BETER LEREN DOOR LEIDERSCHAP - Politieacademie · Hogeschool Edith Stein/Onderwijskundigcentrum...

BETER LEREN DOOR LEIDERSCHAP

Jeroen Imants 19 januari 2010Lectoraat Onderwijskundig Leiderschap

NAAR EEN DOORSTART VOOR ONDERWIJSKUNDIG LEIDERSCHAP

BETER LEREN DOOR LEIDERSCHAP

Lectorale intreerede in verkorte vorm uitgesproken bij de installatie als lector ‘Onderwijskundig Leiderschap.’Hogeschool Edith Stein/Onderwijskundigcentrum Twente en Expertis Onderwijsadviseurs, Hengelo (O)

Dr. Jeroen Imants Dinsdag 19 januari 2010

MOTTO:

‘NaareeNdOOrsTarTvOOrONderwijskuNdigleiderschap’

iNhOudsOpgave

1 BeterlerenenopBrengstgerichtwerken 3

2 onderwijskundigleiderschapenBeterleren 7

3 onderwijskundigleiderschapinenronddeschool 10

4 kenmerkenvanonderwijskundigleiderschap 13

5 dewerkingvanonderwijskundigleiderschap 17

6 hetversterkenvanonderwijskundigleiderschapen 35 dekenniskringrondhetlectoraat

7 dankwoord 37

8 referenties 38

1 BeTerlereNeNOpBreNgsTgerichTwerkeNdetitel‘Beterlerendoorleiderschap’kandevraagoproepenofertegenwoordignietgoedgeleerdwordt.watisderedenomtesprekenvan‘beterleren’?gekozenisoverigensvoordeterm‘beterleren’,omdathetdaarbij‘beteronderwijs’altijdomzoumoetengaan. internationalevergelijkingenvanopbrengsteninhetonderwijslatenziendathetnederlandseonderwijsdeafgelopendecenniahelemaalnietzoslechtgepresteerdheeftinvergelijkingmetanderelanden.dezetrendisechteraanhetkenteren(inspectievanhetonderwijs,2009b).innederlandstaathetonderwijsdeafgelopenjarenvolopterdiscussie,vanuitdemeestuiteen-lopendeinvalshoekenenstandpunten.losvandepositiediemenindezediscussieinneemt,zijnerminstensdrieredenenomwerktemakenvan‘beterleren’.dezeredenenzijndenoodzaakvoorbetereresultatenvanleren,hetbeperktegebruikvannieuweinzichteninlereneninstructie,endeproblemenronddiepeenduurzameinvoeringvanvernieuwingen.

BeTereresulTaTeNvaNlereNinhetbasisonderwijsdoenzichbijderesultatenvanhetlerenvantaalenrekenenzorgwekkendeontwikkelingenvoor.dezeproblemenwerkendoorindedoorlopendeleerlijnenvanleerlingeninhetgeheleonderwijs.indedoorgaandelijnvanbasis-,voortgezetenberoepsonderwijsverdienthetverbeterenvandeelementairekennisenvaardigheidvoortaalenrekenengroteaandacht(inspectievanhetonderwijs,2009b;onderwijsraad,2009). voorgaandeiseenvoorbeeldvanproblemenbijdeopbrengstenvanlerenenonderwijzeninhetnederlandseonderwijs.inhetalgemeenkanwordengeconstateerddatvoorallesectorenvanhetonderwijsverbeteringenindeopbrengstenentegengaanvanverschijnselenalsvoortijdigschoolverlatennodigzijn.concreteinitiatievengevenaandatdezeverbeteringenmogelijkzijn.nieuweinzichteninlereneninstructie,endiepeenduurzameinvoeringvanvernieuwingen,kunnendaaraanbijdragen.

NieuweiNzichTeNiNlereNeNiNsTrucTieindeafgelopendecenniaisopuiteenlopendeterreinenvanonderzoekveelinzichtvergaardinhoelerenverloopt,enhoedeopbrengstenvaninstructieenlerenverbeterdkunnenworden.hetgaathierbijvoorbeeldominzichtenineffectieveinstructievoorlezenenrekenen,derolvandehersenenenhetgeheugenbijinformatieverwerking,debijdragevanfeedbackofvansamenwerkingaanleren,derolvandesocialeencultureleomgevingbijleren,hetsamengaanvanwerkenenleren,etc. eenalgemeenprobleemisdatdezeinzichtennogveelteweinigtengoedekomenaanbeterlerenenonderwijzen.hetverbeterenvandezesituatievraagtommeerdanheteenvoudigwegoverbruggenvaneenongewenstekloofopbasisvanopencommunicatiedooronderzoekersenstudiezindoorleraren.hiervoorzijnstructurelevormenvansamenwerkingtussenkennisinstellingenenscholennodig.dezemoeteneeninstitutioneleinbeddingvanpartnershipsvoorkennisontwik-kelingen-gebruikinenrondscholenmogelijkmaken.concreteprojectenopdewerkvloervanhetonderwijs,metoperationeledoelenvoorbeterlerenindeklasendeschool,moetenhier-voordebasisvormen.

diepeeNduurzaMeiNvOeriNgvaNverNieuwiNgeNBijdedoelmatigeinvoeringvandezevernieuwingeninscholenenklassendoenzichtweeproblemenvoor.eénprobleemisdatveelnieuwe(vak)didactischeinhoudenenwerkwijzeneerderoppervlakkigdandiepwordeningevoerdindeklasenindeschool(spillane,reiser,&reimer,2002).vandezeoppervlakkigeinvoeringvan(vak)didactischevernieuwingenisbijvoor-beeldsprakealsbepaaldeelementenindevernieuwing,diebijuitstekmoetenbijdragenaanbeterleren,beperktofgeenaandachtkrijgen.meerinhetoogspringendeaspectenvandevernieuwingdiehetonderwijsleukermoetenmakenvoordeleerlingenwordenwelingevoerd,losvandebelangrijksteelementen.verbeteringeninhetlerenvanleerlingenendeleerresultatenzullenzichdanbeperktofnietvoordoen.hetopdezemaniermetnieuwewerkwijzenexperimenterenkanlerarenaanleidinggevenomtesprekenover‘oudewijninnieuwezakken’.deconclusieligtdanvoordehanddatdeoudemaniervanlesgevenzoslechtnognietwas.daarmeedienthettweedeprobleemzichaan. dittweedeprobleemisdatvernieuwingenbeperktduurzaamzijnindeschool.indeliteratuurover‘educationalchange’wordtgesprokenoverhetgebrekaan‘sustainability’.eenvoorbeeldisdatvernieuwingennaenigetijdvervagenenvervolgenshelemaalverdwijnenuitdeklas.vertrouwderoutineskrijgenweerdeoverhand.hetkanookgebeurendateenvernieuwingzodanigwordtingekapseldindestaandeorganisatievandeschooldatdedidactischeverbeteringwaarheteigenlijkomgaatnaardeachtergrondraakt.ditkangepaardgaanmethetwegebbenvanhetoorspronkelijkevernieuwingselan(luttenberg,carpay,&imants,2005).

Beterlereninscholenisnodigenmogelijk.dediepeenduurzameinvoeringvanindepraktijkendooronderzoekbeproefde,nieuweinzichteninlerenendidactischemethodenligtaandebasisdaarvan.opbrengstgerichtwerkendraagtbijaandediepgaandeenduurzameinvoeringvandezeverbeterdepraktijken.Bijdatopbrengstgerichtewerkenspeeltonderwijskundigleiderschapeenbelangrijkerol.

OpBreNgsTgerichTwerkeNopbrengstgerichtwerkenstaatvooreenmaniervanwerkenwaarbijdeopbrengstenvanhetlerenindeklasendeschooleensturendeinvloedhebbenophetwerkindeklasendeschool.opbrengstgerichtwerkentrektrecentveelaandacht(ledoux,Blok,Boogaard,&krüger,2009;onderwijsraad,2008a).opbrengstgerichtwerkenisvanbelangbijallevormeneninhoudenvanonderwijs,duszowelbijonderwijsdatgebaseerdisopprincipesvandirecteinstructiealsbijonderwijsdatzichlaatinspirerendoorconstructivistischeinzichten. tweeperspectievenopopbrengstgerichtwerkenzijnhetverantwoordingsperspectiefenhetontwikkelingsperspectief(hofman,dijkstra,deBoom,&hofman,2005).inhetverantwoordings-perspectiefligtdenadrukopdeverantwoordingdiedoorscholenmoetwordenafgelegdoverdegerealiseerdeopbrengsten.daarbijgaatdeaandachtvaakuitnaardeleerprestatiesvandeleerlingen,uitgedruktopeenlandelijkestandaard,ofnaarhetrendementvanonderwijsinstel-lingen.deleerprestatiesvandeleerlingenwordenbeschouwdalseindproductenvanhetonder-wijsleerproces,waaropscholenwordenvergelekenenbeoordeeld.deafgelopenjarenheeftditverantwoordingsperspectiefveelaandachtgekregen.

opbrengstgerichtwerkengaatechterverderdanhetafleggenvanverantwoording.ditkomttotuitinginhetontwikkelingsperspectiefopopbrengstgerichtwerken.Binnenditperspectiefgevenleeropbrengsteninzichtindesterkeenzwakkepuntenvanheteigenonderwijs,enleverenzegerichteaanwijzingenvoormogelijkeennoodzakelijkeverbeteringeninhetonderwijsleerprocesendeopbrengstendaarvan.wanneerdeleerprestatiesvandeleerlingenaangesteldedoelenennormenvoldoen,ishetzaakomdezeresultatenoverlangeretermijnteborgen.enwanneerdeprestatiesonderdemaatzijn,ishetzaakomaanverbeteringtewerken.inditontwikkelingsper-spectiefzijndeleerprestatiesvandeleerlingennieteeneindproduct,maareentussenproductinhetvoortgaandeonderwijsleerproces.methetoogopbeterlerenmoetditontwikkelingsperspec-tiefdekomendetijdveelmeeraandachtkrijgen. hetonderwijsleerprocesstaatcentraalinopbrengstgerichtwerken.ditproceswordtinfiguur1weergegevenalseenvoordurendeinteractietussenhetonderwijzendoordeleraarenhetlerendoordeleerling.hetlerenvandeleerlingwordtgestuurddoorhetonderwijzendoordeleraarenomgekeerdishetlerendoordeleerlingookvaninvloedophetonderwijzendoordeleraar.hetonderwijzendoordeleraarwordtonderscheideninhetontwerpenvanleseninstructieendeuitvoeringdaarvan.vaakzalhetontwerpvooreengrootdeelgegevenzijndoordemethodewaaruitlesgegevenwordt.deuitvoeringvandeleseninstructiezullendoorgaansovereenkomstvertonenmethetontwerp,maardezezijnuitdrukkelijknietidentiek.tijdensdeuitvoeringkunnenzakenheelandersgaanlopendanvoorafwasvoorzien. aandekantvanhetlerendoordeleerlingwordenleeractiviteitenenleerresultatenonder-scheiden.deuitvoeringvanleseninstructiedoordeleraarleidentotbepaaldeleeractiviteitenbijdeleerlingen,zoalsmemoriseren,toepassen,abstraheren,etc.dezeleeractiviteitendoordeleerlingenkomenmeerofminderovereenmetdedoordeleraarbeoogdeleeractiviteitenbijhetontwerpenenuitvoerenvandeinstructie.deleeractiviteitendoordeleerlingleidentotbepaaldeleerresultaten.ookdezeleerresultatenkomenmeerofminderovereenmetdevoorafdoordeleraarbeoogderesultaten.

figuur1 opbrengstgerichtwerkenenhetonderwijsleerproces

Onderwijzen leraar

Leren leerling

Ontwerp les en instructie

Uitvoering les en instructie

Leer- activiteiten leerling

Leer- resultaten leerling

inhetontwikkelingsperspectiefopopbrengstgerichtwerkenzijndeleerresultateneentussen-stapindemonitoringvanhetvoortgaandeonderwijsleerproces.ditisweergegevenmetdepijlenvoorfeedbackinfiguur1.nagegaanwordtofdeleerresultatenvoldoenaandevoorafgesteldedoelen.vervolgensleverendeleerresultateninformatieopoverdevraagofdeleerlingendejuisteleeractiviteitenhebbenondernomen.leerresultatenenleeractiviteitenlevereninformatieopoverdevraagofdoordeleraareeneffectieveuitvoeringaanleseninstructieisgegeven.dewaardevanhetontwerpvanleseninstructiewordtbeproefdopbasisvandeinformatieoverlerendoorleerlingenenuitvoeringvanleseninstructie.inhetontwikkelingsperspectiefvormtdeinformatieoverdeleerresultatenvanleerlingenendedaaraanvoorafgaandeleeractiviteitenhetstartpuntvooreendoorgaandprocesvanbijsturingenverbeteringvaninstructieenbegeleidingdoordeleraar(imants,2003).

OpBreNgsTgerichTwerkeNeNONderwijskuNdigleiderschapopbrengstgerichtwerkeninklasenschoolkomtnietalsvanzelfofviavoorschriftenvandeoverheidtotstand.hetleiderschapinenronddeschool,enmeerinhetbijzonderhetonder-wijskundigleiderschap,speelthierbijeenbelangrijkerol(inspectievanhetonderwijs,2009b).metonderwijskundigleiderschapwordtleiderschapinenronddeschoolbedoelddatvaninvloedisophetlerenvandeleerlingenindescholen.onderwijskundigleiderschapisgerichtophetbeïnvloedenvandevoortgaandeinteractietussenonderwijzendoordeleraarenlerendoordeleerlingmetbetereleerresultatendoordeleerlingenalsdoel.Betereleerresultatenkomentotstanddoorbijsturing,verbeteringenvernieuwingvaninstructieenbegeleidingdoordeleraar. werkenaanbijsturing,verbeteringenvernieuwingvaninstructieenbegeleidingwordthieropgevatalslerendoordeleraarofvoortgaandeprofessioneleontwikkeling.Bijhetverbeterenvandeopbrengstenvanhetonderwijsinscholen,medeopbasisvannieuweinzichteninleren,vakdidactiekeninstructie,nemenconcreteinitiatievenvoorprofessioneleontwikkelingvanlerareneenbelangrijkeplaatsin.onderwijskundigleiderschapisgerichtophetstimulerenenrichtenvandeprofessioneleontwikkelingvanlerarenmethetoogopbeterlerendoordeleerlingen. inhetmottovandezeredewordtgesprokenvaneendoorstartvooronderwijskundigleiderschap.deafgelopenjarenhebbennieuwebenaderingenvanschoolleiderschap,zoalstransformatiefleiderschapengespreidleiderschap(‘distributedleadership’),deaandachtgetrokken.onderwijskundigleiderschapwordtindezebijdrageweercentraalgesteld,endaaromwordtgesprokenvaneendoorstart.Bijdezedoorstartwordtuiteraardgebruikgemaaktvandeinzichteninleidinggevenaanlerenenonderwijzendiedegenoemderecentebenaderingenhebbenopgeleverd.

2 ONderwijskuNdigleiderschapeN BeTerlereN

leidiNggeveNdefuNcTieseNTakeNiNeNrONddeschOOlindeschoolvantegenwoordigvindenwehetnormaaldaterleidingwordtgegeven.wesprekenvaneendirecteurvaneenbasisschoolenvaneenalgemeendirecteurvaneengroteencomplexescholengemeenschap.dezealgemeendirecteurgeeftleidingaaneencentraledirectieenaaneengroepafdelingsleidersofteamleidersmetuitgebreideleidinggevendeverantwoordelijk-hedenentaken.maarookineenrelatiefkleineen-opheteerstegezicht-eenvoudigeorganisatiealseenbasisschoolkunnenmeerdereleidinggevendetakenonderscheidenworden,zoalsdebouwcoördinatorendeinternbegeleiderofdevakspecialistmetcoördinerendetaken.tochisdehuidigeinrichtingvanleidinggeveninscholenvanrecentedatum.inhetbasisonderwijswasdefunctievanhoofdderschool,dievelenvanonskennenuitdetijddatwezelfopdelagereschoolzaten,onvergelijkbaarmetdehuidigefunctievandirecteur.endevoormaligerectorvaneenschoolvoorvoortgezetonderwijszouzichmisschienweltweemaalbedenkenalvorenstesolliciterenopdehuidigefunctievandirecteurvaneengrotescholengemeenschap.vooriedereenisduidelijkdatindeafgelopenjarenhetmanagenvandeschooleenveelgrotergewichtheeftgekregeninhetleidinggevenaanscholen.hetkaraktervandefunctieisveranderdvanprimusinterparesnaardirecteur.hetgewichtvanhetleidinggevenenmanagenissterktoegenomen.

dejareN’80innederlandvormendejaren’80vandevorigeeeuweendraaipuntinhetdenkenoverleidinggeveninscholen.indezeperiodekomthetdoordeoverheidgesubsidieerdonderzoeknaarschoolmanagementopgang.inditdecenniumziendenederlandsetijdschriftenvooronderwijsmanagershetlicht:SchoolmanagementenBasisschoolmanagement-nusameninBasisschoolmanagement–zijnopgerichtin1980en1987.mesoisopgerichtin1980.in1983wordendeeersteafleveringenvanhethandboekschoolorganisatieenonderwijsmanagementgepubliceerd.deeersteopleidingenvoorschooldirecteurenkomenindezeperiodevandegrond,eerstvooralgerichtopdesectorvanhetvoortgezetonderwijs.voorschoolleidersinhetbasisonderwijswordenindezetijdallerleikortdurendetrainingenrondspecifiekethema’sverzorgd.eindjaren’80komenookvoordirecteureninhetbasisonderwijsomvattendeopleidingeninbeeld.

deaaNdachTvOOrONderwijskuNdigleiderschapdetoenamevanaandachtvoorhetleidinggeveninscholen,enmeerinhetbijzondervoorhetonderwijskundigleiderschap,heeftmeerderegronden. alseerstekanwordengenoemddatindezelfdeperiodeinnederlanddediscussieopgangkomtover‘deautonomeschool’(nksr,1979).dezediscussiemondtuitinbeleidwaarindevergrotingvanautonomievanscholenenschoolbesturenwordtingezet.eenbelangrijkeover-wegingdaarbijisdatdekwaliteitenopbrengstvanhetonderwijszullentoenemenalsscholenovervoldoendeautonomiebeschikkenomzelfsturingtegevenaanlerenenonderwijzen(vooreenbeknoptesamenvattingvandezeontwikkelingen,zie:onderwijsraad,2008b).dedirecteurvaneenschoolmoetnietalleengoedopdetentpassen.hijmoetleidinggevenaan

verbeteringvandeleerresultatenvandeleerlingenenhetonderwijsindeautonomeschool.aanheteindvandejaren’80wordthetinitiatiefgenomenvoordoordeoverheidbekostigdopleidenvanschoolleidersinhetbasisonderwijs. detweedetendensisdetoenemendeaandachtvoorschooleffectiviteiteneffectieveinstruc-tie,medeopgrondvanamerikaanseenBritsepublicaties.metnameinnoord-amerikawordenmodellenontwikkeldomderelatieteonderzoekentussenschoolleidergedragenleerresultatenbijleerlingen(Bossert,dwyer,rowan,&lee,1982;leithwood&montgomery,1982).kenmerkendvoordezemodellenendedaaropgebaseerdeonderzoekenisdatdeinvloedvandeschool-leiderophetlerenvanleerlingenindirectverloopt,viafactorenindeklasendeschool.ineenrecenteinternationaleoverzichtstudie(leithwood,day,sammons,harris&hopkins,2006)schat-tentoonaangevendeamerikaanseenBritseonderzoekersdatdeschoolleiderviadezeindirecteinvloedbepalendisvoorongeveer5tot7procentindeleerprestatiesvandeleerlingen.innederlandwordtdooronderzoekersopgrondvanbinnen-enbuitenlandseonderzoeksresultatenverschillendgedachtoverhetbelangvandeschoolleidervoordeleerresultatenvandeleerlingen.ditlaatonverletdatdegroeiendeaandachtvoordeeffectiviteitvanschooleninstructieeensterkeimpulsheeftgegevenaandestudieenontwikkelingvanhetonderwijskundigleiderschapindeschool.mededaardoorstaatonderwijskundigleiderschaprecenthoogopdebeleidsagenda(verboon&Zwart,2007;inspectievanhetonderwijs,2009b). verbeteringenindeleerresultatenvanleerlingenenhetonderwijskrijgengestaltebinnenonderwijsvernieuwingen.vernieuwingvanhetonderwijsiseenenormbreedterrein,zevarieertvanheelconcreteverbeteringenindeklasombetereleerprestatiesterealiseren(vernooy,2008),totnationaleofprovincialeontwikkelingendieuitgaanvanglobaleideeënals‘veranderingalsdeenigeconstante’,ofweldevoortdurendedrijfveertotwerkenaanbetereopbrengsteninrelatietotmaatschappelijkevraagstukken(fullan,2008).hetisdaarnaastookeenbreedterrein,omdatvernieuwingenopallerleiniveausgeïnitieerdkunnenworden:binnendeschool,regionaal,ofdoordelandelijkeoverheid. omwatvoorvernieuwinghetookgaatenwiehetinitiatiefookneemt,vanafdejaren’80wordtaandeschoolleidereencentraleroltoegekendbijhetwelslagenvandevernieuwingenindeklasendeschool.erverschijnenpublicatiesvanallerleiaard,nationaaleninternationaal,opditterrein.eenconstantedaarinisdeaandachtvoordeinvloedvanhetleiderschapinenronddeschoolophetvernieuwenvanonderwijs,gerichtophetbeterlerendoordeleerlingen,metspecialeaandachtvoorderolvandeschoolleider.ditishetthemawaarhetindekernvanonderwijskundigleiderschapomgaat.

kriTischediscussiesOverleidiNggeveNiNschOleN

schOOlMaNageMeNTeNBureaucraTie ‘ikhebhetergdrukopschool.datisnieterg,wantdaarhebikvoorgekozen.hetiswel

vervelenddatdeministerdescholendeafgelopenjarenzoindekouheeftlatenstaan.stapelsformulieren-vandaagwordtditbeweerd-morgendat.alszwarestimuleringsschoolmoestenweschooltijdeninleveren.overspannencollega’s.collega’skregeneenandererechtspositieindeschool.hoofdenvankleuterscholenverlorenhethoofdschap.inspecteursdieoveronbelangrijkezakenvalleninverbandmethetschoolwerkplan.onsbevoegdgezagwilwetenhoeveelurenwewerkenperweek,tienminutenhiervoor-twintigminutendaarvoor.vandatsoortdingenwordikafentoezoverschrikkelijkmoe…’(imants,1987,p.700).

enkeledetailsdaargelatenzouhethierweergegevenfragmentheelrecentopgetekendkunnenzijnuitdemondvaneenschoolleiderinhetbasisonderwijs.tochdateertditauthentiekefragmentvanhalverwegedejaren’80,dushetismeerdan20jaaroud.meteenteamleidseonderzoekersvoerdenwijtoenonderzoekuitnaardedoelmatigheidsbelevingvanlerarenenschoolleidersinbasisscholenmetbehulpvanvragenlijsten(imants&deBrabander,1996).eénvandeschoolleidersdiedevragenlijstterugstuurdevooreenonderzoeknaardoelmatigheids-verwachtingvanlerarenenschoolleiders,schreefspontaandebovenstaandereactiebijdeingevuldevragenlijst.eenkleinetienjaarlaterwasvergelijkbarekritieknogsteedstehoren.uitonderzoekvanstoel(1994)bleekdatschoolleidersweinigaanonderwijskundigleiderschaptoe-kwamen,omdatzezoveelaandachtmoestenbestedenaanalgemenemanagementtaken.recentiserregelmatigkritiektehorenopdezwaartevandemanagementstructurenende‘papieren’verantwoordingsdrukinhetonderwijs(onderwijsraad,2004). voorgaandekritischeopmerkingenhebbenvooralbetrekkingopdebureaucratischeaspectenvanschoolmanagementtaken.denoodzaakvanonderwijskundigleiderschapstaathiermeenietterdiscussie.deredenomertochaandachtaantegeven,isdatzelatenziendatbijalleontwikkelingenrondhetschoolmanagementjuisthetonderwijskundigleiderschapmoeizaamgestaltekrijgt.alleontwikkelingeninhetschoolleiderschapvandeafgelopen25jaartenspijt,isonderwijskundigleiderschapinscholeninveelgevallennognietvolwaardiguitdeverfgekomen.ditheeftooktemakenmetenkelemisvattingenoveronderwijskundigleiderschapdieinhetvervolgaandeordezullenkomen.erisopditpuntnogveelwerkteverzetten,zowelindepraktijkeninenrondscholen,alsinontwikkel-enonderzoekswerk.daartoemoeteerstdevraagbeantwoordwatnupreciesonderwijskundigleiderschapis,wiezichermeebezighouden,enhoehetwerkt.

3 ONderwijskuNdigleiderschapiNeN rONddeschOOl

ONderwijskuNdigleiderschapalsrOliNeNrONddeschOOlmanageriseenformelefunctiebinnendeorganisatie.hetiseenfunctiewaarindemanagerformeleverantwoordelijkheiddraagtvoorhetfunctionerenvaneenorganisatieofonderdeeldaar-van.leideriseenrolindeorganisatie.leidersoefeneninvloeduitopledenvandeorganisatieengevendirectofindirectsturingaanprocessenindeorganisatie.leiderschapinenronddeschoolwordtonderwijskundigleiderschapwanneerhetleiderschapisgerichtophetoptimaliserenvanhetonderwijsleerprocesindeschool,enwanneerdaartoeinvloedwordtuitgeoefendopdeinteractietussenhetonderwijzendoordeleraarenhetlerenvandeleerling.onderwijskundigleiderschapisgerichtophetlerenindeschoolendeopbrengstenvanleren.hierbijgaathetindeeersteplaatsomhetlerenvandeleerlingen.inhetverlengdedaarvangaathetevenzeeromhetlerenvanleraren,schoolleidersenalleanderebetrokkenenbijdeschool. eriseensterkeverbondenheidvanschoolmanagementenonderwijskundigleiderschap:hetbehoorttotdetaakvandeschoolleideromonderwijskundigleidertezijn.debelangrijksteredendaarvoorisdatdeschoolleidereensleutelrolvervultinhetwaarmakenvandemaatschappelijkeopdrachtvandeschool:hetgoedlerenvandeleerlingen.schoolleidersvanbasisscholen,endeafdelingsleidersenteamleidersinvo-scholenenroc’s,speleninhetonderwijskundigleiderschapeencentralerol.onderwijskundigleiderschapbeperktzichechterniettotdeschoolleider,afdelingsleiderofteamleider.onderwijskundigleiderschapkanenmoetzichvoordoeninallelagenvanhet‘onderwijsgebouw’.

ONderwijskuNdigleidereNfuNcTieiNdeschOOlindepraktijkishetverschiltussenschoolmanagementenonderwijskundigleiderschapiedereenwelbekend.immers,iedereenkentweléénofmeerschoolleidersdieformeeldemanagerzijnvanhunschool,maardienietinpositievezinalsonderwijskundigleideroptreden.enomgekeerdkentiedereenooklerarendiegeenformeleverantwoordelijkheidhebbenvoordeschoolofdeafdelingwaarinzewerken,maardiebinnenhunschoolofafdelingwelalssterkonderwijskundigleideroptreden.indeinternationaleliteratuurwordtinditverbandgesprokenvanteacher leadership(vooreenoverzicht,zie:imants,sleegers,krüger&witziers,2000).teacherleadershipbiedtallerleipositievemogelijkhedenvoorverbeteringvanhetonderwijsenhetlerenvandeleerlingen.versterkenvanteacherleadershipkentmeerderehakenenogen,enmoetmetbeleidwordeningevuldindeschool.innederlandzijnderecentgestartemasterprogramma’s‘learningandinnovation’gerichtophetontwikkelenvanonderwijskundigleiderschapdoordeleraarindeschool.eenandervoorbeeldvanhetontwikkelenvanteacherleadershipisdescholingvanbasisschoollerarentotrekenspecialistindeschool(vooreendiscussie,zie:imants,2004).teacherleadershipmagnietverwardwordenmetmiddenmanagement.leidendelerarenoefenenhunleiderschapuitopbasisvanspecifiekekwaliteitenalsleraar,ennietopbasisvaneenformelefunctieenverantwoordelijkheid.

��

cOMMuNicaTieNeTwerkeNiNBasisschOleNinonderzoeknaarisolementvanlerareninbasisscholenzijnnetwerkengemaaktvandecommunicatieindeschool,meerinhetbijzondervancommunicatieoverhetonderwijsendeleerlingen(Bakkenes,deBrabander&imants,1999).inhetonderzoektroffenwenietalleenverschilleninisolementaantussenleraren.wevondenookgeïsoleerdeschoolleiders.geïsoleerdeschoolleiderskwamennietalleenvoorinscholenmetweinigcommunicatieoverlerenenonderwijzen,maarookinscholenmetveelcommunicatie.indatlaatstegevalwarenlerarendecentraleschakelsinhetnetwerk(imants,deBrabander,&Bakkenes,1996).

spreidiNgvaNleiderschapeenmogelijkheidisookomleiderschaptebeschouwenalskenmerkvandeorganisatie.leider-schapalsrolindeschoolwordtopallerleiplaatseninenronddeorganisatieingevuld(imants,etal.,2000).leiderschapkanuitgaanvanuiteenlopendeactoreninenronddeschool,zoalsdirectieendirectieleden,lerarenenteamsvanleraren,ouders,administratievemedewerkers,etc.vervolgenskanditleiderschapviauiteenlopendekanalenenwerkveldenvaninvloedzijnophetlerenvandeleerlingen.inrecentonderzoeknaardistributed leadershipkomendeinzichtenuiteerdere,quabenaderinguiteenlopende,onderzoekenbijelkaar(leithwoord,2007).leithwoodetal.(2006)vattenderesultatenalsvolgtsamen.(1)erdoenzichbinnenscholenverschillendepatronenvoorvanverspreidingvanleiderschapendezepatronenverschillenineffectiviteit.(2)hettotaalaanleiderschapheefteengrotereinvloedopdeschoolenhetlerenvanleerlingenalshetwijdverspreidisoverschoolleider,middenmanagers,leraren,teams,ouders,bovenschoolseinstantiesenleerlingen.

delOcaTievaNONderwijskuNdigleiderschaphetkanheelverstandigzijnomderolvanonderwijskundigleiderschapeensterkaccenttegeveninspecifiekefunctiesentakenbinnendeschool,doorgaansinmanagementfunctiesenstaftakendichtbijhetonderwijsleerproces.daarmeewordenstructurelevoorzieningeningebouwdindeschoolvoorhetsturenvaneffectieveonderwijsleerprocessenenvoorhetstimulerenvangoedonderwijsenoptimaallerenvandeleerlingen.erontstaatechtereenprobleemwanneerdezestructurelemaatregelsamengaatmetdegedachtedatonderwijskundigleiderschaphiermeevoldoendegeborgdis,endatandereninenronddeschool,bijvoorbeelddealgemeendirecteur,debovenschoolsmanagerenbestuurder,zichnunietmeermetonderwijskundigleiderschapbezighoeventehouden.onderwijskundigleiderschapwordtdangereduceerdtoteenspecifiekeengeformaliseerdefunctieoftaak.echter,leiderschapisnieteenfunctieoftaak.leiderschapiseenroldievervuldwordtinenronddeorganisatie.onderwijskundigleiderschapdoetzichvoorinentussenallelagenvandeorganisatie.onderwijskundigleiderschapgaatevenzeeruitvandehoogstebestuurderdieeenbeslissingneemtovereenomvangrijkeinvesteringofbestuursbreedprojectindescholen,alsvandeleraardieopdewerkvloerdekarvaneenspecifiekevernieuwingtrekt.

��

leiderschapalsiNTeracTiefprOcesleiderschapiseeninteractietussenmensenmetverschillendepositiesenverantwoordelijkhedenindeorganisatie.leiderschapisnieteeneenrichtingsverkeervanleidernaarvolgers.hetleider-schapvandedirecteurwordtdoordedirecteurgestaltegegeven,enhetleiderschapvandedirecteurkrijgtgestaltedoordeeisendiedelerarenenanderebetrokkenenindeschoolaanhetdirecteurschapstellen,doordeverwachtingendiezevanhundirecteurhebben,endoordemanierwaaropzehundirecteurindedagelijksepraktijkwaarnemen.alsresultaatvanditallesinteracterenlerarenvanuithuneigenactiviteitenmethundirecteur.

deiNeffecTieveONderwijskuNdigleidereenschoolleiderwordtaltijdalsleiderwaargenomen,ookalsdeschoolleiderzichnietalsleidergedraagt.deschoolleiderzendtnaardelerarenenanderebetrokkeneninenronddeschoolaltijdeenboodschapuitoveronderwijzenenleren,ookalsdezeschoolleiderweinigofgeendirectebemoeienismethetonderwijsindeschoolvertoont.deschoolleiderineen‘familieschool’(staessens,1989)kantoestaandatindeonderbouwvandebasis-schooloudersnahetofficiëlebeginvandelesnogeenkwartieroflangerdeaandachtvandejufblijvenopeisen,terwijldeleerlingendoelloosachterhuntafeltjeshangen,ennaeentijdjeonrustigdoorelkaargaanlopen.deboodschapdiewordtuitgestraaldisdatdegoedesfeervoordeoudersbelangrijkergevondenwordtdandeeffectieveleertijdvandeleerlingen,terwijldittocheenheelbepalendefactorisvoorgoedeleerresultaten!lerareninhetvoorbeeldkunnenuiteenlopendebetekenissentoekennenaandesituatie.dezekun-nenvariërenvanbevestigdwordeninhuneigenbelangaangezelligheidengoedesfeer,totaangebrekaansteunervarenomaanditvermorsenvankostbareeffectieveleertijdeeneindtemaken.

metanderewoorden:ergaataltijdeffectuitvanhetgedragvandeschoolleideroponderwijsenlerenindeschool,ookwanneerditgedragbestaatuitogenschijnlijkgeenonderwijskundigleiderschap.hetgeenzichtbareaandachtgevenaanhetlerenvandeleerlingenenhetonderwijsindeschooldoordeschoolleideriseenvormvanonderwijskundigleiderschap.hetisonderwijs-kundigleiderschapmeteenongelukkigeinvloedoponderwijsenlerenindeschool.

4 keNMerkeNvaNONderwijskuNdig leiderschap

deiNdirecTeiNvlOedvaNONderwijskuNdigleiderschapOpheTlereNvaNleerliNgeN

indevroegejaren’80zijntweemodellenvoordeinvloedvandeschoolleiderophetlerenvanleerlingengepubliceerddoorleithwoodenmontgomery(1982)enBossert,dwyer,rowanenlee(1982).kenmerkendvoorbeidemodellenisdeindirecteinvloedvandeschoolleiderophetlerenvanleerlingen.inhetmodelvanleithwoodenmontgomeryverlooptdeinvloedvandeschoolleiderviaklas-enschoolfactoren.dezemodellenhebbenaandebasisgestaanvanveelonderzoeknaaronderwijskundigleiderschap.opbasisvanonderzoeknaareffectieveinstructieeneffectievescholenwordteenaantalactiviteitenvooronderwijskundigleidersonderscheidendiedirectopdeinteractietussenleerlingenleraarinhetonderwijsleerprocesbetrekkinghebben,enwaarmeebelangrijkeklas-enschoolfactoreninkaartwordengebracht.dezeactiviteitenkunnenalsvolgtwordensamengevat(krüger,witziers,sleegers,&imants,1999):

- benadrukkenleerlingenprestaties,stellenvanhogeverwachtingenaanleerlingen- benadrukkenbelangvanbasisvaardigheden- bemoeienismetonderwijsmethoden- coördinerenvanonderwijsprogramma’s- regelmatigevaluerenvanvoortgangleerlingen- ondersteunenenbegeleidenvanleraren(klassenbezoek,coaching,collegialeconsultatie)- creërenvaneenordelijkenoplerengerichtklimaat,beschermeneffectieveleertijd

ookinrecenteonderzoekenkomendezeactiviteitenvanschoolleidersregelmatigterugalsvoorwaardevooreffectieveinstructieenhetverbeterenvanleerresultatenvanleerlingen(vernooy,2008).

seveNsTrONgclaiMsnaasthetbeïnvloedenvanleerprestatiesvanleerlingeniseenbelangrijkaspectvanonderwijs-kundigleiderschaphetontwikkelenvandecapaciteitindeschoolomovereenlangereperiodeconsequenttewerkenaandeverrijkingvandeschoolendeklasalsleeromgeving.inopdrachtvanhetengelseNational College for School Leadershipzijnderesultatenvaneengrootaantalonderzoekenopbeideterreinendooreengroepvooraanstaandeonderzoekersrecentbijelkaargebracht,onderdetitel:Seven strong claims about successful school leadership(leithwood,day,sammons,harris&hopkins,2006).ookindezegrootschaligereviewwordtsuccesvolschoolleiderschapbesprokenintermenvandeindirecteinvloedvanschoolleidersophetlerenvandeleerlingen.hetonderzoekkomttotdevolgendezevenkrachtigeuitsprakenoversuccesvolschoolleiderschap.

��

1. alshetgaatomlerenvanleerlingenkomtschoolleiderschapopdetweedeplaatstenopzichtevaninstructieindeklasenhetwerkvandeleraar.verschillentussenscholeninleerprestatiesvanleerlingenwordennaarschattingvoor30procentverklaarddoordeinvloedvanklassenfactoren.schoolfactorenverklaren12-20procentwaarvaneenderdedeeltotdehelftvoorrekeningkomtvanleiderschap(5-7procent).wanneereenschool-leidergeschiktecompetentiesinzetindeschoolkanditleidentoteenwinstvan10percentielpuntenoptestresultatenvanleerlingen.continuïteitinhetschoolleiderschapheefteengrooteffectopvoortgangvanvernieuwingeninscholen.

2. Bijnaallesuccesvolleleidersbouwenopeenzelfderepertoirevanleiderschapspraktijken(ziekader).dezesuccesvollepraktijkenvanschoolleiderszijngerichtophethelpenvanlerarenbijhetverbeterenvanhuntaakuitvoering.dezetaakuitvoeringdoorlerarenwordtbepaalddoorhunopvattingen,waarden,motivatie,enkennisenvaardigheden.daarnaasthangtdetaakuitvoeringookafvandewerkconditiesindeklasendeschool.

3. deresponsiviteitvanschoolleidersvoordeomgevingwaarinzijwerkenbepaaltdewijze waarop deschoolleidersdezeleiderschapspraktijkentoepassen(niet:ofzijdezetoepassen).succesvolleschoolleiderslatenzichnietdicterendoordeomgeving.Zijzoekeneenbijdeomgevingenbijdeeigenschoolpassendevormominvullingtegevenaandezepraktijken.

4. schoolleiderslevereneenindirectebijdrageaanonderwijzenenlerendoorhuninvloedopmotivatie,betrokkenheidenwerkconditiesvanleraren.Zijhebbenaandachtvoordemediërenderolvanemoties.

5. eersteaanwijzingenzijngevondendatpatronenvanverspreidingvanleiderschap-‘distributedleadership’-verschillenvertonenineffectiviteitbijhetlerenvanleerlingen.

6. hettotaalaanleiderschapinenronddeschoolheefteengrotereinvloedopdeschoolenhetlerenvanleerlingenalshetwijdverspreidis(schoolleider,middenmanagers,leraren,teams,ouders,bovenschoolseinstanties,leerlingen);ookbijdezeuitspraakgeldtdatermomenteelnogsprakeisvaneensmalleempirischebasis.

7. eenbeperktaantalpersoonlijkeeigenschappen(ziekader)verklaartveelvariatieindeeffectiviteitvandeleider(ookhiergeldtdatvoorzoverhetonderzoekinscholenbetreft,ersprakeisvaneensmalleempirischebasis).

succesvOlleleiderschapsprakTijkeN

+ ontwikkelen van een visie en aangeven van richting: ontwikkelengedeeldevisie;stimulerenacceptatiegroepsdoelen;uitdragenhogeverwachtingen

‘performance’+ begrijpen en ontwikkelen van mensen: voorzieninindividuelesteunenbelangstelling;versterkenvanintellectueleontwikkeling;

voorlevenvanwaardenengedrag+ ontwikkelen en herinrichten van de organisatie: stimulerenvancultuurvansamenwerking;‘restructuring’en‘reculturing’;ontwikkelen

productieverelatiesmetoudersengemeenschap;verbindenschoolmetmaatschappij+ leidinggeven aan het onderwijsprogramma: plaatsenvangoedelerarenopjuisteplek;voorzieninondersteuningvoorleraren;

monitorenvanonderwijsleerprocesenprocesseninschool;afschermenvanlerarentegenstorendeinvloeden

��

persOONlijkeeigeNschappeN

+ verwachtingdattaakmetsuccesuitgevoerdkanworden(self-efficacy)+ openmindenbereidvananderenteleren+ eerderflexibeldandogmatischbinnengegevensysteemvankernwaarden+ vasthoudendaanhogeverwachtingenaanleraarovermotivatie,betrokkenheid,enlerenen

aanpresterenvanallen+ veerkrachtigenoptimistisch

werkMOdelvOOrONderwijskuNdigleiderschapdeinhetvoorgaandebeschreveninzichteninonderwijskundigleiderschapensuccesvolleider-schapwordennusamengevatineenwerkmodel(figuur2).hetwerkmodelgaatuitvanhetin1982doorleithwoord&montgomeryvoorgesteldemodel,engeeftdaaraanopvierpunteneennadereuitwerking(imants,2009).alseerstezijnhethandelenvandeleraarendewijzewaaropdeleraarzichzelfpositioneerttenopzichtevanvernieuwingencentraalgeplaatst.inhetmodeluit1982wordtdeleraarnietafzonderlijkgenoemd.vervolgenswordtgesprokenoverdestrategieënenhetgedragvanalleonderwijskundigleidersinplaatsvanschoolleiders.alsderdewordtdeinteractietussenschoolfactorenenklassenfactoreningevoerd,waarbijdeleraareenmediërenderolvervult.inhetoorspronkelijkemodelisergeeninteractietussenklas-enschoolgerelateerdefactoren.totslotzijnderelatiestussendeonderdelenweergegevenalswederzijdserelaties,inplaatsvaneenzijdigeinvloedsrelaties‘vanlinksnaarrechts’.

figuur2 onderwijskundigleiderschap

strategie / gedrag onderwijskundig leider

school-gerelateerde factoren

handelen/positionerenleraar

klas- gerelateerde factoren

leeractiviteitenen leerresultaten leerlingen

��

hetwerkmodelgeefteenveelcomplexeresituatieweerdanhetoorspronkelijkemodeluit1982.dezetoenameincomplexiteitzougezienkunnenwordenalseenteleurstellendeopbrengstvanjarenvanonderzoek.hetwerkvanschoolleiderlijkteropdezemanieralleenmaarmoeilijkeropteworden.desloganvaneenbekendefiscaleinstellinginhetland-‘makkelijkerkunnenwehetunietmaken’-gaathierbepaaldnietop.opbasisvandeonderzoekenvandelaatstedecenniawordtsuccesvolonderwijskundigleiderschapwelveelbetermogelijk,zonderdathetdaarmeemakkelijkerwordt.hetwerkmodelpoogthiertoeconcretehandvattenaantereiken.

dewijzewaarOpONderwijskuNdigleiderschapvaNiNvlOedisBelangrijkeaanwijzingenvoordewijzewaaroponderwijskundigleiderschapvaninvloedis-ofwel,dewijzewaaropbovenstaandemodelwerkt-wordengeleverddooronderzoekvanfirestone&wilson,datreedsin1985werdgerapporteerd.deuitkomstenzijnlateropuiteenlopendewijzebevestigdenverrijkt.ditonderzoeklaatziendatdeschoolleidereenbreedscalaaantechniekenenhulpmiddelenterbeschikkingstaatominvloeduitteoefenenophetonderwijsleerproces.indekernvandezaakgaathetomdeeerderbesprokendirectophetonderwijsleerprocesgerichteactiviteitenvanonderwijskundigleiders.daaromheenzijnaspectenvanevaluatieenkwaliteitszorg,personeelsbeleid,beheerentoekennenvanfaciliteiten,professionalisering,planningencurriculumontwikkeling,beleid-enbesluitvorming,vanbelang. aldezeaspectenbijelkaarwordendoorfirestone&wilson(1985)linkagesgenoemd,hiervertaaldmetsturingsinstrumenten.dezesturingsinstrumentenzijnvanbureaucratische,cultureleeninterpersoonlijkeaard.kenmerkendvoorscholenisdatvangeenvandezesturingsinstrumenteneengroteinvloeduitgaatophetonderwijsleerproces.omnu,ondankshetontbrekenvansterkesturingsinstrumenten,tochgerichtsturingtekunnengevenaanhetonderwijsleerproces,moetdeschoolleidereenbreedscalaaanuiteenlopendesturingsinstrumentengedurendeeenlangereperiodeallemaalindezelfderichtinglatenwerken.dezwakkeeffectenvandeafzonderlijkeelemententellenbijelkaaropengaanelkaarversterken.ertreedtsynergieop. eenvoorwaardeisdatdeschoolleiderzorgdraagtvooralignment.daarmeewordtbedoeldhetgegroepeerdinéénrichtingwerkenvanmeerderevandezesturingsinstrumenten.dezeziens-wijzeopdeuitoefeningvaninvloeddoorschoolleiderskanmeerinhetalgemeenoponderwijs-kundigleiderswordentoegepast.vooreeneffectievecombinatievansturingsinstrumentenenalignment,eneenintegraletoepassingdaarvan,moetdeonderwijskundigleiderbeschikkenovereenhelderencompleetbeeldvanhetfunctionerenvandeschoolendeeigenplaatsenroldaarbinnen(imants,1996,1999).dezecognitieveaspectenvanleiderschapliggenmedeaandebasisvaneffectiefonderwijskundigleiderschap(wassink,sleegers,&imants,2003).

5 dewerkiNgvaNONderwijskuNdig leiderschap

keNNisiNrijTjes;deschijNvaNprakTischewaardehetisnietongebruikelijkdatkennisovereffectiefwerkenenvernieuweninscholendevormaanneemtvanrijtjesmetdaarinopgesomddefactorendievoorwaardelijkzijnvoorhetrealiserenvaneenbepaalddoel.dezerijtjeskunnendoorhunogenschijnlijkeeenvouddesuggestiewekkenvandirectepraktischewaarde.Zesuggererendathetgewensteeffectzichalsvanzelfzalvoor-doenalsdegenoemdefactorenindeschoolgerealiseerdworden,endatelkvandegenoemdefactoreneeneigen,uniekeffectheeftophetnagestreefdedoel.

saMeNwerkiNgalscONdiTievOOrBeTerlereNsamenwerkingtussenlerarenwordtinveelrijtjesgenoemdalseenconditiediebevorderendwerktvoorinvoeringvaninnovatieenprofessioneleontwikkelingvanleraren.dusalsdelerareninhetteamgaansamenwerken,danzalhetonderwijsverbeteren.echter,omhetlerendoorleerlingenteverbeterenmoeterdaadwerkelijkaanhetonderwijsgewerktworden.samenwerkenmetcollega’sisdaarbijminstensbehulpzaam,enwellichtnoodzakelijk.maardesamenwerkingalszodanigzorgtnietvoorhetbeterlerenvandeleerlingen.nietalleensamenwerking,maarverschillendeconditiesinhunonderlingesamenhangmoetenopdejuistemaniergestaltekrijgenomeengunstigeuitwerkingtehebbenophetbeterlerenvandeleerlingen.alsderdespeeltookdekwaliteitvandesamenwerkingeenbelangrijkerol.samenwerkingwordtnogweleensverwardmettaakverdeling.

alsmetdekennisdieinderijtjesligtvervatwordtgewerktvanuitdetweehiervoorgenoemdesuggesties,danwordthetwerkenaanbeterlerenenvernieuwingvanhetonderwijseenvoudigervoorgestelddanhetinwerkelijkheidis(vanderBolt,studulski,vandervegt,&Bontje,2006;fullan,2008).werkenaanvernieuwingwordtdangereduceerdtoteenafvinkoefening,erissprakevanoppervlakkigeinvoering.hetgevolgisdatdeinderijtjesbeslotenkennishaarpraktischewaardeverliest.degenoemdesamenwerkinguithetvoorbeeldblijfteenlegehuls,zekrijgtnaenigetijdeenroutinematigeinvulling,enverdwijntweerenigetijdlateruithetbeeldvandeschool,waarmeededuurzaamheidvandevernieuwinginhetgedingis.

vOlgehOudeNveraNderiNgeNONTwikkeleNvaNcapaciTeiTvOOrveraNderiNgomduurzameveranderingendiepeinvoeringvannieuwewerkwijzeninklassenenscholenterealiseren,isindeschoolontwikkelingvanverandercapaciteitnodig(sleegers,geijssel,&vandenBerg,2002).indezeredewordtverandercapaciteittoegespitstophetvermogenindeschoolomtelerenopbrengstgerichttewerkenenomconcretegedragsveranderinginhetonderwijsleer-procesingangtezettenengaandetehouden.hettweedeaspectvandeverandercapaciteitindeschoolishetonderwijskundigleiderschapinenronddeschool.devraag:‘hoewerktonder-wijskundigleiderschap?’wordttoegespitstopdewijzewaaroponderwijskundigleiderschapkanbijdragenaandoelgerichtenduurzaamlerendoorlerarenenveranderenvanonderwijsgedragindeschool,metalsopbrengsthetbeterlerendoordeleerlingen.

��

vierwerkzaMeBesTaNddeleNvOOrOpBreNgsTgerichTONderwijskuNdigleiderschap

voorgaandevraagwordtuitgewerktvanuitdeveronderstellingdatbinneneenstrategievoorlerenengedragsveranderingdoorleraren,metalsopbrengstbeterlerendoorleerlingen,altijdsprakeisvaneenaantalwerkzamebestanddelen.werkzamebestanddelenvooropbrengstgerichtonder-wijskundigleiderschapleverenaanwijsbaarenbijuitstekbijdragenaanhetbeoogdelerenendegedragsveranderingdoordeleraren(imants&oolbekkink,2009).dezewerkzamebestanddelenmoetendaarominelkestrategievanonderwijskundigleidersaandachtkrijgen,omdestrategieeengewensteffecttelatensorterenophetlerendoordeleerlingen. hetdoelvanopbrengstgerichtwerkenindeschoolisomeenbijdrageteleverenaanhetrealiserenvanopbrengsteninhetlerenvanleerlingendievanmaatschappelijkewaardezijn.daarommoethetlerenvanleerlingenindeschoolgerichtwordenvanuiteenmaatschappelijkevraag.dezeopbrengsteninhetlerenvandeleerlingwordengerealiseerdinhetonderwijsleer-proces.decapaciteittotduurzaamverbeterenenvernieuwenvanhetonderwijsmoetwordenopgebouwdvanuitditonderwijsleerproces.Bijopbrengstgerichtwerkenzijndeleerresultatenvanditonderwijsleerprocesbijdeleerlingennietheteindpuntvanhetproces.dezeleerresultatenvandeleerlingenleverendeinformatieopbasiswaarvanaanverbeteringenvernieuwingvanhetonderwijswordtgewerkt.hetlerendoordeleerlingligtaandebasisvanhetlerendoordeleraar.ditcyclischprocesvanwerkenaanendenkenoveronderwijzenenlerenmoettengrondslagliggenaanhetlerenenwerkenvandeleraren.ermoetsprakezijnvanwerkendlerenenlerendwerken.samengevatzijndevierwerkzamebestanddelenvooropbrengstgerichtwerkenvolgenshetmodelvooronderwijskundigleiderschap:- hetlerenindeschoolrichtenvanuiteenmaatschappelijkevraag- hetopbouwenvandecapaciteittotverbeterenenvernieuwenvanuithet onderwijsleerproces- cyclischwerkenendenkenvanuitdebeoogdeengerealiseerdeopbrengsten- werkendlerenenlerendwerken.

richTeNvaNuiTMaaTschappelijkevraageNverwachTiNg

vanuitdemaatschappijwordenvoorhetlerenvanleerlingenuiteenlopendedoelengeformuleerd,enaanhetonderwijswordentegenstrijdigeverwachtingengesteld.onderwijsmoeténjongemensenvoorbereidenopdeelnameaanallerleivernieuwingendiezichindemaatschappijvoordoen,énbijdragenaanhetconserverenvanbelangrijkgeachtemaatschappelijkewaardenenkennisstructuren.onderwijsmoeténeenomgevingvormenvoordepersoonlijkegroeivanindividueleleerlingentotuniekevolwassenen,éneenbijdrageleverenaanmaatschappelijkeopbrengstenzoalseenvoldoendegekwalificeerdeberoepsbevolking.

prOducTiviTeiTeNrealisereNvaNMaaTschappelijkewaardevanuitdemaatschappijwordteenveelheidaanconcreteeisengesteldaandeproductiviteitvanhetonderwijs.dezeeisenkunnenbetrekkinghebbenopeffectiviteit,efficiëntieenrendement.effectiviteitbetreftbijvoorbeeldhetdaadwerkelijkbereikenvandeeindtermendooralleleerlingen,enleerlingenvoorbereidenopeenvervolgopleidingenlevenslangleren.eenhoogrendementbetreftdeeisdatgeenvandeinstromendeleerlingenzonderdiplomadeschoolzalverlaten.gegevendeeindigheidvandemiddelendievanuitdemaatschappijaanonderwijsbesteedworden,moetenlerarenenscholenhetonderwijsefficiëntinrichten. effectiviteit,rendementenefficiëntieliggennietalsvanzelfinelkaarsverlengde,integendeel.dedrukomeenhoogrendementtehalenkandeneigingindehandwerkenomdenormendiedeeffectiviteitbepalenmeteenzekeresoepelheidtehanteren.hetzogenaamdeleerstofjaar-klassensysteemdatvormheeftgekregenindetijdvandeindustriëlerevolutie,druktdenoodzaaktotefficiëntietreffenduit.doorinhetoogspringendeverschijnselenalszittenblijven,schooluitvalenafstroomleverthetleerstofjaarklassensysteemtevenshetbewijsdateenefficiënteinrichtingvanhetonderwijseerdergrenzensteltaandeeffectiviteitenhetrendementvanhetonderwijs. deeisendievanuitdemaatschappijgesteldwordenaanhetproducerenvanzakenvanmaatschappelijkewaardedoorhetonderwijs,vertonenmeerderetegenstrijdigheden.Binnenscholenenklassenmoetenuitvoerbareenbetaalbareoplossingengevondenwordenomaandezetegenstrijdigeeisenhandenenvoetentegeven.detegenstrijdighedenindezeeisenbiedendenoodzaakendemogelijkheidtothetmakenvaneigenkeuzesdoorscholenenschoolbesturen.hetonderwijskundigleiderschapinenronddeschoolmoethierineencentralerolvervullen.

prOducTieveiNzeTvaNMiddeleNiNschOleNeengrootdeelvandepubliekemiddelendieaanonderwijswordenbesteed,wordtuitgegevenaanpersonelekosten.invergelijkingmetveelanderesectorenenhetbedrijfslevenzijndekostenvoortechnologischeaspecten(methoden,leermiddelen,inrichtingschoolenklas,etc.)relatieflaag.tochwordeninvesteringsbeslissingeninscholenvaakgenomenzondereenmeetbareopbrengsttebenoemenvandenieuwetechnologieinhetlerenvanleerlingen.vaakwordeninvesteringsbeslissingeninscholengenomenzondereenscherpeafwegingwelkeleeropbrengstenvanhetonderwijsdoordezeinvesteringmoetenverbeteren,hoedezeverbeteringenzichtbaarwordeninbeterlerenenbetereleerresultatendoordeleerlingen,enwateengoedestrategieisomdenieuwetechnologieopbrengstgerichtengefaseerdintevoeren.

MaaTschappelijkeBeeldeNvaN‘degOedeschOOl’naastdezeinhoudelijkedoeleneneisenwordenervanuitdemaatschappijookverwachtingengesteldaandevormgevingeninrichtingvanhetonderwijs.onderwijsiseenverschijnselmeteeneeuwenoudegeschiedenis,enhetberoepvanleraarkenteenlangehistorie.indezelangehistoriezijngeïnstitutionaliseerdebeeldenontstaanvanwatgoedonderwijsengoedlerenis.ingrotelijnenkunnenindezebeeldentweegrondvormenonderscheidenworden,tewetende‘acquisitionmetaphor’ende‘participationmetaphor’(sfard,1998).dezemetaforenverschillenwatbetrefthetdoelvanleren,deaardvanleren,derolvandeleerling,derolvandeleraar,hetkennisconcept,endeaardvanhetkennen.volgenssfardisdeenemetafoornietbeterdandeandere,engaathetindiscussiesovergoedlerenengoedonderwijsoverhetvindenvandejuistemix. deheftigheidwaarmeedepubliekediscussieoverhetonderwijsdeafgelopenjarengevoerdis,geeftaanhoediepdezegrondvormengeworteldzijninhetcollectievebewustzijnoveronder-wijzenenleren.indedagelijkseschoolpraktijkkeertdespanningtusseneigentijdseafleidingenvandezebeeldenteruginverwachtingendieoudersenerzijdshebbenvandegedisciplineerdeaanpakvanleerlingendoordeschool,endesoepelheiddiezijanderzijdsvandeleraareisenalsergebrekkigeinzetvanhuneigenzoonofdochteraandeordeis.hetdagelijkseschoollevenmoetdeleerlingenuitnodigenom‘leukmeetedoen’entegelijkertijdleerlingenopzohoogmogelijkniveaulatendoorstromennaarvervolgonderwijsen-opleiding.onderwijskundigleider-schapmoeteencentralerolspelenbijhetuitzettenvaneenkoersvoordeschoolbinnenditspanningsveld.

heTwerkvaNdeleraareenmaatschappelijkprobleemdatindeafgelopentienjaarduidelijkervormenheeftaangenomen,ishettekortaanvoldoendegekwalificeerdeleraren.waarhetprobleemineersteinstantievooralwerdgezienalseenkwantitatiefprobleem(aantallengediplomeerdelerarenopdeonderwijs-arbeidsmarkt),neemtdelaatstevijfjaarhetinzichttoedathetookomeenkwalitatiefprobleemgaat.erwordenvraagtekensgezetbijdeprofessionaliteitvanlerarendiedelerarenopleidingverlaten,zoalstotuidrukkingkomtindeinitiatievenvoorinstap-eneindtoetsen,enhetformulerenvaneenlandelijkekennisbasis.omgoedelerarenvoorhetonderwijstebehouden,wordtderolvandeleraaralsontwikkelaar,vernieuwerenonderzoekernaarvorengeschoven.viadefunctie-mixendewetberoepeninhetonderwijswordenconditiesgecreëerdomlerareninscholeneenprofessioneleloopbaandoortelatenmaken. invoorgaandehoofdstukkenismeermalendecentralerolvandeleraarbijbeterlerendoordeleerlingenbesproken.hetzaldaaromduidelijkzijndathetgoedopelkaarafstemmenvanonderwijsontwikkelingenprofessioneleontwikkelingvanlerarenindeschoolvancruciaalbelangisvooropbrengstgerichtwerken.dezeafstemmingiseenbelangrijkaandachtspuntvooronder-wijskundigleiderschapbinnendekadersvanintegraalpersoneelsbeleid.

��

sTraTegieëNvaNONderwijskuNdigleidersonderwijswerktaanresultatenbijleerlingendiemaatschappelijkvanwaardezijn.hetrealiserenvandezemaatschappelijkewaardevormtdebestaansgrondvoorscholen.vooronderwijskundigleidersinenrondscholenvormendevragenvanuitdemaatschappijeenstartpuntvoorhunstrategieenhunhandelen.viergroepenvanvragenzijn(imants,2009):

- aanwelkestandaardenmoethetlerenvandeleerlingenindeschoolvoldoen,- watisdeplaatselijkeenregionalefunctievandeschool,- welkeverwachtingenstellenouders,vervolgonderwijs,lokalewerkgevers,etc.,aande

leerlingendievanschoolafkomen,- watzijnspecifiekekenmerkenvandeeigenschoolbevolking?

- welkespecifiekeonderwijsdoelenzijnpassendvoordeschool,gegevendelandelijkestandaardenwaardeschoolaanmoetvoldoen,

- hoekunnendezedoelenwordenuitgewerktininhoudenorganisatievanhetschoolcurriculum,

- welkemiddelenvoorinstructieenbegeleidingzijnnodigomditcurriculumdoelmatiguittevoeren?

- aanwelkekenmerkeneneisenmoetendeuitvoeringvaninstructieenbegeleidingdoordelerarenvoldoen,

- welkeinterneenexternesteunhebbendelerarennodigominstructieenbegeleidingtotgewensteresultatentelatenleidenbijdeleerlingen,

- welkefaciliteitenzijndaarvoornodig,enwelkespecifiekeopbrengstenvanondersteuningenfaciliteitenwordenverwacht?

- totwelkeonderwijsleerprocessenleideninstructieenbegeleidingvandeleraar,- ondernemendeleerlingendegewensteleeractiviteiten,- komendeleerresultatenvandeleerlingenovereenmetdeverwachtingeneneisen,- hoedoendeleerlingenhetinhetvervolgonderwijseninhunwerkalsvervolgopde

opleiding,hoekomenzeterecht?

��

doorhetbeantwoordenvandezevragenontstaateenhelderbeeldvandematewaarindeschoolslaagtinhetwaarmakenvanhaardoelenopverschillendeniveaus,waarsuccessengevierdkunnenenmogenworden,enwaardepuntenvoorverbeteringofvooringrijpendevernieuwinggelegenzijn.Zowelhetinzichtindesterkepuntenvandeschool,alshetinzichtindiscrepantiestussenfeitelijkeennagestreefdeopbrengstenvandeschool,gevenindicatiesvoordestrategievanonderwijskundigleidersinenronddeschool.

veraNTwOOrdiNgeNONderwijskuNdigleiderschapeerderisgewezenoptweeperspectievenopzorgvoorkwaliteit,tewetenverantwoordingenontwikkeling.eeneffectvanhetbeleidvoordereguleringendecentralisatieisdatdedruktotverantwoordingophetonderwijssterkistoegenomen.intermenvanmintzberg(1979)isersprakevaneensterkeverschuivingvanstandaardisatievanhetprocesnaarstandaardisatievandeoutput.grotereautonomievandewerkeenhedengaatdaarbijgepaardmeteensterkedruktotverantwoordingnaarhogergelegengezagsorganen,enmeteensterkebureaucratiseringvanmiddenmanagement(inhetonderwijshetbovenschoolsmanagement)omdezeverantwoordinggestaltetegeven.indepraktijkheeftdezeomslagopallelagenvanhetonderwijseen‘afvinkcultuur’indehandgewerkt.intheoriezoudedruktotverantwoordingsamenmoetengaanmeteendruktotverbetering.indepraktijklijktdeverantwoordingnaarbuitenennaarboveneerdereendoelopzichzelfgewordentezijn.hetbelangrijkstedoelmoetechterwerkenaanbeterlerenzijn.eenbelangrijkeopdrachtvooronderwijskundigleiderschapisominenrondklassenenscholenhetontwikkelingsperspectiefeenveelbelangrijkerplaatstegeven.dedruktotverantwoordingmoetaangewendwordenalsstimulansvoorverbetering.deomslagmoetwordengemaaktvaneen‘afvinkcultuur’naareen‘leercultuur’.

OpBOuweNvaNuiTONderwijsleerprOces

opbrengstgerichtwerkenwordtopgebouwdvanuithetonderwijsleerproces.opbrengstgerichtwerkenbegintmethetgerichtanalyserenvanleerresultatenenleeractiviteitenvanleerlingen,enhetrela-terenvandezeobservatiesaandeeigeninstructiedoordeleraar(figuur1).deopverbeteringge-richteactiviteitenvandeleraarkrijgengestaltebinnendeschooldiedezeactiviteitenstimuleertenricht,bijvoorbeeldviadegerichtetoepassingvandepdca-cyclusinhetkadervankwaliteitszorg.

kijkeNeNluisTereNNaardeleerliNgdekernvanhetonderwijsleerproceswordtgevormddoorelementenvandedidactischedriehoek,tewetendeleerling,deleerstofendeleraar.indezedriehoekverkerendeleerling,leerstofenleraarineenvoortdurendewisselwerkingmetelkaar.hetanalyserenvandeleerresultatendoordeleerlingenenhetrelaterenvanderesultatenaandeinteractietussenleerling,leerstofenleraarindeklas,vormendebasisprincipesvanopbrengstgerichtwerken.deleeractiviteitendoordeleerlingvormendeschakeltussenwerkvormenenopdrachtendiedoordeleraarwordengepresenteerdendeleeropbrengstenbijdeleerlingen(vermunt,1998).Zowelhetmemoriserendoordeleerlingbijhetuithethoofdlerenvandetafelsvanvermenigvuldigingenvanduitsenaamvallen,alshetabstraherenentoepassendoordeleerlingbijcomplexewiskundigeopdrachten,zijnactiviteitendiedeleerlingonderneemtmethetoogopleren(westhoff,2009).opbrengst-gerichtwerkenkannietzonderkijkenenluisterennaarleeractiviteitenvanleerlingen.

sTraTegieëNvOOrOplOsseNleerTakeNeenvoorbeeldvandezeleeractiviteitenzijndestrategieëndieleerlingengebruikenomrekenproblemenoptelossen.Bekendisdatleerlingenerverschillendegebruiken.vooreenleraardiealsdoelheeftomleerlingenbetertelerenrekenen,zijnnietalleenderesultatenvandezeleerlingenopderekentoetsenvanbelang,maarookdeeffectievetoepassingvanrekenstrategieëndoordezeleerlingen.hetbeterlerenrekenendoordeleerlingvraagtvandeleraaromnietalleeneffectieveinstructietegeven,maarookomdoelgerichtnaardeleerlingtekijkenenteluisterenalsdezebezigisomeenreken-probleemoptelossen.doorgoednaardeleerlingtekijkenenteluisterenwordthetmogelijkomteachterhalenwelkestrategieofstrategieëndeleerlingtoepast,enomdaareventueelcorrectiesinaantebrengen(vanZanten,2009).inhetvoortgezetonderwijsiseenvoorbeeldhetlerenvaneffectievestrategieënvoorhetschrijvenvanteksten.hierbijwordtduidelijkdatfeedbackoverhetschrijfprocesenhetschrijfproductvoordeleerlingenzelfvangrootbelangis.daarnaastgeeftdefeedbackdeleraarhandvattenvooreffectieveinstructieenbegeleiding(vandeven,martens,&imants,2005).hetisnietongebruikelijkomdewaardevannieuwedidactischeinhoudenenwerkwijzenaftemetenaandetoetsresultatendoordeleerlingennaafloopvandeinstructieenoefening.deveronderstellingisdatdewaardevandenieuweinhoudenenwerkwijzenbewezenisalsdetoetsresultatendaarvanbeterzijndanderesultatenvandetraditioneleinstructie.dezemaniervankijkenendenkengaatvoorbijaanhetbelangvandedoordeleerlingondernomenleeractiviteiten.

effecTieveiNzeTvaNcONdiTiesiNdeklaseNdeschOOlonderwijsleerprocessenwordenmedemogelijkgemaaktdoorconditiesindeklasendeschool.daarbijmoetwordengedachtaanbasaleconditiesalseffectiefgebruikvanleertijd,groeperingvanleerlingen,eneenveiligenstimulerendleerklimaat.daarnaastgaathetookomdeinzetvangeavanceerdeleermiddelenalsdigibord,uptodatebronnenboekenzoalsatlasseneneffectiefgeblekenmethodes. deaanwezigheidvandeconditiesisnodigmaarnietvoldoende.eerderisaangegevendatinvesteringeninonderwijsregelmatigoponduidelijkegrondenplaatsvinden.tweezakenzijndaarbijiniedergevalvanbelang.dezeconditiesmoetenvanuiteensamenhangendschoolcurriculumgerichtwordeningezetinhetonderwijsleerproces.eenduidigeindicatiesmoetenwordengeformuleerdvoorwelkewinstwordtnagestreefdinhetlerendoorleerlingenmetdezeklas-enschoolgerelateerdefactoren.naastinvesteringeninconditieszijnaltijdinvesteringenindeprofessioneleontwikkelingvanlerarennodig.infiguur2isweergegevendatdeleraardever-bindendeschakelvormttussendeklasgerelateerdeenschoolgerelateerdefactoren.hethandelenvandeleraarendepositioneringdoordeleraarbepalenofenhoedezefactorendoelmatigwordeningezetinhetleerprocesvandeleerlingenenbijdragenaanbetereleerresultaten.

paradOxgeBruiksgeMakhoemeerhoogwaardigeleerpsychologischeenvakdidactischekennisinnieuwemethodenenwerkwijzenisingebouwd,overdestemeerleerpsychologischekennismoetdeleraarbeschikkenomdenieuwewerkwijzenenmethodeneffectiefintevoerenindeeigenlespraktijk(imants,2004).

��

opleiden / begeleiden leraar

professionele ontwikkeling leraar

onderwijzen leerling

leren leerling

dezestellingstaathaaksopdeverwachtingdathoogwaardigetechnologiegepaardgaatmetgemakvoordegebruikerengebruikersvriendelijkheid.wezijngewenddatwenietsvaninformaticahoeventewetenomgoedmeteencomputertekunnenwerken,endateenautorijdtondanksonsgebrekaankennisvaneninzichtinmechanischevraagstukken.Bijhoogwaardigenieuwedidactischemethodenenwerkwijzenwerktdatnietzo.daaromkomtvoorgaandestellingoveralseenparadox.

gebruiksgemakisingebouwdinvrijwelallehoogwaardigetechnologiewaarwedagelijksmeetemakenhebben.ditgebruiksgemakgaatnietopvoordidactischevernieuwingen.deredendaarvoorisdathetlerendoordeleerlingbepalendisvoorhetsuccesvandevernieuwing.deleraarmoetdegewensteleerprocessenmetdenieuwemethodenenwerkwijzenbijdeleerlingenrichtenenstimuleren,zodatdenagestreefderesultatengerealiseerdworden.omzovertekomenmoetdeleraargoedkijkenenluisterennaardeleerlingen,ofdezeopdegoedewegzijn,enzonodigbijsturen.omadequaattekunnenkijken,luisterenenbijsturenmoetdeleraargoedopdehoogtezijnvandeinzichtenvanwaaruitdenieuwemethodenenwerkwijzenzijnontwikkeld.alsdeleraarnietoverdezeinzichtenbeschikt,ishetrisicovanoppervlakkigeimplementatielevensgrootaanwezig.

prOfessiONeleONTwikkeliNgvaNdeleraarhetinfiguur1gepresenteerdemodelvooropbrengstgerichtwerkenenhetonderwijsleerproceskannuwordenuitgebreidnaareenmodelvooropbrengstgerichtwerkenenprofessioneleontwik-kelingvanleraren(figuur3).hetiseenwerkmodelvooronderwijskundigleiders,opleidersenadviseursomdeprofessioneleontwikkelingdoordeleraarzodaniggestaltetegevendatdezeoptimaaltegemoetkomtaanbeterlerendoordeleerlingen.hetlerendoordeleerlinguitfiguur1issamengevatinhetmeestrechtsetekstblokindefiguur.ontwerpenuitvoeringvanleseninstructiedoordeleraarzijnsamengevatinhettekstblok‘onderwijzenleerling’.

figuur3 opbrengstgerichtwerkenenprofessioneleontwikkelingvandeleraar

omditonderwijzenvandeleerlingoptimaaltelatenverlopenisprofessioneleontwikkelingvandeleraarnodig.dezeprofessioneleontwikkelingwordtmogelijkgemaaktdooreenbredewaaiervanopleidingenbegeleidingvandeleraar.dezeontwikkelingiseengrilligproces,metallerleiupsendowns(imants,2001).Zehoudtnietopnadeinitiëleopleidingtotleraar,maargaathetheleberoepslevendoor,inpostinitiëlescholingeninformeleleersituaties,ingeorganiseerdescholingsbijeenkomstenenopdewerkplek.

��

essentieelbijopbrengstgerichteopleidingenbegeleidingvanlerarenisdatdoelmatigonder-wijzendoordeleraarenhetbeterlerenvandeleerlingalscriteriawordengekozenvoorsucces.wanneerdedeelnemersaaneennascholingscursusopeenenquêteformulierinvullendatzeveelhebbengeleerd,isditgeengarantiedatdeprofessioneleontwikkelingvandezelerarengeslaagdis.eenessentieelonderdeelvandeprofessioneleontwikkelingdoordeleraarisdatdeleraarkanaangevenhoehetlerenvandeleerlingisverbeterdviaveranderingeninheteigenonderwijs. defeedbackinhetmodelheefteendrieledigdoel.informatieoverhetlerendoordeleerlingendeinvloedvanheteigenonderwijsdaaropiseenbelangrijkebronvaninformatievoorhetlerendoordeleraar.dezeinformatiebiedtdeleraardaarnaastdemogelijkheidomheteigenwerkgedragtemonitorenenbijtesturen.alsderdebiedtdeinformatieoverhetlerendoordeleerlingendoordeleraardemogelijkheidaanonderwijskundigleiders,opleidersenbegeleidersomdeprofessioneleontwikkelingdoordeleraarterichtenenstimuleren. voordeonderwijskundigleiderbetekentditdatdewerkingvanfeedbackmoetwordeningezetomopbrengstgerichteprofessioneleontwikkelingvoorelkeleraarmogelijktemaken.daartoeiseenaantalvuistregelsvoorlerendoordeleraarvoorhanden.

��

vuisTregelsvOOrOpBreNgsTgerichTlereNdOOrlerareN1. denieuwewerkwijzemoetaansluitenbijdoordelerarenzelfervarenproblemenenbij

mogelijkhedentotontwikkelingdiedeleraarzelfalswenselijkenmogelijkziet.2. deopbrengstenvanhetwerkaandevernieuwingmoetendoordeleraarzelfkunnen

wordenvastgesteld,endewaardevandenieuwewerkwijzenmoetdoorlerarendirectervarenkunnenwordeninhetwerkmetleerlingen.

3. debeloningvoordelerarenvoordegeleverdeinspanningmoetniettelangopzichlatenwachten,watbetekentdatdevernieuwinginkleine,beheersbareenopzichzelfbetekenis-volleeenhedenmoetwordenaangepakt.

4. lerarenlerenhetmakkelijkstenhetmeestvanenmetcollega’sdieinvergelijkbaresituatiesenpositieswerkzaamzijn,watbetekentdatdevernieuwingmoetuitdagentotsamenwerking,endesamenwerkingmoetindirecterelatietothetwerkmetleerlingenvormkrijgen(imants&oolbekkink,2009).

sTraTegieëNeNacTiviTeiTeNvaNONderwijskuNdigleidersvoordeonderwijskundigleiderbrengthetopbouwenvanopbrengstgerichtwerkenvanuithetonderwijsleerproceseentweeslagmetzichmee.vanuitdenoodzaaktotprofessioneleontwik-kelingrichtdeonderwijskundigleiderzichophetlerenvanindividuelelerarenenteamsvanleraren.daarnaastlevertdeonderwijskundigleidereenbijdrageaandeschoolontwikkeling.inschoolontwikkelingwordendeinhetvoorgaandebeschrevenprocessenenopbrengstenmogelijkgemaaktengeborgd.dezesamenhangendeaanpakvanprofessioneleontwikkelingenschool-ontwikkelingsluitnauwaanopdeeerderbeschreven‘capacitybuilding’(vandenBerg,vandenberghe,&sleegers,1999).hiernawordentweepraktijkenbesprokendiedeprofessioneleontwikkelingvanlerarenendeschoolontwikkelingbevorderen:klassenobservatiesenkwaliteitszorg.

klassenobservatiesincombinatiemetcoachingkunneneenbelangrijkeplaatsinnemenbinnenhetintegraalpersoneelsbeleiddatisgerichtopverbeteringinonderwijsenleren.viaklassenobservatieenfeedbackkanhetgesprekmetdeleraaropganggebrachtwordenoverdeinvloedvandeleraarophetlerenvandeleerling,enwatdeleraardaarvankanlerenomhetlerendoorleerlingenteverbeterenviadeeigeninstructie.hetzelfdegeldtvoorklassenbezoekdoordeinternbegeleiderincombinatiemetcollegialeconsultatie.centraalstaanhetgoedkijkenenluisterennaardeinteractietussenleraarenleerlingenhetgesprekdaarovertussendeonderwijskundigleiderendeleraar.klassenobservatieszijnkrachteloosalseenafvinklijstcentraalstaatwaaropge-wenstegedragingenvanlerarenwordengeregistreerd.nietdetrucjesvandeleraaropeencheck-listmoetencentraalstaan,welhetlerenvandeleerlingininteractiemetdeleerstofendeleraar. werkenmeteenindividueleleraaraanprofessioneleontwikkelingmoeteenonderdeelzijnvanhetbouwenaancapaciteitindeschool.ditismogelijkdoorinpassinginintegraalpersoneels-beleidviainstrumentenalspopenjaargesprek.

kwaliteitszorginscholenstaatdeafgelopenjarenomtweeredenenindebelangstelling.kwaliteitszorgiseenwerkwijzeomdekwaliteitvanhetonderwijsleerprocesendeopbrengstendaarvanindeschooltemonitoren,teverbeterenenteborgen.inhetverlengdedaarvanwordtkwaliteitszorgindeschooleenbelangrijkerinstrumentvoordeinspectievanhetonderwijsomnategaanofdekwaliteitvanhetonderwijsvoldoendeisofdatdezeverbeteringbehoeft(hofman,vandenberghe,&dijkstra,2008;inspectievanhetonderwijs,2008).

deveronderstellingisdatalseenschoolhaarkwaliteitszorggoedopordeheeft,daarmeeeenbasisisgelegdvoorgoedonderwijsindeschool. eencentraalonderdeelinwerkwijzenvoorkwaliteitszorgisdezogenaamdepdca-cyclus(plan,do,check,act).tijdensde‘plan’stapwordenhetdoelendewerkwijzevoordeverbeteractievastgesteld.eenbelangrijkonderdeeldaarbijisdatdecriteriawordenvastgesteldwaardeverbeterdepraktijkenaanmoetengaanvoldoen.dezecriteriadienenomdeinvoeringenborgingvandeverbeteringentemonitoren.de‘do’stapstaatvoordeinvoeringvandegeplandeverbeteringen.Bijde‘check’stapwordtnagegaanofdeuitgevoerdeactiviteitendaadwerkelijktotdegeplandeverbeteringenhebbengeleid.aandehandvanconcretecriteriaennormenwordengegevensverzameldoverdekenmerkenenresultatenvanhetwerkenhetlerenindeschooltijdensde‘do’.dezegeveneenindicatievandematewaarinbepaaldetijdens‘plan’opgesteldedoelendaadwerkelijkwordengerealiseerd.deresultatenvandezeevaluatiezijnaanleidingtotbeslissingenoververvolgactiesbijde‘act’stap.hetwerkenvolgensdepdca-cyclusiseenelementaironderdeelvandesystematiekindekwaliteitszorg(hofman,dijkstra,deBoom&hofman,2005).

sTaNdvaNzakeNrONdkwaliTeiTszOrgin2008constateertdeonderwijsinspectiedatslechts39procentvandescholeneenvol-doendescoortvoorkwaliteitszorg.hetontbreektaansystematischereflectieopwatzichafspeeltindeklas,deopbrengstenvoordeschoolendecommunicatiemetdeomgevingzoalsouders,bestuurenpersoneel.onderzoeknaarkwaliteitszorginhetprimaironderwijs(hofmanetal.2005)wijstuitdatbinnendepdca-cyclusinveelscholen‘check’en‘act’beduidendminderuitwerkingkrijgendan‘plan’en‘do’.diagnosevandebeginsituatiekrijgtbeperktaandacht.hetopmeetbaarniveauformulerenvandoelenenhetonderscheidenvanindicatorenvooreigenschoolprestatieskomenweinigvoor.Bijdecheck-aspectenkomthetexplicietbenoemenenanalyserenvanhetobjectvanevaluatierelatiefweinigvoor.Bijdeact-aspectenblijvenhetmonitorenenhetzorgenvoorheldereproceduresvoorborgingonderbelicht.

hetonderzoekvanhofmanetal.(2005)laatziendatsuccesvollekwaliteitszorgbevorderdwordtdoormeerderefactoren,tewetendevisievandeschooldirectieopkwaliteitszorgendiensdes-kundigheiddaarvoor,decollegialiteitvanhetteam,derolvandelerarenindekwaliteitszorgenderelatiemetdeouders.eennegatievewerkingkanuitgaanvanfeitelijkbeschikbaretijdendeschooldirectie.eenregelmatigterugkerendverschijnselbijkwaliteitszorgisookdatdepdca-cyclusnietgoedwordtafgemaakt,omdatgedurendeeenschooljaaranderezakenindeschoolomprioriteitgaanvragen.datbetekentdatdenagestreefdeverbeteringeninonderwijzenenlerengeenduurzameveranderinginklasenschoolteweegbrengen.erisbehoefteaanschool-specifiekeondersteuning,aanoverzichtvaninstrumentenvoorkwaliteitszorgenaanbevelingendaarvoor,enaanuitwisselingensamenwerkingmetscholeninderegio.Bovenschoolsmanagementkaneenbelangrijkerolspelenbijkeuzevaninstrumentenengewensteondersteuning.

��

OpBreNgsTgerichTwerkeNiNsTiTuTiONalisereNhetvanuithetonderwijsleerprocesopduurzameendiepewijzeopbouwenvanopbrengstgerichtwerkenbetekentdatditophetniveauvandeschoolenophetniveauvanhetnetwerkvanpartnersenbestuurdersronddeschooleeninstitutioneleinbeddingmoetkrijgen.driebelangrijkevuistregelsdaarbijzijn:- ruimtenemenvoorzorgvuldigwerkenmetmethodenenwerkwijzenvoordeontwikkeling

vanverbeteringen;goedlerendoorleerlingenenlerarenheeftmomentenvanafzonderingenrustnodig(onderwijsraad,2008b),endezemomentenwordenveelalteweiniggecreëerdinscholen,

- houdhetonderwerpconcreetenmaakhetniettegroot;goedlerenheeftervaringenvansuccesnodig,endezekunnenalleenervarenwordenwanneeropredelijkkortetermijnduidelijkheidontstaatoverhetresultaatenofdaarbijvaneensucceskanwordengesproken,

- beargumenteerd‘nee’zeggentegennieuweeisenenverwachtingenalsmendrukbezigismethetinvoerenvancomplexeentijdrovendeverbeteringen;goedlerenbinneneenvernieuwingsprocesisalleenmogelijkalsditprocesvoldoendetijdenruimtekrijgt.

cyclischwerkeNeNdeNkeN

Zowelbijhetrichtenvanuitdemaatschappelijkevraagalsbijhetopbouwenvanuithetonderwijs-leerproces,neemthetcyclischwerkenendenkeneencentraleplaatsin.hetbelangvancyclischdenkenenwerkenvooropbrengstgerichtwerkenenonderwijskundigleiderschapisgebaseerdopverschillende,elkaaraanvullende,theorieën,modellenenpraktijken.drieelementenzijnhetmo-delvoorde‘regulatievecyclus’(vanstrien,1986),inzichteninderolvanfeedbackbijleren,eninzichteninderolvanfeedbackbijsturingvanhetonderwijsleerprocesindeschool.

heTMOdelvaNde‘regulaTievecyclus’dedoorvanstrien(1986)beschreven‘regulatievecyclus’(ziefiguur4)iseenmodelmatigeweergavevanpraktijkwetenschappelijkhandelendoorberoepsbeoefenarenindesocialesector.decyclusbestaatuitdevijfstappenvanprobleemstelling,diagnose,plan,handelenenevaluatie.daarmeeligtderegulatievecyclusaandebasisvanalleeerderindezebijdragebeschrevencyclischemethodenenwerkwijzen.vanstrien(1986,p.26)spreektvantwee‘reflexievepauzes’inzijnmodel.hijkarakteriseertdezepauzesookwelalseenomweg:“…waarinde“toegevoegdewaarde”vandepraktizerendewetenschapzichbijuitstekmanifesteert…”;namelijkbijprobleem-analyse/diagnoseenbijhetontwikkelenvaneeningreep.Bijhetwerkenaanverbeteringeninlerenenonderwijzeninklasenschoolkomthetnogweleensvoordatlerarenenschoolleiderssneloverdezereflexievepauzesheenwillenstappen.Zijervarendeomwegvandezepauzesalsinefficiëntenonpraktischophunwegnaarhetontwikkelenvanpraktischeoplossingenvoordegesignaleerdeproblemen.

figuur4 systematischereflectiebinnenderegulatievecyclus

dedagelijksereflectiedoorlerarenenschoolleidersdoetzichvoorbinnendecontextvanpraktischeenpersoonlijkereferentiekaders,zoalspersoonlijkeopvattingenende‘tacitknowledge’of‘pedagogicalcontentknowledge’vandeleraar(verloop,2003).dezereflectiewordtsterkgevoedvanbinnenuit.wanneerreflectiemoetbijdragenaanopbrengstgerichtwerken,danmoetdezewordenverrijktmetelementendieexplicietalsdoelhebbendatdereflectieleidttotverbeteringeninhetonderwijsleerproces.dezeextraelementenbetreffendesystematiekwaarmeedereflectiedoordelerarenendeschoolleiderverloopt,endezeelementenkomeneerdervanbuitenaf.daartoewordenvierelemententoegevoegdaanhetmodelvanderegulatievecyclus(imants,2003,2009;imants&folker,2008):- systematischereflectieisgebaseerdopempirischeevidentie:datazijnverzameldbijleer-

lingen,oudersencollega’sombeterzichttekrijgenopproblemen,omgerichtoplossingenteontwikkelen,enomdewaardevandezeoplossingenvasttestellen.

- systematischereflectieisintersubjectief:individueleindrukken,persoonlijketheorieënensubjectieveattributieswordenbediscussieerdmetcollega’sbinnenenbuitendeschool,enmetdepersonenwaardeattributiesenpersoonlijketheorieënbetrekkingophebben,bijvoorbeeldleerlingen.

Verzameling van gegevens(evidence based)

Dialoog met relevante anderen(intersubjectiviteit)

Toetsing aan onderwijskundige / pedagogische / didactische inzichten (theorie, vakliteratuur)

Expliciteringpersoonlijke theorieën /

veronderstellingen

probleemstelling

diagnoseevaluatie

planhandelen

- systematischereflectieisingebedintheoretischverantwoordeafwegingen:persoonlijketheorieënoverdesamenhangtussenonderwijzenenlerenenattributiesdiehetgedragvanleerlingenmoetenhelpenverklaren,wordengetoetstaanerkendetheoretischeinzichtenenresultatenvanonderzoek,zoalsgepresenteerdenbeschreveninvaktijdschriften,boekenvoordeberoepsgroep,onderzoeksrapportenenstudiedagen.

- systematischereflectiemaakteigenveronderstellingenenpersoonlijketheorieënexpliciet:omdezeveronderstellingenentheorieënkritischtebeschouwenvanuitdedriehiervoorgenoemdebronnenmoetenzegaandewegdereflectieexplicietvoorhetvoetlichtkomen.

wanneerdereflectiedoorlerarenenschoolleidersalleenvanbinnenuitplaatsvindt,ishetrisicogrootdatdebetreffendeleraarofschoolleiderletterlijkinheteigencirkeltjeblijftronddraaien.decombinatievanreflectievanbinnenuitenvanbuitenafwerktregelmatigconfronterend,endathoorterbij.lerenisnietaltijdleukendoetsomsflinkpijn!

dekrachTvaNfeedBackineengezaghebbendepublicatievan20jaargeledenkoppeldenjoyce&showers(1988)professioneleontwikkelingvanlerarenenvernieuwinginscholenaanelkaarviadedoorhenontwikkeldewerkwijzevoorcoachingvanleraren.eennoodzakelijkonderdeelvancoachingisdefeedbackopheteigenhandelenvandeleraardoordecoach.sindsdieniseroverdeinvloedvanfeedbackoplerenmeerbekendgeworden. opdeeersteplaatsisfeedbackdieaanleerlingengegevenwordteenbelangrijkewerkwijzeomhetlerendoorleerlingentebevorderen.wanneerdidactischevernieuwingeninhunontwerpenuitvoeringvoorzieninfrequentefeedbackaanleerlingenoverhunleren,blijkendezeaanzien-lijkeleerwinstopteleveren(Black&wiliam,1998).dezeconclusiewordtineenmeerrecentereviewbevestigdengenuanceerd(hattie&timperley,2007).feedbackiseenkrachtigefactoromlerentebeïnvloeden,maardeinvloedkanzowelpositiefalsnegatiefzijn.daarbijspelendeaardvandefeedback,endemanierwaaropdefeedbackgegevenwordteenbelangrijkerol. ookvoorvolwassenenspeeltfeedbackinwerksituatieseenbelangrijkerolbijdeverhogingvandekwaliteitvandetaakuitvoering(kluger&denisi,1996).feedbackisinpositievezinvaninvloedophetgeleverdewerkalsdezevooralopdetaakisgericht.deeffectiviteitvandefeed-backneemtafalsdezesterkeropdepersoonwordtgericht.ditpatroondoetzichookvoorbijleerlingen(hattie&timperley,2007). recentbegintdeaandachttegroeienvoorfeedbackvandataoverde‘performance’vandeschoolnaarlerarenenscholen.innederlandhebbenehren&visscher(2008)onderzoekgedaannaardeimpactvaninspectierapportenopschoolverbetering.ookhierblijktdatdewijzewaaropdefeedbackgegevenwordtendefocusvandefeedbackeenroltespelen. dewerkingvanfeedbackopleerlingenenlerarenoverdekwaliteitvanhuntaakuitvoeringkannauwelijkswordenonderschat.tochwordterinklassenenscholenmaarweinigsystematischmetfeedbackgewerkt.ditisdesteopmerkelijker,omdatscholenenschoolbesturenovereengroterijkdomaandatabeschikkendiedemoeitevandiagnosewaardzijn.defeedbackvoorleer-lingenblijftveelvakerdannodigengoedisbeperkttothetmededelenvanhetpuntdatzijvoorhuntoetsbehaaldhebben.

sTureNvaNheTschOOlsysTeeMMeTfeedBackBijdeaansturing,bijsturingenvernieuwingvanhetonderwijsleerprocesopsysteemniveaumoetfeedbackbekekenwordeninsamenhangmetorganisatielerenentransformatievanorganisaties(huysman,2000;imants,2002,2003;morgan,1997).methetoogopwerkenaanbeterlereninscholenkunnendriefunctiesvanmonitoringvanhetonderwijsleerprocesenfeedbackwordenonderscheiden:- handhavendoorcorrigeren.hierbijgaathetomhetopsporenvanfoutenopbasisvan

gegevennormen,enhetdoorvoerenvancorrectiesomeengewenstestandvanzakenofprocesgangtehandhaven.voorbeeldeninhetonderwijsvandergelijkecorrectieszijnzittenblijvenvanleerlingen,signalerenvaneenleerlingmetleerproblemenmetbehulpvanhetleerlingvolgsysteemenremediëringbuitendeklasvandezeleerlingtotdatdezeweerterugkanindeeigenklas,endeafstroomvanleerlingennaaronderwijstypenmetlageraangeschrevenkwalificatiesofdoorverwijzingnaarspeciaalonderwijs(imants,2001).

- verbeterenbinnenbestaandekaders.ditiseenuitbreidingenverdiepingophandhavendoorcorrigeren,omdatdeinformatievandemonitoringgebruiktwordtomsysteemfoutenwegtehalenuithetonderwijsleerproces,enomdathetlerenvanleerlingenverbeteringenondergaatdiehetmogelijkmakendatdeleerlingenaandebestaandestandaardenennormengaanvoldoen.hierbijwordtwelgesprokenvan‘single-looplearning’.

- vernieuwenmetinbegripvanvernieuwenvandekaders.wanneerscholenhetvermogenontwikkelenomkritischnaarzichzelftekijkenennaardemanierwaaropzijinspelenophunomgeving,danontwikkelenzijeenpotentieelvoortransformatie.hierbijwordtgesprokenvan‘double-looplearning’.

uitonderzoekdoordeinspectievoorhetonderwijs(2009a)blijktdatongeveer7procentvandebasisscholenstructureelbovengemiddeldeprestatieslevert.hetisnietuitgeslotendatditpercentageeenindicatieisvoordeomvangvandegroepscholenmetdestructurelecapaciteittot‘double-looplearning’.rosenholtz(1989)heefteenonderscheidgemaaktin‘learningenriched’en‘learningimpoverished’scholen.vandetweedesoortvondzijerveelmeerdanvandeeerstesoort.volgensmorgan(1997)beperkthetfeitelijklereninveelorganisatieszichtotfeedbackopbasisvandegegevennormenwaarbijbureaucratischeprincipesendefensieveroutinesoverheer-sen(zieook:ellström,2001).indiscussiesoveronderwijsvernieuwingishetnietongebruikelijkomeenretoriektehanterendieontleendisaaninzichteninlerendeorganisaties,transformatie,etc.voorveelscholenenonderwijskundigleidersbinnenscholenlijktheteenverstandigerkeuzeombinnendebestaandenormenenstandaardeneersttegaanwerkenaanverbeteringeninhetonderwijsleerprocesenderesultatendaarvan.inhethuidigeonderwijsisdediscrepantietus-sendegerealiseerdeleeropbrengstenendenormenenstandaardendiedaarvoorgehanteerdwordenzodanig,dateeninspanningomdezediscrepantieteverkleineneenstevigeinzetvandeschoolleidingendelerarenvraagt.hetuitvoeringgevenaandezeverbeteringen,enhetervarenvansuccesdoordezeverbeteringeninhetlerenvandeleerlingen,moeteenbasisleggenomintweedeinstantiedelatvoorhetwerkenaanvernieuwingenhetlerenomtelerenhogertegaanleggen.

werkeNdlereNeNlereNdwerkeN

eenimplicatievanhetcyclischwerkenendenkenisdatveelvanhetlerendoorlerarenenschoolleidersmethetoogopbeterlerenvandeleerlingenzalplaatsvindenindewerksituatie.inhetwerkzullenzichtelkensweernieuwesituatiesvoordoen,waarinverderlerenenconcreteverbeteringenvaninstructieenbegeleidingnodigzijn.dediscrepantietussendedoelenennormenvoorlerendoordeleerlingenenhetfeitelijkgerealiseerdlerendoordeleerlingen,iseenbelangrijkstartpuntvoorwerkendlerenenlerendwerkenindeschool.

heTBelaNgvaN‘uNfreeziNg’Bijdebesprekingvanderegulatievecyclusensystematischereflectieisalgewezenopdeneigingbijlerarenenschoolleidersomnahetsignalerenvaneenprobleemdirecttegaanwerkenaandeoplossing.hetdiagnosticerenvanhetprobleemwordtdanalseenhinderlijkeomwegervaren.tochzijnermeerdereredenenomtijdtenemenvooreengerichtediagnosevanhetprobleem.eeneersteredenisdatdezediagnosedekwaliteitvandeoplossingaanzien-lijktengoedezalkomen.detweederedenisdateengoedediagnosenodigisombetrokkenheideneigenaarschapvoorhetprobleembijlerarenteontwikkelen.dezezijnnodigomdeinspanningteleverendienodigisomdegewensteverbeteringmetsuccesdoortevoeren,enomgevestigderoutineslostedurvenlaten. volgensdesociaal-psycholooglewin(in:owens,1991)beginteenprocesvangedrags-veranderingmeteenanalysevandediscrepantietusseneenfeitelijkeengewenstesituatie.hetprocesbestaatuitdriestappen,teweten‘unfreezing’,‘moving’,en‘freezing’.deeerstestapvan‘unfreezing’,ofwelmenseneenbesefvanurgentielatenontwikkelenenloslatenkomenuithunbestaanderoutines,isessentieelvooreengoedvervolg.inhetonderwijsisdeneigingsterkont-wikkeldomdestapvan‘unfreezing’overteslaan,endirecttebeginnenmet‘moving’.ditlijktopheteerstegezichtpraktischenkrachtdadig,maarisinveelgevallenweinigeffectief.hetisnietuitgeslotendatdeproblemenronddiepeenduurzameinvoeringvanvernieuwingendeelsdoorditgegevenverklaardkunnenworden.

prOfessiONeleONTwikkeliNgeNwerkpleklereNindeliteratuuroverprofessioneleontwikkelinginscholeniseentendenswaarneembaarinderichtingvanwerkplekleren(imants&vanveen,inpress):- vangerichtheidopkennis,vaardighedenencompetentiesvanindividueleleraren,inclusief

nieuwemethoden,naargerichtheidophetlerenvanleerlingenenspecifiekeproblemendielerarendaarintegenkomen.

- van‘off-site’leren(buitendeschool)naar‘on-site’leren(indeschool).- vaneenmaligesessiesofkorteprogramma’snaardoorgaandelangetermijnprogramma’s.- vangerichtheidopveranderingalseengegevendataandeleraarwordtopgelegden

vanprogramma’swaarinlerarenalspassievedeelnemerswordentegemoetgetreden,naarveranderingalseencomplexproceswaarinlerareneenrolspelenalsactieveleerders(deleraarals‘actor’inplaatsvanals‘factor’).

eriseenbreedscalaaanmethodenentechniekenvoorhandenvoorwerkpleklereninscholen,zoalscoaching,supervisie,encollegialeconsultatie,mentoringenmeester-gezel-leren,ontwikkel-enactieonderzoek,eninstructieen/oftoepassingopdewerkvloer.overdeeffectiviteitvandezemethodenenwerkvormenvoorprofessioneleontwikkelinginscholenisweinigbekenduitsystematischonderzoek.vooralsnogwijzenpraktijkervaringeninderichtingvaneenverstandige,aandoelenensituatieaangepastemixvandehiervoorgenoemdeuitgangspuntenenmethoden.

kwaliTeiTeNvaNdewerkplekvOOrwerkpleklereNinzijnreviewvanliteratuuroverwerkplaatslerenonderscheidtellström(2001)vijfgroepenvanfactorendievaninvloedzijnopdefaciliteringofinperkingvanwerkplaatsleren:(1)hetleer-potentieelvandetaak,(2)gelegenheidtotfeedback,evaluatie,enreflectieopdeuitkomstenvantaakuitvoeringinhetwerk,(3)formaliseringvanwerkprocessen,(4)deelnamevanlerarenaanhetomgaanmetproblemeninhetwerkendeontwikkelingvanhetonderwijsleerproces,en(5)bron-nenvoorleren.doorimants&vanveen(inpress)zijndaar(6)gedeeldenormenoverhetwerkindeschoolalseengroepvanfactorenaantoegevoegd. hetisgebruikelijkomdegroepenfactorentebeschouwenalsobjectievekenmerkenvandescholenwaarinzijzichvoordoen.erisechterveelvoortezeggendatdeimpactvandezefactoreneerderisgelegeninhoezijgeïnterpreteerdensteedsopnieuwingevuldwordendoorleraren(weick,1995).desamenhangtussendezefactorenenhetlerenvanlerareniscomplexenparadoxaal,omdatzepotentieeltegengestelderichtingenvanlerenkunnenbevorderen,zoalshetversterkenvanroutinesofhetbevorderenvaninnovaties.daarnaastkunnenzetegengesteldeneveneffectenhebbenopwerkplekleren(betrokkenheidofisolement,empowermentofvervreem-ding,etc.).

heTleerpOTeNTieelvaNdeTaakeNfOrMaliseriNgvaNwerkprOcesseNkenmerkenvanhetonderwijsleerprocesendeinrichtingvanhetwerkindeschoolzijnbelangrijkbronnenvanlerenbijwerkplekleren.Bijdekwaliteitvandezefactorenvoorwerkpleklerenkunnenvraagtekenswordengeplaatst.tijdenseencollegeisaanongeveer70studentenvandeeerstegraadslerarenopleidingvanderadbouduniversiteitnijmegengevraagdomviaeenvragenlijsthunvisietegevenophetwerkvanleraarindeschoolaandehandvanachtkenmerkenvanhetonderwijs-leerprocesenhetwerkvanleraar.Bijelkkenmerkmoestenzijéénalternatiefkiezenuitdriemogelijkheden.Zijdedendittweemaal,eerstvoordedoorhengewenstesituatie,endaarnavoordedoorhenindedagelijksepraktijkervarensituatieinhunopleidingsschoolofstageschool.dedriealternatievenbijdeachtkenmerkenbetroffenhetwerkvanleraaralsprofessie,alsambacht,enalsmassaproductie.voordegewenstesituatiekozendezeaanstaandeeerstegraadslerareningrotengetalevoorhetwerkalsprofessie,metambachtalsgoedetweedeeneenlagescorevoormassaproductie.voordedoorhenervarensituatielagdescorepreciesomgekeerd:destudentenkozeningrotengetalevoormassaproductie,metambachtalsgoedetweedeeneenlagescorevoorhetwerkalsprofessie.

werkpleklereninscholenheeftpotentieelvoordelen,zoalsmogelijkhedenvoortransfervanleren,aanpassingaanverschillendeleerbehoeftesenleerstijlen,dedirectebeschikbaarheidvancollectievekennis,endevanzelfsprekendheidindesamenwerkingmetcollega’senschoolverbetering.echter,eenpotentieelprobleemisdatnietalhetwerkpleklerengoedlerenis.Bredeson(2003)noemtinditverbandnegatievelessenvooraanstaandeleraren,enhetreproducerenenversterkenvanbestaandemisvattingenenminderwaardigepraktijken.hetlijktdaaromgeengoedideeomalhetlerenopdewerkplekzelftelatenplaatsvinden.Bovendienlegtditeentezwarelastopdeorganisatievanhetwerkindeschool.effectieveprofessioneleontwikkelinginscholenvraagtomeenproductievebalanseneencreatiefheen-en-weergaantussenindividueelenorganisatieleren,enon-siteenoff-siteleren(imants&vanveen,inpress).

werkpleklereNeNONderwijskuNdigleiderschapBelangrijkeactiepuntenvoorhetonderwijskundigleiderschapinenrondscholenzijnhetbewakenenverbeterenvandemogelijkhedenvoorwerkpleklerendoorlerareninklasenschool,metinzetvaneenrijkecombinatievanmethoden,enmetaandachtvoordewerkingvandehiervoorbesprokenzesgroepenfactoren.

6 heTversTerkeNvaNONderwijskuNdig leiderschapeNdekeNNiskriNgrONd heTlecTOraaT

heTONTwikkeleNvaNONderwijskuNdigleiderschaponderwijskundigleiderschapisdeelsdoordesituatiebepaald,deelsaandepersoongekoppeld,endeelsleerbaar.inbepaaldesituatiesdienennieuwepersonenzichaanalsonderwijskundigleider.vananderepersonen,dietotdantoedoorhunomgevingalsleiderwordenwaargenomen,komenindiesituatiesjuistbeperkingenalsonderwijskundigleideraanhetlicht.sommigepersoneninenrondscholenleggeneigenschappenengedragaandedag,waardoorzijinvloedalsonderwijskundigleideruitoefenenenwaardoorzijdoordecollega’sinenronddeschoolalsonderwijskundigleiderwordenwaargenomen.vooreendeelkanonderwijskundigleiderschapgeleerdworden.kwaliteitenalsonderwijskundigleiderontwikkelenzichinhetwerkgedurendedeberoepsloopbaanenindeontwikkelingvandeorganisatie.dezekwaliteitenkunnenbinnenzekerebeperkingenookinopleidingentotontwikkelingwordengebracht.

eenopdrachtvoorhetlectoraatonderwijskundigleiderschapisommetpartnersbinnenmagistrumeenmasteropleiding‘educationalleadership’totstandtebrengen.

uiTgaNgspuNTeNvOOrdeMasTeriNeducaTiONalleadershipdoordepartnersbinnenmagistrumiseenkaderdocumentopgesteldvoordeontwikkelingvandeopleiding‘masterineducationalleadership’.aandeopleidingligtdevolgendevisietengrondslagopwatgoedonderwijskundigleiderschapis:

1 onderwijskundigleiderschapinscholenisgerichtophetoptimaliserenvanhetlerenendeleeropbrengstenvandeleerlingen.

2 deeerstverantwoordelijkenvoorhetlerenendeleerresultatenvandeleerlingenzijndeleraren.onderwijskundigleiderschapisdaaromprimairleidinggeven aan leraren.deeffectenvandeonderwijskundigleiderophetlerenendeleerresultatenzijnvooralindirect,enwordenmedebepaalddoorklas-enschoolkenmerken.

3 gegevenhetvooralindirecteeffectvanhethandelenvandeonderwijskundigleideropdeleerresultaten,zaldezeinstaatdienentezijnomeencombinatievandiversebeïnvloedingsmiddelenopsamenhangendewijzeintezettengedurendeeenlangereperiode,zodatze,elkaarversterkend,bijdragenaanderealiseringvangoedonderwijs.

4 leidinggevenisprimairleidinggevenaanprofessioneleleraren,diezichblijvend ontwikkeleninhunberoep.ditbetekentdatookdeonderwijskundigleiderszelfcyclisch

moetenkunnendenkenenwerken.5 hetbelangrijkstestuurinstrumentdatdeonderwijskundigleiderheeftishij(zij)zelf:

de persoon vandeleider,datwilzeggendepersoonlijkebekwaamhedenvandeonder-wijskundigleiderenderelatiediehijofzijweetoptebouwenmetdegeneaanwiehijleidinggeeft.

deopleidingsluitaanoprecenteinzichtenoversuccesvolschoolleiderschap;inhetbijzonderleithwoodetal.(2006).kernvandieinzichtenisdatbijnaallesuccesvolleschoolleiderseenzelfderepertoirevanleiderschapspraktijkenbeheersenopeenviertalgebieden:1 ontwikkelenvanvisie2. ontwikkelenvanmensen,metnameleraren3 ontwikkelenvandeorganisatie4 ontwikkelenvanhetonderwijsprogramma

hetlerenvanleiderschap,ookindeopleiding,vindtprimairplaatsindepraktijk,opde werkplek.

heTlecTOraaTONderwijskuNdigleiderschaphetlectoraatisbeschrevenineenaanvraagbijdestichtingkennisontwikkeling(sko)dieinmiddelsisgoedgekeurd.hetlectoraatrichtzichopdeversterkingvanonderwijskundigleiderschapindesectorenvanbasisonderwijs,voortgezetonderwijs,bveenspeciaalonderwijs.dedoelenvanhetlectoraatzijn(1)ominscholeninderegioendaarbuiteneenaanwijsbarebijdrageteleverenaandeversterkingvanhetonderwijskundigleiderschapdatleidttotinspirerendonderwijseneffectiefleren,en(2)omeenaanwijsbarebijdrageteleverenaandeontwikkelingvanpraktischbruikbarekennisopditterreindieaanwetenschappelijkenormenbeantwoordt. aandezedoelenwordtgewerktviatweelijnen.eénlijnisomprojecteninscholenoptezettenrondthema’salsschoolverbetering,vernieuwingvanonderwijsenbegeleiding,monitoringvanlerenenonderwijzenenkwaliteitszorg,integraalpersoneelsbeleidenopleidenindeschool.dezeprojectenzullendoorgaansmeerderescholenensamenwerkendeinstitutenomvattenpartnership).hetwerkwordtuitgevoerdbinnenleergemeenschappenmetdeelnemersuitdeverschillendepartnerinstellingen. detweedelijnisdeontwikkeling,uitvoeringenevaluatievandenieuwemasteropleidingonderwijskundigleiderschap.hiertoewordteenontwikkelteaminhetlevengeroepen,bestaandeuitdeskundigenuitdepartnerinstellingendieeenbijdrageaandeopleidinggaanleveren.rondditkernteamwordteenbegingemaaktmetdeinrichtingvandekenniskringrondhetlectoraat.dezekenniskringdientalsklankbordendenktankvoorhetontwikkelteam. vertegenwoordigersuitdeleergemeenschappenenhetontwikkelteammakendeeluitvandekenniskringdiegerichtisoponderwijskundigleiderschapenschoolverbetering.kenmerkendvoordeprojectenindekenniskringisdeverbindingdiegelegdwordttussenhetlerenvanleerlingen,hetonderwijsindeschool,enhetonderwijskundigleiderschapinenronddeschool.deprojectenzijngerichtopversterkingvanhetonderwijskundigleiderschap,waarbijcriteriavoorsuccesgelegenzijnindeinstitutionaliseringvanhetonderwijskundigleiderschapindeschooleninverbeterdonderwijseneffectieflerenvanleerlingen.specialeaandachtgaatuitnaarderoldiepraktijkgerichtonderzoekhierbijkanspelen.dekenniskringspeelteencentralerolbijhetvaststellenofdeprojectenaandezeverwachtingenbeantwoorden,enwaarverbeteringenmogelijkzijn.

ingegevendoorhetdirectebelangvanhetontwikkelenvandemasterineducationalleadershipligtineersteinstantiehetaccentopdeinrichtingvanhetontwikkelteamenhetopbouwenvandekenniskringronddeontwikkel-enonderzoeksvragendiedirectvoortvloeienuithetwerkaandezeopleiding.

7 daNkwOOrd

hetisnuietsmeerdaneenjaargeledendatvanuithogeschooledithsteindoorhenkmulderscontactmetmeopgenomenwerdoverhetlectoraatonderwijskundigleiderschap.heteerstekennismakingsgespreksprakmedirectaan.hierintwentewordendezakenvoortvarendaange-pakt.erligteenduidelijkeenaansprekendevisieonderdeplannenvoordetoekomstenonderdeinitiatievendiealinuitvoeringzijn.hetgaatomopbrengstgerichtwerkenenomdoorgaandelijneninhetonderwijsinderegio.insamenhangdaarmeegaathetomeenvolledigenhoogwaardigscalaaanopleidingenvoorlerarenenleidinggevendenomditonderwijsmogelijktemaken,enominspirerendonderzoek-enontwikkelwerkvoordeonderbouwingvandezeinitiatievenbinnentwenteschoolofeducation.hogeschooledithsteinenexpertisonderwijs-adviseursvormeneeninspirerendethuisbasisvoorhetlectoraatenvoormijnbijdrageaandeuitvoeringvandezeplannen. mijneerstewoordvandankgaatuitnaarhenkmuldersalsvoorzittervanhetcollegevanBestuurvanhes/octenexpertisonderwijsadviseurs,alsmedeinspiratorvantse,ennaarmanonketzendeaknolalsdirecteurenvanhogeschooledithsteinenexpertisonderwijsadviseurs.erligteenbehoorlijkambitieusplanvoorhetlectoraat.ikzieernaaruitomditplanmetelkaartoteensuccestemaken. hetisnognietgeluktommetallecollega’svanhesenexpertispersoonlijkkennistemaken.metveelcollega’shebikreedsprettigeervaringenopgedaan.aldezecollega’swilikdankzeggenvoorhunopenenbelangstellendeinsteekbijdeeerstewerkcontacten,envoordeinspirerendegesprekken.

opdezeplekwasiknietaangekomenzonderdesamenwerkinggedurendemijnberoepsloopbaanmetcollega’sensamenwerkingspartners.allecontactenmetcollega’sensamenwerkingspartnersmetwieikonderzoekhebgedaan,projectenophebgezet,onderwijshebgegevenenartikelenhebgeschreven,zijnvoormijblijvendwaardevol.daarbijmogendegoedegesprekken,dereizenendegedeeldeemotiesoverdesomsvreemdekantenvanonswerknietwordenvergeten.hetisnogtevroegvoordank.ikhoopdatwenieuweontmoetingenenprojectenopkunnenzetten.

almijnfamilieenvriendenwilikgraaghiernoemen.ikhoopzespoediglangseenanderewegdanditslotwoordtekunnenbedankenvoorderuimtediezegevenomditwerktekunnendoen.eenspeciaalwoordvandankvoorsusanvoorhaarbeschrijvingenvanvoorvallenuitdedagelijksepraktijkenvanschoolenopleiding.haarverhalenroepenelkekeerweerverwonderingop,enzegevendemogelijkhedenenbeperkingenvanalledagtreffendweer. puck,sjef,luuk,kimenruben,julliemakeniederopeeneigenmaniermeedatikvoorhetschrijvenvanzo’nboekjeofvoornogevenaaneenartikelwerken,weereens‘achterdecomputer’verdwijn.gelukkigzijnerookanderemomentenwaaropikjulliebelevenissenkanbeluisterenenmeebeleven.metalleverscheidenheiddaaringevenjullieredentotmooieengevarieerdeverwachtingenvoordetoekomst.

8 refereNTies

Bakkenes,i.,deBrabander,c.,&imants,j.(1999).teacherisolationandcommunicationnetworkanalysisinprimaryschools.Educational Administration Quarterly, 35, 166-202.

Black,p.,&wiliam,d.(1998).assessmentandclassroomlearning.Assessment in Education, 5,7-74.Bolt,l.vander,studulski,f.,vegt,a.vander,&Bontje,d.(2006).De betrokkenheid van de leraar bij

onderwijsinnovaties.denhaag:ministerievanoc&w.Bossert,s.,dwyer,d.,rowan,B.,&lee,g.(1982).theinstructionalmanagementroleoftheprincipal.

Educational Administration quarterly, 18,36-64.Bredeson,p.(2003).Designs for learning: a new architecture for professional development in schools.

thousandoaks:corwinpress.ehren,m.,&visscher,a.(2008).therelationshipsbetweenschoolinspection,schoolcharacteristicsand

schoolimprovement.British Journal of Educational Studies, 56,205-227.ellström,p.e.,(2001).integratinglearningandwork:problemsandprospects.Human Resource Development

Quarterly, 12,421-435.firestone,w.,&wilson,B.(1985).usingbureaucraticandculturallinkagestoimproveinstruction.Educational

Administration Quarterly, 21,7-30.fullan,m.(2008).The six secrets of change.sanfrancisco:jossey-Bass.hattie,j.&timperley,h.(2007).thepoweroffeedback.Review of Educational Research, 77,81-112.hofman,r.,dijkstra,n.,deBoom,j.,&hofman,w.(2005).Kwaliteitszorg in het primair onderwijs;

eindrapport.groningen:gion.hofman,r.h.,vandenberghe,r.,&dijkstra,B.j.(2008).Boporeview:Kwaliteitszorg, innovatie en

schoolontwikkeling.groningen:gion.huysman,m.(2000).anorganizationallearningapproachtothelearningorganization.European Journal of

Work and Organizational Psychology, 9,133-145.imants,j.(1987).deschoolleider:eennieuwemanager?Jeugd en samenleving, 17,697-707.imants,j.(1996).Leiding geven aan onderwijs! Onderwijskundig leiderschap en taakdifferentiatie in

basisscholen.leiden:dswopress.imants,j.(1999).De school meester.leeuwarden:eduforce.imants,j.(2001).professionaliseringeninnovatie.inB.creemers&t.houtveen(eds.).Onderwijsinnovatie,

Onderwijskundig lexicon Editie III(pp.75-98).alphena/drijn:kluwer.imants,j.(2002).hetorganiserenvanlerendoorlerareninscholen.Pedagogisch Tijdschrift, 27,297-324.imants,j.(2003).twobasicmechanismsfororganisationallearning.European Journal of Teacher Education,

26,293-311.imants,j.(2004).paradoxenbijenperspectievenvoorvernieuwingvanhetreken-wiskundeonderwijsin

basisscholen.inr.keijzer&e.degoeij(eds.).Reken-wiskunde als rijke bron(pp.117-138).utrecht:freudenthalinstituut.

imants,j.(2009).teachers’research,professionaldevelopment,andeducationalleadershipinschools.inkhine,m.&saleh,i.(eds.).Transformative leadership and educational excellence (pp.103-121).rotterdam:sense.

imants,j.,&deBrabander,c.(1996).teachers’andprincipals’senseofefficacyinelementaryschools.Teaching and Teacher Education, 12,179-195.

imants.j.,deBrabander,c.&Bakkenes,i.(1996).isolemententaakperceptievanschoolleidersinbasisscholen.Pedagogische Studiën, 73,8-24.

imants,j.,&folker,w.(2008).onderzoekendehoudingenonderwijskundigleiderschap.Basischool management, 22 (3),10-15.

imants,j.,&oolbekkink(eds.).(2009).Leren denken binnen het schoolvak. antwerpen:garant.imants,j.,sleegers,p.,krüger,m.,&witziers,B.(2000).leiderschapalssturingsfunctieindeschool.in:

B.creemers,etal.(eds.).Handboek schoolorganisatie en onderwijsmanagement(pp.c4140/1-22).alphena/drijn:samsom.

imants,j.,&vanveen,k.(inpress).teacherlearningasworkplacelearning.ine.Baker,B.mcgaw&p.peterson(eds.).The international encyclopaedia of education (3rdedition).amsterdam:elsevier.

inspectievanhetonderwijs(2008).De kwaliteit van zorg en begeleiding in het basisonderwijs. Leerlingen met een lwoo-indicatie in Amsterdam, Rotterdam en Almere.www.onderwijsinspectie.nl

inspectievanhetonderwijs(2009a).De sterke basisschool.www.onderwijsinspectie.nlinspectievanhetonderwijs(2009b).De staat van het Nederlandse onderwijs. www.onderwijsinspectie.nljoyce,B.,&showers,B.(1988).Student achievement through staff development. newYork:longman.kluger,a.,&denisi,a.(1996).theeffectsoffeedbackinterventionsonperformance:ahistoricalreview,

ameta-analysis,andapreliminaryfeedbackinterventiontheory.Psychological Bulletin, 119, 254-284.krüger,m.,witziers,B.,sleegers,p.,&imants,j.(1999).onderwijskundigleiderschapinmoderne

onderwijsinstellingen.in:B.creemers,j.giesbers,m.krüger,&c.vanvilsteren(red.).Handboek schoolorganisatie en onderwijsmanagement (pp.c4120/1-26).alphena/drijn:samsom.

ledoux,g.,Blok,h.,Boogaard,m.,&krüger,m.(2009).Opbrengstgericht werken: over de waarde van meetgestuurd onderwijs.amsterdam:sco-kohnstamminstituut.

leithwood,k.(ed.).(2007).specialissue.Leadership and Policy in Schools, 6,1-126.leithwood,k.,day,c.,sammons,p.,harris,a.,&hopkins,d.(2006).Seven strong claims about successful

school leadership.nottingham:nationalcollegeforschoolleadership.leithwood,k.&montgomerey,d.(1982).theroleoftheelementaryschoolprincipalinprogram

improvement.Review of Educational Research, 52,309-339.luttenberg,j.,carpay,t.&imants,j.(2005).delotgevallenvan15jaarvernieuwingenineenvoschool:de

leraaralseigenaarofalsuitvoerder.inw.veugelers&r.Bosman(red.).De strijd om het curriculum (pp.147-170).leuven:garant.

mintzberg,h.(1979).The structuring of organizations.englewoordcliffs:prenticehall.morgan,g.(1997).Images of organization(2ndedition).thousandoaks:sage.nksr(1979).Bouwen aan de relatief autonome school. denhaag:nksr.onderwijsraad(2004).Bureaucratisering in het onderwijs.www.onderwijsraad.nlonderwijsraad(2008a).Partners in onderwijsopbrengst.www.onderwijsraad.nlonderwijsraad(2008b). Onderwijs en maatschappelijke verwachtingen. www.onderwijsraad.nlonderwijsraad(2009). Naar doelmatiger onderwijs.www.onderwijsraad.nlowens,r.(1991).Organizational behavior in education(4thedition).Boston:allynandBacon.rosenholtz,s.(1989).Teachers’ workplace: the social organization of schools.newYork:longman.sfard,a.(1998).ontwometaphorsforlearningandthedangersofchoosingjustone.Educational

Researcher, 27 (2),4-13.sleegers,p.,geijssel,f.,&vandenBerg,r.(2002).conditionsfosteringeducationalchange.ink.leitwood&

p.hallinger(eds.).Second international handbook of educational leadership and change. dordrecht:kluwer.spillane,j.,reiser,B.,&reimer,t.(2002).policyimplementationandcognition:reframingandrefocusing

implementationresearch.Review of Educational Research, 72 (3).staessens,k.(1989).De professionele cultuur van basisscholen in vernieuwing.kuleuven:academisch

proefschrift.

stoel,w.(1994).De taakinhoud, de taakomvang en de taakbelasting van schoolleiders in het basisonderwijs. enschede:universiteittwente.

vandenBerg,r.,vandenberghe,r.,&sleegers,p.(1999).managementofinnovationsfromaculturalindividualperspective.School Effectiveness and School Improvement, 10,321-353.

vanderBolt,l.,studulski,f.,vandervegt,a.,&Bontje,d.(2006).De betrokkenheid van de leraar bij onderwijsinnovaties.denhaag:ministerievanocw.

vandeven,p.,martens,j.,&imants,j.(2005).praktijkgerichtonderzoekbijdeontwikkelingvanactiefenzelfstandiglerenbinnenhetschoolvaknederlands.Pedagogische studiën, 82,293-309.

vanstrien,p.(1986).Praktijk als wetenschap.assen:vangorcum.verboon,h.,&Zwart,c.(2007).schoolleidersdoenertoe.interviewmetstaatssecretarisvanocwsharon

dijksma.Basisschoolmanagement, 21(1),38-40.verloop,n.(2003).deleraar.inn.verloop&j.lowyck,(eds.).Onderwijskunde(pp.195-248).groningen:

wolters-noordhoff.vermunt,j.(1998).leeractiviteitenvanleerlingen.in:lverschaffel&j.vermunt(eds.).Het leren van

leerlingen, Onderwijskundig Lexicon III.alphena/drijn:samsom.vernooy,k.(2008).deschoolleidingenhetverbeterenvanhetlesgevenenlerenbijdebasisvaardigheden.

Basisschoolmanagement, 22 (7),14-18.wassink,h.,sleegers,p,&imants,j.(2003).causemapsandschoolleaders’tacitknowledge.Journal of

Educational Administration, 41,524-546.weick,k.(1995).Sensemaking in organizations. thousandoaks:sage.westhoff,g.(2009).Leren overdragen of het geheim van de flipperkast. Elementaire leerpsychologie voor de

onderwijspraktijk.Biezenmortel:mesoconsult.Zanten,m.van(2009).verschillendeoplossingsstrategieën–variërenofverwijderen?Volgens Bartjens, 28 (3),

Dit lectoraat wordt mede mogelijk gemaakt door Rabobank Centraal Twente.

BETER LEREN DOOR LEIDERSCHAP - Politieacademie · Hogeschool Edith Stein/Onderwijskundigcentrum...

Documents

Transcript of BETER LEREN DOOR LEIDERSCHAP - Politieacademie · Hogeschool Edith Stein/Onderwijskundigcentrum...

Eindrapport De Punt 15042009 - Burgemeesters...• Astrid Scholtens (lector crisisbeheersing NIFV en Politieacademie). De coördinatiegroep Onderzoeken bestaande uit: • D. Bruijn

Het versterken van het door - Expertis · 20 Zorgbreed 53-Jaargang 14, nr.1. sep-okt-nov 2016 Het versterken van het door Close Reading is een specifieke aanpak die leerlingen helpt

Menu Home / Lerende Organisatie / Continous Improvement ... Improvement - Expertis... · eigenaarschap op alle niveaus, in verbinding (alignment) en vanuit een duidelijke focus werken.

ProjectXYZ op #crisisvandedag lectoraat crisisbeheersing Politieacademie

Dé (online)edv-edventure.s3.amazonaws.com/onderwijsdatabank... · Vind snel en eenvoudig de meest actuele en relevante informatie Voor schoolpersoneel, studenten, onderwijsadviseurs,

Politieacademie Respectvol in stijl › kennisenonderzoek › k...Houding en presentatie Respectvol in stijl Respectvol in stijl Inleiding Een goed functionerende politie vindt haar

Management, finance en recht Politieacademie 19 maart 2012 Daan Andriessen Hogeschool Inholland Ontwerpgericht onderzoek als onderzoeksstrategie.

Wat leren politieagenten - mboacademie.nl · Politieonderwijs 2.0 3. Kwaliteitszorg . 5 oktober 2017 1 Politieacademie . Politieacademie 5 oktober 2017 Politieacademie onderdeel van

Nerd of maffiabaas? Een theoretische verkenning Lectoraat Cybersafety NHL / Politieacademie Open Universiteit/Politiestudies CyREN.

Multiculturele Competenties - Politieacademie

44.4 - Politieacademie

bw.politiekunde58 LR deel 30 - Politieacademie

Politieacademie Jaarverslag 2013 definitief · 2016. 12. 16. · elkaar stonden over de toekomst van de Politieacademie. De activiteiten van dit jaar waren gericht op een Politieacademie

Effectief spellingonderwijs - Expertis · KlasseKist Super Spellen biedt effectieve instructies en zinvolle oefeningen. Daarnaast biedt Super Spellen effectief materiaal en maakt

Begrijpend lezen en - Expertis · 28 Zorgbreed 48 - Jaargang 12. jun-jul-aug 2015 Begrijpend lezen en Hoe zorg je ervoor dat jongeren gemotiveerd geraken om hun talenten te benutten?

Strategische Agenda Politieacademie 2018-2022...keling van het politieonderwijs en kennis & onderzoek. De Strategische Agenda Politieacademie 2018 2022 geeft richting aan deze inhoudelijke

Tijdschrift Taalvoor opleiders en onderwijsadviseurs

LEREN VOOR POLITIELEIDERSCHAP - Politieacademie · onder politieleiders. Het resultaat van dit onderzoek, uitgevoerd in samenwerking met onderzoekers van de Economisch Faculteit van

Kennisnet en onderwijsadviseurs

Ervaringscertificaat - Politieacademie€¦ · Assessment Letterlijk: beoordeling of toewijzing. In Nederland wordt de term assessment vaak gebruikt als synoniem voor performance