveiligheid maken het moeilijk om nieuwe mensen te vinden voor het werken in de ggz.49 Om toch mensen te werven, zien we dat ggz-organisaties zichzelf in toenemende mate profileren. Bijvoorbeeld door traineeships aan te bieden of beloningen voor ‘de gouden tip voor een nieuwe medewerker’.45 In maart 2018 lanceerde GGZ Nederland een arbeidsmarktagenda. Zij pleit voor een landelijke, branchespecifieke campagne om mensen voor de ggz te werven. Daarnaast wil de brancheorganisatie investeren in goed werkgeverschap, werkzekerheid, opleidingsmogelijkheden en een onderzoek naar generatiebeleid. Met dat laatste wordt beoogd dat jonge medewerkers kunnen instromen of een groter, vast contract kunnen krijgen doordat oudere medewerkers minder gaan werken om op gezonde wijze de AOW-gerechtigde leeftijd te kunnen halen. Cao-partijen staan positief tegenover de mogelijkheden die generatiebeleid kan bieden.

Deelnemers aan de trendsessies attendeerden ons op een extra aandachtspunt met betrekking tot de ggz-arbeidsmarkt: mensen stromen vaak pas later in hun leven in in de ggz, omdat het werken in de branche ervaring en levenswijsheid vraagt.

Arbeidsmarkt-uitdagingen

Ggz-organisaties profileren zich meer

16

Technologie en e-healthIn het trendrapport is te lezen dat technologische ontwikkelingen in de zorg een grote vlucht nemen. Afgaand op de signalen staan we aan de vooravond van een enorme revolutie. Dit geldt ook voor de geestelijke gezondheidszorg. We lichten er hieronder enkele ontwikkelingen uit.

E-health

Vanwege de druk op de geestelijke gezondheidszorg, zullen steeds meer ggz-organisaties vormen van e-health inzetten als onderdeel van hun ambulante zorgaanbod. Dit gebeurt vaak in de vorm van blended care, waarbij face-to-face contacten gecombineerd worden met vormen van digitale zorgverlening. In vergelijking met andere zorg-branches loopt de ggz voorop met online behandelen. Nederland is internationaal koploper in anonieme e-health.50

Virtual reality en serious gaming

Ook virtual reality (VR) zal vaker ingezet worden bij de behandeling van psychische aandoeningen. In februari 2018 stelden onderzoekers van het UMC Groningen dat VR-therapie bij psychoses beter werkt dan de standaard behandeling.51 VR kan ook de effectiviteit van de behandeling verhogen voor mensen met PTSS of angststoornissen.52

Voor de jeugd-ggz wordt momenteel onderzoek gedaan naar het inzetten van serious gaming, aanvullend op de behandeling van angst en depressie bij jongeren.53

Blended care

17

Big data en algoritmes

Computers helpen steeds vaker bij het stellen van diagnoses. Slimme software is in staat om patronen en correlaties te herkennen in grote hoeveelheden ongestructureerde data. Een computer kan bijvoorbeeld een psychiatrische terugval zien aankomen, voordat een cliënt dit zelf in de gaten heeft.54 Ook valt te denken aan het analyseren van afdelingsverslagen. Bijvoorbeeld: als de verpleegkundige twee dagen achtereen voor één patiënt meer dan honderdvijftig woorden nodig heeft om bevindingen te rapporteren, dan is dit een indicator voor agressie op de derde dag.54 Deze ‘zelflerende systemen’ kunnen vervolgens de behandelaar, verpleegkundige en begeleider ondersteunen bij beslissingen.

Door big data en algoritmes wordt het mogelijk om meer inzicht te krijgen in het ontstaan van ziektes, ziektes in een vroeg stadium op te sporen, en de effectiviteit van behandelingen voor specifieke patiëntengroepen vast te stellen. Zorg wordt zo steeds meer op de unieke situatie van de patiënt afgestemd. Dit betekent tegelijkertijd dat zorgverleners steeds meer in staat moeten zijn om de beslismodellen te begrijpen, om deze vervolgens goed toe te kunnen passen.55

Een cliënt met hoogtevrees staat aan een nagebootste railing en heeft een virtual reality bril op

Een computer kan een psychia-trische terugval zien aankomen

18

Zelf meten

Naast slimme software en grote hoeveelheden data, zullen cliënten in toenemende mate hun gezondheid zelf meten en monitoren met allerlei apps, wearables, en sensoren. Zo kunnen apps cliënten helpen bij het monitoren van hun gemoedstoestand, stemming, hun leefstijl en therapietrouw. Deze vormen van technologie geven signalen voordat er iets mis is, waardoor cliënten straks alleen op die momenten dat dit nodig is contact hebben met hun begeleider of psychiater. Wanneer deze zelfgemeten gegevens in de toekomst ook nog in patiëntendossiers ingevoegd worden, zullen zorgprofessionals nog veel meer op afstand (onafhankelijk van plaats en tijd) met cliënten communiceren en deze adviseren.

Maar het gaat al verder. Het Amerikaanse college ter beoordeling van geneesmiddelen heeft voor het eerst goedkeuring gegeven aan een digitale pil. Een antipsychoticum met sensor, dat op het moment dat de patiënt de digitale pil daadwerkelijk heeft ingenomen en deze de maagvloeistoffen bereikt, een signaal verzendt naar een bijbehorende pleister die de patiënt op het lichaam moet dragen. En vervolgens wordt de informatie naar een app op het mobieltje van de patiënt gestuurd of naar artsen of familieleden.56

In het trendrapport is te lezen dat studenten van de TU Eindhoven ‘vliegende verzorgers’ ontwikkelden: drones die ’s morgens kleding aanreiken aan een cliënt, of hulpdiensten alarmeren bij een val.1 Maar een drone zou in de ggz ook een extra controleur kunnen zijn bij het verdelen en verstrekken van medicatie, of mee kunnen gaan met cliënten als gids bij een wandeling of naar werk of dagbesteding.

‘Mind the gap’

Het trendrapport beschrijft hoe zorgorganisaties zich vooralsnog op het korte-termijn-personeelstekort richten. Ook in de geestelijke gezondheidszorg gaat de focus naar het nu, naar vandaag, naar het oplossen van urgente (personeels-)problemen in de eigen organisatie. Gezien de snelheid van technologische ontwikkelingen zou ‘de toekomst’ meer meegenomen mogen worden in de huidige arbeidsmarktdiscussies. In de trendsessie wordt dit breed herkend. Maar de grootste hobbels om technologie daadwerkelijk in te zetten, zijn hoge aanschafkosten en angst en weerstand. Als deze drempels

19

geslecht kunnen worden, is de weg vrij om innovatiever te werken. Dit is van groot belang om de geestelijke gezondheidszorg als branche uit de huidige knel te doen raken en om de tekorten op de arbeidsmarkt te dichten. De snelheid en de potentiële impact van technologische ontwikkelingen wakkeren veel discussie aan. In hoeverre moeten we ons voorbereiden op hele andere manieren van werken? En hoe ziet de zorgverlener van de toekomst eruit?

Effecten op WerkIn deze paragraaf werken we, als laatste stap, de thema’s uit naar effecten op het werken in de ggz. We sommen enkele belangrijke effecten op, deels ook beschreven in eerdere paragrafen:

• Er is een verschuiving gaande van mbo- naar hbo-opgeleide zorgverleners. Dit zorgt voor een groeiende vraag naar hbo- en academisch opgeleid personeel. De tekorten betreffen vooral psychiaters, gz-psychologen en klinisch psychologen.

• De meest recente Arbeidsmarktmonitor toont landelijk 823 vacatures voor psychiaters. Nadere duiding laat zien dat de krapte regionaal bepaald is en dat sommige subspecialismen meer gezocht worden dan andere. Zo zijn forensisch psychiaters bijvoorbeeld erg in trek.57

• Verder is in de functievervulling van psychiater een verschuiving van mannen naar vrouwen waarneembaar (de schatting is dat ruim 60 procent van de psychiaters vrouw is). Omdat vrouwen vaker in deeltijd werken, zijn veel psychiater-uren verloren gegaan. Daarnaast is er verlies door de uitstroom van psychiaters die gaan coachen of een adviesbureau beginnen. Dat werk heeft een aantal aspecten van het werk als psychiater, maar dan zonder de dbc’s en andere administratieve rompslomp.58

• Het Capaciteitsorgaan heeft voor de verpleegkundig specialist ggz 86 opleidingsplekken geadviseerd. Voor 2018 is besloten 16 extra opleidingsplekken beschikbaar te stellen, onder andere omdat de verpleegkundig specialist ggz een steeds grotere rol in de behandeling krijgt, vanwege taakherschikking van de psychiater naar de verpleegkundig specialist. In 2019 wordt de lijn voortgezet

20

om voor bepaalde specialismen, waarvoor een krapte op de arbeidsmarkt geconstateerd is, soms in combinatie met een hoge werkdruk en een (door multimorbiditeit) toenemende zorgvraag, extra plekken beschikbaar te stellen.59

• Om een aantrekkelijke werkgever te zijn voor toekomstige werknemers, gaan ggz-organisaties inzetten op het verminderen van werkdruk en administratieve lasten, en op het creëren van veiligere arbeidsomstandigheden.

• Binnen teams en op steeds meer functieniveaus worden ervaringsdeskundigen ingezet. Zelfs tot op het niveau van raden van bestuur is er een toenemende vraag naar ervaringsdeskundigheid.60

• Vanaf 1 januari 2017 zijn instellingen en vrijgevestigden verplicht het model Kwaliteitsstatuut te hanteren. Dit beschrijft wat zorgaanbieders moeten regelen op het gebied van kwaliteit en verantwoording om binnen de Zorgverzekeringswet curatieve ggz te mogen verlenen. Het statuut bepaalt onder andere welke beroepsgroepen in verschillende onderdelen van de ggz als regiebehandelaar op mogen treden.61

• Vanwege de verschuiving van intramurale naar ambulante zorg en de afbouw van klinische bedden, wordt de klinische zorg zwaarder. Dit vraagt om hoger opgeleide professionals (niveau 6), waarbij door de verzwaring van de somatische zorg ook een verschuiving plaatsvindt van agogisch opgeleiden naar meer verpleegkundig personeel. Deze toenemende vraag naar verpleegkundigen en in het bijzonder naar niveau 6 zien we terug in de verschillende onderdelen van de ggz: de verblijfs-ggz, RIBW’s, gespecialiseerde ggz, Jeugd-ggz en de verslavingszorg.

• Voor de zorgprofessionals is ‘netwerken’, het coördineren van het zorgproces en schakel zijn tussen organisaties steeds belangrijker, omdat er vele nieuwe samenwerkingsverbanden zijn ontstaan. Door meer technologie en domotica wordt de zelfstandigheid van cliënten vergroot en vindt de begeleiding door zorgprofessionals meer op afstand plaats. Ook vormen van robotica gaan onderdeel uitmaken van het werk.

• De zorgprofessional zal de beweging moeten maken van ‘hulp verlenen’ naar ‘zorg organiseren’. Hij weet samen met de cliënt de focus te verleggen van ziekte/beperking naar eigen regie en het zoeken naar mogelijkheden en herstel. De zorgprofessional heeft ook een rol in het bespreken van de leefstijl en een gezonde sociale en fysieke omgeving voor de cliënt.

21

In tijden van krapte op de arbeidsmarkt vraagt het veel om te werken aan een lange-termijn-HR-strategie. Toch vragen de veranderingen in de populatie, de trends en ontwikkelingen in de zorgsector en branche, en de technologische ontwikkelingen om een visie. We hopen dat ggz-organisaties de informatie in dit brancheboekje gebruiken om tijdig op veranderingen in te spelen. Bent u klaar voor de toekomst?

Het FWG onderzoekspanel geeft u tot slot het volgende mee:

Anticipeer op arbeidsmarktvraagstukken door te focussen op strategisch personeelsbeleid, toon lef in (functie-)differentiatie en durf in- en extern te ontschotten.

22

Bronnen

1 FWG, FWG Trendrapport ‘De zorg, ongelijk voor iedereen’, oktober 20172 Trimbos, Ambulantisering in de GGZ: Moeilijk te sturen, 20173 Rijksoverheid, Landelijke monitor ambulantisering en hervorming langdurige ggz, december 20174 Skipr, Geen extra geld beschikbaar voor ambulantisering GGZ, 11 april 20185 AZW, Branche-rapportage GGZ, Februari 20176 Skipr, GGZ van de toekomst is kleiner, maar diverser, 20 september 20177 NOS, Psychiatrische hulp thuis in de knel, 2 december 2016 8 VTV, Aandoeningen: Welke aandoeningen hebben we in de toekomst, 20189 VTV, Toekomstige ontwikkelingen, 201810 VTV, De mentale druk op jongeren lijkt toe te nemen, 201811 NRC, Even snel trauma’s wissen, 11 november 201712 Zorgvisie, Afspraken wachtlijsten GGZ niet voldoende, 19 juli 201713 GGZnieuws.nl, De GGZ kan verder aan de slag in de acute zorg, 30 maart 201814 Brief Nza aan VWS, wachttijden Ggz, 4 april 201815 Mind platform, Opnieuw toename van dwang in de ggz, 4 december 201716 Mind platform, Geen zorg voor ruim een op de vier mensen in psychische crisis, 15 februari 201817 Zorgwelzijn.nl, Onvoldoende zorg aan verwarde personen, 9 april 201818 Zorgwelzijn.nl, Terugdringen wachtlijsten GGZ is te hoog gegrepen, 11 april 201819 Mind platform, Eerste kamer neemt Wet Verplichte GGZ aan, 23 januari 201820 Allesisgezondheid.nl, geraadpleegd op, 23 mei 201821 NOS, ‘Zo wil de staatssecretaris mensen uit de schulden helpen’, 23 mei 201822 Trimbos instituut, Samenwerking GGZ en sociaal domein voor mensen met ernstige psychische aandoeningen. Verkenning van praktijkvoorbeelden, 201623 Multipolibijonz.nl, geraadpleegd op 14 mei 201824 GGzE, PSV en GGzE gaan voor langdurige samenwerking, 2 oktober 201725 GGZnieuws.nl, Cliënten geven voorkeur aan herstelgerichte GGz-zorg, 18 december 201526 Trimbos instituut, Herstelondersteunende zorg, 201727 GGZconnect, Onderzoeksrapport ‘Crisiszorg en herstel’ is uit, 5 april 201828 Skipr, Schakelteam stimuleert gebruik Crisiskaart bij psychische crisis, 1 maart 201829 Phrenos kenniscentrum, Individuele plaatsing en steun, geraadpleegd op 19 mei 2018

23

30 Mind; landelijk platform GGZ, veel mensen ontevreden over lokale zorg en ondersteuning, 22 januari 201831 Volkskrant, Koele rekenaars laten psychiatrische patiënt alleen achter, 1 april 201832 NOS, ‘Psycholance’ blijkt goed model voor hulp aan verwarde mensen, 2 januari 201733 Mind-platform, Een veilig thuis in de samenleving, 201834 Zorgvisie.nl, GGZNederland: Meer aandacht voor preventie nodig, 13 december 201635 Zorgvisie.nl, GGZ start met Value Based Healthcare, 14 december 201736 Skipr, Value based health care doet intrede in GGZ, 14 december 201737 Zorgvisie, Hogere accountantskosten in de ggz, 24 oktober 201638 GGZnieuws.nl, Accountantskosten voor de ggz met 15 procent gestegen, 25 oktober 201739 Zorginstituut Nederland, Leidt het zorgclustermodel tot meer gepaste GGZ- zorg?, 22 december 201740 NZa, Meer aandacht voor aard en ernst zorgvraag bij contractering wijkverpleging, 26 april 201841 GGZNederland.nl, Het roer moet om, februari 201742 VvAA, Schrappunten en actieplannen, 201843 Zorgvisie.nl, GGZ-Nederland: Veiligheid medewerkers staat onder druk, 19 april 201844 NOS, Minder regels in de zorg, dat moet nu dan toch echt gaan lukken, 23 mei 201845 FD, Forse stijging aantal vacatures in de geestelijke gezondheidszorg, 10 augustus 201746 GGZ Nederland, Personeelstekorten GGZ nemen alleen maar toe, 3 april 201847 Skipr, FNV: Werkdruk in GGZ overal veel te hoog, 27 november 201748 Zorgvisie.nl, GGZ-Nederland: Veiligheid medewerkers staat onder druk, 20 april 201849 GGZ Nederland, Maak werk van tekorten arbeidsmarkt GGZ, 6 december 201750 GGZ Nederland, Thema’s; E-health, geraadpleegd op 12 mei 201851 SmartHealth, UMC Groningen: Virtual Reality (VR) therapie veelbelovend bij patiënten met psychoses, 15 februari 201852 ICT&Health, GGZ maakt steeds meer gebruik van VR voor behandeling patiënten, 12 mei 201753 NW, Development, testing and dissemination of video games that prevent and treat anxiety and depression in children and adolescents, 201854 Volkskrant, Dokter Data, 7 april 2018

24

55 NPO3, Tech op 3 podcast, 5 februari 201856 De Volkskrant, Nieuwe pil vertelt vanuit de maag aan een app of 'ie is ingenomen, 14 november 201757 Medisch Contact, Arbeidsmarkt monitor vierde kwartaal 2017, 201758 Medisch Contact, Op zoek naar waardering: de zzp-psychiater rukt op, 15 februari 201859 Betreft Verslag Schriftelijk Overleg (VSO) inzake VSO NZA-rapport Wachttijdprojecten 32620-197, 29 maart 201860 NVTZ, Beter toezicht door inzicht, 6 maart 201861 AZW, Branche-rapportage GGZ, Februari 2017

Lunettenbaan 593524 GA Utrecht

Postbus 852663508 AG Utrecht

T 030 - 2669 400

servicepunt@fwg.nlwww.fwg.nl

Dit brancheboekje is onderdeel van een reeks van vijf en is een uitbreiding op het FWG Trendrapport.

FWG Trendrapport

BrancheboekjeEerstelijnszorg

FWG Trendrapport

BrancheboekjeGeestelijke gezondheidszorg

FWG Trendrapport

BrancheboekjeGehandicaptenzorg

FWG Trendrapport

BrancheboekjeVerpleeg- en Verzorgings-huizen en Thuiszorg

FWG Trendrapport

BrancheboekjeZiekenhuiszorg

Covers brancheboekjes.P11Covers brancheboekjes.P12Brancheboekje GGZ Binnenwerk - PDFCovers brancheboekjes.P13Covers brancheboekjes.P10