Post on 25-Sep-2020
WWW.AEL.AF
په اسالم کې د برش حقوق
ل کال۴۹۳۱
WWW.AEL.AF
په اسالم کې د بشر حقوق د کتاب نوم:
پوهاند حبيب الرحمن هاله لـيکـــــوال:
محمد اکبر نيازی ژباړن:
د افغانستان ملي تحريک، فرهنګي څانګه خـپرونـدی:
www.melitahrik.com وېــبپـاڼـه:
ژباړن کمپوز:
ضياء ساپی : ډيـزايـن
فياض حميد پښتۍ ډيزاين:
ټوکه ۰۱۱۱ چــاپشمېـر:
م۵۱۰۲ل کال/ ۰۹۳۱ :ـالـچــاپـکـ
(۳۱د تحريک د خپرونو لړ: )
WWW.AEL.AF
لړلیک
مخ سرلیک
۱.....................................................................................سريزه.............
۵د ژباړن سريزه.....................................................................................
۶و ته يوه عمومي کتنه.........په اسالم کې د بشرحقوق لومړی څپرکی:
۷.............................و په اسالمي چوکاټ کې ازادي.........د بشر حقوق
۱۱.......نه.....ینځ پرتلد اسالمي او غربي فکر او عمل ترم بشر حقوق: د
۱۱...........................................د حقوقو او ازادۍ قراني مفهوم ..............
۱۱................................په اسالم کې د بشر حقونو څانګې...................
۳۳............................................................... کې د بشر حقوق غربپه
۳۶................................................و اسالمي نسخه...........د بشر حقوق
۳۷...............................................: عمومي اساسي حقوق..............الف
۳۷.................................................د يو اسالمي هیواد وګړو حقوق: ب
۳۳....................................................: د دښمنانو حقوق....................ج
WWW.AEL.AF
۳۳..............................................................................د: د ښځو حقوق
۳۱...................دبشر حقوقو مسايلو د حل الرې په توګه.........اسالم
دويم څپرکی
۱۱....................................و عمومي تیورۍ...په اسالم کې د بشر حقوق
۱۱نامه کې د بشر حقوقو وده.................................په بنسټیزه نظامـ ۱
۵۱................................................ق......................ـ په اسالم کې حقو۱
۵۱................................................................الف: مالوم او مجرد حقوقو
۵۳..................................................................: نسبي او قطعي حقوقب
۵۳..........................................................: د خدای) ج( او بنده حقوقج
۵۳.................................................و مشخصاتقدای او بنده د حقود خ
۵۱................................: په شتمنۍ او په پورونو کې ټاکل شوی حق.د
۶۶................................................................هـ: قانوني او ديني حقوق
۶۶...............................................................کيـ په اسالم کې خپلوا۳
۶۱................................................د خپلواکو اعمالو ډولونه..................
۶۷..........................................................ټوله ايزه خپلواکۍ.................
WWW.AEL.AF
۶۷.............................................................ټوله ايز واکونه...................
۶۷...................................................................ـ په اسالم کې دندې۱
WWW.AEL.AF
د تحريک يادښت
و ګرانتتو تتپتتپ پ تت هتتپ تتپ کاا )ل ۳۱۳۱(د افغانستتنام ي تتر تحر تتک د هېوادوا و سره ژينپ هړې وه چپ د دې هال پپ به ر هپ بپ )ش عنوانونتپ بتې بې دينتر ع يتر ادبتر او نتو ن ا اختاې تپ نتو نپ تتپ ويانتلې هتو ي تر
يتتپ نې تتپ پتتوېه او د يتتوې پرتي نتتپ ۸۲تحر تتک دا ژينتتپ د يتتاد هاتتل د هتت پتتر ) دوا تو تتپ ويانتلې هتړل غونډې پپ ترڅ هتپ يتپ شت عنوانونتپ ع يتر اختاې هېوا
پتپ به تر هتپ کا ل ۳۱۳۱)ي ر تحر ک پپ ياده غونډه هپ ژينپ وهتړه چتپ د
عنوانپ بې بېت ع يتر ۳۱۱س ) ټ بپ انشاء اهلل د لای )ج پپ نصرت نول طب عتر بتره ده چتتپ دا استانپ هتتاې نتپ دی تتر واختاې نتو نپ تتتپ ويانتلې هتت
تحر ک ن نګ هو هړی چتپ تپ ر و ي زيات زياې او زحيت تپ ايت ا ر دا ژينپ بپ هم د تېرې ژينپ پپ څېر عي ی هو دا اخر چتپ سناستو پتپ کې هتپ
چتپ د چتا ژينپ هتړو اختاېو تپ ېي تپ څیتپ دی س عنوانونو)دی د هيلې هېاادواد ېايپ اغونل ي ر تحريک ه پ ر چپ پ دې اختر څیتپ بتپ زيتو
پپ زيه پوېې ګ پ پوېتپ هړ ي تر تحر تک تپ نو تو هغتو ،وا تو ژبتايون،و سيونچاېو يا ر او يعنو يرسننلويانو او چا چاېو څیتپ چتپ ددې اختاېو
ګرت تتا هتتړې او دا يتتو بتت ستتره يرستتنپ او ي يتتپ د چتتا پتتپ دې نتتول به تتر هتتپ د زيه پ هويپ يننپ هتو او هتوې ودانتر وېتتپ فرهنګر به ر يپ بريا ی هړی
واير
د هېواد د فرهنګ د ښېرازۍ پپ ه پ
د افغانسنام ي ر تحريک فرهنګر څانګپ
WWW.AEL.AF
1
سریزه
دبشر حقوق زمونږ د ژوند بنسټیزه او په عین وخت کې د ګړې ل ېه
مینځه وړونک موضېو ده کېه ېه دېل د ودیځېو و نېو سی سې
خوځښتونه او و نیز بد ونونه د رس نس دورل وروسته د پود نو په اثې ر
ک د بشرحقوقو د مفکورو ښک روندوی کوي خو په واقیعت کې دهېه
وستنیو پی یو ک خپله د نفوذ الر د هرب په ور پرانستله امر په دوه ور
د ملړرو ملتونو ه ګوړېدو او پرمختګ وروسته د بشرحقوقو د ن یېوا
اعالمئ په چوک ټ کلکه مب رزه وک ه او په ورسېتیو سېیزو کې پېرل
ینړ ر خورا زی ت شو.
لفې په بشرحقوقو د ینړ ر عوامل د بیالبیلو سی سې ګری نې و مخلت
دورل ګڼل کیږي پدل م ن ددل پرځ ی چې قې نون او اخالقې هېب ه
و ري نو ډېر ځل د سی س کتیکونو په وګه ک رول شوي رنړه چ
په د ه وخت د ف شیزم او ورپس د سوسی یزم په وړاندل وک رول شول
او ه د وۍ سره سره اوس رل د اسالم بنی دګرای پېه وړانېدل ګټېه
ي.اخیستل کیږ
په یوه خبره در وخت چ د هربی نو ګټ ه خطر سره مخ مخ شوي نو د
بشر حقوقو ه الرل ی په وړاندل مب رزه او بیر ه رالسه کو و پ ره یې
ک رو دمدا د بشرحقوقو د مال د ادع په رڼ کې وو چې دامریکې
متحده ای الت ی د شوروي ا ح د او کویټ ی د عراق ه سېل خېه
وژهورل او د سوم ی د سی س بحران د ه مینځه وړ و پ ره یې خپېل
عس کر و یږل. د سی س الرو په ک رو و سره د بوسنی د خلکو د حقوقېو
WWW.AEL.AF
2
س ن پ ره الریون وشو رد ېه پېورل چې د بشېرحقوقو موضېو د
کرهی نو انړیزو خه ګال او په اسېالم اخالقې میعې رونو ینړېه او د
چوګ ت ک ور ه ځ ی ورنک ل ش نو د بشرحقوقود مال ادع ق نون په
به ه شو شع رونو خه بل ه نه وي د بشېرحقوقو اعالمیېه چې پېه
هرب دیوادونو ک پرل ډیره کیه کیږي نو دا یو هیرقې نون سېند دی
چ یو و ښک ره م دل ري چ راوسه د ملل متحد س زم ن ه ېوري
د د عمل پلې کو ېو پې ره راوسېه کومېه نه دي صویب ش او د
ن یوا ه اهو ن مه نه ده ګوړه شول او راوسه ی د اړوندو ادارو د پېرمخ
بیو و پ ره کومه اداره نه ده رامینځته شول او راوسه یې د مخې فینو
پ ره کوم مقررات او قوانین نه دي وضع شوي محکمه نه ده رامینځتېه
ا چ ه دمدا اوسه د ملل متحد س زم ن ه و چ شول او ر و و اړینه د
د امنیت په شورا ک د ویټو حق ري پخپل مینځ ک بعېی ېه مېن
ود ه دل سره سل کمزوري دیوادونو د بشرحقوقو د مال سې ن او
ادع خه دیڅ هوښتنه نش کوالی.
ک پداس ح ل ک د بشرحقوقو د دف وړ اوازونو د ن ۍ په ګوټ ګوټ
د یلی وس یلو په وسیله د وګ و هوږونه ی ک ڼه ک ي دي
د دریم ن ۍ دیوادونه په ځ نړ ل وګه د اسالم دیوا دونېو د ا بې عو
حقوق چ ب برخلیکه او بې دفې پې دي اوس دېل د واکمنېو او
سرم یه دارو خلکو ه خوا رپښو الندل او د مال پ ره ی مدعی ن دېل
وګه مرسته نه کوي خو ه بده مرهېه د بشېرحقوقو د مال ې په ښک ره
مدعی ن یوازل په رسنیو ک د اړوند رپو ونو په خپرو و او ش په ن مېه
خبرو سره خلک هو وي. دیچ د متخلف نو پ ره کومه ګزا ونه کله او نه
WWW.AEL.AF
3
ی دل پر وړاندل خپل هبرګوونه وښودل دیڅ موسسه ی س زم ن نشته
قو د متخلف نو په وړاندل ی قوانین وضع او په سمه وګه چ د بشرحقو
ی عمل ک ي او احیآ دل دا قوانین وضع شوي خو په بشپ ه وګېه پېه
یورۍ ک پ او په عمل ډګر ک دیڅ ډول اقېدام ت نېه دي رسېره
که په رښتی دل ن یوا ه و نه د خپلو ه و د بشرحقوقو مال کوي ,شوي
قوقو ش په نوم ن یوا اعالمی او شع رونه خه یراو نو ب ید د دبشرح
د هوره اسالم کلتور ه مخ یوه ګه نشمو ه مسوده ګېوړه او صېویب
ک ي ځکه اسالم سپیڅل دین حقوقو بشر یېوازل پېه یېوري ډول نېه
پیژن بلک د عمل کو و پ ره ی داس ع دالنه او ګټور ګ مونه پور ېه
یر ژوند ک ک ي او نه به ی پېه را لېونک کې کوي چ نه ن یوا و په
پور ه ک ي اسالم پخپل یو نیل زر کلن عمر ک ور ه په بشپ ه او ګټېوره
وګه پ ملرنه ک ل ده اسالم په داس پراخه وګه دل ورل پ ملرنه ک ل
چ د انس ن نو دژوند پرمه ل حقوقو ر نګ ه مېر وروسېته حتې د
حقوق کل دي.ګنین پروخت ی دل ځ نړ ي
د ن یوا و اړ ی وو ه په کتو سره په اسالم پود نو ب ندل ده چ ر نېورو
مخک ش اوننیو بشرحقوقو ک ه قران او ایتونه خه ګټه واخل .
ک ل په ایران کې د بشېرحقوقو د ېدقیق ۶۶۱۱ ه نیکه مرهه چ په
نفېرانس پېه الره مط ع پ ره په په اسالم قوانینېو او عق یېدو والړ ک
واچول شوچ پک د ن ۍ ډیرو اسالم دیوادونو ع م نو ګېوون کې ی
دمدا ډول د ه حقیق او ژورل مق چ په کنفرانس ک وړانېدل .وو
شول د یو اثر په وګه را و او ګوړ شو حت ددل کت ب ژبې ړه وروسېته
بی په انړلیس ژبه دل چ پ شو.
WWW.AEL.AF
4
ادو یکوالنو په ا ح دیه کې د کتې بونو د کله چ په اف نست ن ک د از
چ پ اداره پرانستل شوه نو م ه یراثر خه په ګټې اخیسېتن د دوه
کت بونو یکل م ه راوسپ رل شول چ یو د په اسالم ک د ښځو حقېوق
اوبل ی په اسالم ک د بشر حقوق زم په ه ړه شول.
راوژب ړل شېو نېو د رنړه چ وم ۍ رس ه ډېر ه انړلیس ژب خه
کمپیو ر او نورل چ رل ی دل ډی په چټک سره پ ی ه ورسیدل خېو
ه بده مرهه ه م ستونزو ه کبله ددل کت ب د یوک ل پ ره وځنوید
د روان ک ل د دوب په ودو ورځو ک د ازادو یکواالنو د ا ح دی خه د
دا چ د وم ي کت ب دویل کت ب د ګوړو و پی م خپور شو ه یول خواد
په پر له د دویل کت ب موضو یو ه پراخه وه او ه بل خېوا د د ېه د
چمتو کو و موده دل ډیره نوه وه او ه دریل اړخه په دیېواد کې روانېو
وین ویدونکو او رینړلو چ رو د مواد په را و و ک ارام نېه پرېښېودم
ن وو نېو مې دېل دل پداس ح ل ک چ موندل ی دل خورا سېتونزم
موضو اګم کتنه خو و و اړخونو ه وک ه ددل پ ره چ زی ت وخت
م نه در ود او موضو دل پراخه نوکیدای ش چ په ځینو ځې یونوک
را خه اشتب د ت شوي خو دومره م رسره ک ي چ یو وستونک ه
ددل پوده ورک م چ په را لونک ک ې وک ه حقوقېو سېره ېوب
او په پ ی ک د اف نست ن د ازادو یکواالنو ا ح ی په ځې نړ ل ونک ي.
وګه ه پروفیسور رسول امین د ا ح دی مشر د وف د ګریدل مسېول
ز می دیوادمل ه شهنواز ګ نب ز او ېه سیدحسېن پ چې کمپیېو ري
کمپووزر خه یوه ن ۍ مننه کوم.
پود ند حبیب ا رحمن د ه
ښورېحی ت اب د ېې پ ۶۶۳۶وږی ۵۲
WWW.AEL.AF
5
د ژب ړن خبرل
د وی ښتن ع ی شکر ادا کوم چ دا دی د خپلو ژب ړو ۍ م
په اسالم ک د بشر حقوقو ر ژب ړل پورل رواهځو ه.
په اسالم ک د بشرحقوق کت ب چ د ښ هل است د پود ند حبیب
شېوی او د بشېرحقوقو د ا رحمن د ه ه خوا په دري ژبېه یکېل
بیالبیلو اړخونو په اړه ګټورل او په زړه پورل خبېرل او الرښېوون
ري پدل و وانیدم چ پښتو ژب ه ی راوژبې ړم ر ېو پښېت نه
وستونک دل ه دل ګټور اثر خه ګټه پور ه ک ي او دیلېه ېرم
چ وستونک به پک د بشرحقوقو اړوند د خپلو یو پوښېتنو
بونه دل پیداک ي.ځوا
خو ه وک و رادیس چ زیږد ی یل د خپل دیواد او قوم ن خوا و
ځورو ل او ه خپلو پښتنو مشرانو سخت ګیله من ال راوسه م دا
ګیله پرځ ی پ ی ده. د د ه احس س او مسېو یت ېه مخې چې
ښتن ع ی او د دل خپل همځپل قوم چ د ن پودۍ په ور ی رو
کوي په وړاندل در ود او د ژوند رپ یه به ی و رم نو مې ک ژوند
دل ددل مسو یت د ادا کو و پ ره د کت بونو ژبې ړل ېه چې اوس
مه ل د پود په ډګر ک ور ه ستره اړ ی یدل کیېږي مېال و ېه
ر و د پود ه اړخه ددل قوم او ژب حق ر خپل وس ادا ک م.
WWW.AEL.AF
6
پرکی وم ی
و ه عموم کتنهرحقوقپه اسالم ک د بش
چې د ېه وخېت ه کومه وخته چ انس ن ن ۍ ه سترګ ه و په ځ نړ ل وګه
مکلفیتونېو خېه دېل واو نو د یورۍ ه مخ د یو حقوقېپیل کی و نیز ژوند
.لبرخمن شو
و په ورکو و ک حقوقد بنسټ که: د و ن افرادو د د وی پرخو د ب شمېره نظرونو
و ن هې ي او یوازل په نوم د د وی حقوقو ه پ ملرنه او داس نور...ند واکم
پدل برخه ځین اقدام ت دل رسره شوي ا بته یوازل په اسم ن دینونو ک نه پېه
په فلسفه کې بیې دا دواړه خیل او په کیسو والړو دینونو ک ؛ خو د بشردوستۍ
ا ملزوم ګڼل کیږي. مکلفیتونه( مهل او یو ه بل سره الزمحقوق
و ه کیه په مکلفیتونو او د د دم هه اګتم ع ژوند ه پیل خه راوسه پورل زمونږ
و اړوند فکرونه د نول مودل پ ره په عمل ک پی ده شویدي.حقوق
ک ه دین د اسالم سپیڅلی دین دی چ د اګتم ع ژوند په مختلفو برخو یوازینی
واړو برخو مکلفیتونو او حقونو( ه بشېپ ه پ ملرنېه او د در ډول انس ن بعی پر ه
انس ن نو ه ی وړاندل ک ل دي.
چې انسې ن ېه ډول ګېو یږيد قرانکریل ه دقیق او ژورل مط ع وروسېته دا
پیداشوی او ه دل پیدایښت موخه ه ده؟
دا حقیقت دل روښ نه کیږي چ په اسالم سپیڅل دین ک د نورو سی س دهه راز
و کلمه ه وخته پک ر وړل کیږي ینونو په خالف د انس ن اړوند حقوقاو نظ م د و نیز
چ نطف د مور په رحل ک ځ ی ونیوه
د ژوند او مر دواړو پ اوونو حقوقبلک نه اسالم یواځ ددل محدودل ن ۍ حقوق
یڅل دین ډاډ سره ویلی شو چ په اسالم سپپوره په روښ نه وګه بی ن ک ي دي په
WWW.AEL.AF
7
پراخه او په بشپ ډول او نظ مونو په پر له د بشر د حقوقو من ک د نورو و و دینونو
سره ې ل شوي دي.
شې نېو دا اړه خبرل وو په اسالم په سپېڅل دین ک د بشرحقوقددل پ ره چ د
ازادي حق او دنده د اسالم ه نظره وپېژنو او وروسته خپېل اړین برېښ چ وم ی
ث ه راوګرځوو.بح
:په اسالم چوک ټ ک د بشرحقونو ازادي
ع ی انس ن د یو ع قل او س ل حواس رونک موګېود پیېدا او د خپېل ستر ښتن
خو انس ن پخپله ی ور ه د سمو ک رونو الرښوون ک ل دي.ځ نړ ي رحمت ه مخ
ځنځیرونېو او د خپلو نفس ن هوښتنو او ن سمو الرو په مخک نیو و سېره ځې ن پېه
مصیبتونو ک اخته ک .
ه یې پېه خې ن انس ن ن ۍ ه په خپلواکه وګه سترګ ه و خو پخپلروسو وایی:
ه کبله په چټکۍ سره په ځنځیرونو و ل شو. وک او د دم ظلل ظلل ب ندل
خپلواکۍ د انس ن روحئ هوښتن په وګه د انس ن ژوند د ریخ په اوږده موده ک
بیلو ډو ونو سره رامینځته شوېده.په بیال
پېالر د د اسالم فیلسوف عالمه اقب ل الدوري پدل اړه وای : د انس ن وم ن مېور او
ک مجبور شول چ ه ګنت خه چې دلتېه د ازادۍ ازادۍ د انړېزل په روښن ی
پ ره کومه برخه نه وه پرېږدي او د عمل ن ۍ ه راش .
چ ګواک د ازادۍ په چوک ټ ک د عمل د رسره نوموړی فیلسوف داس فکر کوي
کو و امک ن رامینځته کیږي اسالم د عیسوی نو دا نظر نه من چ ادم علیه سېالم د
کبله ه ګنت خه وویستل شو. هخپل وم نۍ ګن ه
د ه ه چ د اسالم خه وړاندل د یهودی نو د دودونو په اس س دانس ن نسېب( در
ه پلوه د ازاد ژوند په ور د انس ن ګ سره عبیرېده.فکر کېده د اسالم
WWW.AEL.AF
8
ېو د تېه رانس ن په نسبت په ډول ځمک ه را ګ پخپل ازادل ارادل سره وک
ابدي ازادۍ ه السرسی پیداک ي او د خپلو اعم و په رسره کو و سره خپل ژوند ېر
ک ي.
د ېه د ک رامینځتېه کیېږي د ازادۍ د رالسه کو و انړېزه چ د ژوند په دره برخه
ازم یښت په وړاندل دروي.
پر ه بېل ېه نشې کېېدای او دا ډول موند و خهد بشر ریخ د پر پس ازادۍ د
ه ظلل ه رل طبیع ځواکونو د دمنوعو که ه اړ ی وې و اړخیزه بڼه ري موندنه
و ازادیو او په پ یله کې ب عدا تۍ مودوم پ ن عصب ه نژادي او قبیلوي وف داری
( ول د ه ه دي چ د انس ن ژوند د فع یتونو EGO_ Centerپه ځ ن ب ندل متی
اس س ګوړوي.
پ اوونېه ېېر انس ن ددل ازادیو د رالسه کو و په موخه پېه ېدریج ډول بیالبیېل
ک یدي او دهه ازادۍ م دي او معنوي بڼ ري.
اړیکه ري او په عین وخت ګال کیدونک و ه بل سره نه م دي او معنوي ازادۍ دواړه ی
کله چ ه دواړو خه د یوه په ور پ ملرنه کمه ش نو . ک یو د بل بشپ ونک دل دي
د پلټن په الر ک ی بیالبیل خنوونه رامینځته کیږي.
ی ي ددل ډول ازادیو م دي ور ه ه الزم کچ زی ه پ ملرنه او معنوي ور ه ی ن ه
چ مع هر مدن ه زی ن سره مخ مخ ک ي. هددل المل شو
. پداس ح ل کې دین د انس ن نو د ازادۍ په الره ک ستر کوښښونه او دڅ ک یدي
یوازل ه عقالن ازادۍ سره خپله مینه او عالقه ښود ده.چ فلسفه
پداسې ېري ک عالقېه په مختلفو مرحلودنر او ادبی ت ه دواړه ډو ه ازادیو سره
ح ل ک چ د س ینس او یکن وژۍ دڅ ل د م دي ازادۍ رالسه کو ېو پېه ېور
متوګه وي. د بشر ول فع یتونه د ازادۍ پلټنه او د انس ن در اړخیز ک مل د بیالبیلو
ازادیو د دریج حقق د پراخوا رګنداوی کوي.
ک مل سره مبې رزه کېوونکی د انس ن ک مل ګال او په عین وخت ک ه بیو وژیک
دی د وم ي ک مل سیر د دویل ک مل ه سېیر چې پېه بشېپ ه وګېه ګبېري او
WWW.AEL.AF
9
میخ نیک ده په پر له د انس ن اراده او هوښتنه د ازادۍ رالسېه کو ېو پېه الر کې
پرېکنده او حی رول ري.
مې دي او اسالم د انس ن د پیدایښت د ک مل پرمه ل چ بشریت د ه وخت متوازنو
معنوي ازادیو ه اړ ی در وده د و و ازادیو په وړاندل د جسل په وګه مب رزه وکې ه
د را لېونک چټېک اسالم په د ه وخت ک چ م دي پرمختګ په ګنینې ډول وو
پرمختګ پ ره ی د م دي برخ وړاندوېنه وک ه ا بته د حکومت او انس ن ېو ن د
ددمېدل واقیعېت نه د ا ه معنوي الرښود ضې من دی. ېرا لونک پرمختګ وړاندو
پربنسټ په ځ رده ویالی شو چ اسالم د لپ الرښوون زمینې برابرونکېی دی
دهه راز اسالم و و ازادیو ه په پ ملرن د انس ن د را لونک ک مېل وړاندوېنېه دېل
س ن ذدن د پداس ح ل ک چ د اسالم سپیڅل دین ه ظهور سره سل د انک ېده
ستر بشریت دپیدایښت په ن محدودو امک ن و ب ندل د پودیدا وان نه در ېود ځکېه
قرانکېریل د .د ه راوسه د ازم یښت او جرب عقالن وس یلو ه وده نه وه ورکې ل
وروستنۍ ا ه وح په وګه اګتم ع سی س او اقتص دي پرمختړونو په برخه ک
ه په پ م سره د انس ن الرښوون ستره وسیله وه. و و علم او اخالق اهو و
م حد د نورو ازادیو د پلټن پ ره زمینه ظیپه بیالبیلو برخو ک د خپلواکیو د اړ ی ع
برابروي.
یه چ ښتن ع ی دین بشپ او ورسره یې د انسې ن نو پې ره پکې ا قران اعالمد
کوي چ انسې ن کېوالی ست زیتوب بیالبیل نعمتونه دل ځ ی پرځ ی ک ي او دا ددل ا
رالسه ک ي اسالم خه ه اسالم الرل سره انرژي او په پوره ډاډ ش خپله ازادۍ
د و ن دو ت او فرد په اقتص دي فع یتونو که پر فردي کچه وي او که په و ه ایېزه
.اچويکچه اهیز
پېژندل کیږي؛ ازادي ه دوو الرو
ت (پېژندن ه پلوه او بله د و نیز عمل د ید وري ېه یو د یورۍ او پیدایښت دس
پلوه؛
د خپلواکۍ د رالسه کو و انړېزه چ د خدای ورک ل نوم دل ور ه ورکوالی شو پېه
ډول ن ښت وي.ذا انس ن طبیعت ک په
WWW.AEL.AF
11
نېو در د ه ه چ انس ن ه ستر ښتن ع ل خه وهوښتل که ددل عرب په قول:
وګه حمیل نه شېول او ګبري په و ه د ه پر ه پرل بل دېڅ ش ا خدایتع ی ورک ل
په انس ن طبیعت ک د یو ستر ام نت په وګه کېښودل شوه خو د ېه د دهه ازادۍ
خپل وړ ی په مرسته کشف او وده ورک ه.
ایښت ی پرل دمېدل د مع هرل فلسف پربنسټ خپلواکۍ د انس ن ګودر ده او پید
ه نظریه ه اسالم ګه نبینۍ سره ور ه او یو ش ن ده. دهخپلواکۍ ینګ دی
د دېل په قرانکریل ک ډېری ایتونه موګود دي چ د انس ن ازادۍ ه دل د ارادل او
او مرحلېوقرانکریل د بشر د خپلواکۍ په بیالبیلېو دهه راز عمل ه پلوه اش ره کوي
ژوند کوي د مسې وي درګو ب ور ري پدل م ن چ ول انس ن ن چ د ځمک پر سر
ېه دمېدل کبلېه .ازادۍ رل او رل په مس وي وګه د ګټ اخیستلو وان نه ېري
درانس ن ه د د ه د وان سره سمه ازادي ورک ل شول.
نځ دا ېوپیر ګو ېوي چې ید وان رم د خپلو ازادیو خه د ګټ اخیستن انس ن ن
وري اشخ ص کمزورل انړېېزه قدرت رونک اشخ ص د ازادۍ اړوند ځواکمنه او کمز
ري.
د دمدل اختالف پر بنسټ در د ه ه چ په پی مبرانو او ی وو اګب ري ګڼل کېېږي
( نه کېږي.دیله ه ع دي کس نو خه ی ق ض
ګ نو د وان خه وړ ستر ښتن ع ی د خپلو بنده قران کریل پدل برخه ک فرم ی :
.ک هدق کوي دریځونود افرادو په بیالبیلو پر اوږو نه اچوي دهه اهلب ر د د وی
یېول ه رضې یت و ېري پدل شرط چ پخپل خپل فطري استعداد پر بنسټ انس ن د
دندل ی ک ر په رسره کو و مجبورېږي.
رسېره چ ګواک انس ن په ژوند ک د و و ک رونو ول ا ه اوامر پدل متک دي
ي وهه امر پخپله خوښه ځې ی پېر ځې ی کېکو و وان ري رنړه چ ځین افراد د
د خپلېواکۍ رسېر کېويی په واسطه نور یی نورو ه ورسپ ري او دد ویاوځین
اط عت کو و او نه کول دواړه په انس ن پورول ډي. ه کومه ځ یه چ در انسې ن
ه نېو پې پخپله خوښه او عالقه او د نورو ه وري د یو عمل په رسره کو و مجبورېږي
WWW.AEL.AF
11
ېه کبلېه د ل دی او د دمېدل مسېئو یت مسؤ دمدل سره بی در فرد د خپلو اعم و
وړ ګرځ .مج زا و ی دل مک ف و
چ ښتن ع ی دېڅ وخت ه وړاندل د برن مه ریزي دا یو منل شوی دین اهل دی
شوي اعم و رسره کول په انس ن نو نه حمیلوي.
ي پېه دمېدل بنسېټ انسې ن د خپېل انس ن دی چ خپل د طبیعت چوک ټ ګوړو
برخلیک په کلو ک مسقیمآ الس ري.
ک رونه رسره نه ک ي او د نورو ه خوا پرل پېه که چېرل انس ن ن پخپله خوښه خپل
مسئله په ک ن پورل مک ف وګزا او د ګبري وګه دا ک ر رسره ش نو د ته بی
ګبري عمل رسره کېول د ځکه د ينه ده او رسره کوونکی ی ګرم نه شمېرل کیږ
رسره کوونک شخص ګن ه او عیب نه ګنل کېږي او ددل ډول عمل په رسره کو ېو
سره به ی د شخص ه د ستر ښتن ع ی ه وري د عذاب او مجزا ورکو و نعوذب هلل(
هیر ع دالنه وي.
عقیده ګبریونو د ي.د ه دل وړاندل د کالم و مش ګرل او شخ ل بېځ یه او ن وړه
دپدل سره سره بی دل ګبېري عقیېده خو .د اسالم ښوونو په وړاندل واقع کېږي
واکمنو ه مشورو سره برابره ده او په اسالم و نو ک ور ه پراخوا ی ورک ل شېوی
دی.
ا بې عو ېه واکمنو او مشرانو ېه خېوا د د ېوی اقب ل ددل المل چ و د اسالم
شول په الندل ډول بی نوي؛ خپلواک نده ورک ل
اموي موقع هوښتونکو م دی ت پرستو په یوه پلمه اړ ی در وده و د کربال ن وړه عمل
احتم خوځښت په وړاندل د مع ویه ه ب وت خه ګټه پور ېه د وګیه او د خلکو
ک ي.
یو شخص حسن بصري ه وویل چ اموی نو مسلم ن ن ووژل او خپلېه دا ک نېه یې د
وت پ ره ښتن ع ی ه وسپ ر ه.قض
حسن بصري وویل: د ښتن ع ی دښېمن ن درواهجېن دي پېدل سېره د اسېالم
علم وو د نیوکو ب وګود خپلواکه عقیده رامینځته شوه و حکمراوای ن ی په مرسېته
WWW.AEL.AF
12
د انس ن په مجبوریت او بیېوز ۍ ب نېدل د امویې نو خپل ګټ وس د اقب ل په اند؛
د اسالم خالف یوه روښ نه او ښک ره ظلل او ګف ده. ګبري دندل
نېه ورکېوي نېو د اسېالم و ح کم ن چ ملت ی وګ و ه ازادۍا بته ول حکومتونه ا
پلو ا ب عو ه خالف عمل کوي او د ګن ه مر کب ګرځ . د یو حکومت ی دو ت ه خوا خ
ه د ازادۍ ورکول د ازادي ورکول د د وی د مسلم ن اندازه رګندوي ی ن په در کچ
.د مسلم نۍ درګه ښ ی دوی
ن د خپل ازادۍ په روښن ی ک ددل وان ري چ ...در انس
ېې پخپله خوښه د ه عملونه رسره ک ي چ د ځ ن پ ره ی کل وي؛ ۶
ې د ه عمل چ په رسره کو و ی مجبور وي نو د رسره کو و ېوان ور ېه بښېل ۵
کېږي؛
ورکول کیږي نه پرځ ی کوي نو د نه رسره کو و وان ور ه اهول چ ې حت د وی ۶
خپلواک دي او د خپل ارادل ښتن ن وي چ یو عمل رسره ک ي او دهه راز د وی
که نه؛
ی وي پورل د خپلواکۍ عمل وری د در انس ن په فردي او و نیزو دندو
او د ق نون ه ئیه قول ه اړ ی ريدر دنده د وړاندوین د شرط په وګه ازادۍ او اګرا
مخ دهه امر د حق په نوم ی دېږي.
رسره کو و وان د طبیع حقوقو په نېوم ک رونود ازادۍ حق رل او د خپل خوښ
ی دېږي.
د خپل خوښ عمل رسره کو و او ازادۍ ه طبیع حقوق ویل کیږي؛
مدن حقوق ویل کیږي؛د اګتم ع ک رونو رسره کول او پک شته ازادۍ ه
د دو ت اړوند ک رونو رسره کو و ازادۍ ه سی س حقوق ویل کیږي؛
په محکمه ک ه خپلو حقوقو خه دف کو و ازادۍ ه ق نون حقوق ویل کیږي؛
د دندو رسره کو ېو حېق دی ځکه ازادي انس ن نو ه د د وی حق په خپلواکۍ ینګ
ډول ه حق پر ه ازادۍ د یېو بې ن نه ري دمداحق دیڅ م ورکوي او ه ازادۍ پر ه
عمل ی د یو داس مقو په ېر وي چ مینځ ی ش وي.ګټ
ځ نړ ل م ن او هب ه پیداکوي ژۍ ک ازادي ه خپل یورۍ سره سهپه دره ایوی و
WWW.AEL.AF
13
د بشر حقوق
د هرب او اسالم نظر او عمل پر لنه
د اګسېټ پېه ۶۳۷۱ وګه د السته راون پهفرانس د انقالب د بشر حقوقو اعالمیه د
ورکې قدرتالرښود د نېټه بشپ ه شوه د ه نظری و چ دل اعالمئ ه د انقالب ۵۱
و په سېریزه کې د ه د انس ن طبیع حقوق او مل ح کمیت وو چ د طبیع حقوق
شوي وو ځکېه د ګه منل یو نه یږدېدونک او سپېڅل یز په و عریف شوي و او د
ډول داس فکر کیده چ ګواک د انس ن ه طبیعت سره ګو( یېو د و حقوقو په اړه
ده.
د په دویمه م ده ک د ملکیت او امنیېت ازادۍ او اسېتبداد پېه وړانېدل دهه حقوق
مق ومت حق په وګه پېژندل شوی وو خپلواک ازادۍ( دوه بڼ رل چ یو فردي او
بله ی مفکوروي ده.
دي.د مطبوع و او بی ن ازادۍ په پینځمه او شپږمه م ده ک ذکر او س ل شول
( فقرو ی د مې او ۶۶ېېې ۲اهل او ن په وړاندل د برابرۍ ق نو فقرل د( ۱ېې ۱
مینول. ومدن برابروا اهو
د حق د یو ش م کیت د یو ش د پک روړن د ګټ ادع ی د یېو امتیې ز او یې دېل
قدرت په م ن سره عریف شوی دی.
ه ق نون پلوه د حق م ن په یو ش ب ندل د انس ن حقوق ادعې دعېول( ېه ویېل
او ورک ل شوي هالحیت ه ویل کیږي.نق نو کیږي او ی دل د واکدارانو ه وري
د ق نون حق موګودیت د ګبري ق نون په شتون دال ت کوي چ یو ه بله پر ېه بې
ن او ژوندی نه پ کیږي.م
WWW.AEL.AF
14
مدن حقوق د و حقوقو ه ویل کیږي چ د افرادو په بیعت پورل وي او په یو
مدن عمل سره د انف ذ په وړاندل واقع او ی دل عدیل موم دا په نسب او مطلقېو
حقوقو ویشل کیږي مطلق حقوقو په انس ن ک فطر آ ن ښت وي.
نځ موګود وي یوقو ه ویل کیږي چ د خلکواو دو ت رمنسب مدن حقوق د و حق
که د حکومت ه وري س نه د بیعت حق چ د حکومت سره ده دخلکو په اړوند
دی.
د مېرمن او خ وند کورنۍ او بچی نو ب دار او هالم ول ه حکومت سره متق بله اړیکه
ري او د انس ن پ ره فطري او ذا خ هیت ري.
دیر ه وین وو سره سل حقوق پر دو ت ی دل حکومت دواړو ب ندل بر دي.د بو
د و ن در فرد ه په ځ نړ ل ډول ورک ل ګ نسن پدل عقیده دی چ مدن حقوق
د رای په رالسه کو و ی په دو ت ی اداره . پداس ح ل ک چ سی س حقوقشوي
ک د کنو په رسره کو و سره رالسه کیږي.
یر په عقیده ځین طبیع حقوق که د خصوه ژوند حقوق که ه دل ظ درا د بود
ښتن ی وقع ونه اوس .یطبیع دي خو ممکن ر
کې د د ډسمبر په می شت ۶۱۹۷د بشرحقوقو د اعالمئ په برخه ک بل ګ م په ک ل
د ازادۍ د چ د بشرحقوقو ن یوا ه عموم اعالمیه او ملل متحد ه خوا واخیستل شو
او د شخص ژوند امنیېت ېه په نوم دل ی دیږي صویب ک ه Magna Carta فرم ن
زندان خه د خالهون ازادي او په ښک ره وګه د یول بېطرفه محکم ېه ېورل د
مذدب وګدان و نو ک ر زده ک ل او پ ن ازادي او په علم او دنري برخو د خلکو
ت ک ل شول.برخه اخیستنه ورسره وروسته ورزی
د بشر حقوقو اعالمئ ه ځې ن وهرب متمدنه ن ۍ مجبوره وه چ اوږده الر وود
ورسوي د ملل متحد اعالمیه د فرانس د حقوقو ه اعالم وروسېته د یېول نیمې
پی ۍ په یریدو ب وګود د و ن ۍ په ځ نړ ل وګه د دریم ن ۍ دیوادونو د نژادي
او مذدب ارادو په رامینځته کو و ک ن وانه شول.یوی وژیک دینرنړ ا
فسیر په ښک ره د پرمختللو دیوادونو په انحص ر ک د ازادۍ بشرحقوقو او ح کمیت
شویدی پداس ح ل ک چ هیر انس ن ک ن ېري اسېتبداد وران وګه ث بت
WWW.AEL.AF
15
او بهرنیېو چې رو کې د دریم ن ۍ دیوادونو په داخل ک ري او د استعم رګرو وري
السودنه ول د ه ه دي چ دوی د ازادۍ او بشر حقوقو د س لو نوم ورکوي.
د ازادۍ د الرل مب رزین به د ددتشتړرو او انس ن وژونکو په نوم ودل او کول کیدل
دا ک نه و د ا النو په خوښه نه وو نو د دویدر د ه ه چ د ازادل و ن او بشرحقوق
ډ ه ایزو اړیکو په وس یلو ک د بشرحقوقو خه خط او سر ه ونه ګڼل به د ن یوا و
کېده برعکس د ه دیوادونه چ په ښک ره ډول د بعی سی ست پر مخ وړي ه د و
په اهطالح د بشر حقوقو مدافعین بو د نېږدل اړیکېو پېه ځ ن دیوادونو سره چ
وګه سترګ پټوي.اس س په ښک ره
چ د خپلو هرب بې دارانو دیکت ورانو او د خلکو ضد نظ مونه ههیونسټ نو ی نظ م
او مینوي ملک خوځښتونه کوي او خپل دا عمل د مذدب متعصب نو خونديګټ
.اندل مب رزه بو او وګیه کوياو د کلتور دښمن نو په وړ
رای نو د س ونکو( او فوق ګاو د بشر حقوق د مدن د پو یسو په عموم وګه ازادۍ
هوښتنو په رڼ ک فسیریږي.
او وپیر وش ینی نګ نظرو پر ه یو رښتکه چیرل په اسالم اهو و ک د بعی او
نو دا ادع به په سمه وګه ث بته ش چ د اسالم ښتن سترګه ور ه وکتل ش یپه ر
یېدی سپیڅل دین و پی ۍ وړاندل د بشرحقوقو اړوند یو ن یوال پی م وړانېدل ک
چ پک و کورنۍ نیمړ ی وول او ن برابروا ی په یوري او عمل ډول حل شېول
دي.
اسالم په یو شمیر عق یدو والړ دی او دا عق ید د س پ پیر چې د اهې ت فلسېف
پیروانو ېه د بنسټړردی ه عق یدو او نظرونو سره ګوت وپیر ري. که ه دل دا ی
ک چ د ه نظرونه چ عمل بڼه ونلري پخپل حې ل وري عمل کیږي پداس ح ل
پ کیږي.
وو ه دمدل ځ یه ده چ در د ه ه چ اسالم بلیغ ک ل نو ول د رښتنیو او اهیل
ه کومه ځ یېه چې پکې د یېورۍ او عمېل مسلم ن نو ه وري عمل او پل شول.
نځ یاړو ېرمپه کېوم خې ی کې ددل دومط بقت په بشپ ه وګه حل شوی که چیرل
WWW.AEL.AF
16
حې ال و کې د اسېالم وپیر او ن برابرۍ ه وکتل ش کوالی شو ووایو چې پداسې
ن په عقیده ب ندل عمل نه دی شوی.اس س شرط ی
او دا سېلیمیدل پخپلېو دیاسالم ه وي پلوه خپل رب ه د سلیمیدو پېه م نې
ه مبې رزه کېول او د کو و پې ر انس ن هوښتنو برالسی د یو کسب او کم ل د رالسه
پ ره نه ختمیدونک مب رزل رامینځته کول دي. د وی
دم ږي د ه وخت د انس ن په ژوند ک ضمین او میندای ش چ یو د بل ر نګ
والړ او در یو خپل مسئو یت وپیژن .
بشرحقوق ورک ل شوي نو خلکو متېوازن او ددل حقیقت ه په پ م سره چ و و ه
و مک ف ت ورک ل ش اسالم د ه وخت چ ننی پرمختللېی هېرب پېه ع دالنه ګزا ا
قو و خه پېه ی رو او ظلمت ک شپ او ورځ ېرو او د ازادۍ او بشرحقوق ه مع
د وم ي ځل پ ره د دل و ن بنسټ کیښود. بشپ ه وګه خبر نه وو
کې د که ه دل د یون ن ستر مدن ه اسالم خېه وړانېدل پېه بنیې دي دو تونېو
ډیموکراسۍ یو ابتدای شکل معرف ک ی وو وروسته رومی نو دل د نول مودل پ ره
خېو د یونې ن پېه ښېک رېده بنسېټ کیښېود شېکلیو شی چ د ډیموکراسۍ په
او ډیموکراسیو ک یوازل ن رینه ازاد او ښځو په ک د رای ورکو و حېق نېه در ېود
د روم پراخه امپراطورۍ په واقیعت ک هالم ن ه دیڅ ډول حقوقو خه برخمن نه وو
ه طبقېه ېه ځینېو و چ په د ه ک یوازل اراده او ح کمېود یوه هالم دو ت خ وند
خه برخمن ول. حقوقو
د بیزانټین امپراطورۍ د ختیځ روم( چ د روم امپراطورۍ ځ ی ی ونیو دیڅکله ی
دل د حضرت عیسی علیم ت او ښوون عمل نه ک ل.
ک پ پ نو مخنیوی و کري ازادۍ په ورکو و او د عیسویت اهو و په اړه ی د پوښتلود ف
مذدب مشران( دل په دمدل اندازه د ازادو پوښتنو د زهملو په وړاندل مب رزه ونېه
ک ه.
په ش د استبدادي او روح ن حکومتونو ک عیسویت د دین او مذدب اقلیتونو په
ر اخیستل کیده ی به دل اعدام کیدل.مق بل ک ه بعی خه ک
WWW.AEL.AF
17
ېېې د پ رس امپراطورۍ سی ست دل په عین انېدازه اسېتبدادي وه و نیز ګوړښټ
نړه چ پک یوازل روح نیون او اشراف ه ځینو حقوقو خه برخمن وو پېه د ې
یو ازاد فکر کو و حق نه در ود او السرسی ی ور ېه د و نه ک به ع دي وګ و اهلآ
.و او ه ول حقوقو خه ب برخ وومکن ون م
د دندوست ن و نه او دو ت دل پر دمدل طبق نیګ دی او و نه ی د یټو طبقو او
سره د انس ن موګېود پېه ه ګوړه شوېده خو دېڅکله دل ه دویمطلق اکثریت خ
یر چلند نه دی شوی.
او د دین ظهېور وکې چ د اسالم سپیحل دوی په دمدل بدو ح ال و ک ژوند ک وو
و و دوس ینه او ارامتی ی د نژادي فکري رنړ قوم عقیدوي بلی ې و پر ېه او
ور ه د مس وي حقوقو ورک ه ضمین ک ه.
خلف وو ر ځالنده دورل وروسته اسالم حکمروای نو د اسالم د پی مبر او د راشدین
دونو خپلو خلکو و ی مع هرو دیوال ب وګود ی یرهح بوو ه الرل خه وو ل خو ددا
ه ډېره ازادۍ او حقوق ورکول نه یوازل مسلم ن ن بلک د اسالم دو ت په خ وره ک
هیر مسلم ن دل ه پوره ازادۍ خه برخمن وو.
سید امیر عل پخپل اثر د اسالم روح( ک وای چ اسالم دو تونو دیڅکله دل د
کس نو به یهودان او پداس ح ل ک چ اور وډ ل.نورو عق یدو ک السودنه نه ده ک
نو پداس ح ل ک اسالم دوی ېه پنې ه نسطوری ن په وحشی نه ډول اعدامول او وژل
ه ظلمونو خه ی وس ل دهه راز اروپ ی عیسوی نو به ګې دوګرل ورک ه او د د وی
( به ه عې م ښځ او ف سدا عقیده وګ ي په اور سوځول یهودانو او سیکو رانو ب دین
وژنو سره ه مینځه لل.
ه بېه ه ي په پراخ سین سره زهمل د وی اسالم مشرانو به خپل هیر مسلم ن
ی پخپل دو ت او امپراطورۍ ک مس وي حقوق ورکول د اسالم دو ت دره اداره به
د مسلم نو ا ب عو په ېر
د و و پرمخ پرانست وه.
اموزګ ر( ه یول یهودي یې عیسېوي ښېځ سېره د پخپله د اسالم ستر ښوونک
مسلم ن س ي سره واده حالل او ق نون اعالن ک ی وو د ېه حقېوق چې د اسېالم
WWW.AEL.AF
18
په بشپ ه وګېه بې سپیڅل دین هیر مسلم ن ا ب عو ښځو او هالم نو ه بښل وو
س ري او انقالب وو.
:د ازادۍ او حقوقو قران مفهوم
پدل م ن چ ه نه بېلېدونک او متق بله اړیکه موګوده دهنځ ید حقوقو او ازادۍ رم
ه بل خوا حقوق د انسې ن ږيیول خوا ه ازادۍ پر ه حق م ن نلري او نه رالسه کی
ازادۍ ر یول کچ ضمینوي دهه راز حقوق او دندل دل یو ه بېل سېره متقې بل
نس ن د یول دندل رسره انس ن ه ورکول کیږي نو ورسره ا ر حق چ اړیک ري د
کو و ه مجبوروي او دره دنده چ د انس ن ه وري رسره کیږي نو د د ېه پې ره د
.ځینو حقوقو خه د برخمنتی پ ره زمینه برابروي
او دا درن وی پخپېل وار سېره دېر دنده پخپله د نورو حقوقو ه د درن وي په م ن ده
کو و پ ره په ازاده وګه زمینه برابروي.انس ن ه د حقوقو رالسه کو و او عمل
د انس ن ازادۍ پدل دال ت کوي چ ګواک ول انس ن ن یو ډول ازادۍ او حقوق ري
چې د دېر انسې ن ازادۍ د نېورو په الس راځې ه دل وین خه دا پ یله او منطق
اخل بلک خو دا قید ه فرد خه خپله ازادي نه ل کیږي انس ن نو په ازادۍ سره
پر ځ ی ی د و و انس ن نو د ازادۍ س نه او مال دل کوي.
که چیرل یو فرد ه اګ زه ورک ل ش چ ردل کچ ه خپلې ازادۍ ګټېه پور ېه
سبب ش نو پدل هورت ک بېه سېره ک ي چ د نورو د ازادیو د کموا او هصب
فهوم او م ن به دل ورسره ېه بیره پردل چ د دیچ ازادۍ پ نش بلک د ازادۍ م
مینځه الړه ش .
په دمدل ر یب ازادۍ پخپل ذات ک حق او حق یوه دنده ده ځین وخت دنده پېر
حق وړاندیوا ی ري.
یو انس ن خدای پېژن او د د ه اط عت کوي د هه دوه عملونه د اسېالم سېره بیلړه:
ره وروسته حقېوق خصېیص سل د در انس ن وم نۍ دندل دي ا بته ددل دندو پ
ورکول کیږي.
ه الدېل زیې او د وی په سمه وګه د دندل اګرا کولاندل د ښتن ع ی په وړ
په ن فرمې نۍارزښتن ک ازادۍ ورپه برخه کوي. دا ډول ازادۍ انس ن د ښتن ع ی
WWW.AEL.AF
19
یېوه بېده او ویرونکې د ن ۍ د هالم نو په به انس نن فرم نۍ ک دل پیداکوي خو دا
. ېره بدل ک ي
د اوامرو اط عت انس ن ه ډېرو ن ړوه اړیکو خه ژهوري دهېه ع یبرعکس د خدای
اط عت انس ن ه نور حقوق او ازادۍ دل ورکوي معمو آ حقوق پر دنېدو وړانېدېوا ی
ندل شمیرل کیږي. ري او وړا
د ازادۍ اهلآ ازادۍ حق او دنده د یو مثلث درل ضلع دي او پدل مثلت ک ق عده
په وګه ګڼل کیږي و که چیرل د مثلث دره ضلع ه مینځه الړه ش نو مثلث دېل
ورسره ه مینځه ځ .
او درل واړه یوځ ی د یو ه یو ډول حقوق ورک ي دياهلونو و درل واړو یاسالم پور ن
بیالبیلېو د . دین چلند د انسې نانځورويمسلم ن اخالق و نیز او سی س چلند
او ک نو د و ړ یوه برخه ده. رو و
پېژندنه او اط عت د انس ن ه اخالق سی س او و نیز چلند ه ډ ښتن ع ید
خه شمیرل کیږي.
په حقیقت ک د چلند دهه بیلړ چ په بیالبیلو نومونو ی دېږي یو ه بل سره ې
ند ېول حې الت د یېو دي او یو ه بل پر ه د شخیص وړ نه دي اسالم د انس ن چل
موګود په وګه یو ه بل سره بو .
اسالم ګه ن بینۍ انس ن چلند ه؛ د یووا اودمبستړۍ ه پلېوه ګېوري د و ېو
او مینول پ اونو( ک د عدا ت رامینځته کولانس ن فع یتونو موخه په و و سحطو
دي.
وګېه د ازادۍ ضېمین شېوی ېه ه کومه ځ یه چ په قران کریل ک په و ه ایزه
نځ وپیر نشته په قرانکریل ک چ د کوم عمل یدمدل پلوه د مومن او هیر مومن رم
د شر راوړنکی دی ا بته خیر او شر رسره کو و امر شوی خیر او کوم چ منع شوی د
اس س ګڼل کیږي.حال و او حرامو بنسټ ی و و پ ره یو ډول دي خیر او شر د
خوا ور ېه اوامر چ د اسالم ستر پی مبر حضرت محمد ه ع ی ښتند وک چ
ه د خیر ک ر کو و امر او د شر ه ک ر رسول شوي دي پرځ ی ک ي که: پی مبر د وی
WWW.AEL.AF
21
رل او د د ه چ چ الس بنېد وي بیېوز کوي. ه اوږو خه ی دروند ب ر ېی منع
ت خه ی ژهوري.ی الس نیو ی وي( پرانیزي او ه دل ډول ح
د خیر او شر دهه اس س اهل د شی نو او اعم و طبیعت په سمه وګه د پل کیدو وړ
دی ه دمدل پلوه ده چ دا دین د فطر دین په نوم دل ی دېږي رنړه یې چې
مخک ی دونه وشوه دیڅ طبیعت په ځ نړ ل وګه پر انس ن نه دی حمیل شوی خو
هوښېه او رکې ري( چ د در ه خوړونکی حالل شی نوی د ه پداس ډول پیداش
پدل سره مونږ ددل ایت الاکراه فی ا دین( په م ن ښه پودیدای شو. دی
ښتن ع ی د ه ه چ انس ن ور خه په ازادنه او اسالم وګه ګټه پور ه کوي او
یې ن ور خه خوند اخل نه دي منع ک ي او د ه ک رونه چ د انس ن د خواشینۍ اوز
المل ګرځ ب وت ب عدا تۍ ن برابرۍ ن وړه ک رونه او داس نور( منع ک ي دي.
ک رونو ک د سختۍ نه بلک د ود انس ن نو په و ع ی د عدا ت په را یږ و ک ښتن
اس نۍ هوښتونکی دی.
د قرانکریل ول ای ونه چ عدا ت ه پک اش ره شول انس ن نو ه ی پر ه ېه کېوم
خپل پی مبر ه او د پل کیدو وړ دي که خدای ع ی بعیضه د پل کیدو امر شوی
داس فرم یل دي:
؛الرښود او رحمت په وګه ژب ړه: م ه نه ی ېږ ی خو و و ع م نو ه د یو
:په اسالم ک د بشر حقوقو نړ
ملېه وي او د د اسالم قوانینو او مقررا و په اس س که وک په یېول مېور چې ح
م شوم پیداکیدو وخت ی نږدل وي فش ر راو او د فش ر په پ یله ک ی م شوم م
ش نو ب ید په مق بل ک ی ب ید خونبه د وین په مق بل ک پیس ورکول( ورک ي
که م شوم ن رینه وي نو پیس ب ید د م شوم کورنۍ ه ورک ل ش که چېرل ه مېور
نین د خرابیدو سبب وګرځ نو ه مق بله وري خه ی خونبه ی پالر خه د یوه د ګ
پیس اخیستل کیږي.
م دل و ېري که چېرل نطفه د مور په رحل ک وي او پالر ی م ش او پالر بل م شو
طف ورور ی خور موګود وي نو د وی د پالر د میراث مستحق ګرځ ن د نی
WWW.AEL.AF
21
تول شتون ري او داس ادع کوي:د انس ن د حقوقو د دف پ ره اسالم ف
ای! خویندو او وروڼو منتظر اوسئ و م شوم پیداش او برخه ی د ن رینه او ښېځینه
ده او که دوه ی ددل پ ره چ حقوق بڼه په اس س و کل ش ی ه دل پلوه چ یو
خه په سمه وګه دف وش نو د ېویپه ښه ډول په پ م ک ونیول ش او ه حق
.ب ید دا ن م ومه نطفه د دوه دلک نو په وګه فرض ک ي
په دمدل سره ب ید د دوه زامنو برخه په ام نتدارۍ سره وس او پ برخېه پخپېل
نځ ک وویش دهه عمل د دوه را لونکو م شوم نو را لونکی ضمینوي.یم
ګټه ځکه کله چ پیداش نو ه د ه برخ خه ی د پوښ ک خوراک او ښ ک ک
پور ه کوي.
که چیرل د دوه م شوم نو پرځ ی یو پیداش نو د بل برخه د و و رمینځ په مسې وي
وګه ویشل کیږي پدل هورت ک د بشر حقوق په فوق ا ع ده وخت ک ې مینیږي
بیې حقوقو خه د دف چمتېوا ی نلېري چ انس ن راوسه کوچنی کمزوری او ه
حقېوق یدو او د ژوند ه ح ال و سره سېل نو د وخت په یرکله م شوم پیداکیږي چې
دېل وي نېو د زی وا ی موم که وک پدل وخت ک م شوم ووژن که یو ورځین
او د بشېپ خونبهې ( مسېتحق ه و و حقوقو خه برخمن دیک مل انس ن په یر
ګرځ .
و کورنۍ ی د دیواد ردل چ که د م شوم ق ل د دیواد یو شتمن او ی دل پ چ وي ا
وی وي نو کمزورل او بیوز ه دل وي پدل هورت ک که قتل په قصدي ډول رسره ش
کورنۍ ی درل حقونه ري...
د قص ص هوښتو اقدام ت وک ي او دم هه کمزوری او بیوز ه پالر ددل حق ري چې
خه یرل ري چ د ق ل ه وژ و شتمن اومعتبر ق ل په قتل ورسوي پالر دا حق د
او په مق بل ک ی پیس واخل .
په وم ۍ مرحله یو م شوم د بلوغ ر وخته پورل کورنۍ که بیوز ه او که شتمنه د د ه
خوراک پوښ ک او نورو اړ ی و د پوره کو و مسو یت په ه ړه ري.
WWW.AEL.AF
22
په دویمه مرحله ک ب ید نور مسلم ن ن او بیت ا م ل د د ه ک فل ی روزنه پېه هې ړه
د یو متوف بچی نو ه دا حق ورکېوي ر ېو د خپلېو ل که ه دل نور ښوونځ واخ
ګ یداد وپلوري.اړ ی وو پوره کو و پ ره د پالر
خو اسالم ور ه دا اګ زه نه ورکوي په اسالم ک د الزم ګڼل کیږي چې د د ېه بې
خ ورو ه روحه ګسد ومینځ او په یوه پ که که ک و او په بشپ درن وي سره ی
وسپ ري.
حق ري چ د خپل ملکیت د اسالم قوانینو پر بنسټ انس ن ن رمر وروسته دل
ه ک بېد ون په اړه ی وهیت عمل ش دیڅوک حق نلري چ د متوف وهیت ن م
زی وا ی او کموا ی پک راو ځکه ستر ښتن ع ی د وهیت یروونکېی راو
انس ن دا ډول هدیدوي؛
وک چ د وف ت شوي شخص وهیت ه بد ون ورکوي نو ب ید ه محکمې او د د ه
دعول ه ثبوت وروسته پخپل سزا ورسول ش .
انس ن پخپل ژوند ک په کورنۍ چ پیری ل او و ن ځ نړ ي حقونه ري اسالم فق
. ی په پوره ځیر ی سره دا حقوق
داس حکل کوي: پېه دېر د مستحق شخص او ی دل وک چ ددل حق مسئول وي
عقل او استدالل په پ م ک نیو وسره حق خپل مستحق ه سپ ر ی د وخت ک اسالم
دی.
کله چ انس ن ن ۍ ه سترګ ه وي او وم نۍ معنوي اړ ی یې د من سېبو خېواړو
ده پېه دچې ب س او د ښکل نوم کل دي دا نوم ب ید پداس ډول وي چ درکله
اقع ش نو دی ب ید ورسره د عزت او هېرور احسې س وکې ي نېه د مخ طب و وړاندل
حق رت او شرم.
ه دمدل ځ یه ده چ د اسالم سپیڅل دین کورنۍ ه د خپېل م شېوم پې ره د یېو
ددل ک ر پ ره ی مور پالر م مور ک ي دي.او ښکل نوم کلو امر کوي
زده ک ل وسې یلو برابېرول د پ ن او بل حق که ځوی وي او ی ور د د وید م شوم
و په سمه وګه زده ک ه رالسه ک ي ر د کچ چ م شوم وکوالی شې .دي
WWW.AEL.AF
23
چ قرانکریل و و او په م ن ی دل ورسره پوه ش . وست ب سواده( مېور او پېالر
ول په سمه وګه ادا ک ي. قمجبور دي چ خپلو م شوم نو دا حقو
نکریل دا امر په سمه وګه پرځ ی ک ای وی نېونن بېه که چېرل مسلم نو کورنیو د قرا
دیڅ یو مسلم ن ن وستی بیسواده( نه وه پ شوی او ول به د زده ک ل خ ونېدان
شوي وو.
شېوم ن مکلف دی چ په سمه وګه د خپلېو م ځکه در م شوم پالر ري او در پالر
په ه ړه اچېول شېویدی یم نو د زده ک ل مسو یت د نوروروزنه او پ نه وک ي د یت
پدل سره د مسلم ن نو د هفلت ګن ه نب ید په هیرع دالنه او ن ځوانه وګېه د اسېالم او
فق په ه ړه واچول ش .
رګند حق چ بچی ن ی په پالر ري د ه د بچی نو د واده مسئله ده چ بلوهیت ه
ېه په دیڅ ډولیس چ دا خدای امر د رسیدو سره سل ی ب ید ور ه چمتوا ی ون
نورو انس ن نو پټ ندی
او نورو ح تونو سره مستقیمآ کول د انس ن نو د ژوند ه اقتص دا بته ددل حق پرځ ی
ی دی.
په دمدل ډول م شوم په کورنۍ داحق دل ري چ ه ده خه په سمه وګه سې نه
سېپیڅل دیېن وک ي او د روزن برخ ه ی خورا زی ه پ ملرنه وک ي خو د اسالم
پدل برخه ک د میندو د فطري او طبیع مین په پ م ک نیو و سره دومره ینړ ر نه
دی ک ی.
ا بته دا پر بچی نو ده چ پر مور د خپل حق په مق بل کې پخپېل وار سېره د د ې
درن وی وک ي ه کومه ځ یه چ ددل درن وي نشتون د بچی نو ه وري شېتون ېري
ل بڼ ډیر ینړ ر ک یدی.اسالم د موضو پد
پر دیواد او و نه د انس ن حق دا دی چ په وم ي ګ م ک د د ېه د مې ل ژونېد او
روښون عزت س نه وک ي اسالم پدل ډول مواردو ک د پک روړن ځین قواعد او ال
په الندل ډول وړاندل ک ي...
ه دېیڅ ه ب ندل رب ونېاسالم د ځینو مواردو پر ه که ه ګسم او انس ن کرامت خ
پدل م ن که یو وک بل کس ووژنې ېوپیر وخت خپل ق نون حد ک نه دی ګڼلی
WWW.AEL.AF
24
دا حق ري چ پېه ءچ مقتول ومره کوچنی او کمزوری دی د مقتول او ی نکوي
وم ي ګ م ک ه حکومت خه د قص ص هوښتنه وک ي او د ثبوت په هورت ق ل د
ي.مقتول په هچ ک په قتل ورسو
دا ادع برعکس قص ص د یول و ن د بقې پې ره مهمې او اسالم د خپلو دښمن نو د
ضروري وسیل په وګه ګڼلی دی او په د ه ک دیڅ ډول شخص انړیزل شتون نه
دي ن ښت .
پدل م ن که ق ل د قتل په ګرم وژل کیږي نو په را لونک ک به دیڅوک ددل ګرئت
ډول بل شخص ووژن . او کوښښ ونک ي چ په قصدي
که چیرل یو وک د بل چ م ل پټوي هال کوي( نو د هال په اندازه متن سېبآ د د هلېه
لور ګو ی الس پرل کیږي.
کوچنۍ هال دل وش نو د هله دا عمل ک نېه( ب ې وت ګڼېل هکه چیرل په ویه الر یو
کیږي او شدیده ګزا ب ید ور ه ورک ل ش .
وګه د ګم په عمل الس پورل ک ي نو اسېالم قوانینېو که وک په هیر اسالم
ور ه ه درو خه پیل بی ر سنړس رو و پورل حد کلی دی پدل موده ک قېوانین
پداس شدید ډول پل کیږي چ د ن موس حیثیت ی په سمه وګه وس ل شې او
وک بی ددل ګرئت ونک ي چ د یو مسلم ن په ن موس یری وک ي.
ن ک رل ښځ مجبوره نش چ حرام بچی ن وزیږوي ب ید ه زیږیدو وروسته او ی ز
ش او ی حرامی ن بچی ن په عمل الس پورل او د ګن ه مر کبی ووژن او د قتل په
پېه ویېو یوه سپیڅل و نه ک د خپل ددل ب عز ۍ او ب حیثتۍ په بېدل کې
ګن یت ک رانو بدل ک ي.ورانک رو او
واړي واطېت دل امک ن ت شته چ ه دلک نو سره چ وهواړي که ونېه هېدهه راز د
ک د ست ی اوهل احس س وده کوي او ب الخره دمدا دلک ن وش نو وروسته په دوی
په و نه ک په سترو ګن یت ک رانو ظ م نو او انس ن وژونکو افرادو ب ندل بد ېږي.
د اسالم سپیڅل دین د زن ک رو ښېځو ددل و نیزو خطرن کو عواقبو د مخنیوي پ ره
او د ه ن رینه چ واطت کوي سخته او شدیده سزا کل ده.
WWW.AEL.AF
25
خو هرب و ن چ په د و واطت او زن د ورځین ژوند یو ع دي عمل ګڼل کیېږي
خو .ددل ډول سزاګ نو مخ ف او د بشر حقوقو خالف ی بو او په بد نوم ی ی دوي
خه د ایوز ن روهۍ پیدایښت د اسالم سترل فلسف د اسېالم ه دل ډول عملونو
عق یدو دښمن نو پ ره دل ث بته ک ل ده. اسالم د انس ن ژوند ملکیت او حیثیېت ېه
کوي یری که د یو زمېري یېوه او س نه ی چ په دره بیه وي خورا درن وی ري
و په کلکه ب ید مخنیوی وش .پ انګ او ی دل انس ن ه خوا دل وي یو ن وړه عمل دی ا
در یری کوونکی چ ه دره خوا وي ب ید ه خپل ګرم سره متن سبه سزا ووین و
یری او یری کوونکی دواړه ه مینځه یوړل ش . د نورو دینونېو پیېروان او فکېري
ب خبره او وامر ديښوونځ چ راوسه د اسالم اقدام و چ سرچینه ی ا ه ا
رګندوي او په وړانېدل یې د د د و رسره کو و په وړاندل مخ فت ديع ګز پ
خپلو نیوکو هږ پور ه کوي.
حقوقو س یري کوونکو ه ګزا ورک ل ش نو په زرګوونو که د انس ناسالم وای :
ل په د خلک به د هال ګن یت او په ځ ن م ل او ن موس ه یري خه په امن ک ش .
ه ویرل پر ه خپل ک رونه په سمه وګه رسره ک ي او د ه وک خلکبه هورت ک
چ د نورو په حقوقو د یري او هال اراده ري کیدای ش دا کس ن د خپل عمل د سزا
ویرل ه کبله ه خپل ارادل یر او دا ک ر رسره نه ک ي او و و د و ک رونو ېه بېه د
په خوښه وي. مخه ک ي چ د و ن پ ره ګټور او د افرادو
کوونکو افېرادو شېمیره د ېو ن د ګن یت ک رانو او یري ای دا واقعیت نه دی چ د
نیکو او سمو افرادو په پر له یټه ده؟
کوونکېو او قوانینو په عمل کو ېو سېره د یېري ای دا واقعیت نه دی چ د اسالم
ګن یت ک رانو د یري او ګن یت مخنیوی سبب ګرځ ؟
م ګن ی قوانینو په پل کو و سره به د یول ېو ن وګې ي داسې فکېر ای د اسال
ونک ي چ اسالم د مظلوم نو او نیکو خلکو مال ی دی نه د ظ م نو او یری کوونکو؟
ای دابه ضروري وي د ه اشخ ص چ د و ن په وړاندل مخ فت رګندوي او ورسره
د پرمختګ مخنیوی کېوي ور ېه د د نورو د ازادۍ خنو ګرځ د د وی ګنړیږي او
ه دل د بشر حقوق ورک ل ش ؟ ورک و او دویانس ن نوم
WWW.AEL.AF
26
ای دا الزمه ده چ ګن یت ک ران ق الن هله یری کوونک په نوه وګه د انس نیت
دښمن ن ه و ن خه دیله و ري چ حقوق ور ه ورک ل ش .
سلنه د اسالم قوانینو پل کو ېو کوونکو په وړاندل سل ای د ګن یت ک رانو او یري
مخ ف نو د خلکو ژوند ملکیت او ن موس په ه په درن وي ق یل دي؟
له ه ځ ن سره هېوره د ګن یت د مخنیوي په موخه د اسالم احک مو په پر ای د وی
؟الرل چ رل رئ
اندل پی یو پ ره د ازم یښت پ ره وړ والرل د دی ر س ق نون د حل نړه چ د د وی
او ګن یت ه مینځه یوس خو د ېوی شوي چ هال ه دل بری شوي خو راوسه الن
برعکس په در وخت ک د ګن یت په کم او کیف ک مرسته ک ل ده.
په پوره ب ور سره د ه وک چ هواړي د امن او سو په فض ک ژونېد وکې ي او د
اسالم قوانین یوازینۍ وسېیله نورو د یري الندل رانش او د دمدل هوښتنو پ ره
بو او ه اسالم خه به د داس قوانینو په وړاندل کو و ک راض او خوښ اوس .
بله موضو چ د ته د بحث وړ ګڼل کیږي د عقیدل ازادۍ ده پدل مېورد کې دېل
پدل م ن چ انس ن ن ېه ازادۍ اسالم اهول په عقل او منطق استدالل ینګ دي
ازاد ګڼل دي د عقیدل په رګنېدو و ګټه پور ه نه ک ي نو اسالم د وی ه خه ن وړ
ک د ازادۍ لور احتم ه موګود دي.
ې انس ن ازاد دی چ یو عقید مط عه درک او انتخ ب ک ي؛ ۶
انس ن د در ډول عقیدل په ر و ک ازاد دی؛ې ۵
ي؛ې انس ن ازاد دی چ خپله عقیده وس او دوام ور ه ورک ۶
ې انس ن ازاد ده چ خپله رګنده او نورو ه وښ ی ؛ ۹
د وم ۍ م دل انس ن ازاد دی چ یوه عقیده مط عه درک او انتخ ب ک ي( پېه اړه
ب ید ووایو چ ددل ق عدل منځپ نړه ه استدالل خه مسېتقله ده او پېه اسېالم
پدل برخه ک ځینې سرچینو ک د د ه مخ ف په نوم ه موګود نه دي قرانکریل
او ستر ښتن ع ی وای : ک ين والرښو
و و بی نیو ه هوږ ږدي او ېه د ېویزم د ه عب دت کوونک ه بش رت ورک ئ چ
پدل سېره د وي خه ی هوره ک او د عمل کو و پ ره ی دڅ او کوښښونه پیل
WWW.AEL.AF
27
خه الس اخلې او وم ۍ مرحل د عقیدل رالسه کو و سره انس ن ه ځ ن هو ون
هواړي ځ ن پورل و اړوندل چ رل وپېژن .
دا دیله ري او هواړي چ پخپل ژوند ک نیکمره او سع دت رالسه ک ي د خپلېو
د ال زی وا پ ره کوښښ کوي. او د د ویګتو د س لو په اړه فکر
سېره اسالم سپیڅلی دین وک نه مجبوروي چ په ګوډ او ړوند ډول کېوم عمېل ر
رچینو او اسن دو پیروي وک ي. بلک ژمنو یر او یوازل د اسالم س و و وک ي ه خپل
اسالم ور ه په ښک ره وګه ددل اګ زه ورکوي چ درل بی نی ه هوږ ونیس او دېر
موضو ی چ د خوښ وړ وي ور ه رسیده ګ وک ي ځ ن ور ه ورسوي( د ه ب ید
وروسته خپل عقل او استدالل پک ر واچوي وروسته در د اسالم موضوع و ه اوریدو
د ه ه ی چ عقل او ذک وت هوره ک ل و ک او پک روړنه ی پیل ک ي.
وروسته انس ن ه دل پ او خه یریږي او پخپله د عقیدل ازادۍ من .
اسالم د حق او ب طل سل او ن سمو ک نو د مک ف و او مج زا و پېه اړه خپېل نظریې ت
دل ک ي دي که چیرل پخپله عقیده د کوم اشتب ه مر کب شوی وي نو خپلېه وړان
.عقیده دل بی ځل نول او اسالم دل قبول ک ي
قرانکریل د کلکو اسالم عق یدو د بیخبین په وګه وای :
ر و د دېر چې چ یې دا قرانکریل ست سو پ ره د یول ی دون په وګه را ېږل شو۶
37 :91 ) ښتن ع ی ه نږدل ش . خوښه وي ه الرل ی
ې قرانکریل د ستر ښتن ع ی ه ویو نښو او ای ونو خه شمیرل کیېږي او ددل ۵
پ ره ن زل شوی چ خلک وویروي در یو ه سو چ هواړي نیکمرهه ژونېد و ېري
ري نېو قرانکریل احک م عمل او در وک چ هواړي برعکس بدمرهه ژوند و ېد ب ید
ددل احک مو ن فرم ن دل وک ي.
ې قرانکریل د د و وګ و پ ره الرښود او زده ک ه ده چ هواړي دا مستقیمه الر په ۶
29 ! 83 _82 )مخک ونیس .
وګورئ چ ستر ښتن ع ی ع م ن او ادمی ن چ د قرانکریل اوامر ی په پ م کې
ل پېه وګېه شېمېري خېو یی د یول وسې نیو وي د ژهورن او الرښوون پ ره
پدل ایم ن راوړي او اوامر یې پرځې ی کې ي. پېه درومرودیڅوک نه مجبوروي چ
WWW.AEL.AF
28
پرځ ی کو و سره ی د خلکو اراده برسیره کوي او د یو خپلواک ف عل پېه یېر یې
ازادوي چ در ه ی زړه هواړي وک ي.
به د خپلو اعمې و ځېواب بنسټ خو ددل ی دونه ور ه کیږي چ د خدای عدا ت پر
وایئ.
ن نو ژهورنېه نبوي اح دیث دل د اسالم د ستر پی مبر د اقوا و په پیروي کې د انسې
ک دل د انس ن نو په وړاندل ه زور او ګدیت خه ک ر نېه دی ښت بو په د وی
اخیستل شوی او انس ن ن ی ازاد پرېښ دي.
عقیده و ري پدل م ن در کلېه کېه کېوم انس ن ازاد دی چ در ډول دویل احتم ل:
انس ن د ځ ن پ ره عقیده ک نو دیڅوک حق نلري چ د د ه عقیده قبیح او پک
مداخله وک ي او د ه عقیده چ د انس ن په خوښه نه وي پرل په زوره حمیل ش .
یدل د هیر ع دالنه افک رو حمیل ب ګټ پ یل ه ځ نه سره ري پدل برخه ک دل
کیږي چ اسالم د عقل او طبیعت د اهو و په چوک ټ ک پریک ه کوي او و ن ه ی
وړاندل کوي.
د اسالم ستر پی مبر ل د اسالم ه دښمن نو سره ازاد بحېث کې ی دی او د قېوي او
دېل ورسېره ایمې ن منطق دالیلو په پ یله ک ی د وی ه قن عت ورک ل او د وی
.ديیراوړی او مسلم ن ن شو
بله موضو چ ددل بحث ر نګ الزمه ګڼل کیږي داده چ که وک په ازادانېه او
د اهو و او مقررا و په محدوده ک راو نېو پله خوښه دین و ک او ځ ن د د ویخ
نب ید مجبور او مقید وګڼل ش
ځین وخت یو دوښی ر شخص پخپله اراده سطح سر سریزه( ازادي یېول خوا ېه
ن او و ن پ ره ګتورو قیدونو او محدودیتونو ه مخه کوي دا داس کیږي کوي او ځ
که چ یو شخص په یوه پراخ او ار ه دښته ک ه اوسیدو الس واخل او ځ ن د یېو
ارامه احس س ک ي ا بته دهه امر د ه وخېت د د لور دیوا ونو په مینځ ک بند ښ ر
ه په یوه پراخه او دوسې دښېته هېوروا ی منلو وړ دی چ د ه د ښ ري ژوند زندان
ورک ي.
WWW.AEL.AF
29
کله چ وک واده وک ي او نوی ژوند پیل ک ي نېو زیې ت ورسېره زیې ت دمدا ډول
قیدونو ه دل ه ړه ږدي او من ی خو ه د ه ځ یه چ دا قیدونه ی پخپله خوښېه
منل وي نو دیڅوک دا حق نلري چ ی د شخص منع ک ي او کوښښ وک ي چ د ه
ېر ه خپل پخوانۍ ازادۍ ه راوګرځوي. پدل طریقه امک ن ري چ پخپلېه اراده او ب
خوښه ب دین پریږدي او د ځ ن پ ره یو دین هوره ک ي او خپله ازادي د دیېن ېه
مقررا و سره سمه مقیده ک ي خو پدل سره چ ده پدل دین ک خپله ګټه ید او
ه ک ی او دیچ ددل ک ر پ ره مجبېوروالی دا عمل ی پخپل ازادل ارادل سره رسر
که چیرل د ه وک مجبور ک ي چ بیر ه ب دینه ش نو پېدل سېره د د ېه نشو.
ازادۍ ه زی ن رسوي او د عقیدل هوره کو و مخنیوی ی کوي.
دا د ه ه انس ن ازاد دی چ خپله عقیده وس او دوام ور ه ورک ي دریل احتم ل:
سره دمنلو وړ نه دي په اسالم ک حکومت دا حق نلري چ د دي چ په ګبر او زور
خلکو د عقیدو رنه وک ي ی د د ه چ سره چ بیالبیل عقیدل رل په ګړ ه ایېز
ډول خبرل ا رل وک ي در و چ مونږ پوه شو چ د انس ن ځین عق ید ن سېل دي
حراف عق یدو سېره سېل د م دي ګټو او دنیوي مق م پ ره د ه نه پریږدي او د ان خو
عمل کوي نو د ه د خدای په وړاندل مسئول دی.
ر کومه وخته چ ی د شخص خپل انحراف عق ید پټ س او په هونوو او محفلونېو
نو د ېه یوازل د خدای په وړاندل مسول دیک ی نه ښک ره کوي رد ه پورل چ
وګ و ېه ووایې او ښې ی د یو پټ مر د ک فر( دی و که د ه مختلفو ی ګڼ شمیر
کیږي. ړل لورم احتم ل سره عقیده مینځته راو
عقیده را رګنده ک ي( د ډیرو وضېیح و هانس ن ازاد دی چ خپل لورم احتم ل:
اړمند یو د اسالم احک مو سره سل د یول عقیدل رګندول دل ګ یز او دل نه دي.
داس شوادد نشته چ په د ه ه ګ یز خه موخه داده چ په اسالم سرچینو ک
چ د اسالم خالف عقیدل په رګندو و ک خپله خو ه سره انس ن مجبور ک ای ش
و ي د خپل وین د دوام مخنیوی وک ي او ورسره ځ ن خواشینی ک ي کلېه چې
ویل کېږي د بیالبیلو عق ید رګندول ګ یز دي نو پدل م ن نه ده چ اسالم علم د
ېه ش ددل پرځ ی د وی یدو په هوره کو و ک چپ او ب وپیره پ بیالبیلو عق
WWW.AEL.AF
31
الزمه ده چ د د و نظریو او فکرونو د خپرو و په وړاندل پ ون وک ي چې بېدعت
ګڼل کیږي ځکه دهه امر د دین الرښوونکو مکلفیت او دنده ده علم او ردبران ب ید
و پ ره ر در ه وم ی خپل منطقې او د بدعت امیزو افک رو د ه مینځه وړ واو ردو
بدعت امیزه نظری و رونکې افېراد پېه قې نع د قوي دالیل پیدا او وړاندل ک ي. و
کوونکو دالیلوسره مجبور ک ي چ خپل افک ر او نظری ت بیر ه ه ځ ن سره واخل او
رش ی کیږدي.
لم مجبېور دي چې د نو اسالم ع که چیرل دا ډول افراد منطق دالیل دل ونه من
انحراف عق یدو د خپریدو د مخنیوي پ ره ه خپلو وروستنیو وړ ی وو ګټه واخلې او
پخپلو کتیکونو او الرو ک بد ون راو او ه بل الرل ګټه واخل .
ه کومه ځ یه چ اسالم دل داس امر نه دی ک ی چ په ازاده وګه خپېل انحرافې
ن وړه ګټه پور ېه کېوي او د ورت ک ه خپل شته ازادۍاو پدل ه افک ر خپ ره ک ي
ړه عق یدو خل د ځوان نو نوي ځوان نو او م شوم نو په پ کو زړونو ک وخپلو انحراف ن
وکري کښت( او په پ یله ک ی اسالم و نه د کفرګرای او عقالن ابتذال پېه ېور
نست نو په ازاد پرېښودو سره بوځ که رنړه چ دهه عمل په اف نست ن ک د کمو
.هپه ثبوت ورسېد
سېتبدین ظ مې ن او ددل ب وګود اسالم داس امر نه دی ک ی چ در وخت چې م
اسالم ردبرانو ه ه ه یب نظر وګوري او ی دل اسالم ردبران د ب دینه عن هرو په
او ځې ن بې ښې ی وړاندل د مب رزل په الره ک خپله زړرو ی او قرب ن ه ځ نه ونه
د ښتن ع ی ه وري را یږل شوي است زي پېه ګمرادېۍ کې ف و ه وګڼ د وی
کله کله اسالم علم پېه عق ید پرل په زوره حمیلوي د ویس ل او خپل انحراف
ښک ره وګه د مب رزل پ ره هواړي او ن م ومه دیله مندۍ ی ا ق ح ک ل چ ګېواک
ي.ددل قدرت مدافع دښمن چپ ک
علم و په شه دت رسو و بندي کو و رب و و ب ندل دل بری شېوي د اسالم د وی
.نت امیزل الرل خه ګټه اخیست دي د اسالم دښمن نو در وخت ددل شیط
WWW.AEL.AF
31
د بیلړ په وګه کله چ ام م حسین د اسالم ردبرانو د اعم و ی د اموي اسېالم
مق ومت وک چ د ځ ن بچی نو او پلوی نو د خالفت په وړاندل پ ون وک او رد ه ی
کورنیو مونثو ه و الندل کیدو ب ندل م م شو.
ست ل الرل ی ت نو هواګ نو او اور عب دت کوي ډېرلکه مونږ نن وګورو چ خلک د ب
و کې په پ م ک نیو او ی دل په نشه ی وکو اخته دي د ظ م نو او مستبدینو ر
ژادي او بعیضونو مفکورل ی د خپلو اعم و د الرښېون پېه وګېه الندل دي او د ن
منل دا ول ددل پ ره دي چ په پیل ک یوه ن پوه فرد دا ډول ب طل فکرونه ښک ره
رویج ک ي. ډو ونو او په بیالبیلو
او دیته ی مینځل ن سمو( نظریو سره د س ده مسلم ن نو م هزهیه سفسطه ی د وی
په وګېه ومنې سدل عقیدل د حقیق او واقع عقیدوف چ د د ویمجبور ک ي
خپېل ځکه په د ه ځ ی ک کوم دین ع ل ی مبلغ وګود نلري او که وي دېل نېو د
ځ ن په خطر ک واچوی. ر و ګرئت نه کوي او نه هواړي مسو یت د ادا کو و
ونو ک د وحېو پېه نفکرونه په دریج ډول بد یږي او د ن پوده وګ و په ذد د د وی
پور ن واقیعت ه په پ م سره دا ث بتیږي چ د پی مبرانو بعثت او وګه ځ ی نیس .
.د خدایتع ی وی رحمت او نعمت دی د اسم ن کت بونو نزول
رل پدل کت بونو ک د نیکو افرادو ر نګ ظ م نو او انس ن وژونکو ه دل د نیکې ال
ت امیزه فکرونو د خپرو و مخنیوی دل شوی دی.الرښوونه شوېده او ورسره د بدع
اسالم او انس ن مشورل حکل کوي چ د شیط ن فکرونو ګن یت ک رانو او د انس ن
دښمن نو د ه مینځه وړ و پ ره دل په کلکه او نه ست ل کیدونک مب رزه الس پېورل
ش .
ذب ادع سېره د دهه راز مر دین چپ نه دي ن ست د اسالم ضد فکرونه او پخپل ک
ډیموکرا یک ازادۍ پلوي کوي او ددل پلوۍ په پلمه د و ېو فکرونېو اونظرونېو ېه
ښتن عق ید سوري او ېه مینځېه یې یدرن وی کوي و چ د اسالم او مسلم ن نو ر
یوس .
نه دي او په ن ځوانېه وګېه د خو مسلم ن نو ه که نړه چ وای په عین حق ق یل
قیدو ب ندل ریشخند ود دا ډول ملحدین ب ید په دار وځ ول ش فکرونه او ع د وی
WWW.AEL.AF
32
ر و ه نورو مسلم ن نو الر ورکه نه ک ي او عقیدل ی ور خراب نکې ل او اسېالم او
ن نځک په سترګه ونه ګوري. یول مسلم ن نو ه د
ر ښتنیو مسلم ن نو بند ک او ودل کول او په دایکه چیرل د پی مبرانو په راس ک ر
ځ ول نه وای زهملی نو د فرعونی نو مسی نو او ګ بر مشرانو به ر نن پورل پر بشریت
خپل مشرۍ
د ازادۍ او عدا ت پراخه من به ی ه ځمک خه . حکمروایۍ( ه دوام ورک ی وای
و ه ک ل وه که چیرل د اف نست ن مسلم ن نو ېه کمونسېت نو سېره چې د دیېن
و انس نیت دښمن نو الس او ګریوان شېوي نېه وای ودېل کېول او معنوی و اخالقو ا
رنځونه ی نه وای زهمل نو نن به د ن ۍ پراخه برخېه د شېوروي اسېتبدادي او بې
خدایه نظ م ح کل وو.
ددل پ ره چ زمونږ دا بحث ال په زړه پورل ش د ه په اسالم دیوادونو ک د هیر
س نه ده. مسلم ن ا ب عو د حقوقو راګرځول او
ر د ه وخته چ هیرمسلم ن د مسلم ن په وړاندل په ګړ ه الس پورل نه ک ي نېو
حق ري چ د نورو مسلم ن نو په یر ژوند وک ي او ه و و سی س اګتم ع حقوقو
خه په مس وي وګه ګټه پور ه ک ي.
الم د وۍ ازاد دي چ خپل مذدب مراسل پخپله خوښه رسره ک ي و و که د اسې
احک مو سره مختلف دل وي که د ګمع پر ه په نورو ورځو ک رخصت په کلیسې
او حجرو ک د مذدب مراسمو رسره کول او ځین نور مذدب مراسل کېه: دینې
ېه ېوري رسېره دوی شع ر شرابخوري قم رب زي او خنزیر د هوښ خوړل دل د
کیږي.
اګې زه ېري ر ېو چې د کو ېو د رسېره ددل مراسمو پورل رد ه دهه راز دوی
مسلم ن نو اعم ل ازادۍ او عقیدل کمزورل نک ي د فقه ه نظره در عمېل چې د
مسلم ن نو د ازادۍ او عق یدو د ف سدیدو المل ګرځ اګ زه نشته و په ښک ره وګېه
رسره ش .
:په هرب ک د بشر حقوقو
WWW.AEL.AF
33
ص او راشېدینو خلفې وو ېه وفې ت ه بده مرهه د اسالم ستر پی مبر حضرت محمد
وروسته د خالفت په مق م ک د خپلسرو افرادو په زی وا سره د افرادو حقوق ورځ
ر بل ر پښو الندل شول.
دل ال زی ه پراختی ومونېده نړېه چې کچ اسالم احک مو مکلفیتونو ر خپل
د رهونو پ چ د نو الرو او اسالم ورځ ربل خپل م دیت د السه ورک وو یو المل ی دل
ه کبلېه معنېوي او اخالقې م یلاو د ددل وو طریقو ه میالن او ګرایش پیداکول
ملوحظ ت په دریج ډول د م دي ملحوظ و او نفس ن هوښتنو ر اهیز الندل راهل
وو.
م یل ېه پیداکیېدود اموي او عب س خالفتونو د مدعی و په اعم و ک د دل منف
یورۍ د اسالم مدن او علم الرو خه خپله د نفوذ الر د اسالم سره سره بی دل
خېوب خېه را ی هربی ن دل د ن پودۍ ه درانه هرب په ور وهځو ه او په پ یله ک
او د مسلم ن نو خه د رالسه ک یو نظریو او فکرونو ه الرل پخپلو مذدب ک لویښ
رل ک د فکرونو او علومو په زیږیدو او د رس نس ه پښو او رس نس اهالح و الس پو
ارزښت او ادمیت ال دل د د وی هورځیدو سره د انس ن حقوقو د مکلفیتونو ر نګ
پور ه شو.
انقالب دیکت ورۍ او استبدادي نظ مونو ه مینځه الړل پېه کبیر( د فرانس د وی
بی پېژنېدن پود نو اث رو چ پ او او د رس نس د دمدل سره د چ پ م شین رامینځته
افرادو ګټو ه پېه کتېو ه وړاندل شول ر و یوځل بی چ پ ش او د و ن د ډیری
ز نظ م رامینځته شو.ینسره یو و
کیدل او ه بل خوا ه کچه د کورنیو ګړ و رامینځته ا ه یول خوا په هرب ک په ن یو
یېزو نېزول ددل سېبب شېول چې ن وژۍ پرمختګ د معنېوي انړد س ینس او ک
بشرحقوقو ه پ ملرنه زی ه او ارزښت ی ډیر شو.
حی موضو خو حس سېه او ګړې ه مهمه او بشر حقوق زمونږ د ورځین ژوند یوه
ده په هرب په ځ نړ ل وګه په امریک متحده ای ال و ک د بشرحقوقو دل زیږوونک
دیڅ شی نه ر سترګو کیږي. ش په ن مه شع ر دی او د عمل په ډګر ک ی
WWW.AEL.AF
34
ن یوا ورځ نم نځنه دل د درک ل د ملل متحد او ه و دیوادونه ه وري د بشر حقوقو
په دمدل شع ري( ډول کیږي ځکه نه امریک او نه نور ه ي دیوادونه هواړي و پېه
سمه او ع دالنه وګه ددل ورځ نم نځنه وک ي که چېرل داس نه وای نېو نېن بېه د
دونو په داخل او ن یوا ه کچېه دېر ډول بعېی شېتون نېه در ېود نېن ورځ د دیوا
بشرحقوقو اړوند فکرونه په عمل ډول دیڅ شتون نه ري ا بته د بشر حقېوق د ېه
وخت د عمل ګ مه اهوستالی ش کله چ نه یوازل د بشر حقوقو اعالمیېه بلکې د
د و ېو هې و منشېور بلکې وازل د ملل متحد پېهد ه د در اړخیز مین پ ره نه ی
ورک ل ش . دیوادونو په اس س قوانینو ک داخل او ق نون هب ه ور ه
په ملل متحد او ه و دیوادونو ک ب ید د بشرحقوقو د فکرونو د عمل کو و پ ره نېه
بیلې ادارل رامینځتېه ب ید یوازل ګال قوانین بلک ددل قوانینو د عمل کو و پ ره
ش .
خوا د ملل متحد په چوک ټ په ځ نړ ل وګه د د محکم ر نېګ د دهه ه یول
قوانینو ګوړو و او پل کو ېو پې ره ځې نړ ل ادارل او ېه بلې خېوا د متخلفې نو او
وسره ونکو پ ره د الزمو سزاګ نو قوانین ګوړول او پل کول دل رامینځه او په چټکې
د ه ن وړه شرای ه مینځېه الړ ر و ه دل الرل د بعی .فع یتونو الس پورل ش
ش چ نن په ن یوا ه کچه حکفرم ی ح کل دي او ر و ېو یې وروسېته پې پېه
ځ نړ ل وګه اسالم دیوادونه قرب ن دي.
دا امر ر د ه امک ن نلري چ د ملل متحد منشور ه متن خه چ پینځوو ځواکمنو
ه مینځه یوړل نش ټو حق ورک یه و ه چ د ملل متحد په امنیت شورا ک د وی
که چیرل د ملل متحد د منشور ه ندي خه دا په ېرل نش نو په در سیمه کې
به د ملل متحد ول اقدام ت د پینځه وو ه و دیوادونو په ګټه او د نورو په زی ن وي.
که چېرل د ویټو حق رونکی کوم دیواد د بشرحقوقو د قوانینېو خېالف کېوم بیلړه:
مل رسره ک ي او دا موضو د امنیت په شورا ک مطرح ش نو دا دیواد به ه خپل ع
حق ویټو( خه په ګټ اخیستن سره ی ده موضو او پرل بحېث کېول د نېورو پېه
وړاندل ب ارزښته وبو او ه مینځه به ی یوس .
WWW.AEL.AF
35
ټو حق ري دي چ د وی ه دل کبله د ملل متحد ول اقدام ت د د و دیوادونو په ګټه
دوست ن وي او د د و دیوادونو پر خالف وي چې د ویټېو حېق رونکېو او ی د دوی
دیوادونو ر الس الندل او ی ی دل نوکران وي.
دا کی ب ید په پ م ک ونیسو چ د بشرحقوقو مال په اهل ک معنېوي او اخالقې
خېه چې مې ده م دیت ري انس ن رنړه کوالی ش چ ه د و هرب دیوادونو
پرست او م دی ت ګرای ی د و و وګ و په ذدنونوپه ځ نړ ل وګه په سرم یه دارل
طبق ب ندل مسل وي د یول اخالق او معنوي موضو د مال دیله وک ي او طبعآ د
سرم یه دارل طبق ګټ ددل امر مخنیوی کوي
و نیز اخالق او اړیک چ رمینځ ی م دی ت ګرای خوځښتونو چټکتی ده دمدا د
ورځ ر بل د رینړلتی او کمزور ی په ور دروم و نیز ژوند ی په ګهنمې د ېه
هۍ درمل ګوړیېدای شې د ېه ېه بدل شوی دی یوازینۍ وسیله چ دده بدمر
معنوی ت ژهورل دي د ه د معنوي کلتېور بیې را ژونېدي او او بحران خه د کموا
پی وړي کول دي.
ش ځکه دمدا معنوی ت دي چې ډیېری یآ نظرونو د دین اهو و ه س ه وربښلطبع
دنیوي نظ مونه پرل ینګ دي.
ه هدید خه ژهوري او ېه عصېب مع هر انس ن ن د د وی د حقوقو ه مینځه لل
پر ه د دین اهول ه مخ راړول او دین د یو بشپ اسم ن دین په وګه د مس یلو پېه
ا مرسته کوي.حلو و ک خور
:الم نسخهد بشر حقوقو اسې
ول دینونه که د ه اسم ن او که هیر اسم ن د ن ۍ د خلکېو پې ره د بشېرحقوقو د
س ن په برخه ک یوه هوره او ارزښتن که ډا ۍ ده.
د اسالم سپڅل دین ادمیت پدل ک ن ښتی چ نه یوازل وروستنی اسم ن دیېن
ن قرانکریل ډېر ژر پداس یکل ډول اس س ق نون ی نورو دینونو برعکسدی خو د
رامینځته شو چ په ول ژوند ک پک بد ون راوستل ن شون دي د یر ورکوونکو
WWW.AEL.AF
36
انحص رګرانو او د الس ودونکو ه م درانو په خپل امن س ل شوی او د بد ون وان ی
د ن ۍ په یو فرد ک دل نشته.
موقېف د د بشرحقوقو د مال او د انسې ن رادیس اسالم ه شپږم میالدي پی ۍ
وړوا په موخه بشپ اخالق قوانین رامینځته ک یدي پېه بشېرحقوقو ب نېدل پېه
بشپ ل پودیدا سره انس ن کوالی ش چ اسالم نظری و ه د قران او سنت ه الرل
نوښت وروبښ .
د ارزښت اړوند خدای ج فرم یلی ديد قرانکریل
.( 9! 99کت ب دی چ ای ونه ی په ق طع او پرکنده ډول راهل دي دا د ه
(. 18: 19درواهو ه په د ه ک قرانکریل( ځ ی ندی ورک ل شوی.
(. 19: 91 په و ه ایز ډول ګوړ او ینګ دی هحت ی
ددل کت ب قرانکریل ( دره دینداره د د ه ه الرښوونه کوي چ د و و مسېلم ن نو
( . 9: 93سرسی ور ه ممکن دی. ال
ه انس ن ن د ی دا د ه کت ب دی چ م پر ن زل ک ی ای محمده و چ په وسیله
(. 9: 91بل اوپروردګ ر په اګ زه د روښ نتی او خدای ع ی وري ه ر
پدل ر یب قرانکریل او سنت حدیث( او د حضرت محمد ص سیرت د بشر حقوقېو
م وم ت وړاندل ک ېدي دهه اسالم سرچین د بشرحقوقو او نورو اړوندو په اړه ډېر
موضوع و په اړه په پوره فصیل سره م وم ت وړاندل ک ي دي او الندل موضېوع ت
په بر ک نیس .
ن رینه او ښځینه حقوق د م شوم نوحقوق : عب رت دي دا ف ې عموم اس س حقوق
ی نو مظلوم نو د شتمنو او بیوز و حقوق ول د ه حقوق د وی نو حقوق د ن روه نو پ
دي چ د خدای ج ه وري انس ن نو ه بښل شوي دي.
د ژوند د بوختی وو همځپلېو ېه د درنې وي د ازادۍ او پدل حقوقو ک د ژوند کو و
دل او د انس ن نو د برابروا حقوق راک ل ورک ل ه ابتدایی وس یلو د ګټ اخیستن
مل دي. ش
WWW.AEL.AF
37
ای انس ن نو! سو در ع ی پخپل کت ب ک پدل اړه فرم یل : که رنړه چ ښتن
لېو قومونېو یو م ه یول مور او پالر خه پیداک ي ی ست او ددل پ ره م په بیالبی
.وویشلی چ یو بل وپېژنئ
د یو اسالم دیواد بشېري حقېوق د اس سې ب ې د اسالم دیواد د ا ب عو حقوق:
ر نګ د ملکیت او ژوند س ن ازادۍ د انس ن کرامت د شخص ازادۍ او ووقحق
دل د ژوند د امنیت او د ژوند خصوه حرمت س ن حق د بی ن حق د ظ ل په وړان
ازادۍ حقوق دي.حق د اا ح دیو ګوړو و د عقیدل او
د مېذدب دل دین ک د زور عقیده وګېود نلېري کېهه پدل اړه قرانکریل وای : پ
عق یدو مال حق د ق نون په وړاندل د برابرۍ حېق ېه ابتېدای اړ یې وو خېه د
په اسالم سپیڅلی دین ک انس ن نوبرخمنتی حق او د اس نور ول د ه ه دي چ
ه ورک ل شوي دي.
د یو ک ر رسېره کو ېو وکیو چ په اسالم دیوادونو ک دیڅوک ددل حق نلري
ر ک ي. که په ځینو اسالم دیوادونو ک حکومت چ رواک ښځینه دېته پ ره مجبو
مجبوروي چ اسالم حج ب په پ م ک ونه نیس ی ن رینه مجبوروي چ ه یېول
خه ه زی و ښځو سره واده ونک ي حت که دهه امر ه نورو ښځو سېره د ن مشېرو
اړیکو ینړو و سبب دل وګرځ .
ب ید ا ب دا حق و ري چ د چ رواکو ه اوامرو او قوانینو خېه په دواړو ح تونو ک
سره ونه وک ي.
: اسالم په بشپ ل ځیر ی سره قوانین او مقررات ګوړک ي چ ج ې د دښمن نو حقوق
من نو حقوق په الزم ډول رل د اخالق اهو و په وګه ک ر واخیستل ش و د دښ
حقوق د مح رب نو او پ م ک ونیول ش ا بته دا ک نو ه په نه پ ملرن سره په د د وی
دښمن نو رمینځ وپیر کوي پداس ح ل ک چ هیر مح رب دښېمن ن هیرمح رب نو
که: وی ن ن روه ښځ او م شوم ن ب ید ونه ځورول ش .
نېه ځورونېه ېه ګړې ل د مح ربو دښمن نو حقوق که: د پی نو س نه په اور ب ندل
چ ب ید په سمه وګه په پ م نه وژل او د د وی د شتمنیو درن وی دیوروسته دد وی
ک ونیول ش .
WWW.AEL.AF
38
د ې اسالم د ښځو په حقوقو ډېر ینړ ر کوي ښتن ع ی پېه قرانکېریل کې یېوه
ېوړو د سیپ ره د ښځو د حقوقو پ ره وقف ک ېده او فصیل سره ی بیې ن ک یېدي.
ار س سوه ک ه وړاندل د اسالم دین حق یقو چوک ټ بشري حقوق رګندوي چ و
و یدل ش چ د السته راوړنو او ه وري کل شویدي په را لونکو وضیح و ک به
وژۍ ن ۍ ال راوسه پدل نه ده وانېد چ عدا ت بشردوست نه قېوانین چې نک
اسالم وار س سوه ک ه پخوا رامینځته ک ي بشریت ه وړاندل ک ي.
:الم د بشر حقوقو د مس یلو د حل الرل په وګهاسې
انس ن دوسېت ( احسې س ضې من دی اسېالم بشر حقوق د انس ن نو د یو دیومنیرم
د اګتم ع ژوند مس یل ددیومنیزم پېه بنسېټ وار س سوه ک ه وړاندي د انس ن نو
ه د د ېویسلم ن نو په ځ نړ ل وګ ینګ ک ل ا بته ه د ه وخته چ م رامینځته او
مشرانو سمه شرع الر پریښوده او د نفس ن او شیط ن وسوس په رڼ ک انحراف
الرل ه واوښتل نو د وګ و اګتم ع حقوق ی دل ه ابه مې و او نیمړ یې وو سېره
مخ مخ ک ل.
ېوري د ن دیده( ونیو ه چ د ښتن ع ی ېه اسالم و نه ن ید د بشر حقوقو
دیېرارک چې یېو ایټې وي علېل دوسېته انسې ن وو ن ز ه شول وه د وحو په شکل
کوښښونه د بشرحقوقو په بی پیژندنه ک وم ن ک ن وو.
دا ع قبېت االمېر د رکې دیرارک د بشرحقوقو خوځښتونو ه ستر قدرت او ځواک و
کېی ایټ ی ه پو و خه واوښت او په و ه اروپ ک ی پراخوا ی وموند په زړه پوری
پرمختګ ګوړښت دی د بشر حقوقو د د دادی چ دیومنیزم د اروپ د رس نس دورل
را ژوندي کو و په برخه ک بله دڅه چ په ریخ ک ثبېت شېول د ېه د ا بې عو د
دا د انس ن ډ و ه خپرونکو خه ده چ د فرانس انقالب د اهو و حقوقو خپرول وو
یوه ضروري برخه وه.
م دو په ر و سره د فرانس مل اسې مبل ېه 993ک د 9321ه ک ل دهه اعالمیه چ پ
اس س ق نون د سریزل پېه وګېه په فرانسه ک د ک ل 9319 وري صویب شوه او په
ګټه پور ه ک ای شوه.
WWW.AEL.AF
39
که ه دل په وم یو ک فکر کېده چ پدل اعالمیه ک دا اهول ن ښېت چې پېه
ه کومه ځ یه چ ګوړونک ی د متوسېط ن یوا ه کچه رل ګټه واخیستل ش خو
انعک س ورک وو. ره ی د متوسط طبق اددافو ه دلطبق خه وو نو په دمدل س
هوښتل چ ددل اعالمی ه الرل د منصبونو او اداري موقفونو رالسېه کو ېو د وی
پ ره ځ نته الره دواره ک ي د بشر حقوقو د فورمو بندۍ په برخه ک دریمه دڅېه او
ګړ ل ېه کوښښ او د د پ یل د بشر حقوقو ن یوا ه اعالمئیه( د دویم ن یوا
چ په د ه ک انس ن بشریت ب مث ه اسېتثم ر خېورا پ ی ه رسیدو وروسته ول
د پونېو پټې اعالمیه د نول مودل پ ره د د ویظلمونه او همونه وزهمل خو دهه
وګرځېد ه.
ریم ن ۍ په دیوادونو په ځ نړ ل وګه اف نست ن کشمیر او ځ ن او م زی نونه د د
وقو ک د خطۍ او بشرحق پهبوسنی ک په چټک سره دوام ري دهه ن یوا ه وثیقه
د خپلېو محېدودیتونو او مهمه دا چ د د ېوی کو ځ ن هوښتنهنود ملل متحد چلو
کموا د مخنیوي پ ره ب خ هیته او ب ګټ ث بته شول ده.
د و و زی نونو الملونه؛ په ادېدافو کې د دم ېږۍ پ دل نه وي چ ددل اعالمئ
پل کوونکو او د بی هوښتونک محکم قول نشېتون نشتون د انحراف و او ن ک میو
وو.
دا اعالمیه د لورو ک و په موده ک پدل ونه وانیده چ ه ن برابرۍ خه رامینځته
د ک هېذ پېرمخ د بشېر ځه یوس . په د ه ډول چ دویشول ستونزل حل او ه مین
افرادو د زی و حقوقو ضمین کوي خو ه بده مرهه د ملل متحد س زم ن ډیېری هې و
دیوادونو په یو نه یو ډول په بیالبیلو اندازو د د ه مقررات ه مینځه یوړل او د ک رون
کوونکو ه نه یوازل مواد او اهول ی خراب ک ل خو په ډیر استثن ی ډول دل خط
سزا ورنک ل شوه بلک ه خپلو دندو خه دل ګوښه نه شول او پخپلېو ځې یونو یې
خپل ک ن رسره کو .
وګه ر نظېر میه بی په چټکه پدل ډول ح ال و ک ددل اړ ی یدل کیږي چ دا اعال
ېل پېه الندل ونیول ش او د نوي کو و په برخه ک ی نه یوازل هرب نظرونه چې
م دي ملحوظ و بلک ر نګ ی ب ید اسالم اهول چ د بیخبین زیربین ( ډیېری
برخه ی اخالق نظرونه او معنوی ت ګوړوي دل په پ م ک ونیول شې او ګټېه ېرل
پور ه ک ل ش و د دواړو ورو د نظرونو ه ګوړښت خه یېو متوازنېه اس سېن مه
رامینځته ش .
WWW.AEL.AF
41
ل ه په پې ملرن سېره اوس د دل وخېت رارسېېد ی چې د بشرحقوقو موګوده ح
اسالم دیوادونه ورځین واقعیتونېه درک او د بشېر حقېوق د اسېالم شېریعت د
پدل الره هرب ی شرق دوی احک مو یوه مهمه برخه وګڼ او پدل مه ونه اوس چ
ي روان ک یدي ددل پ ره چ پدل برخه ک د مسلم ن ن د بری یتوب وفیق پیداک
س نس چ په و ه ایزه وګه حقېوق م احک مو په عمل کو و سره یو رنو ب ید د اسال
او په ځ نړ ل وګه بشرحقوقو ک ي په و ه ایزه وګه رامینځته ش .
ا بته ه دل اقدام و خه ب ید وړاندل د اسالم حقوقو یورۍ په عمل ډول ګوړه او
پ ره ی الر اس نه ش . نظیل ش و د رسره کو و او عمل کو و
WWW.AEL.AF
41
دویل پرکی
الم ک د بشرحقوقو عموم یورۍپه اس
د بشر حقوقو په اسالم مقو او د ه الر چ اسالم پدل برخه ک ک پدل پرک
کو ېو ېه الرل و د در حېق او اړونېد قېوانین د وضېیحوړاندل ک ل بحث کوو ر
وښ نه ش .دعموم یوري او عمل برخ رمینځ وپیر ر
حقوقو برخ ېه پېه په اسالم فقه دین پ یسۍ او اسالم دین علومو ک د بشر
چ دین او مذدب ېه دا دی ده شول ددل امر سبب ه ک ملآ ځ نړ ل وګه پ ملرنه ن
ه مخ چلند ک ی و د دین دیئت د خلکو په ژوند ک په عملې هحق سره د فق
ل بڼه خپله کې ي د حقوقېو د ویشېلو دینې وګه چ ددین اس س موخه ده عم
چوک ټ د اهول په کت ب ک عمد آ حقوق د کلو او دندل قض وت په بر ک نیس
او مکلفیتونېه وضېیحد ه بحثونېه دي چې ازادۍ حقوقو او دندل قض وت ول د
بی نوي اس س ددف ه د رسیدو پ ره د ازادۍ د حقوقو د عموم قوانینېو شېیند
ونه د یو علم نظل په چوک ټ ک را ول او وروسته په بسېټیزو قوانینېو کې د فصل
بشرحقوقو اړوند نظر وړاندل شوی دی.
دده موضو ځین برخ په الندل وګه ر بحث الندل نیسو..
نظ مونو ک د بشر حقوقو پرمختګپه اس س قوانینو ی – 9
او رنړوا ی وړاندل خ وضیحد بشرحقوقو د پرمختګ ری ه دل بحث خه موخه
کول نه دي بلک پرځ ی ی دېدف دادی چې د د ېه د وحې سېبب ارزونېه یې
. ی ول د اسالم صور په رڼ ک ه وو؟ځ نړ
د رهون روم پرمه ل به ویل کیدل چ ب ید د دو ت ارادل ېه ېول انسې ن ن ا ف ې
ه انسې ن کرامېت ب نېدل سلیل وي که ه دل دین ه دو ت خه ګال شوی خو پې
چ دا کرامت ی وربښلی دی په پ یله ک . ینړ ر او خ ق مراع ت پخپل ح ل پ
WWW.AEL.AF
42
د افرادو په د طبیع حقوقو مقو ه د نویو شرایطو ه بطن خه وزیږید طبیع حقوقو
په وان د استبداد په وړاندل په درېدو ینړې ر کې وو د وروسېتنۍ حقوقو او د دوی
ودل سره د حقوقو مذدب اس س د دېرېدو په وښ ک کېښودل شو او ه مقو په
انس ن خه دف د خ ق د ق نون په وګه پیل شوېده داس فکر کېده چې فېرد د
د و طبیع حقوقو رونکی دی چ په پیل ک د نظیمو و پ ره وړاندل شېوی دی او
ژوند دا حقوق عب رت دي ه ددا حقوق د م زو په ملړر ی سره کشف کیږي د افرادو
ازادۍ او م کیت حق.
فرد د و نیزل پروس ه الرل پخپل فردي اه ت ب ندل ینړ ر کوي ر و په و نه
ک خپل ژوند ضمین ک ي ځکه د خپل فردیت ه برکته خپل اړوند حقوق نورو ه نه
ای شې نېو پریښودل کیږي ددل پ ره چ دا حقوق خپل پیدایښت ه دوام ورکې
دو ت ی د س ن دنده پره ړه ري.
د اګتم ع ون مقو په اګتم ع ژوند ک خپله الره پرانېسېتله د دمېدل ب ې
مقو په رڼ ک وه چ د خپلو د و عموم ازادیو یوه برخه ی پریښېوده چې پېه
طبیع ژوند ک ور خه برخمن وو.
س زم ندد او س نه وک ي د د وی یوه هوره قدرت ګوړول وو چ ددل امر ددف د
علت دل ه دل خه ویره بلل شول وه. د پریښودود ځینو ازادیو
که چېرل دو ت د مداخل کو و وان ونلري نو کیدای ش پدل سره خپل موګودیت
دل ه السه ورک ي او په پ یله ک به د خپل دوک ه شوي ی منل شوي هېالحیت ېه
اهل خه خط وک ي.
چ د بشرحقوقو وم نی کنوانسیون رامینځته شو. مدل پرمختړونو په رڼ ک وود د
ک ل ک د حقوقو منشېور 9922په انړست ن ک د ازادۍ ستر فرم ن په ک ل 9891په
بشرحقوقو ک ل د امریک په متحده ای ال و ک د ازادۍ اعالمیه د فرانس د 9339په
مینځته را ګ. وروسته د اس س ق نون ه انقالب اعالمیه او د فرانس
اوس دا رګنده ده چ د ازادۍ او بشرحقوقو په بحثونو ک فردګرای سېتره ونېوه
ري. که:
WWW.AEL.AF
43
بشر حقوقو او ازادۍ دوه طبیع شی ن دي او نورو ه نه پرېښېودل کیېږي خېو ې ۶
ممکن انس ن ی د عمل کو و پ ره مجبور ک ای ش .
ه کومه ځ یه امک ن ري ه بندیز پر ه ی پېه هیرسې زم ن دا حقوق او ازادۍ چ ې ۵
.کیږيی فته شکل عملی
چ دا حقوق مهم مثبت او منفی بڼ ري د بیلړ په وګه: دو ت مکلف دی ې ۶
د عملی کو و په برخه ک د افرادو مخنیوی وک ي او ر نګ ی ب یېد پکې د د وی
مه ل ه دو ت خه افراد دا هوښتنه دل نه پخپله دل کومه هلطۍ ونک ي خو په عین
ول افراد ددل حق نلري چ دو ت دویکوي چ دا حقوقو ور ه وړاندل ک ي دمدا ډ
ه د خدمت کو و پ ره مجبور ک ي.
پر دمدل بنسټ دا مکلفیت په دو ت اچول شوی چ په کوم ک ر ک شبث ونکې ي
خو دو ت دل مکلف نه دی چ پخپله ه وړاندل ک ي.
ن په افرادو پورل اړه ري او دو ت سره اړیکه نلري ځکېه پېه دا حقوق فردي ی ې ۹
و و افرادو پورل اړوند دي نه په یول ځ نړ ل ډ پورل.
موکراسۍ وکو سره اګتم ع ډې وړپه اروپ ک د هنعت پیدایښت او د د ه د ک ر ج ې
.م ي کت ر ک ځ ی ونیووحقوقو په وپه پ یله ک بشر پیدا شوه او په دمدل سره
ک ل په فرانس ک داس س ق نون او اروپ ک د نورو اس س قوانینو انفې ذ ۶۷۹۷په
ه دو ت سره د اوسیدونکو د مال س ن او روزن پ ره ښک ره شول.
د وم ۍ او دویم ن یوا ګړ ل رمینځ وا ن ک د پرمختګ ېرک و ړېېد د د ې
د احسې س شېوقوانینو ک د سوسی یست نظریو بېوی دېل ځینو اس س پهاروپ
وم ي ځل پ ره د ک ر اګتم ع بیم د ا ح دیو ګوړونه او د کورنیو حقوق رامینځته
شول په دمدل ر یب د دو ت د مداخل اهل چ ه فردګرایې سېره مخې ف وو
سی یسېت شبث شو ډیر وخت ال ېر نه وو چ شووروي ا ح د په بشپ ډول پر سو
د دو ت مداخل دوام او ینړښت پیداک . او نظ م واوښت
ه دویم ن یوا ګړ ل وروسته ډیر اس س قوانین د شوروي ا ح د د طریق دېې ې
په ېر پیل او په ختیځو اروپ ی دیوادونو ک ن فذ شول. ددل په زی وا سره ډیری
اس س قوانین ن فذ ک ل روسته داس افریق ی دیوادونو د خپلواکۍ د رالسه کو و و
WWW.AEL.AF
44
د بشرحقوقو ن یوا ه اعالمی ه پک ځ ی ورک ل شېوی وو د هربې اروپې ی چ
دیوادونو اس س ق نون موضو دل دمدا ډول وه. ددل پېه زیې وا سېره ډیېری د
قراردا ن یوا و اسن دو کنوانسینونه را لونک سره سل ه در شول.
(. 9112اکتوبر 98عالمیه: د بشر حقوقو ن یوا ه ا
(. 9199دسمبر 99ن او سی س حقوقو ن یوال ون: د مد
(. 9111پریل ا 98 پ ره اروپ ی ون: د بشرحقوقو
(.9199دسمبر 99ړ سی س او اقتص دي حقوقو ون: د فردن
دا مرحله د را لونکو ځ نړ ی وو رونک ده:
د د دو ت پ ره د ازادۍ او بشرحقوق د حقوقو او ازادۍ د د محدودیت په برخه ک ې ۶
.انسج م د مین په موخه رامینځ شوي دی
ې د بشرحقوقو ه فردګرای خه د ګ معه ګرای په ور وده وک ه د حقوقو په بېل ۵
ډول.
پی وړل ډ ې ېه ېورل سېمون لبیلړه: د کورنیو مل سیمه ایز او نور حقوق د یو
یو چ د خدمت کو و په وګه مینوالی ش دهه حقوق د بن ادم پ ره موندالی او
عمده ددف دی ګڼلی شو.
ه دل وروسته چ بل پرمختګ د ګوون شراکت( په برخه ک رامینځته شو د ېه د
د ډ ه ایزعب دت او د ا ح دی اواحزابو ګوړون حق دي. که:حقوقو عمل کول وو.
خه د مثبت کېدو په ور دروم پدل م ن چ د اقتصې د ې بشرحقوق د منف بڼ ۶
او و نیزو حقوقو په دو ت ب ندل مثبت مکلفیتونه حمیلېوي د دو ېت ېه عمېوم
چ رواکو خه هوښتل کیږي چ سم چوپ ی ول که: ع مه روهتی و ه ایزه بیمه
جبور بو چ د زده ک ه او روزنه د افرادو پ ره رسره ک ي پدل وګه دو ت ځ ن م
و ن اقتص دي ح ت په رسمیت وپېژن .
په وسیله السودنه مداخله ( کوي دو ت د الندل وس یلو خه د یوه
اروپې ی دیوادونېو کې پکې روړل نړه چ په ودیځو د مداخل ع دي وسیله ې ۶
او ه کیږي ق نون انف ذ او وده وه چ د و ن د بیوز طبق د ګټو ضم نت ی ک وو
. پېه اقتصې د ب نېدل د دل سره ی پر اقتص د ب ندل د خلکو سل ه ه ړه ایښود ه
WWW.AEL.AF
45
ګتم ع عق یدو ه د داس حکومتونو د کلو حق ورکوي چ په ا خلکو سل دوی
را پېښېږي نو کېدای شې دهه راز پدل برخه ک چ دره ګووډيب ور و ري ب ندل
چ د ه پ ر م ن بڼه شکل( و ري.
السه ورک ل وه نو د ه کومه ځ یه چ د مداخل ع دي وس یلو خپله د ثیر قوه ې ۵
د واک پر ګدۍ قدرت د بد ون پ ره ه انقالب پر ه بلېه الره نېه وه موګېوده دا ډول
ګووډي د د و افرادو زړونه ګرموي چ ه و نیزو بد ونونو سره مینه او عالقه ري په
مت به یوازل په د و بد ونونو بسنه ونک ي چ د عې دي عموم وګه نوی ح کل حکو
مداخل ه الرل رالسه شوي دي ددل پرځ ی کوښښونه کیېږي ر ېو اګتمې ع
من سب و اړیکو( ه د سوسی یست افک رو ی زور ه الرل بد ون ورک ي.
ه په ډیرو دڅو او کوښښونو سره و نه د فرګرای ه نظ م خه اشتراکیت ظلل او پې
شېوروي ا حې د چېین او واوښته او بېلړ ی دل کوالی شوب رحم نه وژنو ب ندل
ختیځو اروپ ی دیوادونه وبو و.
مهل کی چ د ته ی ب ید ی دونه وش د ه دادی چ دواړه ډو ه ع دي او انقالب ه
د ه ن پییل خ هیت خه سترګ پټوي چ د فردګرای نظ م د دو ت ح کل نظ م ه
شبث نظ م خط ب کوي دواړه ډو ه په اقتص دي چ رو او د م کیت په حقوقو کې د
مداخله کوي.
په کومه و نه ک چ سی س ازادۍ موګوده نه وي او اقتص د ی چ د و ن ډیری
وګ ي ک رګر وي ه خورا بیوز توب سره الس او ګریوان او د یول واحدل ډ ر سل
ی الس الندل وي.
ازادي به دد ه چ پ ره م ن و ري چ د ژوند کو و زمینه دل ور ه نېه وي نۍ ای کور
برابره؟
ای زده ک ه به د د ه چ پ ره م ن و ري چ د رالسه کو و وان ی نلري او ړښتونه
ی نش پوره کوالی؟
.ده په دمدل سره سوسی یست افک رو دا ث بتو ه چ د و ن س زم ن د دو ت دنده
نظریو دا وروستنۍ الره د ګڼ شمېر ارزښتونو که: دیېن کېورنۍ د قراردادونېو او د
خصوه م کیت س نه کوي په عین وخت ک دو ت ه اګې زه ورکېوي چې د ېو
WWW.AEL.AF
46
ي د اقتص د په برخېه کې ردبېري اددافو ه د رسیدو پ ره په ږه کچه مداخله وک
حص ر په پر له ه ځ ن سره ډیېرل اقتص د ک ځکه دا عمل د کل اقتص د د ان شوی
ستونزل او وړل ژورل نلري.
د دریم ن ۍ ډیری دیوادونه د اسالم دیوادونو په ګوون ېه دویمې ن یېوا ې ۶
یوه هېوره وا ېی د عصېري اس سې ل خپلواکۍ رالسه ک ل او د د ویګړ ل خپ
دي م ع اقتص چ د بشرحقوقو عن هر دل پک وو خو سی س اګت ق نون انف ذ وو
په یکلو سره په اس س قوانینو ک اثبې ت نشې او فردنړ ګووډیو یوازل د د وی
ښتینو اهالح و وړاندل وروسته زده ک ه روزنه او بلی ت یموندالی او ب ید ه د و ر
په و و سیمو برخو او مرحلو ک رسره ش .
ن فرانسېه او امریکې کې د کله چ په سنت نظ مونو په ځ نړ ل وګه انړلست وې
ب یېد چ دل ډول حقوقو ه ی ر ډېره پ ملرنه وک هبشرحقوق اعالن شول نو دېته
ضمین او س نه وک ي. ویدرن وی وش او حتی په کالسیکو بڼو ک د د
خو ېول د بشېرحقوقو د قوانینېو پېه .دهه ضمین بیالبیل الرل او بڼ خپل ک ي
و قوانینو ب ندل ینګ والړ وو. ه کومه ځ یه چ دهه حقېوق ح کمیت نه بلک په نور
په قوانینو ک یکل شوي وو نو ډیر فش رونه ی نلرل او کوم قنن ارزښت ی دل نه
در ود نو پېژندل او ارزښت ی په خلکو ب ندل په اګب ري ډول شول.
نینو په ېر د اس س قوانینو ځین حقوقپود ن د یل راوړي چ دا حقوق د ع مه قوا
اګب ري ارزښت ی پېژندالی وو نېو ري دمدا ډول د و افرادو چ د د ویارزښت نل
د ه ی د اس س ق نون په پر له ډېر وړ ګڼل ځین ی بی ه اس س قوانینېو سېره
برابر بو .
د حقوق پود نو په وړاندل اس س قوانین ه ګبر پر ه بل شی نېه په پ یله ک د وی
ی بی د دمسطحه ع مه قوانینو په نوم ی دوي پدل ر یېب پک روړنېه او ګڼ ځین
پ ملرنه ی په دو ت نه بلک په ع دي حقوق پود نو او اس س قوانینو اګب ري دي.
د امریک په متحده ای ال و ک دوه مقو طبیع قې نون او اګتمې ع قېرارداد( د
د ع دي عرف قوانینېو سېمه م نې منشور او خپلواکۍ په اعالمیه ک زی ت شول و
پیروي وک ي قض یه قېوه ف حقوق پود ن مجبور دي چ د د ویاف ده ک ي بنآ عر
WWW.AEL.AF
47
چ ه مقنن او اګرائ قول خه ګال ده د قوانینو د یول برخ د ق نونین مسېئو ه
ده.
پ ر م ن ی و س ګرګه د ع مه افک رو په نسبت دل حقوقو ه زی ن نش رسو ی ځکه
س ګرګه ی پ ر م ن دېته اړ دی چ خپل د ق نون ګوړون هېالحیت د ژونېد پېه و
اړدوړ په ځینو دودونو ک چ د قنن ارزښت ی اقتص دي او اګتم ع الرښېود ېه
رایه ورکوونکو خه رالسه کوي په دمدل ر یب په د و الرو ک چ د بشرحقوق
په الندل ډول دي... ضمین ېره خپله ک ل
ش .او وپلټل قدرت م وم او قض یه قول بیلوا ی ر و د د ویئ اد مقنن اګر ې ۶
رن رد ه وخته پورل ضېمین کیېږي ر ېو چې قېوانین د ه قنن پلوه ې ۵
اس س ق نون په چوک ټ ک ځ ی ري.
چ و س زم ن او فردي پرېکې ل د حقوق رنه ب ید رد ه وخته ضمین ې ۶
او نورو قوانینو په چوک ټ ک رسره ش .اس س
پ ر م ن است زیتوب چ په بشرحقوقو ک خصص ی وړ ی ري؛ ې ۹
په مستقیل ډېموکرا یک نظ م ک د پوښتنو او یکونو ه الرل د وګ و مسېتقیمه ې۲
رنه؛
مه د اطالع او بلی وس یلو ه الرل د ګوندونو په وسیله د وګ و هیر مستقی ې ۱
رنه؛
د بشرحقوقو پ ره ځ نړ ل محکمه ی اطالع ت که: په استرابورک ک اروپې ی ې ۳
محکمه؛
:حقوق عب رت دي ه ژ ې
سنت حقوق او ازادۍ؛ وم ی ې
نوي حقوق اقتص دي او اګتم ع (. دویل ې
هالحیت او ازادۍ په بر ک نیس ...ې سنت حقوق او ازادۍ ق نون
عموم ډول برابروا ی مس وات( عب رت دی ه: ې په ۶
د ق نون په وړاندل برابروا ی مس وات(. ېا ف
WWW.AEL.AF
48
د عد ی قول په وړاندل برابروا ی؛ ې ب
په کلو او چوپ ی وو ک برابروا ی؛ ې چ
فیتونو ک برابروا ی عب رت دی ه...په و نیزو مکل ې۵
مس وات(. د م ی و په ورکو و ک برابروا ی ا ف ې
په عسکري چوپ ی وو ک برابروا ی؛ ب ې
ی س حقوق عب رت دي ه...ې س∏
د کلو ی کل کیدو حق؛ ا ف ې
په و پوښتن سره د نظرونو رګندو و حق؛ ب ې
lll:ې د فرد په م دي ګټو پورل اړوندل ازادۍ
شخص ازادۍ؛ ې۶
د ملکیت ی م کیت ازادۍ؛ ې۵
ازادۍ؛ د شخٌص کوډ ر و ې۶
د ک ر سوداګرۍ او هنعت ازادۍ؛ ې۹
VI د په معنوي ګټو پورل اړوندل ازاد...ې د فر
ې د دین او عب دت ازادۍ؛۶
ې د فکر او س زم ندد ازادۍ؛۵
ې د زده ک ل او روزن ازادۍ؛۶
VI نوي حقوق عب رت دي ه:ې
ې اقتص دي ازادۍ؛۶
اګتم ع ازادۍ؛۵
دي...ول ې اګتم ع حقوق په الندل ډ∏
ن د کسب او ه ک او پر ه د استخدام د کلو حق چ دا حېق د د ک رکو و حق ی ې۶
دل ی دیږي.په نوم متی حق ااستراحت او ار
اګتم ع او رهتی ی بیمېه : وهتی س ن حق چ عب رت دي هد اګتم ع او ر ې۵
د قرب نی نو س نه وړی درملنه د مور او م شوم د س ن ضمین د عموم مصیبتونو
WWW.AEL.AF
49
یې ونېوه اخیسېت وي او د د د و وګ و س نه چ د دیوا د س ن په ګړې ه کې
شهیدانود کورنیو س ن حقوق دي.
په وو مرحلو ک په وړی وګه زده ک ه د زده ک ل او روزن حق عب رت دي ه: ې۶
په وړاندل کو ېو ر م وم مرحل پورل د زده ک ل ګبري کول د عرف ن چوپ ی وو
سره که: کت بتون او په عموم ډول د اطالع وس یلو د اختراع و او پلټنو دڅون .
په و نو اوا ح دی ګوړونه ک د شمو یت حق د ا ح دې ونوه داده چ د ه و په ې۹
است زیتوب ه اړوندل ادارل سره خبرل وک ي.
VIIIې اقتص دي حقوق عب رت دي ه...
پروژو د م کیت ه پلوه د د و دو تونو پ ره چ د فردګرای پېه اهېو و د دو ت ې۶
ډډه ړوي( مل اقتص د مال او انحص رات منع کیږي دمدا ډول د دو ېت پې ره یېو
مکلفیت موګود وي چ ک ف ک نونه د دو ت د ا ب عو د اړ ی وو د پېوره کو ېو پې ره
کشف او استخراج ګ ي.
پلوه دو ت د و و و یدي وسې یلو ښېتن دی او خصوهې ه ه سوسی یسټ ې۵
م کیت په کوچنیو کرنیزو ملکیتونو او هنعت کسبونو بند وي قید(
نشو کوالی په نن قلمرو ک د بشرحقوقو و السته راوړن پېه بشېپ ه وګېه ې۶
وارزوو نو پر دمدل اس س ځینو عن هرو ه ی په الندل ډول اش ره کوو.
ک برابروا ی یوازل ق نون او رسم بڼه ري ه کومه ځ یه چ ول وګ ي ې کالسی۶
ور خه ګټه نش اخیستالی او برابروا ی ی عملآ د السرس وړ ندی د واقعیېت ېه
پلوه برابروا ی یوازل یو شع ر دی ځکه که داس نه وای نو په سویل افریق او متحده
ک به د ښځو ه حقوقو خېه نې وړه ګټېه نېه ای ال و ک به نژادي بعی او په اروپ
اخیستل کیده.
ه کالسیک پلوه رسم ازادۍ کومه مثبته پ یله نلري یېوازینی ارزښېت یې د ې۶
دو ت د منف یدن په مخینوي او ه د و خه ن وړه ګټه نېه اخیسېتل دي یېوازل
سبب ګرځې قدرت رونک وګ ي کوالی ش دا ک ر عمل ک ي. دا ډول ازادۍ ددل
چ موګوده قوه نوره دل قوي او وګ ي شتمن ک ي. په پ یله ک د ه دو تونه چ په
فردګرای ډډه ړوي خو سوسی یست اواګتم ع مفکورل ک روي او ګټېه ور خېه
WWW.AEL.AF
51
اخل نو دا د نویو حقوقو اړوند نوي ص میل او پریک ل رامینځته کوي دو ت دېل پېه
ره منف چلند ی سلوک کوي.خپله نول ېره ک ه بشرحقوقو س
که ه دو ت پدل مجبور دي چ د رالسه کو و پ ره ی پوره دڅې او کوښښېونه
وک ي خو دا یوازل یو سی س مکلفیت دی.
اګتم ع د فرد ددل وان ري چ دو ت دیته مجبور ک ي و خپله روهتی او بېلړه:
ري چ د یوشې رالسېه فرد حق نل ن دنده رسره ک ي په دمدل ډولبیم س
کو و په الره ک چ اداره ورسره موافقه نه وي ه دل ادارل خه است زیتوب وک ي
د بودیج اړوند ص میل چ رایه اچوونک د م ی و سلیمو و ه مجبور وي د فرد ه
مسو یت خه بهر دی دو ت ر وروستن کچ دڅه او کوښښ کېوي چې د ډېېرل
واک رایېه اچېوونک بېه خه الس واخل ځکه دا وېره چې ګېم ی ه اخیستلو
ست ي ش سوسی یست دیوادونه یوازل د م دي حقوقو خه سې نه خواشین او
کوي او ه معنوي ازادیو اوحقوقو خه مخ اړوي دا امر ددو ت او افرادو ېرمینځ پېه
یږي چې اکاړیکو ک د رینړلتی سبب ګرځ ځکه په افرادو ک دا احسې س پیېد
د معنوي ازادۍ ه ګټ اخیستن خه محرومېږي. د وی
ټ د مې دي ازادۍ پېه ېېر پداس ح ل ک چ د ه معنوي ازادۍ او حقوق کټ مې
.ارزښتمن دي
یڅ اهیز نلري په دمدل سره د ې په شه شع ري بڼه د بشرحقوق اعالن په خلکو د ۹
. ضمینوي وګه ی پ ره قوانین رامینځته شول چ په ډاډ د وی
کله چ ق نون د یول شخص ازادۍ ځ ی په پآم ک نیس نو د قې نون بنېد بیلړه:
رنې وی پېه پې م کې ی کله چ ق نون د خصوه ژوند د پ ره ی شرای کل دي
نیس نو د د و د کورنیو او اشخ هو د پلټن پ ره ځین محدودیتونه رامینځته کوي.
دي وانینو او کنوانسینونو ک ځ ی پر ځ ی ک ای شېويد ه حقوق او ازادي چ قې ۲
د وانینو و برخ په پ م ک نیسې او پداس وګه ور ه ځ ی ورک ل شوی چ د ق
برخه کې بې د پل کو و د ارادل نشتون د د وی د وراثت په علم او عمل حقوقو
وګه ی رګندوي.
WWW.AEL.AF
51
د ارونه ی اهېول چې ېه ن یوا ېو علم او عمل وراثت د ګن ی ق نون اړونبېلړه:
کنوانسینونو خه کورنیو قوانینو ه اګ زه ورکوي ب ید په الندل بڼه وي.
د ق نونیت اهل د من سب ق نون پل کول د انس ن نو حقوق چ د ګزا ق نون ه خېوا
مال کیږی د ګزا ځ نړ ی ول ه ځوان نو سره چلند ع دالنه محکمه فرد ب یېد پېه
سره یوځل مح کمه ش د محکم په اشتب ه سره د وان ورکو و حق ه بندي ګرم
سره ق نون چلند د سلوک کچه محدودیږي.
د ن یوا و کنوانسینونو دوډ او اراده دا وه چ د بشرحقوقو په مال ې سېره ور ېه ې۱
و ن یوا ه هب ه ورک ي خو د مل ح کمیت د اهل په پآم ک نیو و سره په کورنیو چ ر
داس یول ن یوا وسېیل کمښېت ک د بهرنیو دیوادونو د السودن مخنیوی او د
چ د دو ت ه وري د بشرحقوقو او بشري ازادیو اس س ازادۍ ضمینوي.
دا ډول مال دیڅکله ه بری یتوب سره نش یوځ ی کیېدای د بشېرحقوقو مال ې
نوانسیون ګڼل کیږي که ېه اروپ ی ون په اوسن وخت ک ر و و پرمختللی ک
دل ندي وانېد چ دا حق په یول رسمیت پېژندل شول چېوکۍ ب نېدل ه دل نه پ
کینوي چ ق نون اقدم ت د بشرحقوقو ر ځ نړ ی وو ی محکم پورل عقیب ک ي
اروپ ی کمیټ ه وسېپ ري ل شک یتونه د بشري حقوقو ځ نړ لفرد کوالی ش خپ
م ه وښ ی . ر و د ه شک یت محک
وپ ی دیوادونو د بهرنیو چ رو وزیرانو اړوند کمېټه دل ډول قضیو او شک یتونو ه راد
ځ نړ ل شوېده.
کلونو ک یوازل نهه قضی محکم ه راګېع شېول دي خېو پېه ۶۱۲۱او ۶۱۲۱په
قض وپلټل او په اړه ی قض وت وشو چې ۶۷۳۳کلونو ک کمېټ ۶۱۱۱ېېې ۶۱۲۲
قضیو ب ندل ی بحث وشو. ۵۳۳ونه منل شول او یوازل پر ۶۱۳۳ی ه ډ خه
اقتص دي او اګتم ع حقوقو په پر له د بهر ازادیو خېه پېه ی کمیټه د سنت اروپ
ډېر کمه کچه مال کوي. دمدا ډول د دو ت د ح کمیت اهل چې پېه اسېن دو کې
یرات یې پېچلې او ر یب شوی او دا د ون په ېر پکې روړل کیېږي او ددل ې ث
محدودل ک ل دي.
WWW.AEL.AF
52
چ په دیېن ه وای ه ه ه ړکېحق په عرب ژبه او فقه :الم ک حقوقپه اسې :8
ک د ښتن ع ی ه وري انس ن او د انس ن ه ورل و و خلکو ه ورک ل شوي وي.
حق لور برخ ري
بت بدن پر له که په یوه کرای ه پیسو سره د پر له کو و وړ ه ګټ سره د یو ث ې ۶
کور ک اوسېدل ی د یو عمل خه ځ ن س ل د خ وند ه اګ زل پر ه کور ه ېوک
راوستل.
در وک حق ري که انس ن وي که ښتن ع ی وي. ې۵
ول وګ ي یو پر بل حق ري. که د دندل رسره کول(.دا حقوق که: په ښځ د ې۶
د پیروي حق په شتمنو وګ و د خلکو حق د زادۍ حق.خ وند او په خ وند د ښځ
د حق ق نونیت د مقننه قول ه خوا د صویب په م ن سره دی حق ددل ویشنو پر ې۹
بنسټ وپیر ري او ه دم ه مخ ویشل کیدای ش .
ا ف ې مجرد او مشخص حق
مشخص حق د ه حق ه ویل کیېږي چې یوځې ی موګېود وي او خې رګ بڼېه ې۶
ک ای ش .پیدا
د مج زا و حق د او ه: ه شی نو خه د ګټ اخیستن د طالق دهه حقوقعب رت دي
پالر ه خوا د بچی نو مال او طب حقوق که: د ژوند او برابرۍ حق ه هیر م پلوه
د زی ن ګبران او د ا ګبران ب ید په پیسو وش که: د مج زا و اوطالقو حق او ی امک ن
پیسو ګبران نش . ري چ په
ې مجرد حق د ه حق ه ویل کیږي چ په یو معین ځ ی ک موګود خو مشخص نه ۵
وي.
ډېر مث ونه وړاندل ک ي دي که: راډاکټر ابوسین ددل حق اړوند خو
د هوښتن حق د ون حق د قسل حق سی س حقوق پېه ع مېه صېدي کې د
اخترا حق او داس نور............ک رحق کلتوري حق که: د کت ب یکلو او
فقه دا مجرد حق د ملکیت په وګه ګڼ ځکه د ه په داس شی نو محدودوي چې د
رالسه کو و وړ او د خلکو په وړاندل ارزښتمن وي په دمدل سره امکې ن ېري چې
WWW.AEL.AF
53
مجرد حقوق ه م او هیر م چ د زی ن ګبران ی نه وي شوی نو م ي ه ی نه
یږي.وړل ک
قطع او نسب حقوق ېب
او سرچین ه اړ یې نلېري کېه: د قطع حق په بشپ ه وګه روښ نه او رګند دی
روژل په مب رک می شت ک روژه نیون ورځ ی د یو محصول ارزښت.
نتی او شریح پ ره یول سرچین ه اړ ی ري او دا سرچینه نسب حقوق د روښ ې ۵
وي که د یو م شوم د پالر من سبه دنده هف قطبونو رمینځ موګودی د مثبتو او من
د ډوډۍ او ګ مو پیداکو و وسیله ده. د د ویچ
.رل درن وي پریښودل ش طالق ش (یوه میرمن ب ید په ډی
ی ک ه په خواخوږۍ سپ رښتنه وک ه او ه ن پود نو مخ واړوه.ای محمده! بښنه پرځ
ادو ه په اوس ډول خواړه ورکول او اندازه ی دومره وي سو بیوز و افر کف رت:
چ بیوز ه پرل خپله ښځه او بچ ذیه ک ي.
: د خدای ج او بنده ګ نو حق حق اهلل او حق ا عبد(:ج
حق اهلل د یول ډ د حق په م ن ده ځین ددل پ ره په حق اهلل نومول کیږي چ د
ل موګود دي که: درن وي وړ وګرځ ددل سربیره اشخ ص د
نش کوالی نېو الزمېه ده نوي پیداشوي او م شوم ن چ ه خپلو حقوقو خه س نه
حقوق د خدای د حق په نوم مال ش . چ د د وی
فقه حقوق په لور برخو ویش
د خدای ج پ ره مشخص حق؛ ې ۶
د انس ن نو پ ره مشخص حق؛ ې ۵
خو د خدای حق هوره وا ی ري.دواړه حقوق یو ه بل سره اړیکه ري ې ۶
دواړه حقوق یو ه بل سره اړیکه ري خو د بنده حق هوره وا ی ېري کېه: ې ۹
مج زات.
WWW.AEL.AF
54
دریل او لورم ډو ونه د حق اهلل او حق ا عبېد ګېو ګوړښېت دی چې د دوه
اړخیزه ی متق بل حق په نوم ی دیږي.
خېه روهتیې او د ژوند کو و حق عقل ه شتمنۍ خه مال ې او ېه وېېرل
ازادۍ پیس اوملکیت( حق ه دل پلوه حق اهلل ددل ام نتونو سې ونکی دی
پداس ح ل ک چ حق ا عبد او حق اهلل د دم هو ګټو س نه کوي.
ددل دوه اړخیز حق په پلټلو ک ب ید دڅه وش او دا م وم ش چ د کوم یو
وا ی وړاندل او ی وم یتوب ري. هوره
حق اهلل( هوره وو انس ن ن حق نلري چې ېرل نې وړه حق خدای که چیرل د
ګټه پور ه ک ي دهه راز حق نلري چ پدل برخه ک خپله روهتی او ژوند پېه
خطر ک واچوي او ی خپل پیس بیځ یه و ړوي.
سره سل حقوق په دوه بڼو شکل( دي ه دل
د خدای هوره حق چ د حق اهلل په نوم ی دیږي.ې ۶
بنده هوره حق چ د حق ا عبد په نوم ی دیږي. که فرض عبې دت مونځ د ې ۵
او روژه(.
د و ن د س ن په م ن ؛ ب ې
د د و افرادو د حقوقو د س ن په م ن ده چ پخپله د خپلو حقوقو س نه ج ې
نش کوالی؛
حنف مذدب حق اهلل په ا ه وو مقیدو برخو ویش :
ېې مونځ ذک ت او حج د ه دندل دي چ دینې د عب دت ځ نړ ي اعم ل ې ۶
احک مو د و ن پ ره ضروري ګڼل دي.
ځ نړ ي مج زات که ېې زن هال او د ا کو مشروب و ښل چ د و ن ې ۵
د س ن پ ره رسره کیږي.
محدود مج زات که ېې ه میراث خه ق ل ب برخ کول دا ددل پې ره ې ۶
ه مثبته ګزا ورنه ک ل ش . محدود دي چ ق ل
WWW.AEL.AF
55
و رمینځ واقېع دي کېه ېېې د د و حقوقو پ ره چ د مج زا و او عب دا ې ۹
ن د هیرقصدي قتل د دیت ورکول ی په روژه خوړ ېو یې د قسېل پېه کف ره ی
م و و د دیت ورکول دي.
چ پدل سره په انس ن ک د عب دت یو ډول احس س رامینځته کیېږي ځکېه
ین وخت دای د اوامرو په وګه ګڼل کیږي او دا امر په ځ ی کیږي په عد ه د خ
ار کې ب د ی قبیح احس س پیداکیږي ځکه د د ېود ک یو ډول د په د وی
ه اوامرو خه سره ونه او ورسره سمه ګن ه ګڼل کیږي. ع یخدای
په ځینو اعم و ک یو مرستندویه احسې س موګېود وي. کېه د د عب دا وې ۲
ژل خوړ و کف ره دا دل یو ډول عب دت دی ځکه انس ن ن خدایتع ل ه نږدل رو
کوي او ه نورو سره د مرست م ن دل ري.
د ه حکل چ د عب دت د اعمې و احسې س پکې وي کېه عشېر چې د ې ۱
مسلم ن نو په کرنیزو ځمکو یو ډول م یه وي.
اړ ی ېوک چې د د شتمنۍ پینځمه برخه ی د ه ګټور د ښک ره حق کهې ۳
ځمک الندل پیداکیږي چ د و و د دوس ین په الره ک و ړول ش پداس
برخه د د ه د خ وند حق دی.¾ ح ل ک چ د پیداشول خزان
د حقوقو د پو و کنه د حنف مذدبو ه وري پدل بڼو عبې دت ع ید خدای
قېو ېرمینځ د پو ېو او و ن د حقو تع یاو مج زات په عین وخت ک د خدای
کل دل دي دهه راز د و ن حقوق بیالبیل او خورا پراخه بڼه ري او دا ېول
ب ید په پ م ک ونیول ش د و ن اړ ی ول ب ید جدید نظر بی کتل( ش .
:دل قران ایت ه په پ م سره چ دا ډ ه حقوق په دوه برخو ویشل کیږي او
نو ع دالنه پریک ه وک ئ( رمینځ پریک ه کوئ سو د انس ن نو که چیرل
دا ډ ه وای د خلکو رمینځ د پریک ل پر وخت حقوقو ه په دوه النېدنیو ډ ېو
ک ځ ی ورکول کیږي.
WWW.AEL.AF
56
دا چ حقوق د و و انس ن نو پ ره وي نو نب ید ځ نړ و خلکو ه په پ م کې ې ۶
دهېه حقېوق د ونیول ش برعکس ب ید د ول اړ ی ول په پ م ک ونیول شې
خدای مج زا و او حقوقو په نوم ی دیږي.
د بیلړ په وګه: پدل حقوقو ک د هلو زن کوونکو او د وهیت او ملکیت پېه
مس یلو ک د داوري مج زات ش مل دي.
په نوم ی دیږي. کېه خصوهې د انس ن ی بشر حقوق د خصوه حقوقوې ۵
د ه رالسېه یې ي کوالی شحق ول د ه انس ن ن چ دحق خه برخمن د
ن دا ددل واک ري چ ه خپلېو حقوقېو سېره دېر ډول دل رل یر ش ی
مع مله وهواړي کوالی ش .
دیت دا د وین ارزښت د ه اندازه ده چ د یو چ کورنۍ ه د بېلړ په وګه:
ورکول کیږي چ د بل په ذریعه وژل شوی وي د ه وک چ دا حق ري نېو
دل ري چ دا اندازه قیمت ومن او ی دېل پخپلې هوښېتن ددل هالحیت
حق خه یر ش . ه دلسره
ددل حقوقو په زی وا سره ځین شی ن موګود دي که د ه مجې زات چې
ورسره حق اهلل او حق ا عبد رامینځته کیږي ه مج زا و خه یوه عموم ګټېه
د ق ېل پېه ه بلې خېوا رالسه کیږي چ ه یول خوا د ژوند س نه کوي او
دهېه راز د خصوهې وړيهوسه او قهر ه مینځېه وړاندل د مقتول د کورنۍ
حقوقو په اړه نشو کوالی دا ډول فکر وک و چ ګواک و نه پکې کېوم حېق
نلري. برعکس پداس ح ال و ک که: ګړ ه بحران ن روهۍ او سیالب ځپلې
دل ه ځینو حقوقو خه برخمن دي.
ره سل د خصوه حقوقو خ وند دا حق نلري چې دېر ډول یې زړه ه دل س
وهواړي ګټه رل پور ه ک ي.
.الرو خه یو و نه عموم حقوق ري ښتن وګه ه دوهیپه ر
WWW.AEL.AF
57
ه ډول چ ښتن ع ی د خصوه حق رونک پې ره د د ېه شخصې ې۶
ېه دېلد و ن ګټو نیو دي په دم هه ډول ی د د وی ګټ دل په پ م ک
انس ن ددل پ ره ه بیځ یه ړښېتونو پ ملرنه ک ېده پردل اس س خدای ع ی
پیس ښتن ځکه دا . خه منع ک ی چ زی ن ی و و ن ه ونه رسیږي
ذک ت او عشر پ ره ځ نړ ل ک ي دي. ع ی نورو ه د
خدایتع ی پخپل کت ب ک فرم یل دي:
ی پېه ه ک روئ کوم پیس چې خېدایتعژب ړه: شتمنۍ مو په ن سمه وګه م
ای چ ورب ندل سره او سپین زر پیري او د خد واک درک ي د ه وس ئ د وی
ه به په را لونک کې یېوه دردنې ک زیېری په الره ک ی نه ړوي نو د وی
ورک ل ش .
د خصوه حقوقو خ وند پداس ډول ب ید ه خپلو حقوقو خه ګټه واخل ې۵
له وک ي چ نورو ه پک زی ن ونه رسیږي او و نه دل دا حېق او ورسره مع م
ري چ داس اشخ ص چ ګټه اخیستنه ی و ن ه زی ن اړوي منع ک ي.
WWW.AEL.AF
58
د حق اهلل او حق ا عبد ځ نړ ی ول
:حق اهلل ځ نړ ی ول
ه د ه خه وک انصراف او سترګ نش پټوالی؛ ې۶
عسکران او پیروان مجبور هاسالم فق و ه مسلم ن ن په ځ نړ ل وګه د ې۵
وک ي. ی دي چ د س نه
ام م ددل موکل دی چ عموم مج زات حمیل ک ي. ې۶
که د حق اهلل په وړاندل ګرم یو ډول او په پر پس وګه وي نو مج زات دل ې۹
ب ید مجرم ه په یو ډول ورک ل ش خو که ګرم په پر پس وګه او یو ډول نه
ورک ل ش . سزا ګالور ه د در ګرم وي نوب ید
ددل حق مج زات وارث نو ه نه یږدول کیږي پدل م ن که ق ل قتل وکې ي ې۲
نو نب ید وارث ن ی د ګرم سزا ووین .
ی بښلو وړ کیدای ش ځکه چ ېه دل ېوري خېدا ول خدای حقوق د ې۱
. ع ی ه دیڅ زی ن نش رسیدالی
ج زات ممکن ځ نړ ي ګریمه ی دل د ضېم نت پېه د حق ا عبد پ ره م ی دونه:
ډول وي.
د حق ا عبد ځ نړ ی وول
کیدای ش په حق ا عبد ک انصراف رامینځته او ونه هوښتل ش . ې۶
ددل حق مج زات پخپله د حق رونک ه خوا رسره کیږي بل شخص ېه ې۵
د ه خه د انصراف حق نلري.
یږي ه دل خبرل خېه موخېه داده ددل حق مج زات وارث نو ه یږدول ک ې۶
چ د مقتول وارث ن خپل د ق ل ه وارث نو خه هوښتالی ش .
WWW.AEL.AF
59
ه شتمنیو اوپورونو ک کل شوی حقې پ ۲
په شتمنۍ ک حق پدل م ن چ یو ی د داین او بل د مدیون په شېکل نیېول
ی کیږي په م پورونوک شخص حق که: کرای کور ی هیرم که: قض
مونځ دی. وک چ مدیون دی ب ید دا حق په مطلق ډول سره ادا ک ي.
د کور کرایه به درومرو ورکوي او قض شوی مونځ به په قضې ی ډول ادا مثلآ:
کوي ی ددل امک ن دل شته چ په منف ډول ادا ش کېه: د یېول ودانېۍ د
ګوړول منځپ نړه.
ن وان سره من سېب او ح ېت او ددل حقوقو د ادا کو و ډول د مدیون د ذد
م دیت سره سل وپیر کوي.
دا دوه ډو ه حقوق ځ نته ځ نړ ي قوانین ري
په پور قرض( ک حق هوښتلو ه اړ ی نشته پداسې حې ل کې چې پېه ې ۶
شتمنیو ک حق هوښتلو ه اړ ی نشته.
نو ک حق وځنوول ش او ی ور خه هرف نظر راشې وکېدای ش په پور ې۵
په شتمنۍ نه حق ځنوول کیدای ش اونه دل رل یریدل کیږي.خو
م کیږي نو حق پر شتمنۍ س قطیږي هورځول (. دکله چ د شتمنۍ خ ون :۶
کله چ د یو کور خ وند یو قرار داد ه مخ خپل کېور پلېوري نېو کېه بیلړه:
اد چیرل د کور سپ ر و خه وړاندل د کور خ وند م ش نود کور پلورن قرارد
ق نونآ فسخه کیږي خو دپور په حق ک د قرارداد اعتبې ر پخپېل ځې ی پې
کیږي.
WWW.AEL.AF
61
دېې ې ق نون او دین حقوق
که ه دل دین حقوق ه دین احک مو سره سل رګند او م ومیږي خو د قوانینو پر
بنسټ نش ث بیتدیالی که مونځ او حج ق نون حق دل د دین احک مو سره سېل
دل د قوانینو پر بنسټ ث بیتدیالی ش . مشخص شوي
:په اسالم ک خپلواک
بنسټړرو دین قض وت د رسره کوونکو د اعم و په برخه ک که دنېده او کېه
کنه د ښتن ع ی د کالم ه مخ عریف ک ی دی.
قض وت د یو عمل د رسره کو و ی برعکس نه کو و په م ن دی ف عل د یو ا ف:
س ن په وګه حق ري چ یوه عمل رسره او ی ی ه رسېره کو ېو خپلواک ان
یر ش .
و ه ایز اهل دادی که چیرل کوم روښآنه امر موګود نه وي پدل اړه چې ېب
نک ي که کوم ایت ی دل وانس ن ازاد دی ر و یو عمل رسره ک ي ی برعکس
وګودیدالی ش .ورسره دل نه شته او نه دل سزا مګرم امر نه وي موګود نو
ښتن ع ی فرم ی : ر و چ زه پی مبر درونه یږم نو مج زات بېه مېو دېل
نک م په اس س اهو و ک دا اهل موګود دی.
نود ایت ی امر خه وړاندل د ف عل د اعم و په وړاندل دیڅ ډول قض وت نش
دوه رسره کیدای دهه راز د شی نو او اعم و سرچینه ازادي ګڼېل کیېږي( دا
اهول پدل م ن دي وړاندل ه دل چ کوم عمل ه ګرم وویل شې ب یېد یېو
ایت ی امر د ه په روښ نه ډول سره منع ک ي.
د خپلواکۍ په اړه د دین نظریه ښتن ع ی ه راګع کیږي.ې د
چ د یو عمل د کو و ی دل نه کو و په برخه ورک ل شېوی وي چې ددل ډول
داس یو عمل نه سپیڅلی او نېه دېل د منلېو وړ وي اګ زه ویونکی وي ممکن
WWW.AEL.AF
61
پردل بنسټ که خدایتع ی اګ زه نه ول ورک ي نو د یو عمېل د رسېره کو ېو
پ ره ازادي نشته ی په بل ډول نور دد ه عمل د رسره کول د ف عل ېه ېوري
منع دی.
د ازادو اعم و ډو ونه
و کلمېه پېه درل برخېو ام م هزا خپل ځ ن ه په پ ملرن سېره د اعمې ې ۶
ویش :
د سرچین په پلټلو سره د منښت ی نه منښت پ ره د خدایتع ی ه وري ا ف:
ین او مشخص امر وګود نلري.نکوم ق
د یو عمل رسره کو و ی دل نه کو ېو د ې کلو حېق نېه دی ه ې دین انس ن ب
ورک ی.
خو دا نښ ن وګود ري دین د کلو ی نه کلو په برخه ک ه ندي ویل ج ې
ف عېل یې ب یېد پېه اړه چ د یو عمل رسره کول ی نه کول یو ډول دي چ
. صمیل ونیس
ه دل سره سل ام م هزا ازاد عمل په دوه برخو ویش .
دین د یو عمل د رسره کو و ی برعکس واک ف عل ه ورک ی دین د یو عمېل
ه در ک ی. کو و ی نه کو و په اړه روښ نه حکل نه دی
د یو د یل په وګه چ د یو عمل رسېره کو ېو پېه برخېه کې پوښېتنه ې ۵
رامینځته کیږي:
ا سهت ع ل( ازاد عمل په دریو برخو ویشلی دی:
د عمل د مخنیوي پ ره د یل؛ې ۶
ې د عمل رسره کو و پ ره د یل؛۵
او رسېره د یو عمل رسره کو و ی نه کو و خه وړاندل د یل وګود نلريې ۶
کوونکی ی په رسره کو و ک ازاد وي پدل م ن چ خدایتع ی نه د ه ه امر
WWW.AEL.AF
62
کوي چ رسره ی ک ي او نه د برعکس پ ره بلک د ه ی ازاد پېرل ایښې
دی او کوالی ش پخپله خوښه یو عمل رسره ی دل رل یر ش .
سېره د ازاد عمېل پېه پې م په ېې ا سهت د ازادۍ ډو ونو او و ه ایز وب ه۶
لورو برخو په الندل وګه نظر ورکوي.
د ه یزونه چ یو ډول ازاد او په بشپ ه وګه د اړ ی وړ وي کېه: خېوړل ې۶
ښل چ ک ملآ د اړ ی وړ دي خو که چیرل ونه ش نو انس ن ه زی ن رسوي.
ره اړین د ه شی ن چ یوډول ازاد خو په بشپ ه وګه د اړ ی وړ وي خو دومې ۵
او ضروري نه وي؛ که زی ت خوراک او اض ف ګ م پیرل او داس نور ...........
د ه شی ن یو ډول ازاد خو په بشپ ه وګه منع وي که په قسل کو و اخته ې ۶
د بچی نو په وړاندل د ژب ن وړه ک رول.
که ه دل د سرچین ه مخ چ دوۍ ه نه امر شوی او نه دېل ېرل منېع
ک ای شوي رسره کول ی ازاد او ځ ن پرل بلدول منع دي.
ې د ه شی ن چ یو ډول ازاد خو په بشپ ه وګه کرکجن وي که: د ویونکېو ۹
م ره نو هږ ه هوږ نیول د فریح ه ځ یونو خه ویدل که ه دل دهه اعم ل
ه د سرچین ه مخ ازاد دي خو د ه کرکجن وي کله چ د اختېه کیېدو بڼې
ځ نته خپله ک ي.
ې ا ف ري د ازادۍ عموم او ص دف کیدو ه په پآم سره اعم ل په عمېوم ۹
او نسب ازادي ویش .
د د ه په وین امک ن ري چ ف عل په بشپ ه وګه د یو عمل په رسېره کو ېو
ک ازاد وي او ی دا چ دا ازادۍ ممکن چ ځ نړ ی علت و ري او ف عل د د ه
ګودیت سره ازاد وي.علت په مو
د ازادۍ سرچین ه په پ م سره داس ویشن دېل موګېودل وي چې ېې ۲
ورسره سل ازادي ی د خدایتع ل ی دل د بنده ه خوا ورک ل شول وي.
WWW.AEL.AF
63
ه خصوهې او یت ه په پ م سېره د ازادۍ عملیېه پېخصوهیت او عمومېې ۱
م ازادۍ سبب عموم ازادۍ ویشل شویده د خدایتع ی عموم اګ زه د عمو
ګرځ که د ه ک ر چ خدایتع ی ی د رسره کو و اګ زه ورک ل وي.
او د خدایتع ی خصوه اګ زه د خصوه ازادۍ سبب ګرځ که کوم شخص
چ یول ښځ ه قرانکریل په مهر ک ورک ي نه د واده د پیسو په وګه.
موګېودل وي د د ازادۍ علت ه په پ م سره د استعم ل او ړښېت ازادۍې ۳
ل ړښت ازادۍ پدل م ن ده چ که مقنن منصف دئیت خدایتع ی( او که د ب
که: ښېک ر یې د اوبېو اسېتعم ل اګې زه شخص ه وري د یو ش د مصرفو و
واخیستل ش .
د استعم ل ازادي ځینو شی نو استعم ل یې اسېتف ده کېه ګم عېت عمېوم
لو پېه م نې ده چې مقننېه دئیېت پ رکونه په کت بتون کې د کتې ب وسېت
خدایتع ی( ه خوا ور ه ورک ل شوي دي.
حقوقو او ازادیو رمینځ وپیر د انس ن د
پدل برخه ک ه انس ن سره دا پوښتنه پیداکیږي چ دا د انس ن ېه حقوقېو
قو سره وپیر ري؟ل که د حقوقو یوه برخه ده ه حقوسره یو ډو
انینو په موضو ک مطرح شوېده ځینو ق نون دا مسئله مخک ه مخک د قو
ګووړونکو ویل چ عموم ازادي ع مه حقوق دي دیڅوک د ېه پېه یېوازل
وګه نش در ودالی پدل ر یب د ازادي م ن ه حقوقو سره په بشېپ ه وګېه
مط بقت نه کوي دمدا ډول ازاد د ه وخت د حق م ن موم چ په وړاندل یې
یری وش .
ازادۍ د و و وګ و پ ره د یو عمل رسره کو و اګ زل په م نې ره سهد ق نون س
دی که چیرل پدل ازادۍ یری وش نو ق نون حق منل کیږي.
WWW.AEL.AF
64
خ وند کیدو واک ه ازادي ویل کیږي خو ملکیېت د د یوش دبیلړ په وګه:
پخپل ذات ک یو حق دی ه دل سره سل واک د حق رالسه کو ېو ېوان ېه
.ویل کیږي
مش ګره د محدودل ی پراخ پک ر وړن مش ګرل د انس ن اس س حقېوق او
. د حق او دندل او ددل امر المل یتونه چ پخپل م ن سره حقوق ديهالح
ګرځ چ ق نون ګوړونک د واک خه د حق نوم یرل ک ي.
اس سآ ستونزه د ته ده چ ای حق یو ق نون شېی دی او قې نون دېل ور خېه
کوي؟ ای حق یو اخالق او طبیع شی دی او ق نون مال ري؟ مال
په اسالم فقه ک یدل کیږي چ د ګواز اهالح ت او ازادۍ په زی ه کچه یو
د بل پرځ ی ک رول کیږي ه دل سره سل ددل پېه ن سېم پکې روړن سېره
اهالح ت ه ګووډۍ سره مخ کیږي.
یږيد حق کلمه په زی و مواردو ک ک رول ک
دا کلمه ددل پ ره ک رول کیږي و وښ ی چ یو فرد د نورو په وړانېدل ا ف:
کوم مکلفیتونه ري ی په ی د و رئ که د ا ب عو حق په حکمران نو او برعکس د
حکمران نو پر ا ب عو.
اړوند ک رول کیږي کېه پېه وشخص حقوق دا کلمه په کورنیو اړیکو ک دب:
رمن په خ وند حق.خ وند د میرمن اود می
رسېره شې کې رول ث بتو شی نو ی اوامرو پ ره چ ب یددهه راز دا کلمه د ج:
کیږي که چ ښتن ع ی فرم ی : دمومن نو مرسته پر مونږ واګب ګرځید ی
ده.
دا کلمه د م حقوقو پ ره دل ک رول کیږي خدایتع ل فرم ی : اود د ه په د:
ګدای نو حق منل شوی دی. شتمنۍ ک د بیوزالنو او
دهه کلمه د انس ن او اخالق اعم و پ ره کېه د ورورو ېۍ او ملړر یې دې ې
حقوق او د ګ ونوی نو حقوقو پ ره ک رول کیږي.
WWW.AEL.AF
65
ده دا کلمه د عموم حقوقو ر عنوان الندل چ د و ېو وګې و دنېده دېل ېو
ک رول کیږي.
وداس مث ل راوړي:ا راف د حق د مرحلو رمینځ یوپیر کوي ا
که چیرل مسلم ن نو په ګړ ه ک هنیمتونه په الس راوړي نو کیدای ش دا ې ۶
حق و ري ر و د خپل حق هوښتنه وک ي.
که وک هواړي چ په یو شریک ملکیت ک خپله برخه وپلوري نو دا حق ې ۵
دل ري چ ول ملکیت وپلوري.
خه په بیت ا م ل کې ګټېه بیوزالن او اړمند حق ري چ ه خپل ګټې ۶
پور ه ک ي.
د درل ح تونو رمیځ وپیر ک ی...ډاکټر سهنوري دا پ یله موم چ ا راف
او د وۍ ه ی د ګواز حق او بین ا بین نومونه ورک ي دي.
داس ح ت چ یو شخص پک د یو ش د م ک کیدو وان که: د یو نوکر ې۶
د خپلو هالم شویو خپلوانو د اخیستلو وان چې ی قچر پیداکول واده کول ی
دا یو ګواز ګڼل کیږي.
خو حق ور ه نشو ویالی.
داس ح ت چ د یو د یل په راوړ و سره د یو ش خ وند وګرځ که: پېه ې ۵
یوه کوچنی ځمکه ک ونوه پخپل شریک ب ندل د خپل ونول پلورل دا ېول
نش کوالی او دا درګېه د حېق او د د یل په در ود و سره د شتمنۍ هوښتن
ګواز رمینځ واقع ده.
ډاکټر سنهوري زی ه ک ه چ د انس ن ملکیت یوازل ګواز دی ی د ه واک چ
مقننه دئیت ی مال کوي او ه دل الرل د ه صرف کوالی ش که د ېه پېه
رښتی سره دل یو شی صرف او استعم ل ک ي نو د ته دهه حق م کیېت بلېل
کیږي.
WWW.AEL.AF
66
د م کیت او ګواز رمینځ یوه درګه وګود ري چ ه ګواز خه پور ه او ېه
م کیته یټه ده.
که: که وک وهواړي یو کور چ خوښ ی ش وپیري نو د کېور د خ ونېد د
دل ی بل کور د صرف په ح ت ک موافق د رالسه کو و خه وړاندل د ه د
دا شی د ګواز په نوم نوموي.
دل شخص د کور د م ک موافقه السته راوړه نو د ه پدل ح ت ک که چېرل
کور صرف کوالی ش پدل ر یب دا دحق په نوم ی دیږي.
فق خه وړاندل او دد ه منلو وروسته د حق او ګېواز اد کور د م ک د مو
ه رسیږي رمینځ مرحله ده رنړه چ پور ه ی دونه وشوه انس ن دل پود
موم .واو په دره مرحله ک ی ح ت بد ون مرحل یرلچ بیالبیل
ه یول خوا حق عب رت دی د یوش د م ک کیدو د حقوقو خه او ه بل پلوه
فقه شوي ش د منښت ح ت ه وای او ه دریل اړخه حېق د یېو احق د یو مو
ش خ وند کیدو ه وای .
نۍ سېتونزه یي د ته یوازد حقوقو دهه درل بڼ د مقننه قول ه خوا مال کیږ
داده چ د حق اهطالح د وم ۍ او دویم مرحل اړوند نه ک رول کیږي ځکه
که انس ن دا در یو حق ونوموي نو په د ه هورت ک به ګواز د استعم ل پې ره
کوم بل مورد پ نش .
اړ یې ېري چې تېهانس ن ددل مسئل د بل برخ په شریح کو و کې دې
چ ای د ه ازادي چ د مقننه قول ه خوا ورک ل شېول د ک ي ی شخیص
ی اعم و په مورد ک رښتی ده؟ وشی ن
ښتن وي نو ازادي نومیږي کنه نو د ېه ېه یکه ازادي په ک رونو او شی نو ک ر
واک ویل کیږي.
WWW.AEL.AF
67
ع مه ازادي
نېورو ع مه ازادي که: ه عموم پ رکونو او ښ رونو ه ښېوونځیو روهتېون او
خه ګټ اخیستن ه ویل کیږي.
دهه ازادۍ چ د مقننه قول ی ق نون ګوړونکو ه وري ورکول کیږي د ع مېه
حقوقو په ردیف ک ځ ی نیس او دو ت ب ید ه خلکو سره د د په
ګټه اخیستنه ک مرسته وک ي.
ع مه واکونه اختی رات(
و اعم و ک انس ن نو ه ورکوي د ه ازادۍ چ مقننه دئیت ی د ژوند په ک نو ا
ع مه واکونه ګڼل کیږي. که: د یو ش م کیت د محفلونېو ګېوړول
ازادي ه یو ځ ی خه بل ځ ی ه د سفر کو و حق.
ول سی س او فردنړ حقوق که: د کلو حق د نظر رګندو و حق د فکر
خپلېو حقوقېو ازادۍ او نور.... ازادي پدل م ن ده چ ول انس ن ن ه
خه یو ډول ګټه پور ه ک ي او د در ه رسېره کو ېو واک پخپلېه
و ري او و و ه د ګټ اخیستن پ ره ده پېور ن ع مېه اختیې رات
حقوق دي او افراد حق ري چ ګټه ور خه واخل .
دو ت چ د خلکو است زیتو کوي نو مجبور دی چ ه دل ازادیو خېه مال ې
و حقوق دي او د حق اهلل یوه برخه دل ده ځکه وک ي دهه ازادۍ
موخه ی د و ن مال ده.
:دندل په اسالم ک
خورا زی و دالیلو ه اړ ی ر و دندل ربحث الندل ونیسو.
نو ه دمدل کبله ی ځین برخ په نوه وګه بی نوو.
WWW.AEL.AF
68
ره وي.حق ی ازادي ممکن چ په ځینو ح ال و ک د یوه دنده رونک پ ې ۶
پینځل قض وت امک ن ري چ په یول موضو ب ندل د حې ال و او شېرایطو ې ۵
سره سل بحث وش د ه ه چ پک ش مل وي.
امک ن ري چ مشر حکمروا( د خپل ازادۍ په چوک ټ ک خپل قضې وت ې ۶
ه د یول دندل په رسره کو و ی دل نه کو و ک بد ون راو .
رخو هیرمشخص او عموي ډول ب ندل ویشل کیږي.دندل په و ه ک په دوه ب
اا ف: هیرل مشخص دندل
په عین وخت ک دنده په دوه برخو ویشل کیږي د ه دنېدل چې مشېخص
حدود ري او د ه چ مشخص حدود نلري.
انس ن ه دیو دین په ېر ده چ د رسره کو و پ ره ی هیر مشخصه دنده:ې ۶
پېه وش پیس ورکول چ پیرل کیږي مجبور او مکلف دی. که: د ی
. مونځ ک قرائت او داس نور..
د ه دندل چ مشخص حدود نلري پدل م ن چ انس ن مجبېور دی چې –۵
د ه رسره ک ي خو پر د ه شخص دین مکلفیت پک نلري( نه دی.
.سره مرسته ګه د او داس نور.. که : ذک ت ه بیوز و
پوره وګه رسره کوالی ش دوه دندل ري چ پدل ر یب وک ی چ په
یوه ی مشخص حدود ري او بله ی مشخص حدود ونلري.
پدل ایت ک د خدایتع ی موخه دل دمداده؛
بلکې مخ د ختېیځ او ېودیځ پېه ېور واړوئ ښېړڼه دېته نه ویل کیږي چ
ښیړڼه داده چ انس ن په خدای مالیکېو کتې بونو قی مېت ورځ او
رانو ایم ن راوړي.پی مب
پخپله خوښه او د زړه ه له ه شېته خپلوانېو یتیمې نو بیوزالنېو ګېدای نو
مس فرانو او د هالم نو په ازادو و ک مرسته وکې ئ مېونځ وکې ئ او
ذک ت ورک ئ.
WWW.AEL.AF
69
ب: عموم دندل
دا دندل په دوه برخو ویشل کیږي چ یوه ی دیېن او بلېه یې عمېوم ده
ده د یو ډوب شوي شخص ژهورنه او یو وږي انسې ن بیلړه: عموم دن
ه ډوډۍ ورکول دي.
د ه دنده چ د دین په وګه او دین ی ه و و وګې و خېه د رسېره کو ېو
هوښنه کوي او په عموم دنده ک و دندل ش مل دي کېه دیېن
وي که ن یوا چ رل د د و رسره کول ایج بوي.
نک دندل سره ه ق نون پلوه وپیر ري.عموم دنده د دین رامینځته کوو
عموم دنده م ن پخپله د دندل رسره کول دي ځکه د ه مثبت اهیزل ېري
دا دنده دنورو د و دندو په خالف ده چ پک مقننه دئیت یېوازل د
ف عل په اړه بحث کوي او که چیرل دا ف عل د ه دنده پرځ ی نه ک ي
.کويد رسره کو و هوښټنه ن ه بل چ خه ی نو مقننه دئیت
دنده سر ه ورسېوي نېو فقه پدل دوک ل نظر ري چ در وک چ عموم
رسره نه کې ه رسره کو و ځه بښل کیږي که دیچنور دد د نه
ک ریږو.نو ول ورسره ګن د
دا عقیده دل ري چ دا دنده د و و پ ره ده رنړه چې پېدل ا هې د وی
ګنړ چ رل ب ندل حکل شول دي(کالم ک یدل کیږي
انېد دي چې د د روژل نیول په و و ب ندل امر شوی ځینې بنسېټړر پېدل
افرادو ه متوګه وي بشپ ول د و ن ځینو عموم دندو ځینو برخو
ل چ مشخص ک ای ش .خو پر ه ه د
د عسکرو ه درل برخ خه ب ید یوازل یوه ډ ېه خدایتع ی فرم ی : د د وی
د دین پېه اړه سېل چ د ویالړه ش ددل پ ره امک ن ري مخک
م وم ت رالسه ک ي و ه راګرځیدو وروسته خپل خلېک دوښېی ر
ک ي.
WWW.AEL.AF
71
د عموم دندل برخ ډیرل دي او عمومآ په دین او دنیوي برخو ویشل کیږي
دندل دین برخ د
نو خې ق پدل اړه پریکنده د یل وړاندل کول چ خدایتع ی د و ېو شېی ې ۶
دی؛
د دین علل زده ک ه او مط عه حدیث او فقه(. ې ۵
د قران او حدیث دریس او پودونه. ې ۶
زده کوونکو ه د دین علومو دریس. ې ۹
د قض ی چ رو پرمخ وړنه. ې ۲
د د و په وړاندل ګه د چ پر مسلم ن نو یری کوي.ې ۱
امرب معروف او نهی عن ا منکر.ې ۳
مسلم ن نو سره مرسته کول؛ بیوز وه ې ۷
د ګم عت د م نځه نظیل؛ ې ۱
د م ي مبول ګن زه کول او د د ه خښول؛ ې ۶۳
د فس ر او شرارت راوړونکو عن هرو په وړاندل مب رزه؛ ې ۶۶
د دندل دنیوي برخ
که: په ج رت هنعت پیرل پیرودل کرن او نورو برخو ک ک رول کیېږي او
و چ رو پورل دل دي پېدل برخېو کې د خودکفې ی په ن یوا
درګ رسېدل ه و و اقتص دي درګو ک شې مل دي او دهېه امېر د
مسلم ن ملت اقتص دي خپلواکۍ ضمینوي.
ق په وړاندل یو مسئو یت موګود دیج ې د درح
په یر بحث ک وویل شول کله چ دین د حقوقو په اړه صمیل نیس نو پېه
ک د ه دندل چې حقېوق ضېمینوي دېل حمیلېوي عین وخت
وروسته د بشرحقوقو په مسئله ک دین د نورو صفیه شویو نظ مونو
سره چ ش په نوم ی شع ر سره د بشرحقوقو ن رل ود وپیر کوي.
WWW.AEL.AF
71
د دین اړوندل موضو په و و اړخونو په پودید و ب ندل هوره ده چ د حق اهلل
نده حقوق( اود عموم دندو او د دیېن پېه او حق ا عبد د خدای او ب
هوښتنه قض و ونه سره و و.
په یوځ ی کو و سره د حقوقو او وګ یبو اړوند د اسالم وددل دوه ډو ه قض و ون
نظر په ډاګه ښک ریږي.
ځکه حق اهلل د ډ حق او عموم دنده د یول ډ دنده یې وګیبېه شېمیرل
کیږي.
پک ش مل ش نو لور ح تونه ی پېه ددل پ ره چ د موضو برخ
بی نووالندل ډول
د نورو افرادو په وړاندل د یو فرد حق که: په خپلوانېو ب نېدل د مصېرفو و ې۶
حق د ګ ونوی نو په وړاندل حق طالق او داس نور.... حقوق.
د ډ په وړاندل د یو فرد حق: که په بیت ا مې ل کې د بیوز ېو حېق د ې ۵
حق د فکر او ژوندانه حق.م کیت
د یو فرد په وړاندل د یول ډ حق: که د ګه د دنده امربې معروف نهېی ې ۶
عن ا منکر او په د ه چ د بیت ا م ل حق چ د ذک ت زیمېواري یې
بیوز و ه ورک وي.
د یول ډ په وړاندل د بل حق: که د عموم موسس و خه چ دو ېت ې ۹
ه خدمت کوي.
حق په عین وخت ک دنده دل واوس . ای ش د یو فردکید ېد
حقوق که: د ک ر واده امرب معروف نهی عن ا منکرحقوق په عین وخت کې
دندل دل دي ک ر په ډ ه ب ندل د یو فرد حق دی چ ب ید زمینه یې
ور ه مس عده ک ي.
دمدا ډول واده دل په یول ډ ب ندل دفرد حق دی کېه چیېرل د ېه یې د
ړښتونو وان ونلري نو ب ید مرسته ورسره وش .
WWW.AEL.AF
72
امرب معروف نهی عن ا منکر دل په یوه ډ ه ب ندل د فرد حق دی چ په رسره
کو و ی برعکس ک ورسره مرسته وک ي.
د عمل ازادۍ فرض او منع رمینځ د قض وت په بد و و کې د او ېواالمر دې ې
هالحیت:
فرض دی ځکه خدایتع ی فرم یل . ځین وخت ه او واالمر خه اط عت
ای مومن نو! د خدایتع ی پی مبر او د وۍ چ ست سو او ېو االمېر دي اط عېت
وک ئ .
دا اط عت ب ید د د وۍ د مشرۍ په محدوده ک وي؛ې ۶
دا اط عت ب ید د و و د دوس ین پ ره وي؛ ې۵
و و په یر وي.دا ط عت نب ید د خدایتع ی د اوامرو او پی مبر اط عت نه کې ۶
رنړه چ وای : اط عت یو په سمو او روا شی نو ک دی.
د دین ردبران د اط عت وروست کلمې ېه بحېث وروسېته دل پې یل ېه
ورسیدل...
ځین سره ون دي چ د اط عت اګ زه نه ورکوي.ې ۶
فقه پدل اهل په یو نظر دي چ او واالمر ب ید د کوښښ په برخېه کې د ې ۵
اط عت خه برخمن وي.خلکو ه
د او و االمر قض وت بد ون ب ید د د وۍ د دندل په محدوده کې وي یې د ې ۶
هیرمشرو او ازادو شی نو ه اړه وي.
پخپله د دین روح ن وي ی دل د کوم روح ن ه وري ور ه د او واالمر ب یدې ۹
قض وت حق ورک ل شوی وي که د ه خپېل نظېر را رګنېد کې ي
و واګب امر نه دی کله چ او و االمر حکل وک ي چ دد ېه قض وت ی
ه قض وت خه پیروي وک ئ نود د ه اط عت واګب دی ځکېه او ېو
االمر د خدایتع ی د امر په وګه رامینځته کیږي خو که چیرل او ېو
په علل ک کوښېښ کېوونک مجتهېد( نېه وي نېو د هاالمر د فق
WWW.AEL.AF
73
خېدایتع ی د قضې وت قض وت حق نلېري ځکېه د د ېه قضې وت د
ن فرم ن ده.
م ک د عموم حق او ازادۍ قوانینپه اسالې ۲
پدل برخه ک د حقوقو ول قض و ونه ر بحث الندل نیول کیږي.
د پیدایښت د پ یل او وقف علت.ې ۶
د دین قض و ونو سرچین قران او حدیث دي او د امت و نه مقننېه قضې وت
د یلونو سره ي خو مونږ ور ه په ډ ېو پیدایښت او وقف( ه ډیرو
ک ځ ی ورک ی دی.
د پېښېدو عوامل فکتورونه( ی بنده او چلند ی ک ن د حقوقو اړوند به و ېو
یو یو مث ل ورک ل ش .
WWW.AEL.AF
74
د پیدایښت علت
:ا ف ې د پېښو عوامل ی بنده
ۍ ډو ونېه چ په وسیله ی طبع حقوق که: د ژوند مس وات او ازادوالدت:
ول د ه ه دي چ یو ه بل سره اړیکه پیداکوي.
چ په وسیله ی د وراثت حق اړیکه پیدا کوي.ې مر : ۵
چ په وسیله ی سی س م او اګتم ع حقوق که: واده چ ې ځواکمنتی : ۶
پک یو ه بل سره اړیکه پیداکوي.
نورو م حقوق ه یو چ په وسیله ی د بیوزالنو ذک ت ورکو و اوې شتمن : ۹
ه بل سره اړیکه ی او ورکول کیږي.
چ په وسیله د ن دیل شویو افرادو د د وۍ حقوقو سره اړیکه په ې بیوز : ۲
الس راځ .
په وسیله ی د وی نو ه حقوقو سره اړیکه پیداکیږي.: ې زړښت۱
ه پیداکیږي.چ په وسیله ی د ګ ونوی نو ه حقوقو سره اړیکې ک ونویتوب: ۳
عمل حقوق ک ن ري چ ه د ه ګرم خه چ د ګذابیت سبب ب : ک ن :
ګرځ ه دوۍ سره اړیکه پیداکوي.
ک ن د ځینو اړوندحقوق رګندوي
و فردي ک ن که طالقې ۶
ول قراردادونه ی مقوالت که: واده پیرل پیرودل. ې۵
WWW.AEL.AF
75
:د پ یښت علت
په دوو برخو کې ور ېه ځې ی موم دالیلو پ یښت د ه حقوق چ په بیالبیلو
ورک ل شو.
د پېښدو عوامل
ی پېښدو عوامل:بنده ا ف:
د ه حقوق دي چ علت ی والدت او زړښت دی. :مر :۶
د ه حقوق چ علت ی بیوز ده: ې شتمنۍ: ۵
د ه حقوق چ علت ی بیوز ده. ې بیوز : ۶
یوه بڼه ده که چیرل علت پ ی وموم نو درل علتونه د حق د پ یښت پور ن
حق دل پ ی ه رسیږي.
ب: په منفرد ډول ک ن
پور ادا کولې د ۶
د طالق وم نی المل واده: ۵
ې د مور حق چ ه خپل م شوم خه س نه وک ي.: واده ۶
ه حق خه بښنه هوښتل که پرل ارزي.ې ۹
:د پ یښت علت
او مهرب ن ځین وخت دا ایج بوي چې پېه د مقننه دئیت خدایتع ی( رحل
یمعینو ح ال و ک د ځینو اعم و دنده اس نه ی دل منع ش و د و
نومه ه ازادي وموم دهه عمل د ګواز په نوم ی دیږي.
:ګوازونه عب رت دي ه
ې د برخمنتی ګواز ۶
ې د پرل کو و ګواز ۵
WWW.AEL.AF
76
او پېه ادۍ ر ثیر الندل راهل وق او ازد نومه ه ګوازونو ه کبله د فرد حق
اړه به ی و بیلړ په را لونک ک وړاندل ش .
ا ف: د بنده ی پېښېدو عوامل
دا عمل د نومه ل پ ره د د ه چ د بدن دپرل کیدو المل ګرځ چ ې حمل: ۶
ح مله وي.
د نول مودل پ ره د خ وند په اګم کو و د مخنیوی المل ګرځ .ې حی : ۵
؛ اعم لک ن
ا ف: نو مه ه بند؛
ې یری۵
ې د عمل رسره کو و حمیل۶
ې طبع درملنه اوداس نور۹
هېې راک ه ورک۵
ادا یې کې ي اوکېه وي ی پخپل ځ ن حق ري نو ب ید وک چ پوروړی ا ف:
چیرل په نورو حق ی پور ري ب ید رالسه ی ک ي.
دا کو و د مکلفیت رمینځ دین ه دهه موګوده اړیکه چ د بی هوښتن او بی ا
قوانین راوسېه ېر هښتینی ارزښت وربښ چ د د ه موګودییو ر
بحث الندل نه دي نیول شوي او د ه ه چ دا مکلفیېت ېر ې ثیر
الندل راو نو دمدا د دین عنصر ث بتوا ی دی.
مهمه داده چ هوښتونکی د خپل پور د بیر ه اخیستلو حق ري او دهېه ب ې
مر ه دندل سره ور ه وا ی ري.ا
د بیر ه اخیستن طریقه ب ید په ع دالنه وګه وي پدل م ن چ دم هېه د ج ې
رالسه ش . خهخپل قرض اندازه پر ه ه کوم پلم او زی وا
هوښتونک ه حکل کوي چ د خپل پور په بیر ه اخیستلو ک د پوردین د ې
خل د ه نب یېد پېه پېوروړي زور ه ښه چلند او سلوک خه ګټه وا
WWW.AEL.AF
77
واچوي بلک ب ید انتظ ر وب س و پوروړی د خپېل پېور د ادا کو ېو
وان پیداک ي او نب ید د قرض رالسه کو و پروخت ه خپلې خېو
خه ن وړه او قهرګن ا ف ظ راوب س .
خدایتع ی فرم ی . که یو پوروړی بیوز ه وي نو ب ید د پېور هوښېتنه رد ېه
ش ر و د د ه اقتص دي وان ښه ش که چیرل ېه پېور وځنوول
خه د ذک ت په وګه یر ش نو دا به ډېر هوره ک ر وي.
دین پوروړي ه حکل کوي چ خپل پور ادا ک ي ه دل حقوقېو خېه دېې ې
که: د ژوند ه حق خه ب ید یر ش .
ځکه دا حقوق د ځ نړ و خلکو پ ره نه دي او حق اهلل نومیږي.
په ق نون وګه ب ید ګټه رل واخیستل ش .ې ۶
د اسالم سپیڅل دین د بشرحقوقواو ازادۍ ه پلوه یو متوازن دین دی. ېا ف
که ه دل خدایتع ی انس ن نو ه خورا زی ازادۍ او حقوق ورکې ي دي خېو
بشپ نه دي برکس د وګ و د بیالبیلو ګټو نظیل په موخېه ېه د ې
په برخه ک ځین مقررات وضع کې ي دي. ېه خه ګټ اخیستن
دمدل الرل د اګتم ع او ځنړل ژوند رمینځ وپیر کیږي.
انس ن ن حق ري د ه حقونو چ خدایتع ی ور ه کل دي. خو په ق نون ب ې
وګه ب ید رل ګته واخل پدل م ن چ ل خپلو حقوقو خه ب یېد د
ی ش .دین مخ ف الرل خه ګټه پور ه ک ا
وقو خه ګټه اخیستنه عب رت دی هد دین احک مو په خالف ه خپلو حقج ې
زی ن رسو و په موخه ه حق خه ګټه اخیستنه؛ د نورو هې ۶
د یو هیر ق نون یز رالسه کو و پ ره ه حق خه ګټه اخیستنه؛ ې۵
ی ن اس ډول ه خپل حق ګټه اخیستنه چ دخپل ګت پ ره نورو ه زپد ې۶
رسوي.
په ځ نړ ل وګه ی هیر عموم ډول ه خپل حق خه ګټه اخیستنه؛ې ۹
WWW.AEL.AF
78
په ب پروایۍ سره ه خپل حق خه ګټه اخیستل د نېورو د زیې ن سېبب ې۲
ګرځ ؛
په کوم ډول چ د حق خه د ګټ اخیستن په الره ک بیالبیل مقررات د ې
واکو پې ره او اهول کل شوي دي نو ورسره د هالحیت رونکو چې ر
دل یو شمیر مقررات او قوانین کل شوي دي.
یع حقوقو خېه د یو اسالم دیواد ا ب ه بیالبیلو اګتم ع سی س او طب
په وړاندل مکلف دي چ د او و االمر اط عېت برخمن دي نو د د وی
وک ي پر دو ت الزم او او و االمر چ د د ه په چوکې ټ کې عمېل
رسېره کو ېو پرمهې ل د د و االمر ب ید خپلودندوکوي په بل ډول او
و ن ښېړڼ او خیر په پ م ک ونیس ه اهو و اومقررا و خه در
ډول سره ون سره د او واالمر د خپل هالحیت خه د نې وړه ګټې
اخیستن په وګه ګڼل کیږي.
:قو سلسلهد یوځ یوا ی په هورت ک د حقو
د خدای حق؛ حق اهلل( د یوځ یوا په هورت ک ا ف:
د ه ه چ وخت ه زی ن رسوي.ې ۶
دي م وم نه دي چ کوم هوره دي(د ه ه چ برابر ې ۵
د ه ه چ برابر نه دی.ې ۶
د ه ه چ فرق پک موګودل ويې ۹
په هورت ک دبنده حق حق ا عبد(د یوځ یوا ې ب
ځین د میرمن د نفق په ېر ويې ۶
وره ګڼل کیږيځین وخت یو هې ۵
کله چ حق اهلل او حق ا عبد سره یوځ ی ش نو پدل هورت ک په درل ډو ه
دي.
WWW.AEL.AF
79
خدایتع ی د یو ش د سپ ر و پروخت صمیل نیول کیږي که: بیوزالنو ه د ې ۶
مقرر ی کل شوي ذک ت ورک ه.
کله چ د بنده ګ نو حق سپ رل کیږي نو د د ه پې ره صېمیل رامینځتېه ې ۵
کیږي.
د ه ه چ فرق پک موګودل وي رنړه که یو شخص مې شې چې ې ۶
خپل ذک ت ی نه وي ورک ی او په عین وخت ک قرضدار دل وي.
ددل پ ره چ د د ه حق ېږدول کیږي ی نه ېږدول کیېږي د منلېو پېه ا ف:
برخه ک یو عموم اهل رامینځته ش نو انسې ن مجبېور دی چې
عه وک ي چ د ملت په دوه برخو اګتمې ع داس قض و ونو ه مراګ
حقوقو او دمبستړۍ ینګ وي دا ډول اګرائ ت د در چې حېق دی د
س زم نونو موګودیت که پو یس او مل امنیت د د ه ارزښېت نشې
را یټوالی.
ق نون او مشرو شی نو ه اګ زه او د هیر مشرو شی نو منع کو ېو ړېالره ب:
ده.
یوازل خلک دڅ او کوښښونه کوي بلک و و ډ په اسالم و نه ک نه
دل پخپل وار سره پک برخه اخل سی س اګتم ع اوفقه بڼه دل
ځ نته خپلوي او خپل نظرونه ه یو س زم ن ی فته نظر سره برابېروي
دهه امر په اسالم ک په بیالبیلو ډو ونېو مبې رزه کېوي او د دمېدل
ت د وګود یو فع ل ه ی بلل کیږي.ځ نړ ی ه کبله د اسالم ام
دا یوه اسالم موسسه ده او ددل پې ره ګېوړېږي چې د ې والیت ا حسبه: ج
ق نون ک رونو په رسره کو و امر او ه ن وړه ک نو خېه خلېک منېع
ک ي.
WWW.AEL.AF
81
ه حقوقو خه د ګټې اخیسېتن پېه الره کې یېو دا د خلکو پ ره د د وی
دی چ د چ رو د ق نونیېت سې نه ضمین دی دا یو هالحیت مق م
کوي دا عنصر د ع مه نظل په مین او س لو ک مرسته کوي.
: ق نون د ه ځواک دی چ د افرادو د حقوقو مال کېوي ددل ې ع مه حقوق د
ب وګود چ اسالم دل ور ه ضمین ت رامینځته ک ي دي.
ګع ده ق نون د ه ق نون د افرادو د حقوقو په هوښتلو ک ر و و وروستنۍ مر
ځواک دی چ د حق اهلل د حقوقو که: په عموم وګه مجې زا و پېه
رالسه کو و ک مرسته کوي.
رګنده ده چ پېه اسېالم کې خېدایتع ی د د هوره ق نونیت درن وی: ې دې
ق نون مق م هالحیت رونکی دی دین د حېق اهلل بشېرحقوقو دوه
قوق دهوره ق نونیېت اسېت زیتوب اړخیزه حقوق م او هیرم ح
کوي نو ښک ره خبره ده چ خدایتع ی ه حقوقو خه نېه ېرېدنېه
کیږي او نه دل ور خه د بښن هوښتن حق شته او نه ی دل وک
په میراث وړالی ش .
پداس ح ل ک چ په دوه اړخیزو حقوقو ک د حق اهلل ه وري وي او کېه د
و پلوي رامینځته کوي.بنده ه وري ه دواړو ور
اسالم دو ت ک د ازادۍ او حقوقېو د سې ن اس سې پهد س ن حق: ې ۱
و پې ره یې ضېمین او د او د رالسه کوبنسټ د دین ح کمیت دی
یتونه د اګرا پ ره وړاندل کیږيس ن پ ره ی ځین محدود
. ضمین ت عب رت دي ه
نړیزه ه داخل ضمین خه اسېت زیتوب : دهه دین ا: د فرد دین انړیېزها ف
کوي
WWW.AEL.AF
81
اسالم خپلو پیروانو ه ډ ه ایېز مسېو یتونو م نې د امرب معروف فردي اګېرا: :ب
ورپېژن چ نن ورځ ی دو ت دهه دنده د اس س قې نون ېه الرل
رسره کوي.
فقه د قض وت د وم یو سرچینو پر بنسټ قران حدیث( کوښښ کوي چې
تهد پخپلو ک رونو ک ه سرچینو خه ګټه پور ه نک ي که چیرل مج
نو دا د ق نون ه ادلیت اوموګودیت ک خط رامینځته کوي.
اهو و او دین ه دو ت په هالحیت ک د اس س ق نونپه حکومت نظ مونو او
مط ع خه دا پ یله رالسه کیږي چ ډیری ی په قران او حېدیث
اند ځین نور یې د هېح به وو راشېدین ک موګود دي د فقه و په
خلیفه ګ نو ه ک نو خه قلید شوي دي.
پر دمدل بنسټ په دین ک ډیری شی ن د هوره قض وت په د ېه ردیېف کې
ځ ی نیس چ ه قران او حدیث خه را اخیستل شوي وي پداس
ح ل ک چ په نن قض و ونو ک هوره قض وت خپېل ځې ی قې نون
ي.قض وت ه پریږد
WWW.AEL.AF
82
لهیپ
په اسالم سپیڅل دین ک د بشرحقوقود یېورۍ ګوړو ېو کوښښېونه
کیږي ا بته ددل طرح په یکلو ک ه پوره دڅېو او پلټنو خېه ګټېه
اهل او ندل دل پدل برخه ک رسره شول دي اخیستل کیږي چ وړا
کېوم نېوي بنسټیزه پوشتنه داده چ ای د بشرحقوقو ر عنوان النېدل
علل ه اړ ی یدل کیږي؟
د دویم ن یوا ګړ ل په عقیب سره د نوي علل پېژنېدن د ېه بڼېه
ک د بشرحقوقو ن یوا اعالمی پېه ۶۱۹۷خپله ک ه په کوم چ په
کې د بشېرحقوقو ۶۱۱۱ک دبشرحقوقو ون او ن یوا و ژمنو په ۶۱۲۳
ینړ ر ک وو.
په زی ه کچه په د و دیوادونو فشې ر رګنده ده چ ه دل ون خه
راوړ چ په داخل اوض ک ی د بشرحقوقو اړوند کوم پرمختګ نه ر
سترګو کیده دهه ډول فش رونه د انس ن نو د بشېري حقوقېو سې نه او
مال کوي.
دهه امر د بشر حقوقود مثبت شکل ښک رندوی کوي خو ه بده مرهه په
ل خوځښت خه د یېو سی سې فشې ر او عین وخت ک د حقوقو ن یوا
سپک وسیل په وګه ختیځو اروپ ی او د دریم ن ۍ دیوادونو نې وړه
ګټ واخیست .
WWW.AEL.AF
83
ه دل سره سل د بشرحقوقو ه ن یوال خوځښت خه دل ډول بعیض
ګټ اخیستن سره د د ه اعالن شوي اهول ب ارزښته ښېک ره شېول
وانینو وده په د ه ډول چ په ن یوا و مونږ پدل اند یو د دیواد د کورنیو ق
کنوانسینونو ک ښک ره ک ای شول ده ددل علل ېه فکیېک پر ېه د
سی س او حقوق علوم د یول موګوده نړ اومستقل علل په وګه به
یو ب ارزښته امر وي.
درد ه ه چ ر نورو ډیر مهل دي د ېه دبشېرحقوقو د موضېو پېه
کز( کول دي.ارزښت ب ندل متی مر
ه اسالم پلوه الزمه ده چ د حقوقو او وګ یبو ېرمینځ یېوه متق بلېه
اړیکه موګوده وي بشرحقوق په موګود شکل چې یېوازل پېه حقوقېو
ینګ دی او د ن ۍ د و و خلکو په ګټه کوم ک ر نش پېرمخ وړالی کېه
چیرل مو په پآم ک وي. که چیرل د یوشیتم پی ۍ وګ ي ه دل خه
یو سی س اګتم ع او اقتص دي راغ په وګه ګټه پور ېه کې ي نېو د
دمدا نن ب یدپه ځینو اقدم و الس پورل ک ي چ د خوځښېت شېکل
ځ نته دحقوقو او وګ یبو یره خپله ک ي او د ال ښې ګټې اخیسېتن
پ ره ور ه اهول او مقررات ګوړک ي کنه نو نشېو کېوالی چې دبشېر
ی ه و شو شع رونو خه د خدمت مه وک و.حقوقو د ن یوا اعالم
د پ ک او ق نون هوښتن د حقق په الره ک چ ه اسېالم ایېوی وو
سره ر ډیره ور ه ده نو اسالم دیوادونه ب ید وړاندل ش ځکه د ېوۍ
کوالی ش پخپل پینځلس سوه کلنو اسالم حقوقو سره حقوقو ه پېه
خل .ارزښت ورکو و ک ستره ونوه وا
WWW.AEL.AF
84
ا بته دا به د مسلم ن نو پ ره ډېره شرمونک وي چ هربی ن د ېش پېه
نوم و مخکنیو محدودو پی یو سره د د و په پېژند و بری ش د وۍ
پدل برخه ک بشر حقوق د ګنړ وکو په وګه ک روي او ګټه ور خېه
اخل .
لېه مسلم ن ن د ه وخت کوالی ش پدل برخه ک ارزنده رول و وبوي ک
چ خپل اعم ل د اسالم انس ن یورۍ سره دم ږي ک ي.
WWW.AEL.AF
یمننه او کور ودان
شخصتت هېتتداد لتتا اه ف هل تتا لتت د افغانستتنام ي تتر ک تت
( څخ د زړه ل ک يلل کدي چت د د ارت هح داهلل ک مزي) راغ ښ
ه تتاړي چتت د متتر ارتتامه د تتچتتات کتت تت اهړه همکتتتهر ي تتر ک
ټدلتتد دمنتتد چتات لتتتې تت ل تته کتت دهر دا لتتتې يتت دهاه لتت ير يتدړ لتت
هېدادهالد څخ ل ختدما دمنتت ه ت کتده چت لت خ ته ي لتدي اه
يادي هس د کنايدند د چات دا لتې ال لس هغځدير
څخ د زړه ل ک يللت کتده راه چالدهنک ژياړم د ځه ي ا دد ار ل
اه چالدلد جدګ شد ر ژياړلدچ دد ار د
ل ف هل ر ي ل
د افغانسنام ي ر ک
WWW.AEL.AF
WWW.AEL.AF