BETER LEREN DOOR LEIDERSCHAP - Politieacademie · Hogeschool Edith Stein/Onderwijskundigcentrum...
Transcript of BETER LEREN DOOR LEIDERSCHAP - Politieacademie · Hogeschool Edith Stein/Onderwijskundigcentrum...
BETER LEREN DOOR LEIDERSCHAP
Jeroen Imants 19 januari 2010Lectoraat Onderwijskundig Leiderschap
NAAR EEN DOORSTART VOOR ONDERWIJSKUNDIG LEIDERSCHAP
BETER LEREN DOOR LEIDERSCHAP
Lectorale intreerede in verkorte vorm uitgesproken bij de installatie als lector ‘Onderwijskundig Leiderschap.’Hogeschool Edith Stein/Onderwijskundigcentrum Twente en Expertis Onderwijsadviseurs, Hengelo (O)
Dr. Jeroen Imants Dinsdag 19 januari 2010
�
MOTTO:
‘NaareeNdOOrsTarTvOOrONderwijskuNdigleiderschap’
�
iNhOudsOpgave
1 BeterlerenenopBrengstgerichtwerken 3
2 onderwijskundigleiderschapenBeterleren 7
3 onderwijskundigleiderschapinenronddeschool 10
4 kenmerkenvanonderwijskundigleiderschap 13
5 dewerkingvanonderwijskundigleiderschap 17
6 hetversterkenvanonderwijskundigleiderschapen 35 dekenniskringrondhetlectoraat
7 dankwoord 37
8 referenties 38
3
1 BeTerlereNeNOpBreNgsTgerichTwerkeNdetitel‘Beterlerendoorleiderschap’kandevraagoproepenofertegenwoordignietgoedgeleerdwordt.watisderedenomtesprekenvan‘beterleren’?gekozenisoverigensvoordeterm‘beterleren’,omdathetdaarbij‘beteronderwijs’altijdomzoumoetengaan. internationalevergelijkingenvanopbrengsteninhetonderwijslatenziendathetnederlandseonderwijsdeafgelopendecenniahelemaalnietzoslechtgepresteerdheeftinvergelijkingmetanderelanden.dezetrendisechteraanhetkenteren(inspectievanhetonderwijs,2009b).innederlandstaathetonderwijsdeafgelopenjarenvolopterdiscussie,vanuitdemeestuiteen-lopendeinvalshoekenenstandpunten.losvandepositiediemenindezediscussieinneemt,zijnerminstensdrieredenenomwerktemakenvan‘beterleren’.dezeredenenzijndenoodzaakvoorbetereresultatenvanleren,hetbeperktegebruikvannieuweinzichteninlereneninstructie,endeproblemenronddiepeenduurzameinvoeringvanvernieuwingen.
BeTereresulTaTeNvaNlereNinhetbasisonderwijsdoenzichbijderesultatenvanhetlerenvantaalenrekenenzorgwekkendeontwikkelingenvoor.dezeproblemenwerkendoorindedoorlopendeleerlijnenvanleerlingeninhetgeheleonderwijs.indedoorgaandelijnvanbasis-,voortgezetenberoepsonderwijsverdienthetverbeterenvandeelementairekennisenvaardigheidvoortaalenrekenengroteaandacht(inspectievanhetonderwijs,2009b;onderwijsraad,2009). voorgaandeiseenvoorbeeldvanproblemenbijdeopbrengstenvanlerenenonderwijzeninhetnederlandseonderwijs.inhetalgemeenkanwordengeconstateerddatvoorallesectorenvanhetonderwijsverbeteringenindeopbrengstenentegengaanvanverschijnselenalsvoortijdigschoolverlatennodigzijn.concreteinitiatievengevenaandatdezeverbeteringenmogelijkzijn.nieuweinzichteninlereneninstructie,endiepeenduurzameinvoeringvanvernieuwingen,kunnendaaraanbijdragen.
NieuweiNzichTeNiNlereNeNiNsTrucTieindeafgelopendecenniaisopuiteenlopendeterreinenvanonderzoekveelinzichtvergaardinhoelerenverloopt,enhoedeopbrengstenvaninstructieenlerenverbeterdkunnenworden.hetgaathierbijvoorbeeldominzichtenineffectieveinstructievoorlezenenrekenen,derolvandehersenenenhetgeheugenbijinformatieverwerking,debijdragevanfeedbackofvansamenwerkingaanleren,derolvandesocialeencultureleomgevingbijleren,hetsamengaanvanwerkenenleren,etc. eenalgemeenprobleemisdatdezeinzichtennogveelteweinigtengoedekomenaanbeterlerenenonderwijzen.hetverbeterenvandezesituatievraagtommeerdanheteenvoudigwegoverbruggenvaneenongewenstekloofopbasisvanopencommunicatiedooronderzoekersenstudiezindoorleraren.hiervoorzijnstructurelevormenvansamenwerkingtussenkennisinstellingenenscholennodig.dezemoeteneeninstitutioneleinbeddingvanpartnershipsvoorkennisontwik-kelingen-gebruikinenrondscholenmogelijkmaken.concreteprojectenopdewerkvloervanhetonderwijs,metoperationeledoelenvoorbeterlerenindeklasendeschool,moetenhier-voordebasisvormen.
�
diepeeNduurzaMeiNvOeriNgvaNverNieuwiNgeNBijdedoelmatigeinvoeringvandezevernieuwingeninscholenenklassendoenzichtweeproblemenvoor.eénprobleemisdatveelnieuwe(vak)didactischeinhoudenenwerkwijzeneerderoppervlakkigdandiepwordeningevoerdindeklasenindeschool(spillane,reiser,&reimer,2002).vandezeoppervlakkigeinvoeringvan(vak)didactischevernieuwingenisbijvoor-beeldsprakealsbepaaldeelementenindevernieuwing,diebijuitstekmoetenbijdragenaanbeterleren,beperktofgeenaandachtkrijgen.meerinhetoogspringendeaspectenvandevernieuwingdiehetonderwijsleukermoetenmakenvoordeleerlingenwordenwelingevoerd,losvandebelangrijksteelementen.verbeteringeninhetlerenvanleerlingenendeleerresultatenzullenzichdanbeperktofnietvoordoen.hetopdezemaniermetnieuwewerkwijzenexperimenterenkanlerarenaanleidinggevenomtesprekenover‘oudewijninnieuwezakken’.deconclusieligtdanvoordehanddatdeoudemaniervanlesgevenzoslechtnognietwas.daarmeedienthettweedeprobleemzichaan. dittweedeprobleemisdatvernieuwingenbeperktduurzaamzijnindeschool.indeliteratuurover‘educationalchange’wordtgesprokenoverhetgebrekaan‘sustainability’.eenvoorbeeldisdatvernieuwingennaenigetijdvervagenenvervolgenshelemaalverdwijnenuitdeklas.vertrouwderoutineskrijgenweerdeoverhand.hetkanookgebeurendateenvernieuwingzodanigwordtingekapseldindestaandeorganisatievandeschooldatdedidactischeverbeteringwaarheteigenlijkomgaatnaardeachtergrondraakt.ditkangepaardgaanmethetwegebbenvanhetoorspronkelijkevernieuwingselan(luttenberg,carpay,&imants,2005).
Beterlereninscholenisnodigenmogelijk.dediepeenduurzameinvoeringvanindepraktijkendooronderzoekbeproefde,nieuweinzichteninlerenendidactischemethodenligtaandebasisdaarvan.opbrengstgerichtwerkendraagtbijaandediepgaandeenduurzameinvoeringvandezeverbeterdepraktijken.Bijdatopbrengstgerichtewerkenspeeltonderwijskundigleiderschapeenbelangrijkerol.
OpBreNgsTgerichTwerkeNopbrengstgerichtwerkenstaatvooreenmaniervanwerkenwaarbijdeopbrengstenvanhetlerenindeklasendeschooleensturendeinvloedhebbenophetwerkindeklasendeschool.opbrengstgerichtwerkentrektrecentveelaandacht(ledoux,Blok,Boogaard,&krüger,2009;onderwijsraad,2008a).opbrengstgerichtwerkenisvanbelangbijallevormeneninhoudenvanonderwijs,duszowelbijonderwijsdatgebaseerdisopprincipesvandirecteinstructiealsbijonderwijsdatzichlaatinspirerendoorconstructivistischeinzichten. tweeperspectievenopopbrengstgerichtwerkenzijnhetverantwoordingsperspectiefenhetontwikkelingsperspectief(hofman,dijkstra,deBoom,&hofman,2005).inhetverantwoordings-perspectiefligtdenadrukopdeverantwoordingdiedoorscholenmoetwordenafgelegdoverdegerealiseerdeopbrengsten.daarbijgaatdeaandachtvaakuitnaardeleerprestatiesvandeleerlingen,uitgedruktopeenlandelijkestandaard,ofnaarhetrendementvanonderwijsinstel-lingen.deleerprestatiesvandeleerlingenwordenbeschouwdalseindproductenvanhetonder-wijsleerproces,waaropscholenwordenvergelekenenbeoordeeld.deafgelopenjarenheeftditverantwoordingsperspectiefveelaandachtgekregen.
�
opbrengstgerichtwerkengaatechterverderdanhetafleggenvanverantwoording.ditkomttotuitinginhetontwikkelingsperspectiefopopbrengstgerichtwerken.Binnenditperspectiefgevenleeropbrengsteninzichtindesterkeenzwakkepuntenvanheteigenonderwijs,enleverenzegerichteaanwijzingenvoormogelijkeennoodzakelijkeverbeteringeninhetonderwijsleerprocesendeopbrengstendaarvan.wanneerdeleerprestatiesvandeleerlingenaangesteldedoelenennormenvoldoen,ishetzaakomdezeresultatenoverlangeretermijnteborgen.enwanneerdeprestatiesonderdemaatzijn,ishetzaakomaanverbeteringtewerken.inditontwikkelingsper-spectiefzijndeleerprestatiesvandeleerlingennieteeneindproduct,maareentussenproductinhetvoortgaandeonderwijsleerproces.methetoogopbeterlerenmoetditontwikkelingsperspec-tiefdekomendetijdveelmeeraandachtkrijgen. hetonderwijsleerprocesstaatcentraalinopbrengstgerichtwerken.ditproceswordtinfiguur1weergegevenalseenvoordurendeinteractietussenhetonderwijzendoordeleraarenhetlerendoordeleerling.hetlerenvandeleerlingwordtgestuurddoorhetonderwijzendoordeleraarenomgekeerdishetlerendoordeleerlingookvaninvloedophetonderwijzendoordeleraar.hetonderwijzendoordeleraarwordtonderscheideninhetontwerpenvanleseninstructieendeuitvoeringdaarvan.vaakzalhetontwerpvooreengrootdeelgegevenzijndoordemethodewaaruitlesgegevenwordt.deuitvoeringvandeleseninstructiezullendoorgaansovereenkomstvertonenmethetontwerp,maardezezijnuitdrukkelijknietidentiek.tijdensdeuitvoeringkunnenzakenheelandersgaanlopendanvoorafwasvoorzien. aandekantvanhetlerendoordeleerlingwordenleeractiviteitenenleerresultatenonder-scheiden.deuitvoeringvanleseninstructiedoordeleraarleidentotbepaaldeleeractiviteitenbijdeleerlingen,zoalsmemoriseren,toepassen,abstraheren,etc.dezeleeractiviteitendoordeleerlingenkomenmeerofminderovereenmetdedoordeleraarbeoogdeleeractiviteitenbijhetontwerpenenuitvoerenvandeinstructie.deleeractiviteitendoordeleerlingleidentotbepaaldeleerresultaten.ookdezeleerresultatenkomenmeerofminderovereenmetdevoorafdoordeleraarbeoogderesultaten.
figuur1 opbrengstgerichtwerkenenhetonderwijsleerproces
Onderwijzen leraar
Leren leerling
Ontwerp les en instructie
Uitvoering les en instructie
Leer- activiteiten leerling
Leer- resultaten leerling
�
inhetontwikkelingsperspectiefopopbrengstgerichtwerkenzijndeleerresultateneentussen-stapindemonitoringvanhetvoortgaandeonderwijsleerproces.ditisweergegevenmetdepijlenvoorfeedbackinfiguur1.nagegaanwordtofdeleerresultatenvoldoenaandevoorafgesteldedoelen.vervolgensleverendeleerresultateninformatieopoverdevraagofdeleerlingendejuisteleeractiviteitenhebbenondernomen.leerresultatenenleeractiviteitenlevereninformatieopoverdevraagofdoordeleraareeneffectieveuitvoeringaanleseninstructieisgegeven.dewaardevanhetontwerpvanleseninstructiewordtbeproefdopbasisvandeinformatieoverlerendoorleerlingenenuitvoeringvanleseninstructie.inhetontwikkelingsperspectiefvormtdeinformatieoverdeleerresultatenvanleerlingenendedaaraanvoorafgaandeleeractiviteitenhetstartpuntvooreendoorgaandprocesvanbijsturingenverbeteringvaninstructieenbegeleidingdoordeleraar(imants,2003).
OpBreNgsTgerichTwerkeNeNONderwijskuNdigleiderschapopbrengstgerichtwerkeninklasenschoolkomtnietalsvanzelfofviavoorschriftenvandeoverheidtotstand.hetleiderschapinenronddeschool,enmeerinhetbijzonderhetonder-wijskundigleiderschap,speelthierbijeenbelangrijkerol(inspectievanhetonderwijs,2009b).metonderwijskundigleiderschapwordtleiderschapinenronddeschoolbedoelddatvaninvloedisophetlerenvandeleerlingenindescholen.onderwijskundigleiderschapisgerichtophetbeïnvloedenvandevoortgaandeinteractietussenonderwijzendoordeleraarenlerendoordeleerlingmetbetereleerresultatendoordeleerlingenalsdoel.Betereleerresultatenkomentotstanddoorbijsturing,verbeteringenvernieuwingvaninstructieenbegeleidingdoordeleraar. werkenaanbijsturing,verbeteringenvernieuwingvaninstructieenbegeleidingwordthieropgevatalslerendoordeleraarofvoortgaandeprofessioneleontwikkeling.Bijhetverbeterenvandeopbrengstenvanhetonderwijsinscholen,medeopbasisvannieuweinzichteninleren,vakdidactiekeninstructie,nemenconcreteinitiatievenvoorprofessioneleontwikkelingvanlerareneenbelangrijkeplaatsin.onderwijskundigleiderschapisgerichtophetstimulerenenrichtenvandeprofessioneleontwikkelingvanlerarenmethetoogopbeterlerendoordeleerlingen. inhetmottovandezeredewordtgesprokenvaneendoorstartvooronderwijskundigleiderschap.deafgelopenjarenhebbennieuwebenaderingenvanschoolleiderschap,zoalstransformatiefleiderschapengespreidleiderschap(‘distributedleadership’),deaandachtgetrokken.onderwijskundigleiderschapwordtindezebijdrageweercentraalgesteld,endaaromwordtgesprokenvaneendoorstart.Bijdezedoorstartwordtuiteraardgebruikgemaaktvandeinzichteninleidinggevenaanlerenenonderwijzendiedegenoemderecentebenaderingenhebbenopgeleverd.
7
2 ONderwijskuNdigleiderschapeN BeTerlereN
leidiNggeveNdefuNcTieseNTakeNiNeNrONddeschOOlindeschoolvantegenwoordigvindenwehetnormaaldaterleidingwordtgegeven.wesprekenvaneendirecteurvaneenbasisschoolenvaneenalgemeendirecteurvaneengroteencomplexescholengemeenschap.dezealgemeendirecteurgeeftleidingaaneencentraledirectieenaaneengroepafdelingsleidersofteamleidersmetuitgebreideleidinggevendeverantwoordelijk-hedenentaken.maarookineenrelatiefkleineen-opheteerstegezicht-eenvoudigeorganisatiealseenbasisschoolkunnenmeerdereleidinggevendetakenonderscheidenworden,zoalsdebouwcoördinatorendeinternbegeleiderofdevakspecialistmetcoördinerendetaken.tochisdehuidigeinrichtingvanleidinggeveninscholenvanrecentedatum.inhetbasisonderwijswasdefunctievanhoofdderschool,dievelenvanonskennenuitdetijddatwezelfopdelagereschoolzaten,onvergelijkbaarmetdehuidigefunctievandirecteur.endevoormaligerectorvaneenschoolvoorvoortgezetonderwijszouzichmisschienweltweemaalbedenkenalvorenstesolliciterenopdehuidigefunctievandirecteurvaneengrotescholengemeenschap.vooriedereenisduidelijkdatindeafgelopenjarenhetmanagenvandeschooleenveelgrotergewichtheeftgekregeninhetleidinggevenaanscholen.hetkaraktervandefunctieisveranderdvanprimusinterparesnaardirecteur.hetgewichtvanhetleidinggevenenmanagenissterktoegenomen.
dejareN’80innederlandvormendejaren’80vandevorigeeeuweendraaipuntinhetdenkenoverleidinggeveninscholen.indezeperiodekomthetdoordeoverheidgesubsidieerdonderzoeknaarschoolmanagementopgang.inditdecenniumziendenederlandsetijdschriftenvooronderwijsmanagershetlicht:SchoolmanagementenBasisschoolmanagement-nusameninBasisschoolmanagement–zijnopgerichtin1980en1987.mesoisopgerichtin1980.in1983wordendeeersteafleveringenvanhethandboekschoolorganisatieenonderwijsmanagementgepubliceerd.deeersteopleidingenvoorschooldirecteurenkomenindezeperiodevandegrond,eerstvooralgerichtopdesectorvanhetvoortgezetonderwijs.voorschoolleidersinhetbasisonderwijswordenindezetijdallerleikortdurendetrainingenrondspecifiekethema’sverzorgd.eindjaren’80komenookvoordirecteureninhetbasisonderwijsomvattendeopleidingeninbeeld.
deaaNdachTvOOrONderwijskuNdigleiderschapdetoenamevanaandachtvoorhetleidinggeveninscholen,enmeerinhetbijzondervoorhetonderwijskundigleiderschap,heeftmeerderegronden. alseerstekanwordengenoemddatindezelfdeperiodeinnederlanddediscussieopgangkomtover‘deautonomeschool’(nksr,1979).dezediscussiemondtuitinbeleidwaarindevergrotingvanautonomievanscholenenschoolbesturenwordtingezet.eenbelangrijkeover-wegingdaarbijisdatdekwaliteitenopbrengstvanhetonderwijszullentoenemenalsscholenovervoldoendeautonomiebeschikkenomzelfsturingtegevenaanlerenenonderwijzen(vooreenbeknoptesamenvattingvandezeontwikkelingen,zie:onderwijsraad,2008b).dedirecteurvaneenschoolmoetnietalleengoedopdetentpassen.hijmoetleidinggevenaan
�
verbeteringvandeleerresultatenvandeleerlingenenhetonderwijsindeautonomeschool.aanheteindvandejaren’80wordthetinitiatiefgenomenvoordoordeoverheidbekostigdopleidenvanschoolleidersinhetbasisonderwijs. detweedetendensisdetoenemendeaandachtvoorschooleffectiviteiteneffectieveinstruc-tie,medeopgrondvanamerikaanseenBritsepublicaties.metnameinnoord-amerikawordenmodellenontwikkeldomderelatieteonderzoekentussenschoolleidergedragenleerresultatenbijleerlingen(Bossert,dwyer,rowan,&lee,1982;leithwood&montgomery,1982).kenmerkendvoordezemodellenendedaaropgebaseerdeonderzoekenisdatdeinvloedvandeschool-leiderophetlerenvanleerlingenindirectverloopt,viafactorenindeklasendeschool.ineenrecenteinternationaleoverzichtstudie(leithwood,day,sammons,harris&hopkins,2006)schat-tentoonaangevendeamerikaanseenBritseonderzoekersdatdeschoolleiderviadezeindirecteinvloedbepalendisvoorongeveer5tot7procentindeleerprestatiesvandeleerlingen.innederlandwordtdooronderzoekersopgrondvanbinnen-enbuitenlandseonderzoeksresultatenverschillendgedachtoverhetbelangvandeschoolleidervoordeleerresultatenvandeleerlingen.ditlaatonverletdatdegroeiendeaandachtvoordeeffectiviteitvanschooleninstructieeensterkeimpulsheeftgegevenaandestudieenontwikkelingvanhetonderwijskundigleiderschapindeschool.mededaardoorstaatonderwijskundigleiderschaprecenthoogopdebeleidsagenda(verboon&Zwart,2007;inspectievanhetonderwijs,2009b). verbeteringenindeleerresultatenvanleerlingenenhetonderwijskrijgengestaltebinnenonderwijsvernieuwingen.vernieuwingvanhetonderwijsiseenenormbreedterrein,zevarieertvanheelconcreteverbeteringenindeklasombetereleerprestatiesterealiseren(vernooy,2008),totnationaleofprovincialeontwikkelingendieuitgaanvanglobaleideeënals‘veranderingalsdeenigeconstante’,ofweldevoortdurendedrijfveertotwerkenaanbetereopbrengsteninrelatietotmaatschappelijkevraagstukken(fullan,2008).hetisdaarnaastookeenbreedterrein,omdatvernieuwingenopallerleiniveausgeïnitieerdkunnenworden:binnendeschool,regionaal,ofdoordelandelijkeoverheid. omwatvoorvernieuwinghetookgaatenwiehetinitiatiefookneemt,vanafdejaren’80wordtaandeschoolleidereencentraleroltoegekendbijhetwelslagenvandevernieuwingenindeklasendeschool.erverschijnenpublicatiesvanallerleiaard,nationaaleninternationaal,opditterrein.eenconstantedaarinisdeaandachtvoordeinvloedvanhetleiderschapinenronddeschoolophetvernieuwenvanonderwijs,gerichtophetbeterlerendoordeleerlingen,metspecialeaandachtvoorderolvandeschoolleider.ditishetthemawaarhetindekernvanonderwijskundigleiderschapomgaat.
kriTischediscussiesOverleidiNggeveNiNschOleN
schOOlMaNageMeNTeNBureaucraTie ‘ikhebhetergdrukopschool.datisnieterg,wantdaarhebikvoorgekozen.hetiswel
vervelenddatdeministerdescholendeafgelopenjarenzoindekouheeftlatenstaan.stapelsformulieren-vandaagwordtditbeweerd-morgendat.alszwarestimuleringsschoolmoestenweschooltijdeninleveren.overspannencollega’s.collega’skregeneenandererechtspositieindeschool.hoofdenvankleuterscholenverlorenhethoofdschap.inspecteursdieoveronbelangrijkezakenvalleninverbandmethetschoolwerkplan.onsbevoegdgezagwilwetenhoeveelurenwewerkenperweek,tienminutenhiervoor-twintigminutendaarvoor.vandatsoortdingenwordikafentoezoverschrikkelijkmoe…’(imants,1987,p.700).
9
enkeledetailsdaargelatenzouhethierweergegevenfragmentheelrecentopgetekendkunnenzijnuitdemondvaneenschoolleiderinhetbasisonderwijs.tochdateertditauthentiekefragmentvanhalverwegedejaren’80,dushetismeerdan20jaaroud.meteenteamleidseonderzoekersvoerdenwijtoenonderzoekuitnaardedoelmatigheidsbelevingvanlerarenenschoolleidersinbasisscholenmetbehulpvanvragenlijsten(imants&deBrabander,1996).eénvandeschoolleidersdiedevragenlijstterugstuurdevooreenonderzoeknaardoelmatigheids-verwachtingvanlerarenenschoolleiders,schreefspontaandebovenstaandereactiebijdeingevuldevragenlijst.eenkleinetienjaarlaterwasvergelijkbarekritieknogsteedstehoren.uitonderzoekvanstoel(1994)bleekdatschoolleidersweinigaanonderwijskundigleiderschaptoe-kwamen,omdatzezoveelaandachtmoestenbestedenaanalgemenemanagementtaken.recentiserregelmatigkritiektehorenopdezwaartevandemanagementstructurenende‘papieren’verantwoordingsdrukinhetonderwijs(onderwijsraad,2004). voorgaandekritischeopmerkingenhebbenvooralbetrekkingopdebureaucratischeaspectenvanschoolmanagementtaken.denoodzaakvanonderwijskundigleiderschapstaathiermeenietterdiscussie.deredenomertochaandachtaantegeven,isdatzelatenziendatbijalleontwikkelingenrondhetschoolmanagementjuisthetonderwijskundigleiderschapmoeizaamgestaltekrijgt.alleontwikkelingeninhetschoolleiderschapvandeafgelopen25jaartenspijt,isonderwijskundigleiderschapinscholeninveelgevallennognietvolwaardiguitdeverfgekomen.ditheeftooktemakenmetenkelemisvattingenoveronderwijskundigleiderschapdieinhetvervolgaandeordezullenkomen.erisopditpuntnogveelwerkteverzetten,zowelindepraktijkeninenrondscholen,alsinontwikkel-enonderzoekswerk.daartoemoeteerstdevraagbeantwoordwatnupreciesonderwijskundigleiderschapis,wiezichermeebezighouden,enhoehetwerkt.
10
3 ONderwijskuNdigleiderschapiNeN rONddeschOOl
ONderwijskuNdigleiderschapalsrOliNeNrONddeschOOlmanageriseenformelefunctiebinnendeorganisatie.hetiseenfunctiewaarindemanagerformeleverantwoordelijkheiddraagtvoorhetfunctionerenvaneenorganisatieofonderdeeldaar-van.leideriseenrolindeorganisatie.leidersoefeneninvloeduitopledenvandeorganisatieengevendirectofindirectsturingaanprocessenindeorganisatie.leiderschapinenronddeschoolwordtonderwijskundigleiderschapwanneerhetleiderschapisgerichtophetoptimaliserenvanhetonderwijsleerprocesindeschool,enwanneerdaartoeinvloedwordtuitgeoefendopdeinteractietussenhetonderwijzendoordeleraarenhetlerenvandeleerling.onderwijskundigleiderschapisgerichtophetlerenindeschoolendeopbrengstenvanleren.hierbijgaathetindeeersteplaatsomhetlerenvandeleerlingen.inhetverlengdedaarvangaathetevenzeeromhetlerenvanleraren,schoolleidersenalleanderebetrokkenenbijdeschool. eriseensterkeverbondenheidvanschoolmanagementenonderwijskundigleiderschap:hetbehoorttotdetaakvandeschoolleideromonderwijskundigleidertezijn.debelangrijksteredendaarvoorisdatdeschoolleidereensleutelrolvervultinhetwaarmakenvandemaatschappelijkeopdrachtvandeschool:hetgoedlerenvandeleerlingen.schoolleidersvanbasisscholen,endeafdelingsleidersenteamleidersinvo-scholenenroc’s,speleninhetonderwijskundigleiderschapeencentralerol.onderwijskundigleiderschapbeperktzichechterniettotdeschoolleider,afdelingsleiderofteamleider.onderwijskundigleiderschapkanenmoetzichvoordoeninallelagenvanhet‘onderwijsgebouw’.
ONderwijskuNdigleidereNfuNcTieiNdeschOOlindepraktijkishetverschiltussenschoolmanagementenonderwijskundigleiderschapiedereenwelbekend.immers,iedereenkentweléénofmeerschoolleidersdieformeeldemanagerzijnvanhunschool,maardienietinpositievezinalsonderwijskundigleideroptreden.enomgekeerdkentiedereenooklerarendiegeenformeleverantwoordelijkheidhebbenvoordeschoolofdeafdelingwaarinzewerken,maardiebinnenhunschoolofafdelingwelalssterkonderwijskundigleideroptreden.indeinternationaleliteratuurwordtinditverbandgesprokenvanteacher leadership(vooreenoverzicht,zie:imants,sleegers,krüger&witziers,2000).teacherleadershipbiedtallerleipositievemogelijkhedenvoorverbeteringvanhetonderwijsenhetlerenvandeleerlingen.versterkenvanteacherleadershipkentmeerderehakenenogen,enmoetmetbeleidwordeningevuldindeschool.innederlandzijnderecentgestartemasterprogramma’s‘learningandinnovation’gerichtophetontwikkelenvanonderwijskundigleiderschapdoordeleraarindeschool.eenandervoorbeeldvanhetontwikkelenvanteacherleadershipisdescholingvanbasisschoollerarentotrekenspecialistindeschool(vooreendiscussie,zie:imants,2004).teacherleadershipmagnietverwardwordenmetmiddenmanagement.leidendelerarenoefenenhunleiderschapuitopbasisvanspecifiekekwaliteitenalsleraar,ennietopbasisvaneenformelefunctieenverantwoordelijkheid.
��
cOMMuNicaTieNeTwerkeNiNBasisschOleNinonderzoeknaarisolementvanlerareninbasisscholenzijnnetwerkengemaaktvandecommunicatieindeschool,meerinhetbijzondervancommunicatieoverhetonderwijsendeleerlingen(Bakkenes,deBrabander&imants,1999).inhetonderzoektroffenwenietalleenverschilleninisolementaantussenleraren.wevondenookgeïsoleerdeschoolleiders.geïsoleerdeschoolleiderskwamennietalleenvoorinscholenmetweinigcommunicatieoverlerenenonderwijzen,maarookinscholenmetveelcommunicatie.indatlaatstegevalwarenlerarendecentraleschakelsinhetnetwerk(imants,deBrabander,&Bakkenes,1996).
spreidiNgvaNleiderschapeenmogelijkheidisookomleiderschaptebeschouwenalskenmerkvandeorganisatie.leider-schapalsrolindeschoolwordtopallerleiplaatseninenronddeorganisatieingevuld(imants,etal.,2000).leiderschapkanuitgaanvanuiteenlopendeactoreninenronddeschool,zoalsdirectieendirectieleden,lerarenenteamsvanleraren,ouders,administratievemedewerkers,etc.vervolgenskanditleiderschapviauiteenlopendekanalenenwerkveldenvaninvloedzijnophetlerenvandeleerlingen.inrecentonderzoeknaardistributed leadershipkomendeinzichtenuiteerdere,quabenaderinguiteenlopende,onderzoekenbijelkaar(leithwoord,2007).leithwoodetal.(2006)vattenderesultatenalsvolgtsamen.(1)erdoenzichbinnenscholenverschillendepatronenvoorvanverspreidingvanleiderschapendezepatronenverschillenineffectiviteit.(2)hettotaalaanleiderschapheefteengrotereinvloedopdeschoolenhetlerenvanleerlingenalshetwijdverspreidisoverschoolleider,middenmanagers,leraren,teams,ouders,bovenschoolseinstantiesenleerlingen.
delOcaTievaNONderwijskuNdigleiderschaphetkanheelverstandigzijnomderolvanonderwijskundigleiderschapeensterkaccenttegeveninspecifiekefunctiesentakenbinnendeschool,doorgaansinmanagementfunctiesenstaftakendichtbijhetonderwijsleerproces.daarmeewordenstructurelevoorzieningeningebouwdindeschoolvoorhetsturenvaneffectieveonderwijsleerprocessenenvoorhetstimulerenvangoedonderwijsenoptimaallerenvandeleerlingen.erontstaatechtereenprobleemwanneerdezestructurelemaatregelsamengaatmetdegedachtedatonderwijskundigleiderschaphiermeevoldoendegeborgdis,endatandereninenronddeschool,bijvoorbeelddealgemeendirecteur,debovenschoolsmanagerenbestuurder,zichnunietmeermetonderwijskundigleiderschapbezighoeventehouden.onderwijskundigleiderschapwordtdangereduceerdtoteenspecifiekeengeformaliseerdefunctieoftaak.echter,leiderschapisnieteenfunctieoftaak.leiderschapiseenroldievervuldwordtinenronddeorganisatie.onderwijskundigleiderschapdoetzichvoorinentussenallelagenvandeorganisatie.onderwijskundigleiderschapgaatevenzeeruitvandehoogstebestuurderdieeenbeslissingneemtovereenomvangrijkeinvesteringofbestuursbreedprojectindescholen,alsvandeleraardieopdewerkvloerdekarvaneenspecifiekevernieuwingtrekt.
��
leiderschapalsiNTeracTiefprOcesleiderschapiseeninteractietussenmensenmetverschillendepositiesenverantwoordelijkhedenindeorganisatie.leiderschapisnieteeneenrichtingsverkeervanleidernaarvolgers.hetleider-schapvandedirecteurwordtdoordedirecteurgestaltegegeven,enhetleiderschapvandedirecteurkrijgtgestaltedoordeeisendiedelerarenenanderebetrokkenenindeschoolaanhetdirecteurschapstellen,doordeverwachtingendiezevanhundirecteurhebben,endoordemanierwaaropzehundirecteurindedagelijksepraktijkwaarnemen.alsresultaatvanditallesinteracterenlerarenvanuithuneigenactiviteitenmethundirecteur.
deiNeffecTieveONderwijskuNdigleidereenschoolleiderwordtaltijdalsleiderwaargenomen,ookalsdeschoolleiderzichnietalsleidergedraagt.deschoolleiderzendtnaardelerarenenanderebetrokkeneninenronddeschoolaltijdeenboodschapuitoveronderwijzenenleren,ookalsdezeschoolleiderweinigofgeendirectebemoeienismethetonderwijsindeschoolvertoont.deschoolleiderineen‘familieschool’(staessens,1989)kantoestaandatindeonderbouwvandebasis-schooloudersnahetofficiëlebeginvandelesnogeenkwartieroflangerdeaandachtvandejufblijvenopeisen,terwijldeleerlingendoelloosachterhuntafeltjeshangen,ennaeentijdjeonrustigdoorelkaargaanlopen.deboodschapdiewordtuitgestraaldisdatdegoedesfeervoordeoudersbelangrijkergevondenwordtdandeeffectieveleertijdvandeleerlingen,terwijldittocheenheelbepalendefactorisvoorgoedeleerresultaten!lerareninhetvoorbeeldkunnenuiteenlopendebetekenissentoekennenaandesituatie.dezekun-nenvariërenvanbevestigdwordeninhuneigenbelangaangezelligheidengoedesfeer,totaangebrekaansteunervarenomaanditvermorsenvankostbareeffectieveleertijdeeneindtemaken.
metanderewoorden:ergaataltijdeffectuitvanhetgedragvandeschoolleideroponderwijsenlerenindeschool,ookwanneerditgedragbestaatuitogenschijnlijkgeenonderwijskundigleiderschap.hetgeenzichtbareaandachtgevenaanhetlerenvandeleerlingenenhetonderwijsindeschooldoordeschoolleideriseenvormvanonderwijskundigleiderschap.hetisonderwijs-kundigleiderschapmeteenongelukkigeinvloedoponderwijsenlerenindeschool.
13
4 keNMerkeNvaNONderwijskuNdig leiderschap
deiNdirecTeiNvlOedvaNONderwijskuNdigleiderschapOpheTlereNvaNleerliNgeN
indevroegejaren’80zijntweemodellenvoordeinvloedvandeschoolleiderophetlerenvanleerlingengepubliceerddoorleithwoodenmontgomery(1982)enBossert,dwyer,rowanenlee(1982).kenmerkendvoorbeidemodellenisdeindirecteinvloedvandeschoolleiderophetlerenvanleerlingen.inhetmodelvanleithwoodenmontgomeryverlooptdeinvloedvandeschoolleiderviaklas-enschoolfactoren.dezemodellenhebbenaandebasisgestaanvanveelonderzoeknaaronderwijskundigleiderschap.opbasisvanonderzoeknaareffectieveinstructieeneffectievescholenwordteenaantalactiviteitenvooronderwijskundigleidersonderscheidendiedirectopdeinteractietussenleerlingenleraarinhetonderwijsleerprocesbetrekkinghebben,enwaarmeebelangrijkeklas-enschoolfactoreninkaartwordengebracht.dezeactiviteitenkunnenalsvolgtwordensamengevat(krüger,witziers,sleegers,&imants,1999):
- benadrukkenleerlingenprestaties,stellenvanhogeverwachtingenaanleerlingen- benadrukkenbelangvanbasisvaardigheden- bemoeienismetonderwijsmethoden- coördinerenvanonderwijsprogramma’s- regelmatigevaluerenvanvoortgangleerlingen- ondersteunenenbegeleidenvanleraren(klassenbezoek,coaching,collegialeconsultatie)- creërenvaneenordelijkenoplerengerichtklimaat,beschermeneffectieveleertijd
ookinrecenteonderzoekenkomendezeactiviteitenvanschoolleidersregelmatigterugalsvoorwaardevooreffectieveinstructieenhetverbeterenvanleerresultatenvanleerlingen(vernooy,2008).
seveNsTrONgclaiMsnaasthetbeïnvloedenvanleerprestatiesvanleerlingeniseenbelangrijkaspectvanonderwijs-kundigleiderschaphetontwikkelenvandecapaciteitindeschoolomovereenlangereperiodeconsequenttewerkenaandeverrijkingvandeschoolendeklasalsleeromgeving.inopdrachtvanhetengelseNational College for School Leadershipzijnderesultatenvaneengrootaantalonderzoekenopbeideterreinendooreengroepvooraanstaandeonderzoekersrecentbijelkaargebracht,onderdetitel:Seven strong claims about successful school leadership(leithwood,day,sammons,harris&hopkins,2006).ookindezegrootschaligereviewwordtsuccesvolschoolleiderschapbesprokenintermenvandeindirecteinvloedvanschoolleidersophetlerenvandeleerlingen.hetonderzoekkomttotdevolgendezevenkrachtigeuitsprakenoversuccesvolschoolleiderschap.
��
1. alshetgaatomlerenvanleerlingenkomtschoolleiderschapopdetweedeplaatstenopzichtevaninstructieindeklasenhetwerkvandeleraar.verschillentussenscholeninleerprestatiesvanleerlingenwordennaarschattingvoor30procentverklaarddoordeinvloedvanklassenfactoren.schoolfactorenverklaren12-20procentwaarvaneenderdedeeltotdehelftvoorrekeningkomtvanleiderschap(5-7procent).wanneereenschool-leidergeschiktecompetentiesinzetindeschoolkanditleidentoteenwinstvan10percentielpuntenoptestresultatenvanleerlingen.continuïteitinhetschoolleiderschapheefteengrooteffectopvoortgangvanvernieuwingeninscholen.
2. Bijnaallesuccesvolleleidersbouwenopeenzelfderepertoirevanleiderschapspraktijken(ziekader).dezesuccesvollepraktijkenvanschoolleiderszijngerichtophethelpenvanlerarenbijhetverbeterenvanhuntaakuitvoering.dezetaakuitvoeringdoorlerarenwordtbepaalddoorhunopvattingen,waarden,motivatie,enkennisenvaardigheden.daarnaasthangtdetaakuitvoeringookafvandewerkconditiesindeklasendeschool.
3. deresponsiviteitvanschoolleidersvoordeomgevingwaarinzijwerkenbepaaltdewijze waarop deschoolleidersdezeleiderschapspraktijkentoepassen(niet:ofzijdezetoepassen).succesvolleschoolleiderslatenzichnietdicterendoordeomgeving.Zijzoekeneenbijdeomgevingenbijdeeigenschoolpassendevormominvullingtegevenaandezepraktijken.
4. schoolleiderslevereneenindirectebijdrageaanonderwijzenenlerendoorhuninvloedopmotivatie,betrokkenheidenwerkconditiesvanleraren.Zijhebbenaandachtvoordemediërenderolvanemoties.
5. eersteaanwijzingenzijngevondendatpatronenvanverspreidingvanleiderschap-‘distributedleadership’-verschillenvertonenineffectiviteitbijhetlerenvanleerlingen.
6. hettotaalaanleiderschapinenronddeschoolheefteengrotereinvloedopdeschoolenhetlerenvanleerlingenalshetwijdverspreidis(schoolleider,middenmanagers,leraren,teams,ouders,bovenschoolseinstanties,leerlingen);ookbijdezeuitspraakgeldtdatermomenteelnogsprakeisvaneensmalleempirischebasis.
7. eenbeperktaantalpersoonlijkeeigenschappen(ziekader)verklaartveelvariatieindeeffectiviteitvandeleider(ookhiergeldtdatvoorzoverhetonderzoekinscholenbetreft,ersprakeisvaneensmalleempirischebasis).
succesvOlleleiderschapsprakTijkeN
+ ontwikkelen van een visie en aangeven van richting: ontwikkelengedeeldevisie;stimulerenacceptatiegroepsdoelen;uitdragenhogeverwachtingen
‘performance’+ begrijpen en ontwikkelen van mensen: voorzieninindividuelesteunenbelangstelling;versterkenvanintellectueleontwikkeling;
voorlevenvanwaardenengedrag+ ontwikkelen en herinrichten van de organisatie: stimulerenvancultuurvansamenwerking;‘restructuring’en‘reculturing’;ontwikkelen
productieverelatiesmetoudersengemeenschap;verbindenschoolmetmaatschappij+ leidinggeven aan het onderwijsprogramma: plaatsenvangoedelerarenopjuisteplek;voorzieninondersteuningvoorleraren;
monitorenvanonderwijsleerprocesenprocesseninschool;afschermenvanlerarentegenstorendeinvloeden
��
persOONlijkeeigeNschappeN
+ verwachtingdattaakmetsuccesuitgevoerdkanworden(self-efficacy)+ openmindenbereidvananderenteleren+ eerderflexibeldandogmatischbinnengegevensysteemvankernwaarden+ vasthoudendaanhogeverwachtingenaanleraarovermotivatie,betrokkenheid,enlerenen
aanpresterenvanallen+ veerkrachtigenoptimistisch
werkMOdelvOOrONderwijskuNdigleiderschapdeinhetvoorgaandebeschreveninzichteninonderwijskundigleiderschapensuccesvolleider-schapwordennusamengevatineenwerkmodel(figuur2).hetwerkmodelgaatuitvanhetin1982doorleithwoord&montgomeryvoorgesteldemodel,engeeftdaaraanopvierpunteneennadereuitwerking(imants,2009).alseerstezijnhethandelenvandeleraarendewijzewaaropdeleraarzichzelfpositioneerttenopzichtevanvernieuwingencentraalgeplaatst.inhetmodeluit1982wordtdeleraarnietafzonderlijkgenoemd.vervolgenswordtgesprokenoverdestrategieënenhetgedragvanalleonderwijskundigleidersinplaatsvanschoolleiders.alsderdewordtdeinteractietussenschoolfactorenenklassenfactoreningevoerd,waarbijdeleraareenmediërenderolvervult.inhetoorspronkelijkemodelisergeeninteractietussenklas-enschoolgerelateerdefactoren.totslotzijnderelatiestussendeonderdelenweergegevenalswederzijdserelaties,inplaatsvaneenzijdigeinvloedsrelaties‘vanlinksnaarrechts’.
figuur2 onderwijskundigleiderschap
strategie / gedrag onderwijskundig leider
school-gerelateerde factoren
handelen/positionerenleraar
klas- gerelateerde factoren
leeractiviteitenen leerresultaten leerlingen
��
hetwerkmodelgeefteenveelcomplexeresituatieweerdanhetoorspronkelijkemodeluit1982.dezetoenameincomplexiteitzougezienkunnenwordenalseenteleurstellendeopbrengstvanjarenvanonderzoek.hetwerkvanschoolleiderlijkteropdezemanieralleenmaarmoeilijkeropteworden.desloganvaneenbekendefiscaleinstellinginhetland-‘makkelijkerkunnenwehetunietmaken’-gaathierbepaaldnietop.opbasisvandeonderzoekenvandelaatstedecenniawordtsuccesvolonderwijskundigleiderschapwelveelbetermogelijk,zonderdathetdaarmeemakkelijkerwordt.hetwerkmodelpoogthiertoeconcretehandvattenaantereiken.
dewijzewaarOpONderwijskuNdigleiderschapvaNiNvlOedisBelangrijkeaanwijzingenvoordewijzewaaroponderwijskundigleiderschapvaninvloedis-ofwel,dewijzewaaropbovenstaandemodelwerkt-wordengeleverddooronderzoekvanfirestone&wilson,datreedsin1985werdgerapporteerd.deuitkomstenzijnlateropuiteenlopendewijzebevestigdenverrijkt.ditonderzoeklaatziendatdeschoolleidereenbreedscalaaantechniekenenhulpmiddelenterbeschikkingstaatominvloeduitteoefenenophetonderwijsleerproces.indekernvandezaakgaathetomdeeerderbesprokendirectophetonderwijsleerprocesgerichteactiviteitenvanonderwijskundigleiders.daaromheenzijnaspectenvanevaluatieenkwaliteitszorg,personeelsbeleid,beheerentoekennenvanfaciliteiten,professionalisering,planningencurriculumontwikkeling,beleid-enbesluitvorming,vanbelang. aldezeaspectenbijelkaarwordendoorfirestone&wilson(1985)linkagesgenoemd,hiervertaaldmetsturingsinstrumenten.dezesturingsinstrumentenzijnvanbureaucratische,cultureleeninterpersoonlijkeaard.kenmerkendvoorscholenisdatvangeenvandezesturingsinstrumenteneengroteinvloeduitgaatophetonderwijsleerproces.omnu,ondankshetontbrekenvansterkesturingsinstrumenten,tochgerichtsturingtekunnengevenaanhetonderwijsleerproces,moetdeschoolleidereenbreedscalaaanuiteenlopendesturingsinstrumentengedurendeeenlangereperiodeallemaalindezelfderichtinglatenwerken.dezwakkeeffectenvandeafzonderlijkeelemententellenbijelkaaropengaanelkaarversterken.ertreedtsynergieop. eenvoorwaardeisdatdeschoolleiderzorgdraagtvooralignment.daarmeewordtbedoeldhetgegroepeerdinéénrichtingwerkenvanmeerderevandezesturingsinstrumenten.dezeziens-wijzeopdeuitoefeningvaninvloeddoorschoolleiderskanmeerinhetalgemeenoponderwijs-kundigleiderswordentoegepast.vooreeneffectievecombinatievansturingsinstrumentenenalignment,eneenintegraletoepassingdaarvan,moetdeonderwijskundigleiderbeschikkenovereenhelderencompleetbeeldvanhetfunctionerenvandeschoolendeeigenplaatsenroldaarbinnen(imants,1996,1999).dezecognitieveaspectenvanleiderschapliggenmedeaandebasisvaneffectiefonderwijskundigleiderschap(wassink,sleegers,&imants,2003).
17
5 dewerkiNgvaNONderwijskuNdig leiderschap
keNNisiNrijTjes;deschijNvaNprakTischewaardehetisnietongebruikelijkdatkennisovereffectiefwerkenenvernieuweninscholendevormaanneemtvanrijtjesmetdaarinopgesomddefactorendievoorwaardelijkzijnvoorhetrealiserenvaneenbepaalddoel.dezerijtjeskunnendoorhunogenschijnlijkeeenvouddesuggestiewekkenvandirectepraktischewaarde.Zesuggererendathetgewensteeffectzichalsvanzelfzalvoor-doenalsdegenoemdefactorenindeschoolgerealiseerdworden,endatelkvandegenoemdefactoreneeneigen,uniekeffectheeftophetnagestreefdedoel.
saMeNwerkiNgalscONdiTievOOrBeTerlereNsamenwerkingtussenlerarenwordtinveelrijtjesgenoemdalseenconditiediebevorderendwerktvoorinvoeringvaninnovatieenprofessioneleontwikkelingvanleraren.dusalsdelerareninhetteamgaansamenwerken,danzalhetonderwijsverbeteren.echter,omhetlerendoorleerlingenteverbeterenmoeterdaadwerkelijkaanhetonderwijsgewerktworden.samenwerkenmetcollega’sisdaarbijminstensbehulpzaam,enwellichtnoodzakelijk.maardesamenwerkingalszodanigzorgtnietvoorhetbeterlerenvandeleerlingen.nietalleensamenwerking,maarverschillendeconditiesinhunonderlingesamenhangmoetenopdejuistemaniergestaltekrijgenomeengunstigeuitwerkingtehebbenophetbeterlerenvandeleerlingen.alsderdespeeltookdekwaliteitvandesamenwerkingeenbelangrijkerol.samenwerkingwordtnogweleensverwardmettaakverdeling.
alsmetdekennisdieinderijtjesligtvervatwordtgewerktvanuitdetweehiervoorgenoemdesuggesties,danwordthetwerkenaanbeterlerenenvernieuwingvanhetonderwijseenvoudigervoorgestelddanhetinwerkelijkheidis(vanderBolt,studulski,vandervegt,&Bontje,2006;fullan,2008).werkenaanvernieuwingwordtdangereduceerdtoteenafvinkoefening,erissprakevanoppervlakkigeinvoering.hetgevolgisdatdeinderijtjesbeslotenkennishaarpraktischewaardeverliest.degenoemdesamenwerkinguithetvoorbeeldblijfteenlegehuls,zekrijgtnaenigetijdeenroutinematigeinvulling,enverdwijntweerenigetijdlateruithetbeeldvandeschool,waarmeededuurzaamheidvandevernieuwinginhetgedingis.
vOlgehOudeNveraNderiNgeNONTwikkeleNvaNcapaciTeiTvOOrveraNderiNgomduurzameveranderingendiepeinvoeringvannieuwewerkwijzeninklassenenscholenterealiseren,isindeschoolontwikkelingvanverandercapaciteitnodig(sleegers,geijssel,&vandenBerg,2002).indezeredewordtverandercapaciteittoegespitstophetvermogenindeschoolomtelerenopbrengstgerichttewerkenenomconcretegedragsveranderinginhetonderwijsleer-procesingangtezettenengaandetehouden.hettweedeaspectvandeverandercapaciteitindeschoolishetonderwijskundigleiderschapinenronddeschool.devraag:‘hoewerktonder-wijskundigleiderschap?’wordttoegespitstopdewijzewaaroponderwijskundigleiderschapkanbijdragenaandoelgerichtenduurzaamlerendoorlerarenenveranderenvanonderwijsgedragindeschool,metalsopbrengsthetbeterlerendoordeleerlingen.
��
vierwerkzaMeBesTaNddeleNvOOrOpBreNgsTgerichTONderwijskuNdigleiderschap
voorgaandevraagwordtuitgewerktvanuitdeveronderstellingdatbinneneenstrategievoorlerenengedragsveranderingdoorleraren,metalsopbrengstbeterlerendoorleerlingen,altijdsprakeisvaneenaantalwerkzamebestanddelen.werkzamebestanddelenvooropbrengstgerichtonder-wijskundigleiderschapleverenaanwijsbaarenbijuitstekbijdragenaanhetbeoogdelerenendegedragsveranderingdoordeleraren(imants&oolbekkink,2009).dezewerkzamebestanddelenmoetendaarominelkestrategievanonderwijskundigleidersaandachtkrijgen,omdestrategieeengewensteffecttelatensorterenophetlerendoordeleerlingen. hetdoelvanopbrengstgerichtwerkenindeschoolisomeenbijdrageteleverenaanhetrealiserenvanopbrengsteninhetlerenvanleerlingendievanmaatschappelijkewaardezijn.daarommoethetlerenvanleerlingenindeschoolgerichtwordenvanuiteenmaatschappelijkevraag.dezeopbrengsteninhetlerenvandeleerlingwordengerealiseerdinhetonderwijsleer-proces.decapaciteittotduurzaamverbeterenenvernieuwenvanhetonderwijsmoetwordenopgebouwdvanuitditonderwijsleerproces.Bijopbrengstgerichtwerkenzijndeleerresultatenvanditonderwijsleerprocesbijdeleerlingennietheteindpuntvanhetproces.dezeleerresultatenvandeleerlingenleverendeinformatieopbasiswaarvanaanverbeteringenvernieuwingvanhetonderwijswordtgewerkt.hetlerendoordeleerlingligtaandebasisvanhetlerendoordeleraar.ditcyclischprocesvanwerkenaanendenkenoveronderwijzenenlerenmoettengrondslagliggenaanhetlerenenwerkenvandeleraren.ermoetsprakezijnvanwerkendlerenenlerendwerken.samengevatzijndevierwerkzamebestanddelenvooropbrengstgerichtwerkenvolgenshetmodelvooronderwijskundigleiderschap:- hetlerenindeschoolrichtenvanuiteenmaatschappelijkevraag- hetopbouwenvandecapaciteittotverbeterenenvernieuwenvanuithet onderwijsleerproces- cyclischwerkenendenkenvanuitdebeoogdeengerealiseerdeopbrengsten- werkendlerenenlerendwerken.
19
richTeNvaNuiTMaaTschappelijkevraageNverwachTiNg
vanuitdemaatschappijwordenvoorhetlerenvanleerlingenuiteenlopendedoelengeformuleerd,enaanhetonderwijswordentegenstrijdigeverwachtingengesteld.onderwijsmoeténjongemensenvoorbereidenopdeelnameaanallerleivernieuwingendiezichindemaatschappijvoordoen,énbijdragenaanhetconserverenvanbelangrijkgeachtemaatschappelijkewaardenenkennisstructuren.onderwijsmoeténeenomgevingvormenvoordepersoonlijkegroeivanindividueleleerlingentotuniekevolwassenen,éneenbijdrageleverenaanmaatschappelijkeopbrengstenzoalseenvoldoendegekwalificeerdeberoepsbevolking.
prOducTiviTeiTeNrealisereNvaNMaaTschappelijkewaardevanuitdemaatschappijwordteenveelheidaanconcreteeisengesteldaandeproductiviteitvanhetonderwijs.dezeeisenkunnenbetrekkinghebbenopeffectiviteit,efficiëntieenrendement.effectiviteitbetreftbijvoorbeeldhetdaadwerkelijkbereikenvandeeindtermendooralleleerlingen,enleerlingenvoorbereidenopeenvervolgopleidingenlevenslangleren.eenhoogrendementbetreftdeeisdatgeenvandeinstromendeleerlingenzonderdiplomadeschoolzalverlaten.gegevendeeindigheidvandemiddelendievanuitdemaatschappijaanonderwijsbesteedworden,moetenlerarenenscholenhetonderwijsefficiëntinrichten. effectiviteit,rendementenefficiëntieliggennietalsvanzelfinelkaarsverlengde,integendeel.dedrukomeenhoogrendementtehalenkandeneigingindehandwerkenomdenormendiedeeffectiviteitbepalenmeteenzekeresoepelheidtehanteren.hetzogenaamdeleerstofjaar-klassensysteemdatvormheeftgekregenindetijdvandeindustriëlerevolutie,druktdenoodzaaktotefficiëntietreffenduit.doorinhetoogspringendeverschijnselenalszittenblijven,schooluitvalenafstroomleverthetleerstofjaarklassensysteemtevenshetbewijsdateenefficiënteinrichtingvanhetonderwijseerdergrenzensteltaandeeffectiviteitenhetrendementvanhetonderwijs. deeisendievanuitdemaatschappijgesteldwordenaanhetproducerenvanzakenvanmaatschappelijkewaardedoorhetonderwijs,vertonenmeerderetegenstrijdigheden.Binnenscholenenklassenmoetenuitvoerbareenbetaalbareoplossingengevondenwordenomaandezetegenstrijdigeeisenhandenenvoetentegeven.detegenstrijdighedenindezeeisenbiedendenoodzaakendemogelijkheidtothetmakenvaneigenkeuzesdoorscholenenschoolbesturen.hetonderwijskundigleiderschapinenronddeschoolmoethierineencentralerolvervullen.
prOducTieveiNzeTvaNMiddeleNiNschOleNeengrootdeelvandepubliekemiddelendieaanonderwijswordenbesteed,wordtuitgegevenaanpersonelekosten.invergelijkingmetveelanderesectorenenhetbedrijfslevenzijndekostenvoortechnologischeaspecten(methoden,leermiddelen,inrichtingschoolenklas,etc.)relatieflaag.tochwordeninvesteringsbeslissingeninscholenvaakgenomenzondereenmeetbareopbrengsttebenoemenvandenieuwetechnologieinhetlerenvanleerlingen.vaakwordeninvesteringsbeslissingeninscholengenomenzondereenscherpeafwegingwelkeleeropbrengstenvanhetonderwijsdoordezeinvesteringmoetenverbeteren,hoedezeverbeteringenzichtbaarwordeninbeterlerenenbetereleerresultatendoordeleerlingen,enwateengoedestrategieisomdenieuwetechnologieopbrengstgerichtengefaseerdintevoeren.
20
MaaTschappelijkeBeeldeNvaN‘degOedeschOOl’naastdezeinhoudelijkedoeleneneisenwordenervanuitdemaatschappijookverwachtingengesteldaandevormgevingeninrichtingvanhetonderwijs.onderwijsiseenverschijnselmeteeneeuwenoudegeschiedenis,enhetberoepvanleraarkenteenlangehistorie.indezelangehistoriezijngeïnstitutionaliseerdebeeldenontstaanvanwatgoedonderwijsengoedlerenis.ingrotelijnenkunnenindezebeeldentweegrondvormenonderscheidenworden,tewetende‘acquisitionmetaphor’ende‘participationmetaphor’(sfard,1998).dezemetaforenverschillenwatbetrefthetdoelvanleren,deaardvanleren,derolvandeleerling,derolvandeleraar,hetkennisconcept,endeaardvanhetkennen.volgenssfardisdeenemetafoornietbeterdandeandere,engaathetindiscussiesovergoedlerenengoedonderwijsoverhetvindenvandejuistemix. deheftigheidwaarmeedepubliekediscussieoverhetonderwijsdeafgelopenjarengevoerdis,geeftaanhoediepdezegrondvormengeworteldzijninhetcollectievebewustzijnoveronder-wijzenenleren.indedagelijkseschoolpraktijkkeertdespanningtusseneigentijdseafleidingenvandezebeeldenteruginverwachtingendieoudersenerzijdshebbenvandegedisciplineerdeaanpakvanleerlingendoordeschool,endesoepelheiddiezijanderzijdsvandeleraareisenalsergebrekkigeinzetvanhuneigenzoonofdochteraandeordeis.hetdagelijkseschoollevenmoetdeleerlingenuitnodigenom‘leukmeetedoen’entegelijkertijdleerlingenopzohoogmogelijkniveaulatendoorstromennaarvervolgonderwijsen-opleiding.onderwijskundigleider-schapmoeteencentralerolspelenbijhetuitzettenvaneenkoersvoordeschoolbinnenditspanningsveld.
heTwerkvaNdeleraareenmaatschappelijkprobleemdatindeafgelopentienjaarduidelijkervormenheeftaangenomen,ishettekortaanvoldoendegekwalificeerdeleraren.waarhetprobleemineersteinstantievooralwerdgezienalseenkwantitatiefprobleem(aantallengediplomeerdelerarenopdeonderwijs-arbeidsmarkt),neemtdelaatstevijfjaarhetinzichttoedathetookomeenkwalitatiefprobleemgaat.erwordenvraagtekensgezetbijdeprofessionaliteitvanlerarendiedelerarenopleidingverlaten,zoalstotuidrukkingkomtindeinitiatievenvoorinstap-eneindtoetsen,enhetformulerenvaneenlandelijkekennisbasis.omgoedelerarenvoorhetonderwijstebehouden,wordtderolvandeleraaralsontwikkelaar,vernieuwerenonderzoekernaarvorengeschoven.viadefunctie-mixendewetberoepeninhetonderwijswordenconditiesgecreëerdomlerareninscholeneenprofessioneleloopbaandoortelatenmaken. invoorgaandehoofdstukkenismeermalendecentralerolvandeleraarbijbeterlerendoordeleerlingenbesproken.hetzaldaaromduidelijkzijndathetgoedopelkaarafstemmenvanonderwijsontwikkelingenprofessioneleontwikkelingvanlerarenindeschoolvancruciaalbelangisvooropbrengstgerichtwerken.dezeafstemmingiseenbelangrijkaandachtspuntvooronder-wijskundigleiderschapbinnendekadersvanintegraalpersoneelsbeleid.
��
sTraTegieëNvaNONderwijskuNdigleidersonderwijswerktaanresultatenbijleerlingendiemaatschappelijkvanwaardezijn.hetrealiserenvandezemaatschappelijkewaardevormtdebestaansgrondvoorscholen.vooronderwijskundigleidersinenrondscholenvormendevragenvanuitdemaatschappijeenstartpuntvoorhunstrategieenhunhandelen.viergroepenvanvragenzijn(imants,2009):
- aanwelkestandaardenmoethetlerenvandeleerlingenindeschoolvoldoen,- watisdeplaatselijkeenregionalefunctievandeschool,- welkeverwachtingenstellenouders,vervolgonderwijs,lokalewerkgevers,etc.,aande
leerlingendievanschoolafkomen,- watzijnspecifiekekenmerkenvandeeigenschoolbevolking?
- welkespecifiekeonderwijsdoelenzijnpassendvoordeschool,gegevendelandelijkestandaardenwaardeschoolaanmoetvoldoen,
- hoekunnendezedoelenwordenuitgewerktininhoudenorganisatievanhetschoolcurriculum,
- welkemiddelenvoorinstructieenbegeleidingzijnnodigomditcurriculumdoelmatiguittevoeren?
- aanwelkekenmerkeneneisenmoetendeuitvoeringvaninstructieenbegeleidingdoordelerarenvoldoen,
- welkeinterneenexternesteunhebbendelerarennodigominstructieenbegeleidingtotgewensteresultatentelatenleidenbijdeleerlingen,
- welkefaciliteitenzijndaarvoornodig,enwelkespecifiekeopbrengstenvanondersteuningenfaciliteitenwordenverwacht?
- totwelkeonderwijsleerprocessenleideninstructieenbegeleidingvandeleraar,- ondernemendeleerlingendegewensteleeractiviteiten,- komendeleerresultatenvandeleerlingenovereenmetdeverwachtingeneneisen,- hoedoendeleerlingenhetinhetvervolgonderwijseninhunwerkalsvervolgopde
opleiding,hoekomenzeterecht?
��
doorhetbeantwoordenvandezevragenontstaateenhelderbeeldvandematewaarindeschoolslaagtinhetwaarmakenvanhaardoelenopverschillendeniveaus,waarsuccessengevierdkunnenenmogenworden,enwaardepuntenvoorverbeteringofvooringrijpendevernieuwinggelegenzijn.Zowelhetinzichtindesterkepuntenvandeschool,alshetinzichtindiscrepantiestussenfeitelijkeennagestreefdeopbrengstenvandeschool,gevenindicatiesvoordestrategievanonderwijskundigleidersinenronddeschool.
veraNTwOOrdiNgeNONderwijskuNdigleiderschapeerderisgewezenoptweeperspectievenopzorgvoorkwaliteit,tewetenverantwoordingenontwikkeling.eeneffectvanhetbeleidvoordereguleringendecentralisatieisdatdedruktotverantwoordingophetonderwijssterkistoegenomen.intermenvanmintzberg(1979)isersprakevaneensterkeverschuivingvanstandaardisatievanhetprocesnaarstandaardisatievandeoutput.grotereautonomievandewerkeenhedengaatdaarbijgepaardmeteensterkedruktotverantwoordingnaarhogergelegengezagsorganen,enmeteensterkebureaucratiseringvanmiddenmanagement(inhetonderwijshetbovenschoolsmanagement)omdezeverantwoordinggestaltetegeven.indepraktijkheeftdezeomslagopallelagenvanhetonderwijseen‘afvinkcultuur’indehandgewerkt.intheoriezoudedruktotverantwoordingsamenmoetengaanmeteendruktotverbetering.indepraktijklijktdeverantwoordingnaarbuitenennaarboveneerdereendoelopzichzelfgewordentezijn.hetbelangrijkstedoelmoetechterwerkenaanbeterlerenzijn.eenbelangrijkeopdrachtvooronderwijskundigleiderschapisominenrondklassenenscholenhetontwikkelingsperspectiefeenveelbelangrijkerplaatstegeven.dedruktotverantwoordingmoetaangewendwordenalsstimulansvoorverbetering.deomslagmoetwordengemaaktvaneen‘afvinkcultuur’naareen‘leercultuur’.
OpBOuweNvaNuiTONderwijsleerprOces
opbrengstgerichtwerkenwordtopgebouwdvanuithetonderwijsleerproces.opbrengstgerichtwerkenbegintmethetgerichtanalyserenvanleerresultatenenleeractiviteitenvanleerlingen,enhetrela-terenvandezeobservatiesaandeeigeninstructiedoordeleraar(figuur1).deopverbeteringge-richteactiviteitenvandeleraarkrijgengestaltebinnendeschooldiedezeactiviteitenstimuleertenricht,bijvoorbeeldviadegerichtetoepassingvandepdca-cyclusinhetkadervankwaliteitszorg.
kijkeNeNluisTereNNaardeleerliNgdekernvanhetonderwijsleerproceswordtgevormddoorelementenvandedidactischedriehoek,tewetendeleerling,deleerstofendeleraar.indezedriehoekverkerendeleerling,leerstofenleraarineenvoortdurendewisselwerkingmetelkaar.hetanalyserenvandeleerresultatendoordeleerlingenenhetrelaterenvanderesultatenaandeinteractietussenleerling,leerstofenleraarindeklas,vormendebasisprincipesvanopbrengstgerichtwerken.deleeractiviteitendoordeleerlingvormendeschakeltussenwerkvormenenopdrachtendiedoordeleraarwordengepresenteerdendeleeropbrengstenbijdeleerlingen(vermunt,1998).Zowelhetmemoriserendoordeleerlingbijhetuithethoofdlerenvandetafelsvanvermenigvuldigingenvanduitsenaamvallen,alshetabstraherenentoepassendoordeleerlingbijcomplexewiskundigeopdrachten,zijnactiviteitendiedeleerlingonderneemtmethetoogopleren(westhoff,2009).opbrengst-gerichtwerkenkannietzonderkijkenenluisterennaarleeractiviteitenvanleerlingen.
23
sTraTegieëNvOOrOplOsseNleerTakeNeenvoorbeeldvandezeleeractiviteitenzijndestrategieëndieleerlingengebruikenomrekenproblemenoptelossen.Bekendisdatleerlingenerverschillendegebruiken.vooreenleraardiealsdoelheeftomleerlingenbetertelerenrekenen,zijnnietalleenderesultatenvandezeleerlingenopderekentoetsenvanbelang,maarookdeeffectievetoepassingvanrekenstrategieëndoordezeleerlingen.hetbeterlerenrekenendoordeleerlingvraagtvandeleraaromnietalleeneffectieveinstructietegeven,maarookomdoelgerichtnaardeleerlingtekijkenenteluisterenalsdezebezigisomeenreken-probleemoptelossen.doorgoednaardeleerlingtekijkenenteluisterenwordthetmogelijkomteachterhalenwelkestrategieofstrategieëndeleerlingtoepast,enomdaareventueelcorrectiesinaantebrengen(vanZanten,2009).inhetvoortgezetonderwijsiseenvoorbeeldhetlerenvaneffectievestrategieënvoorhetschrijvenvanteksten.hierbijwordtduidelijkdatfeedbackoverhetschrijfprocesenhetschrijfproductvoordeleerlingenzelfvangrootbelangis.daarnaastgeeftdefeedbackdeleraarhandvattenvooreffectieveinstructieenbegeleiding(vandeven,martens,&imants,2005).hetisnietongebruikelijkomdewaardevannieuwedidactischeinhoudenenwerkwijzenaftemetenaandetoetsresultatendoordeleerlingennaafloopvandeinstructieenoefening.deveronderstellingisdatdewaardevandenieuweinhoudenenwerkwijzenbewezenisalsdetoetsresultatendaarvanbeterzijndanderesultatenvandetraditioneleinstructie.dezemaniervankijkenendenkengaatvoorbijaanhetbelangvandedoordeleerlingondernomenleeractiviteiten.
effecTieveiNzeTvaNcONdiTiesiNdeklaseNdeschOOlonderwijsleerprocessenwordenmedemogelijkgemaaktdoorconditiesindeklasendeschool.daarbijmoetwordengedachtaanbasaleconditiesalseffectiefgebruikvanleertijd,groeperingvanleerlingen,eneenveiligenstimulerendleerklimaat.daarnaastgaathetookomdeinzetvangeavanceerdeleermiddelenalsdigibord,uptodatebronnenboekenzoalsatlasseneneffectiefgeblekenmethodes. deaanwezigheidvandeconditiesisnodigmaarnietvoldoende.eerderisaangegevendatinvesteringeninonderwijsregelmatigoponduidelijkegrondenplaatsvinden.tweezakenzijndaarbijiniedergevalvanbelang.dezeconditiesmoetenvanuiteensamenhangendschoolcurriculumgerichtwordeningezetinhetonderwijsleerproces.eenduidigeindicatiesmoetenwordengeformuleerdvoorwelkewinstwordtnagestreefdinhetlerendoorleerlingenmetdezeklas-enschoolgerelateerdefactoren.naastinvesteringeninconditieszijnaltijdinvesteringenindeprofessioneleontwikkelingvanlerarennodig.infiguur2isweergegevendatdeleraardever-bindendeschakelvormttussendeklasgerelateerdeenschoolgerelateerdefactoren.hethandelenvandeleraarendepositioneringdoordeleraarbepalenofenhoedezefactorendoelmatigwordeningezetinhetleerprocesvandeleerlingenenbijdragenaanbetereleerresultaten.
paradOxgeBruiksgeMakhoemeerhoogwaardigeleerpsychologischeenvakdidactischekennisinnieuwemethodenenwerkwijzenisingebouwd,overdestemeerleerpsychologischekennismoetdeleraarbeschikkenomdenieuwewerkwijzenenmethodeneffectiefintevoerenindeeigenlespraktijk(imants,2004).
��
opleiden / begeleiden leraar
professionele ontwikkeling leraar
onderwijzen leerling
leren leerling
dezestellingstaathaaksopdeverwachtingdathoogwaardigetechnologiegepaardgaatmetgemakvoordegebruikerengebruikersvriendelijkheid.wezijngewenddatwenietsvaninformaticahoeventewetenomgoedmeteencomputertekunnenwerken,endateenautorijdtondanksonsgebrekaankennisvaneninzichtinmechanischevraagstukken.Bijhoogwaardigenieuwedidactischemethodenenwerkwijzenwerktdatnietzo.daaromkomtvoorgaandestellingoveralseenparadox.
gebruiksgemakisingebouwdinvrijwelallehoogwaardigetechnologiewaarwedagelijksmeetemakenhebben.ditgebruiksgemakgaatnietopvoordidactischevernieuwingen.deredendaarvoorisdathetlerendoordeleerlingbepalendisvoorhetsuccesvandevernieuwing.deleraarmoetdegewensteleerprocessenmetdenieuwemethodenenwerkwijzenbijdeleerlingenrichtenenstimuleren,zodatdenagestreefderesultatengerealiseerdworden.omzovertekomenmoetdeleraargoedkijkenenluisterennaardeleerlingen,ofdezeopdegoedewegzijn,enzonodigbijsturen.omadequaattekunnenkijken,luisterenenbijsturenmoetdeleraargoedopdehoogtezijnvandeinzichtenvanwaaruitdenieuwemethodenenwerkwijzenzijnontwikkeld.alsdeleraarnietoverdezeinzichtenbeschikt,ishetrisicovanoppervlakkigeimplementatielevensgrootaanwezig.
prOfessiONeleONTwikkeliNgvaNdeleraarhetinfiguur1gepresenteerdemodelvooropbrengstgerichtwerkenenhetonderwijsleerproceskannuwordenuitgebreidnaareenmodelvooropbrengstgerichtwerkenenprofessioneleontwik-kelingvanleraren(figuur3).hetiseenwerkmodelvooronderwijskundigleiders,opleidersenadviseursomdeprofessioneleontwikkelingdoordeleraarzodaniggestaltetegevendatdezeoptimaaltegemoetkomtaanbeterlerendoordeleerlingen.hetlerendoordeleerlinguitfiguur1issamengevatinhetmeestrechtsetekstblokindefiguur.ontwerpenuitvoeringvanleseninstructiedoordeleraarzijnsamengevatinhettekstblok‘onderwijzenleerling’.
figuur3 opbrengstgerichtwerkenenprofessioneleontwikkelingvandeleraar
omditonderwijzenvandeleerlingoptimaaltelatenverlopenisprofessioneleontwikkelingvandeleraarnodig.dezeprofessioneleontwikkelingwordtmogelijkgemaaktdooreenbredewaaiervanopleidingenbegeleidingvandeleraar.dezeontwikkelingiseengrilligproces,metallerleiupsendowns(imants,2001).Zehoudtnietopnadeinitiëleopleidingtotleraar,maargaathetheleberoepslevendoor,inpostinitiëlescholingeninformeleleersituaties,ingeorganiseerdescholingsbijeenkomstenenopdewerkplek.
��
essentieelbijopbrengstgerichteopleidingenbegeleidingvanlerarenisdatdoelmatigonder-wijzendoordeleraarenhetbeterlerenvandeleerlingalscriteriawordengekozenvoorsucces.wanneerdedeelnemersaaneennascholingscursusopeenenquêteformulierinvullendatzeveelhebbengeleerd,isditgeengarantiedatdeprofessioneleontwikkelingvandezelerarengeslaagdis.eenessentieelonderdeelvandeprofessioneleontwikkelingdoordeleraarisdatdeleraarkanaangevenhoehetlerenvandeleerlingisverbeterdviaveranderingeninheteigenonderwijs. defeedbackinhetmodelheefteendrieledigdoel.informatieoverhetlerendoordeleerlingendeinvloedvanheteigenonderwijsdaaropiseenbelangrijkebronvaninformatievoorhetlerendoordeleraar.dezeinformatiebiedtdeleraardaarnaastdemogelijkheidomheteigenwerkgedragtemonitorenenbijtesturen.alsderdebiedtdeinformatieoverhetlerendoordeleerlingendoordeleraardemogelijkheidaanonderwijskundigleiders,opleidersenbegeleidersomdeprofessioneleontwikkelingdoordeleraarterichtenenstimuleren. voordeonderwijskundigleiderbetekentditdatdewerkingvanfeedbackmoetwordeningezetomopbrengstgerichteprofessioneleontwikkelingvoorelkeleraarmogelijktemaken.daartoeiseenaantalvuistregelsvoorlerendoordeleraarvoorhanden.
��
vuisTregelsvOOrOpBreNgsTgerichTlereNdOOrlerareN1. denieuwewerkwijzemoetaansluitenbijdoordelerarenzelfervarenproblemenenbij
mogelijkhedentotontwikkelingdiedeleraarzelfalswenselijkenmogelijkziet.2. deopbrengstenvanhetwerkaandevernieuwingmoetendoordeleraarzelfkunnen
wordenvastgesteld,endewaardevandenieuwewerkwijzenmoetdoorlerarendirectervarenkunnenwordeninhetwerkmetleerlingen.
3. debeloningvoordelerarenvoordegeleverdeinspanningmoetniettelangopzichlatenwachten,watbetekentdatdevernieuwinginkleine,beheersbareenopzichzelfbetekenis-volleeenhedenmoetwordenaangepakt.
4. lerarenlerenhetmakkelijkstenhetmeestvanenmetcollega’sdieinvergelijkbaresituatiesenpositieswerkzaamzijn,watbetekentdatdevernieuwingmoetuitdagentotsamenwerking,endesamenwerkingmoetindirecterelatietothetwerkmetleerlingenvormkrijgen(imants&oolbekkink,2009).
sTraTegieëNeNacTiviTeiTeNvaNONderwijskuNdigleidersvoordeonderwijskundigleiderbrengthetopbouwenvanopbrengstgerichtwerkenvanuithetonderwijsleerproceseentweeslagmetzichmee.vanuitdenoodzaaktotprofessioneleontwik-kelingrichtdeonderwijskundigleiderzichophetlerenvanindividuelelerarenenteamsvanleraren.daarnaastlevertdeonderwijskundigleidereenbijdrageaandeschoolontwikkeling.inschoolontwikkelingwordendeinhetvoorgaandebeschrevenprocessenenopbrengstenmogelijkgemaaktengeborgd.dezesamenhangendeaanpakvanprofessioneleontwikkelingenschool-ontwikkelingsluitnauwaanopdeeerderbeschreven‘capacitybuilding’(vandenBerg,vandenberghe,&sleegers,1999).hiernawordentweepraktijkenbesprokendiedeprofessioneleontwikkelingvanlerarenendeschoolontwikkelingbevorderen:klassenobservatiesenkwaliteitszorg.
klassenobservatiesincombinatiemetcoachingkunneneenbelangrijkeplaatsinnemenbinnenhetintegraalpersoneelsbeleiddatisgerichtopverbeteringinonderwijsenleren.viaklassenobservatieenfeedbackkanhetgesprekmetdeleraaropganggebrachtwordenoverdeinvloedvandeleraarophetlerenvandeleerling,enwatdeleraardaarvankanlerenomhetlerendoorleerlingenteverbeterenviadeeigeninstructie.hetzelfdegeldtvoorklassenbezoekdoordeinternbegeleiderincombinatiemetcollegialeconsultatie.centraalstaanhetgoedkijkenenluisterennaardeinteractietussenleraarenleerlingenhetgesprekdaarovertussendeonderwijskundigleiderendeleraar.klassenobservatieszijnkrachteloosalseenafvinklijstcentraalstaatwaaropge-wenstegedragingenvanlerarenwordengeregistreerd.nietdetrucjesvandeleraaropeencheck-listmoetencentraalstaan,welhetlerenvandeleerlingininteractiemetdeleerstofendeleraar. werkenmeteenindividueleleraaraanprofessioneleontwikkelingmoeteenonderdeelzijnvanhetbouwenaancapaciteitindeschool.ditismogelijkdoorinpassinginintegraalpersoneels-beleidviainstrumentenalspopenjaargesprek.
kwaliteitszorginscholenstaatdeafgelopenjarenomtweeredenenindebelangstelling.kwaliteitszorgiseenwerkwijzeomdekwaliteitvanhetonderwijsleerprocesendeopbrengstendaarvanindeschooltemonitoren,teverbeterenenteborgen.inhetverlengdedaarvanwordtkwaliteitszorgindeschooleenbelangrijkerinstrumentvoordeinspectievanhetonderwijsomnategaanofdekwaliteitvanhetonderwijsvoldoendeisofdatdezeverbeteringbehoeft(hofman,vandenberghe,&dijkstra,2008;inspectievanhetonderwijs,2008).
27
deveronderstellingisdatalseenschoolhaarkwaliteitszorggoedopordeheeft,daarmeeeenbasisisgelegdvoorgoedonderwijsindeschool. eencentraalonderdeelinwerkwijzenvoorkwaliteitszorgisdezogenaamdepdca-cyclus(plan,do,check,act).tijdensde‘plan’stapwordenhetdoelendewerkwijzevoordeverbeteractievastgesteld.eenbelangrijkonderdeeldaarbijisdatdecriteriawordenvastgesteldwaardeverbeterdepraktijkenaanmoetengaanvoldoen.dezecriteriadienenomdeinvoeringenborgingvandeverbeteringentemonitoren.de‘do’stapstaatvoordeinvoeringvandegeplandeverbeteringen.Bijde‘check’stapwordtnagegaanofdeuitgevoerdeactiviteitendaadwerkelijktotdegeplandeverbeteringenhebbengeleid.aandehandvanconcretecriteriaennormenwordengegevensverzameldoverdekenmerkenenresultatenvanhetwerkenhetlerenindeschooltijdensde‘do’.dezegeveneenindicatievandematewaarinbepaaldetijdens‘plan’opgesteldedoelendaadwerkelijkwordengerealiseerd.deresultatenvandezeevaluatiezijnaanleidingtotbeslissingenoververvolgactiesbijde‘act’stap.hetwerkenvolgensdepdca-cyclusiseenelementaironderdeelvandesystematiekindekwaliteitszorg(hofman,dijkstra,deBoom&hofman,2005).
sTaNdvaNzakeNrONdkwaliTeiTszOrgin2008constateertdeonderwijsinspectiedatslechts39procentvandescholeneenvol-doendescoortvoorkwaliteitszorg.hetontbreektaansystematischereflectieopwatzichafspeeltindeklas,deopbrengstenvoordeschoolendecommunicatiemetdeomgevingzoalsouders,bestuurenpersoneel.onderzoeknaarkwaliteitszorginhetprimaironderwijs(hofmanetal.2005)wijstuitdatbinnendepdca-cyclusinveelscholen‘check’en‘act’beduidendminderuitwerkingkrijgendan‘plan’en‘do’.diagnosevandebeginsituatiekrijgtbeperktaandacht.hetopmeetbaarniveauformulerenvandoelenenhetonderscheidenvanindicatorenvooreigenschoolprestatieskomenweinigvoor.Bijdecheck-aspectenkomthetexplicietbenoemenenanalyserenvanhetobjectvanevaluatierelatiefweinigvoor.Bijdeact-aspectenblijvenhetmonitorenenhetzorgenvoorheldereproceduresvoorborgingonderbelicht.
hetonderzoekvanhofmanetal.(2005)laatziendatsuccesvollekwaliteitszorgbevorderdwordtdoormeerderefactoren,tewetendevisievandeschooldirectieopkwaliteitszorgendiensdes-kundigheiddaarvoor,decollegialiteitvanhetteam,derolvandelerarenindekwaliteitszorgenderelatiemetdeouders.eennegatievewerkingkanuitgaanvanfeitelijkbeschikbaretijdendeschooldirectie.eenregelmatigterugkerendverschijnselbijkwaliteitszorgisookdatdepdca-cyclusnietgoedwordtafgemaakt,omdatgedurendeeenschooljaaranderezakenindeschoolomprioriteitgaanvragen.datbetekentdatdenagestreefdeverbeteringeninonderwijzenenlerengeenduurzameveranderinginklasenschoolteweegbrengen.erisbehoefteaanschool-specifiekeondersteuning,aanoverzichtvaninstrumentenvoorkwaliteitszorgenaanbevelingendaarvoor,enaanuitwisselingensamenwerkingmetscholeninderegio.Bovenschoolsmanagementkaneenbelangrijkerolspelenbijkeuzevaninstrumentenengewensteondersteuning.
��
OpBreNgsTgerichTwerkeNiNsTiTuTiONalisereNhetvanuithetonderwijsleerprocesopduurzameendiepewijzeopbouwenvanopbrengstgerichtwerkenbetekentdatditophetniveauvandeschoolenophetniveauvanhetnetwerkvanpartnersenbestuurdersronddeschooleeninstitutioneleinbeddingmoetkrijgen.driebelangrijkevuistregelsdaarbijzijn:- ruimtenemenvoorzorgvuldigwerkenmetmethodenenwerkwijzenvoordeontwikkeling
vanverbeteringen;goedlerendoorleerlingenenlerarenheeftmomentenvanafzonderingenrustnodig(onderwijsraad,2008b),endezemomentenwordenveelalteweiniggecreëerdinscholen,
- houdhetonderwerpconcreetenmaakhetniettegroot;goedlerenheeftervaringenvansuccesnodig,endezekunnenalleenervarenwordenwanneeropredelijkkortetermijnduidelijkheidontstaatoverhetresultaatenofdaarbijvaneensucceskanwordengesproken,
- beargumenteerd‘nee’zeggentegennieuweeisenenverwachtingenalsmendrukbezigismethetinvoerenvancomplexeentijdrovendeverbeteringen;goedlerenbinneneenvernieuwingsprocesisalleenmogelijkalsditprocesvoldoendetijdenruimtekrijgt.
cyclischwerkeNeNdeNkeN
Zowelbijhetrichtenvanuitdemaatschappelijkevraagalsbijhetopbouwenvanuithetonderwijs-leerproces,neemthetcyclischwerkenendenkeneencentraleplaatsin.hetbelangvancyclischdenkenenwerkenvooropbrengstgerichtwerkenenonderwijskundigleiderschapisgebaseerdopverschillende,elkaaraanvullende,theorieën,modellenenpraktijken.drieelementenzijnhetmo-delvoorde‘regulatievecyclus’(vanstrien,1986),inzichteninderolvanfeedbackbijleren,eninzichteninderolvanfeedbackbijsturingvanhetonderwijsleerprocesindeschool.
29
heTMOdelvaNde‘regulaTievecyclus’dedoorvanstrien(1986)beschreven‘regulatievecyclus’(ziefiguur4)iseenmodelmatigeweergavevanpraktijkwetenschappelijkhandelendoorberoepsbeoefenarenindesocialesector.decyclusbestaatuitdevijfstappenvanprobleemstelling,diagnose,plan,handelenenevaluatie.daarmeeligtderegulatievecyclusaandebasisvanalleeerderindezebijdragebeschrevencyclischemethodenenwerkwijzen.vanstrien(1986,p.26)spreektvantwee‘reflexievepauzes’inzijnmodel.hijkarakteriseertdezepauzesookwelalseenomweg:“…waarinde“toegevoegdewaarde”vandepraktizerendewetenschapzichbijuitstekmanifesteert…”;namelijkbijprobleem-analyse/diagnoseenbijhetontwikkelenvaneeningreep.Bijhetwerkenaanverbeteringeninlerenenonderwijzeninklasenschoolkomthetnogweleensvoordatlerarenenschoolleiderssneloverdezereflexievepauzesheenwillenstappen.Zijervarendeomwegvandezepauzesalsinefficiëntenonpraktischophunwegnaarhetontwikkelenvanpraktischeoplossingenvoordegesignaleerdeproblemen.
figuur4 systematischereflectiebinnenderegulatievecyclus
dedagelijksereflectiedoorlerarenenschoolleidersdoetzichvoorbinnendecontextvanpraktischeenpersoonlijkereferentiekaders,zoalspersoonlijkeopvattingenende‘tacitknowledge’of‘pedagogicalcontentknowledge’vandeleraar(verloop,2003).dezereflectiewordtsterkgevoedvanbinnenuit.wanneerreflectiemoetbijdragenaanopbrengstgerichtwerken,danmoetdezewordenverrijktmetelementendieexplicietalsdoelhebbendatdereflectieleidttotverbeteringeninhetonderwijsleerproces.dezeextraelementenbetreffendesystematiekwaarmeedereflectiedoordelerarenendeschoolleiderverloopt,endezeelementenkomeneerdervanbuitenaf.daartoewordenvierelemententoegevoegdaanhetmodelvanderegulatievecyclus(imants,2003,2009;imants&folker,2008):- systematischereflectieisgebaseerdopempirischeevidentie:datazijnverzameldbijleer-
lingen,oudersencollega’sombeterzichttekrijgenopproblemen,omgerichtoplossingenteontwikkelen,enomdewaardevandezeoplossingenvasttestellen.
- systematischereflectieisintersubjectief:individueleindrukken,persoonlijketheorieënensubjectieveattributieswordenbediscussieerdmetcollega’sbinnenenbuitendeschool,enmetdepersonenwaardeattributiesenpersoonlijketheorieënbetrekkingophebben,bijvoorbeeldleerlingen.
Verzameling van gegevens(evidence based)
Dialoog met relevante anderen(intersubjectiviteit)
Toetsing aan onderwijskundige / pedagogische / didactische inzichten (theorie, vakliteratuur)
Expliciteringpersoonlijke theorieën /
veronderstellingen
probleemstelling
diagnoseevaluatie
planhandelen
30
- systematischereflectieisingebedintheoretischverantwoordeafwegingen:persoonlijketheorieënoverdesamenhangtussenonderwijzenenlerenenattributiesdiehetgedragvanleerlingenmoetenhelpenverklaren,wordengetoetstaanerkendetheoretischeinzichtenenresultatenvanonderzoek,zoalsgepresenteerdenbeschreveninvaktijdschriften,boekenvoordeberoepsgroep,onderzoeksrapportenenstudiedagen.
- systematischereflectiemaakteigenveronderstellingenenpersoonlijketheorieënexpliciet:omdezeveronderstellingenentheorieënkritischtebeschouwenvanuitdedriehiervoorgenoemdebronnenmoetenzegaandewegdereflectieexplicietvoorhetvoetlichtkomen.
wanneerdereflectiedoorlerarenenschoolleidersalleenvanbinnenuitplaatsvindt,ishetrisicogrootdatdebetreffendeleraarofschoolleiderletterlijkinheteigencirkeltjeblijftronddraaien.decombinatievanreflectievanbinnenuitenvanbuitenafwerktregelmatigconfronterend,endathoorterbij.lerenisnietaltijdleukendoetsomsflinkpijn!
dekrachTvaNfeedBackineengezaghebbendepublicatievan20jaargeledenkoppeldenjoyce&showers(1988)professioneleontwikkelingvanlerarenenvernieuwinginscholenaanelkaarviadedoorhenontwikkeldewerkwijzevoorcoachingvanleraren.eennoodzakelijkonderdeelvancoachingisdefeedbackopheteigenhandelenvandeleraardoordecoach.sindsdieniseroverdeinvloedvanfeedbackoplerenmeerbekendgeworden. opdeeersteplaatsisfeedbackdieaanleerlingengegevenwordteenbelangrijkewerkwijzeomhetlerendoorleerlingentebevorderen.wanneerdidactischevernieuwingeninhunontwerpenuitvoeringvoorzieninfrequentefeedbackaanleerlingenoverhunleren,blijkendezeaanzien-lijkeleerwinstopteleveren(Black&wiliam,1998).dezeconclusiewordtineenmeerrecentereviewbevestigdengenuanceerd(hattie&timperley,2007).feedbackiseenkrachtigefactoromlerentebeïnvloeden,maardeinvloedkanzowelpositiefalsnegatiefzijn.daarbijspelendeaardvandefeedback,endemanierwaaropdefeedbackgegevenwordteenbelangrijkerol. ookvoorvolwassenenspeeltfeedbackinwerksituatieseenbelangrijkerolbijdeverhogingvandekwaliteitvandetaakuitvoering(kluger&denisi,1996).feedbackisinpositievezinvaninvloedophetgeleverdewerkalsdezevooralopdetaakisgericht.deeffectiviteitvandefeed-backneemtafalsdezesterkeropdepersoonwordtgericht.ditpatroondoetzichookvoorbijleerlingen(hattie&timperley,2007). recentbegintdeaandachttegroeienvoorfeedbackvandataoverde‘performance’vandeschoolnaarlerarenenscholen.innederlandhebbenehren&visscher(2008)onderzoekgedaannaardeimpactvaninspectierapportenopschoolverbetering.ookhierblijktdatdewijzewaaropdefeedbackgegevenwordtendefocusvandefeedbackeenroltespelen. dewerkingvanfeedbackopleerlingenenlerarenoverdekwaliteitvanhuntaakuitvoeringkannauwelijkswordenonderschat.tochwordterinklassenenscholenmaarweinigsystematischmetfeedbackgewerkt.ditisdesteopmerkelijker,omdatscholenenschoolbesturenovereengroterijkdomaandatabeschikkendiedemoeitevandiagnosewaardzijn.defeedbackvoorleer-lingenblijftveelvakerdannodigengoedisbeperkttothetmededelenvanhetpuntdatzijvoorhuntoetsbehaaldhebben.
31
sTureNvaNheTschOOlsysTeeMMeTfeedBackBijdeaansturing,bijsturingenvernieuwingvanhetonderwijsleerprocesopsysteemniveaumoetfeedbackbekekenwordeninsamenhangmetorganisatielerenentransformatievanorganisaties(huysman,2000;imants,2002,2003;morgan,1997).methetoogopwerkenaanbeterlereninscholenkunnendriefunctiesvanmonitoringvanhetonderwijsleerprocesenfeedbackwordenonderscheiden:- handhavendoorcorrigeren.hierbijgaathetomhetopsporenvanfoutenopbasisvan
gegevennormen,enhetdoorvoerenvancorrectiesomeengewenstestandvanzakenofprocesgangtehandhaven.voorbeeldeninhetonderwijsvandergelijkecorrectieszijnzittenblijvenvanleerlingen,signalerenvaneenleerlingmetleerproblemenmetbehulpvanhetleerlingvolgsysteemenremediëringbuitendeklasvandezeleerlingtotdatdezeweerterugkanindeeigenklas,endeafstroomvanleerlingennaaronderwijstypenmetlageraangeschrevenkwalificatiesofdoorverwijzingnaarspeciaalonderwijs(imants,2001).
- verbeterenbinnenbestaandekaders.ditiseenuitbreidingenverdiepingophandhavendoorcorrigeren,omdatdeinformatievandemonitoringgebruiktwordtomsysteemfoutenwegtehalenuithetonderwijsleerproces,enomdathetlerenvanleerlingenverbeteringenondergaatdiehetmogelijkmakendatdeleerlingenaandebestaandestandaardenennormengaanvoldoen.hierbijwordtwelgesprokenvan‘single-looplearning’.
- vernieuwenmetinbegripvanvernieuwenvandekaders.wanneerscholenhetvermogenontwikkelenomkritischnaarzichzelftekijkenennaardemanierwaaropzijinspelenophunomgeving,danontwikkelenzijeenpotentieelvoortransformatie.hierbijwordtgesprokenvan‘double-looplearning’.
uitonderzoekdoordeinspectievoorhetonderwijs(2009a)blijktdatongeveer7procentvandebasisscholenstructureelbovengemiddeldeprestatieslevert.hetisnietuitgeslotendatditpercentageeenindicatieisvoordeomvangvandegroepscholenmetdestructurelecapaciteittot‘double-looplearning’.rosenholtz(1989)heefteenonderscheidgemaaktin‘learningenriched’en‘learningimpoverished’scholen.vandetweedesoortvondzijerveelmeerdanvandeeerstesoort.volgensmorgan(1997)beperkthetfeitelijklereninveelorganisatieszichtotfeedbackopbasisvandegegevennormenwaarbijbureaucratischeprincipesendefensieveroutinesoverheer-sen(zieook:ellström,2001).indiscussiesoveronderwijsvernieuwingishetnietongebruikelijkomeenretoriektehanterendieontleendisaaninzichteninlerendeorganisaties,transformatie,etc.voorveelscholenenonderwijskundigleidersbinnenscholenlijktheteenverstandigerkeuzeombinnendebestaandenormenenstandaardeneersttegaanwerkenaanverbeteringeninhetonderwijsleerprocesenderesultatendaarvan.inhethuidigeonderwijsisdediscrepantietus-sendegerealiseerdeleeropbrengstenendenormenenstandaardendiedaarvoorgehanteerdwordenzodanig,dateeninspanningomdezediscrepantieteverkleineneenstevigeinzetvandeschoolleidingendelerarenvraagt.hetuitvoeringgevenaandezeverbeteringen,enhetervarenvansuccesdoordezeverbeteringeninhetlerenvandeleerlingen,moeteenbasisleggenomintweedeinstantiedelatvoorhetwerkenaanvernieuwingenhetlerenomtelerenhogertegaanleggen.
werkeNdlereNeNlereNdwerkeN
eenimplicatievanhetcyclischwerkenendenkenisdatveelvanhetlerendoorlerarenenschoolleidersmethetoogopbeterlerenvandeleerlingenzalplaatsvindenindewerksituatie.inhetwerkzullenzichtelkensweernieuwesituatiesvoordoen,waarinverderlerenenconcreteverbeteringenvaninstructieenbegeleidingnodigzijn.dediscrepantietussendedoelenennormenvoorlerendoordeleerlingenenhetfeitelijkgerealiseerdlerendoordeleerlingen,iseenbelangrijkstartpuntvoorwerkendlerenenlerendwerkenindeschool.
heTBelaNgvaN‘uNfreeziNg’Bijdebesprekingvanderegulatievecyclusensystematischereflectieisalgewezenopdeneigingbijlerarenenschoolleidersomnahetsignalerenvaneenprobleemdirecttegaanwerkenaandeoplossing.hetdiagnosticerenvanhetprobleemwordtdanalseenhinderlijkeomwegervaren.tochzijnermeerdereredenenomtijdtenemenvooreengerichtediagnosevanhetprobleem.eeneersteredenisdatdezediagnosedekwaliteitvandeoplossingaanzien-lijktengoedezalkomen.detweederedenisdateengoedediagnosenodigisombetrokkenheideneigenaarschapvoorhetprobleembijlerarenteontwikkelen.dezezijnnodigomdeinspanningteleverendienodigisomdegewensteverbeteringmetsuccesdoortevoeren,enomgevestigderoutineslostedurvenlaten. volgensdesociaal-psycholooglewin(in:owens,1991)beginteenprocesvangedrags-veranderingmeteenanalysevandediscrepantietusseneenfeitelijkeengewenstesituatie.hetprocesbestaatuitdriestappen,teweten‘unfreezing’,‘moving’,en‘freezing’.deeerstestapvan‘unfreezing’,ofwelmenseneenbesefvanurgentielatenontwikkelenenloslatenkomenuithunbestaanderoutines,isessentieelvooreengoedvervolg.inhetonderwijsisdeneigingsterkont-wikkeldomdestapvan‘unfreezing’overteslaan,endirecttebeginnenmet‘moving’.ditlijktopheteerstegezichtpraktischenkrachtdadig,maarisinveelgevallenweinigeffectief.hetisnietuitgeslotendatdeproblemenronddiepeenduurzameinvoeringvanvernieuwingendeelsdoorditgegevenverklaardkunnenworden.
prOfessiONeleONTwikkeliNgeNwerkpleklereNindeliteratuuroverprofessioneleontwikkelinginscholeniseentendenswaarneembaarinderichtingvanwerkplekleren(imants&vanveen,inpress):- vangerichtheidopkennis,vaardighedenencompetentiesvanindividueleleraren,inclusief
nieuwemethoden,naargerichtheidophetlerenvanleerlingenenspecifiekeproblemendielerarendaarintegenkomen.
- van‘off-site’leren(buitendeschool)naar‘on-site’leren(indeschool).- vaneenmaligesessiesofkorteprogramma’snaardoorgaandelangetermijnprogramma’s.- vangerichtheidopveranderingalseengegevendataandeleraarwordtopgelegden
vanprogramma’swaarinlerarenalspassievedeelnemerswordentegemoetgetreden,naarveranderingalseencomplexproceswaarinlerareneenrolspelenalsactieveleerders(deleraarals‘actor’inplaatsvanals‘factor’).
32
33
eriseenbreedscalaaanmethodenentechniekenvoorhandenvoorwerkpleklereninscholen,zoalscoaching,supervisie,encollegialeconsultatie,mentoringenmeester-gezel-leren,ontwikkel-enactieonderzoek,eninstructieen/oftoepassingopdewerkvloer.overdeeffectiviteitvandezemethodenenwerkvormenvoorprofessioneleontwikkelinginscholenisweinigbekenduitsystematischonderzoek.vooralsnogwijzenpraktijkervaringeninderichtingvaneenverstandige,aandoelenensituatieaangepastemixvandehiervoorgenoemdeuitgangspuntenenmethoden.
kwaliTeiTeNvaNdewerkplekvOOrwerkpleklereNinzijnreviewvanliteratuuroverwerkplaatslerenonderscheidtellström(2001)vijfgroepenvanfactorendievaninvloedzijnopdefaciliteringofinperkingvanwerkplaatsleren:(1)hetleer-potentieelvandetaak,(2)gelegenheidtotfeedback,evaluatie,enreflectieopdeuitkomstenvantaakuitvoeringinhetwerk,(3)formaliseringvanwerkprocessen,(4)deelnamevanlerarenaanhetomgaanmetproblemeninhetwerkendeontwikkelingvanhetonderwijsleerproces,en(5)bron-nenvoorleren.doorimants&vanveen(inpress)zijndaar(6)gedeeldenormenoverhetwerkindeschoolalseengroepvanfactorenaantoegevoegd. hetisgebruikelijkomdegroepenfactorentebeschouwenalsobjectievekenmerkenvandescholenwaarinzijzichvoordoen.erisechterveelvoortezeggendatdeimpactvandezefactoreneerderisgelegeninhoezijgeïnterpreteerdensteedsopnieuwingevuldwordendoorleraren(weick,1995).desamenhangtussendezefactorenenhetlerenvanlerareniscomplexenparadoxaal,omdatzepotentieeltegengestelderichtingenvanlerenkunnenbevorderen,zoalshetversterkenvanroutinesofhetbevorderenvaninnovaties.daarnaastkunnenzetegengesteldeneveneffectenhebbenopwerkplekleren(betrokkenheidofisolement,empowermentofvervreem-ding,etc.).
heTleerpOTeNTieelvaNdeTaakeNfOrMaliseriNgvaNwerkprOcesseNkenmerkenvanhetonderwijsleerprocesendeinrichtingvanhetwerkindeschoolzijnbelangrijkbronnenvanlerenbijwerkplekleren.Bijdekwaliteitvandezefactorenvoorwerkpleklerenkunnenvraagtekenswordengeplaatst.tijdenseencollegeisaanongeveer70studentenvandeeerstegraadslerarenopleidingvanderadbouduniversiteitnijmegengevraagdomviaeenvragenlijsthunvisietegevenophetwerkvanleraarindeschoolaandehandvanachtkenmerkenvanhetonderwijs-leerprocesenhetwerkvanleraar.Bijelkkenmerkmoestenzijéénalternatiefkiezenuitdriemogelijkheden.Zijdedendittweemaal,eerstvoordedoorhengewenstesituatie,endaarnavoordedoorhenindedagelijksepraktijkervarensituatieinhunopleidingsschoolofstageschool.dedriealternatievenbijdeachtkenmerkenbetroffenhetwerkvanleraaralsprofessie,alsambacht,enalsmassaproductie.voordegewenstesituatiekozendezeaanstaandeeerstegraadslerareningrotengetalevoorhetwerkalsprofessie,metambachtalsgoedetweedeeneenlagescorevoormassaproductie.voordedoorhenervarensituatielagdescorepreciesomgekeerd:destudentenkozeningrotengetalevoormassaproductie,metambachtalsgoedetweedeeneenlagescorevoorhetwerkalsprofessie.
34
werkpleklereninscholenheeftpotentieelvoordelen,zoalsmogelijkhedenvoortransfervanleren,aanpassingaanverschillendeleerbehoeftesenleerstijlen,dedirectebeschikbaarheidvancollectievekennis,endevanzelfsprekendheidindesamenwerkingmetcollega’senschoolverbetering.echter,eenpotentieelprobleemisdatnietalhetwerkpleklerengoedlerenis.Bredeson(2003)noemtinditverbandnegatievelessenvooraanstaandeleraren,enhetreproducerenenversterkenvanbestaandemisvattingenenminderwaardigepraktijken.hetlijktdaaromgeengoedideeomalhetlerenopdewerkplekzelftelatenplaatsvinden.Bovendienlegtditeentezwarelastopdeorganisatievanhetwerkindeschool.effectieveprofessioneleontwikkelinginscholenvraagtomeenproductievebalanseneencreatiefheen-en-weergaantussenindividueelenorganisatieleren,enon-siteenoff-siteleren(imants&vanveen,inpress).
werkpleklereNeNONderwijskuNdigleiderschapBelangrijkeactiepuntenvoorhetonderwijskundigleiderschapinenrondscholenzijnhetbewakenenverbeterenvandemogelijkhedenvoorwerkpleklerendoorlerareninklasenschool,metinzetvaneenrijkecombinatievanmethoden,enmetaandachtvoordewerkingvandehiervoorbesprokenzesgroepenfactoren.
35
6 heTversTerkeNvaNONderwijskuNdig leiderschapeNdekeNNiskriNgrONd heTlecTOraaT
heTONTwikkeleNvaNONderwijskuNdigleiderschaponderwijskundigleiderschapisdeelsdoordesituatiebepaald,deelsaandepersoongekoppeld,endeelsleerbaar.inbepaaldesituatiesdienennieuwepersonenzichaanalsonderwijskundigleider.vananderepersonen,dietotdantoedoorhunomgevingalsleiderwordenwaargenomen,komenindiesituatiesjuistbeperkingenalsonderwijskundigleideraanhetlicht.sommigepersoneninenrondscholenleggeneigenschappenengedragaandedag,waardoorzijinvloedalsonderwijskundigleideruitoefenenenwaardoorzijdoordecollega’sinenronddeschoolalsonderwijskundigleiderwordenwaargenomen.vooreendeelkanonderwijskundigleiderschapgeleerdworden.kwaliteitenalsonderwijskundigleiderontwikkelenzichinhetwerkgedurendedeberoepsloopbaanenindeontwikkelingvandeorganisatie.dezekwaliteitenkunnenbinnenzekerebeperkingenookinopleidingentotontwikkelingwordengebracht.
eenopdrachtvoorhetlectoraatonderwijskundigleiderschapisommetpartnersbinnenmagistrumeenmasteropleiding‘educationalleadership’totstandtebrengen.
uiTgaNgspuNTeNvOOrdeMasTeriNeducaTiONalleadershipdoordepartnersbinnenmagistrumiseenkaderdocumentopgesteldvoordeontwikkelingvandeopleiding‘masterineducationalleadership’.aandeopleidingligtdevolgendevisietengrondslagopwatgoedonderwijskundigleiderschapis:
1 onderwijskundigleiderschapinscholenisgerichtophetoptimaliserenvanhetlerenendeleeropbrengstenvandeleerlingen.
2 deeerstverantwoordelijkenvoorhetlerenendeleerresultatenvandeleerlingenzijndeleraren.onderwijskundigleiderschapisdaaromprimairleidinggeven aan leraren.deeffectenvandeonderwijskundigleiderophetlerenendeleerresultatenzijnvooralindirect,enwordenmedebepaalddoorklas-enschoolkenmerken.
3 gegevenhetvooralindirecteeffectvanhethandelenvandeonderwijskundigleideropdeleerresultaten,zaldezeinstaatdienentezijnomeencombinatievandiversebeïnvloedingsmiddelenopsamenhangendewijzeintezettengedurendeeenlangereperiode,zodatze,elkaarversterkend,bijdragenaanderealiseringvangoedonderwijs.
4 leidinggevenisprimairleidinggevenaanprofessioneleleraren,diezichblijvend ontwikkeleninhunberoep.ditbetekentdatookdeonderwijskundigleiderszelfcyclisch
moetenkunnendenkenenwerken.5 hetbelangrijkstestuurinstrumentdatdeonderwijskundigleiderheeftishij(zij)zelf:
de persoon vandeleider,datwilzeggendepersoonlijkebekwaamhedenvandeonder-wijskundigleiderenderelatiediehijofzijweetoptebouwenmetdegeneaanwiehijleidinggeeft.
36
deopleidingsluitaanoprecenteinzichtenoversuccesvolschoolleiderschap;inhetbijzonderleithwoodetal.(2006).kernvandieinzichtenisdatbijnaallesuccesvolleschoolleiderseenzelfderepertoirevanleiderschapspraktijkenbeheersenopeenviertalgebieden:1 ontwikkelenvanvisie2. ontwikkelenvanmensen,metnameleraren3 ontwikkelenvandeorganisatie4 ontwikkelenvanhetonderwijsprogramma
hetlerenvanleiderschap,ookindeopleiding,vindtprimairplaatsindepraktijk,opde werkplek.
heTlecTOraaTONderwijskuNdigleiderschaphetlectoraatisbeschrevenineenaanvraagbijdestichtingkennisontwikkeling(sko)dieinmiddelsisgoedgekeurd.hetlectoraatrichtzichopdeversterkingvanonderwijskundigleiderschapindesectorenvanbasisonderwijs,voortgezetonderwijs,bveenspeciaalonderwijs.dedoelenvanhetlectoraatzijn(1)ominscholeninderegioendaarbuiteneenaanwijsbarebijdrageteleverenaandeversterkingvanhetonderwijskundigleiderschapdatleidttotinspirerendonderwijseneffectiefleren,en(2)omeenaanwijsbarebijdrageteleverenaandeontwikkelingvanpraktischbruikbarekennisopditterreindieaanwetenschappelijkenormenbeantwoordt. aandezedoelenwordtgewerktviatweelijnen.eénlijnisomprojecteninscholenoptezettenrondthema’salsschoolverbetering,vernieuwingvanonderwijsenbegeleiding,monitoringvanlerenenonderwijzenenkwaliteitszorg,integraalpersoneelsbeleidenopleidenindeschool.dezeprojectenzullendoorgaansmeerderescholenensamenwerkendeinstitutenomvattenpartnership).hetwerkwordtuitgevoerdbinnenleergemeenschappenmetdeelnemersuitdeverschillendepartnerinstellingen. detweedelijnisdeontwikkeling,uitvoeringenevaluatievandenieuwemasteropleidingonderwijskundigleiderschap.hiertoewordteenontwikkelteaminhetlevengeroepen,bestaandeuitdeskundigenuitdepartnerinstellingendieeenbijdrageaandeopleidinggaanleveren.rondditkernteamwordteenbegingemaaktmetdeinrichtingvandekenniskringrondhetlectoraat.dezekenniskringdientalsklankbordendenktankvoorhetontwikkelteam. vertegenwoordigersuitdeleergemeenschappenenhetontwikkelteammakendeeluitvandekenniskringdiegerichtisoponderwijskundigleiderschapenschoolverbetering.kenmerkendvoordeprojectenindekenniskringisdeverbindingdiegelegdwordttussenhetlerenvanleerlingen,hetonderwijsindeschool,enhetonderwijskundigleiderschapinenronddeschool.deprojectenzijngerichtopversterkingvanhetonderwijskundigleiderschap,waarbijcriteriavoorsuccesgelegenzijnindeinstitutionaliseringvanhetonderwijskundigleiderschapindeschooleninverbeterdonderwijseneffectieflerenvanleerlingen.specialeaandachtgaatuitnaarderoldiepraktijkgerichtonderzoekhierbijkanspelen.dekenniskringspeelteencentralerolbijhetvaststellenofdeprojectenaandezeverwachtingenbeantwoorden,enwaarverbeteringenmogelijkzijn.
ingegevendoorhetdirectebelangvanhetontwikkelenvandemasterineducationalleadershipligtineersteinstantiehetaccentopdeinrichtingvanhetontwikkelteamenhetopbouwenvandekenniskringronddeontwikkel-enonderzoeksvragendiedirectvoortvloeienuithetwerkaandezeopleiding.
37
7 daNkwOOrd
hetisnuietsmeerdaneenjaargeledendatvanuithogeschooledithsteindoorhenkmulderscontactmetmeopgenomenwerdoverhetlectoraatonderwijskundigleiderschap.heteerstekennismakingsgespreksprakmedirectaan.hierintwentewordendezakenvoortvarendaange-pakt.erligteenduidelijkeenaansprekendevisieonderdeplannenvoordetoekomstenonderdeinitiatievendiealinuitvoeringzijn.hetgaatomopbrengstgerichtwerkenenomdoorgaandelijneninhetonderwijsinderegio.insamenhangdaarmeegaathetomeenvolledigenhoogwaardigscalaaanopleidingenvoorlerarenenleidinggevendenomditonderwijsmogelijktemaken,enominspirerendonderzoek-enontwikkelwerkvoordeonderbouwingvandezeinitiatievenbinnentwenteschoolofeducation.hogeschooledithsteinenexpertisonderwijs-adviseursvormeneeninspirerendethuisbasisvoorhetlectoraatenvoormijnbijdrageaandeuitvoeringvandezeplannen. mijneerstewoordvandankgaatuitnaarhenkmuldersalsvoorzittervanhetcollegevanBestuurvanhes/octenexpertisonderwijsadviseurs,alsmedeinspiratorvantse,ennaarmanonketzendeaknolalsdirecteurenvanhogeschooledithsteinenexpertisonderwijsadviseurs.erligteenbehoorlijkambitieusplanvoorhetlectoraat.ikzieernaaruitomditplanmetelkaartoteensuccestemaken. hetisnognietgeluktommetallecollega’svanhesenexpertispersoonlijkkennistemaken.metveelcollega’shebikreedsprettigeervaringenopgedaan.aldezecollega’swilikdankzeggenvoorhunopenenbelangstellendeinsteekbijdeeerstewerkcontacten,envoordeinspirerendegesprekken.
opdezeplekwasiknietaangekomenzonderdesamenwerkinggedurendemijnberoepsloopbaanmetcollega’sensamenwerkingspartners.allecontactenmetcollega’sensamenwerkingspartnersmetwieikonderzoekhebgedaan,projectenophebgezet,onderwijshebgegevenenartikelenhebgeschreven,zijnvoormijblijvendwaardevol.daarbijmogendegoedegesprekken,dereizenendegedeeldeemotiesoverdesomsvreemdekantenvanonswerknietwordenvergeten.hetisnogtevroegvoordank.ikhoopdatwenieuweontmoetingenenprojectenopkunnenzetten.
almijnfamilieenvriendenwilikgraaghiernoemen.ikhoopzespoediglangseenanderewegdanditslotwoordtekunnenbedankenvoorderuimtediezegevenomditwerktekunnendoen.eenspeciaalwoordvandankvoorsusanvoorhaarbeschrijvingenvanvoorvallenuitdedagelijksepraktijkenvanschoolenopleiding.haarverhalenroepenelkekeerweerverwonderingop,enzegevendemogelijkhedenenbeperkingenvanalledagtreffendweer. puck,sjef,luuk,kimenruben,julliemakeniederopeeneigenmaniermeedatikvoorhetschrijvenvanzo’nboekjeofvoornogevenaaneenartikelwerken,weereens‘achterdecomputer’verdwijn.gelukkigzijnerookanderemomentenwaaropikjulliebelevenissenkanbeluisterenenmeebeleven.metalleverscheidenheiddaaringevenjullieredentotmooieengevarieerdeverwachtingenvoordetoekomst.
38
8 refereNTies
Bakkenes,i.,deBrabander,c.,&imants,j.(1999).teacherisolationandcommunicationnetworkanalysisinprimaryschools.Educational Administration Quarterly, 35, 166-202.
Black,p.,&wiliam,d.(1998).assessmentandclassroomlearning.Assessment in Education, 5,7-74.Bolt,l.vander,studulski,f.,vegt,a.vander,&Bontje,d.(2006).De betrokkenheid van de leraar bij
onderwijsinnovaties.denhaag:ministerievanoc&w.Bossert,s.,dwyer,d.,rowan,B.,&lee,g.(1982).theinstructionalmanagementroleoftheprincipal.
Educational Administration quarterly, 18,36-64.Bredeson,p.(2003).Designs for learning: a new architecture for professional development in schools.
thousandoaks:corwinpress.ehren,m.,&visscher,a.(2008).therelationshipsbetweenschoolinspection,schoolcharacteristicsand
schoolimprovement.British Journal of Educational Studies, 56,205-227.ellström,p.e.,(2001).integratinglearningandwork:problemsandprospects.Human Resource Development
Quarterly, 12,421-435.firestone,w.,&wilson,B.(1985).usingbureaucraticandculturallinkagestoimproveinstruction.Educational
Administration Quarterly, 21,7-30.fullan,m.(2008).The six secrets of change.sanfrancisco:jossey-Bass.hattie,j.&timperley,h.(2007).thepoweroffeedback.Review of Educational Research, 77,81-112.hofman,r.,dijkstra,n.,deBoom,j.,&hofman,w.(2005).Kwaliteitszorg in het primair onderwijs;
eindrapport.groningen:gion.hofman,r.h.,vandenberghe,r.,&dijkstra,B.j.(2008).Boporeview:Kwaliteitszorg, innovatie en
schoolontwikkeling.groningen:gion.huysman,m.(2000).anorganizationallearningapproachtothelearningorganization.European Journal of
Work and Organizational Psychology, 9,133-145.imants,j.(1987).deschoolleider:eennieuwemanager?Jeugd en samenleving, 17,697-707.imants,j.(1996).Leiding geven aan onderwijs! Onderwijskundig leiderschap en taakdifferentiatie in
basisscholen.leiden:dswopress.imants,j.(1999).De school meester.leeuwarden:eduforce.imants,j.(2001).professionaliseringeninnovatie.inB.creemers&t.houtveen(eds.).Onderwijsinnovatie,
Onderwijskundig lexicon Editie III(pp.75-98).alphena/drijn:kluwer.imants,j.(2002).hetorganiserenvanlerendoorlerareninscholen.Pedagogisch Tijdschrift, 27,297-324.imants,j.(2003).twobasicmechanismsfororganisationallearning.European Journal of Teacher Education,
26,293-311.imants,j.(2004).paradoxenbijenperspectievenvoorvernieuwingvanhetreken-wiskundeonderwijsin
basisscholen.inr.keijzer&e.degoeij(eds.).Reken-wiskunde als rijke bron(pp.117-138).utrecht:freudenthalinstituut.
imants,j.(2009).teachers’research,professionaldevelopment,andeducationalleadershipinschools.inkhine,m.&saleh,i.(eds.).Transformative leadership and educational excellence (pp.103-121).rotterdam:sense.
imants,j.,&deBrabander,c.(1996).teachers’andprincipals’senseofefficacyinelementaryschools.Teaching and Teacher Education, 12,179-195.
imants.j.,deBrabander,c.&Bakkenes,i.(1996).isolemententaakperceptievanschoolleidersinbasisscholen.Pedagogische Studiën, 73,8-24.
39
imants,j.,&folker,w.(2008).onderzoekendehoudingenonderwijskundigleiderschap.Basischool management, 22 (3),10-15.
imants,j.,&oolbekkink(eds.).(2009).Leren denken binnen het schoolvak. antwerpen:garant.imants,j.,sleegers,p.,krüger,m.,&witziers,B.(2000).leiderschapalssturingsfunctieindeschool.in:
B.creemers,etal.(eds.).Handboek schoolorganisatie en onderwijsmanagement(pp.c4140/1-22).alphena/drijn:samsom.
imants,j.,&vanveen,k.(inpress).teacherlearningasworkplacelearning.ine.Baker,B.mcgaw&p.peterson(eds.).The international encyclopaedia of education (3rdedition).amsterdam:elsevier.
inspectievanhetonderwijs(2008).De kwaliteit van zorg en begeleiding in het basisonderwijs. Leerlingen met een lwoo-indicatie in Amsterdam, Rotterdam en Almere.www.onderwijsinspectie.nl
inspectievanhetonderwijs(2009a).De sterke basisschool.www.onderwijsinspectie.nlinspectievanhetonderwijs(2009b).De staat van het Nederlandse onderwijs. www.onderwijsinspectie.nljoyce,B.,&showers,B.(1988).Student achievement through staff development. newYork:longman.kluger,a.,&denisi,a.(1996).theeffectsoffeedbackinterventionsonperformance:ahistoricalreview,
ameta-analysis,andapreliminaryfeedbackinterventiontheory.Psychological Bulletin, 119, 254-284.krüger,m.,witziers,B.,sleegers,p.,&imants,j.(1999).onderwijskundigleiderschapinmoderne
onderwijsinstellingen.in:B.creemers,j.giesbers,m.krüger,&c.vanvilsteren(red.).Handboek schoolorganisatie en onderwijsmanagement (pp.c4120/1-26).alphena/drijn:samsom.
ledoux,g.,Blok,h.,Boogaard,m.,&krüger,m.(2009).Opbrengstgericht werken: over de waarde van meetgestuurd onderwijs.amsterdam:sco-kohnstamminstituut.
leithwood,k.(ed.).(2007).specialissue.Leadership and Policy in Schools, 6,1-126.leithwood,k.,day,c.,sammons,p.,harris,a.,&hopkins,d.(2006).Seven strong claims about successful
school leadership.nottingham:nationalcollegeforschoolleadership.leithwood,k.&montgomerey,d.(1982).theroleoftheelementaryschoolprincipalinprogram
improvement.Review of Educational Research, 52,309-339.luttenberg,j.,carpay,t.&imants,j.(2005).delotgevallenvan15jaarvernieuwingenineenvoschool:de
leraaralseigenaarofalsuitvoerder.inw.veugelers&r.Bosman(red.).De strijd om het curriculum (pp.147-170).leuven:garant.
mintzberg,h.(1979).The structuring of organizations.englewoordcliffs:prenticehall.morgan,g.(1997).Images of organization(2ndedition).thousandoaks:sage.nksr(1979).Bouwen aan de relatief autonome school. denhaag:nksr.onderwijsraad(2004).Bureaucratisering in het onderwijs.www.onderwijsraad.nlonderwijsraad(2008a).Partners in onderwijsopbrengst.www.onderwijsraad.nlonderwijsraad(2008b). Onderwijs en maatschappelijke verwachtingen. www.onderwijsraad.nlonderwijsraad(2009). Naar doelmatiger onderwijs.www.onderwijsraad.nlowens,r.(1991).Organizational behavior in education(4thedition).Boston:allynandBacon.rosenholtz,s.(1989).Teachers’ workplace: the social organization of schools.newYork:longman.sfard,a.(1998).ontwometaphorsforlearningandthedangersofchoosingjustone.Educational
Researcher, 27 (2),4-13.sleegers,p.,geijssel,f.,&vandenBerg,r.(2002).conditionsfosteringeducationalchange.ink.leitwood&
p.hallinger(eds.).Second international handbook of educational leadership and change. dordrecht:kluwer.spillane,j.,reiser,B.,&reimer,t.(2002).policyimplementationandcognition:reframingandrefocusing
implementationresearch.Review of Educational Research, 72 (3).staessens,k.(1989).De professionele cultuur van basisscholen in vernieuwing.kuleuven:academisch
proefschrift.
40
stoel,w.(1994).De taakinhoud, de taakomvang en de taakbelasting van schoolleiders in het basisonderwijs. enschede:universiteittwente.
vandenBerg,r.,vandenberghe,r.,&sleegers,p.(1999).managementofinnovationsfromaculturalindividualperspective.School Effectiveness and School Improvement, 10,321-353.
vanderBolt,l.,studulski,f.,vandervegt,a.,&Bontje,d.(2006).De betrokkenheid van de leraar bij onderwijsinnovaties.denhaag:ministerievanocw.
vandeven,p.,martens,j.,&imants,j.(2005).praktijkgerichtonderzoekbijdeontwikkelingvanactiefenzelfstandiglerenbinnenhetschoolvaknederlands.Pedagogische studiën, 82,293-309.
vanstrien,p.(1986).Praktijk als wetenschap.assen:vangorcum.verboon,h.,&Zwart,c.(2007).schoolleidersdoenertoe.interviewmetstaatssecretarisvanocwsharon
dijksma.Basisschoolmanagement, 21(1),38-40.verloop,n.(2003).deleraar.inn.verloop&j.lowyck,(eds.).Onderwijskunde(pp.195-248).groningen:
wolters-noordhoff.vermunt,j.(1998).leeractiviteitenvanleerlingen.in:lverschaffel&j.vermunt(eds.).Het leren van
leerlingen, Onderwijskundig Lexicon III.alphena/drijn:samsom.vernooy,k.(2008).deschoolleidingenhetverbeterenvanhetlesgevenenlerenbijdebasisvaardigheden.
Basisschoolmanagement, 22 (7),14-18.wassink,h.,sleegers,p,&imants,j.(2003).causemapsandschoolleaders’tacitknowledge.Journal of
Educational Administration, 41,524-546.weick,k.(1995).Sensemaking in organizations. thousandoaks:sage.westhoff,g.(2009).Leren overdragen of het geheim van de flipperkast. Elementaire leerpsychologie voor de
onderwijspraktijk.Biezenmortel:mesoconsult.Zanten,m.van(2009).verschillendeoplossingsstrategieën–variërenofverwijderen?Volgens Bartjens, 28 (3),
4-8.
Dit lectoraat wordt mede mogelijk gemaakt door Rabobank Centraal Twente.