ZOUT

a

ZOUT Jon Westra - Joris van Velthoven - Rogier Hendriks Cl-

Na+

ZOUT

Colofon

April 2011

Dit rapport is vervaardigd door Jon Westra, Joris van Velthoven en

Rogier Hendriks in het kader van het afstudeeronderzoek “ZOUT,

adaptieve teelten in verzilte gebieden”

Uitgegeven door ReproLarenstein te Velp

ZOUTADAPTIEVE TEELTEN IN VERZILTE GEBIEDENJon Westra - Joris van Velthoven - Rogier Hendriks

Cl-

Na+

ZOUT - Literatuuronderzoek

VOORWOORDHet onderzoeksrapport dat nu voor u ligt is geschreven in het kader van ons afstuderen binnen de major landschapsarchitectuur. Dit onderzoek vormt een verdieping op een van de thema’s in ons masterplan, de verzilting. Het onderzoek geeft ons informatie om dit masterplan verder uit te werken en tot een hoger niveau te brengen middels de deeluitwerking.

Het onderzoek heeft onze zienswijze op de zilte teelt en zoute aquacultuur veranderd, we hebben inzicht gekregen in de werking van de systemen en nog belangrijker, in de landschappelijke eigenschappen. Voor externe bijdragen aan het onderzoek willen we de volgende mensen graag bedanken; onze begeleiders vanuit Van Hall Larenstein: Cees Zoon en Adrian Noortman, voor hun verfrissende inzichten. Arjen de Vos voor zijn wetenschappelijke inbreng en het geven van zijn visie op de toekomst van zilte teelten. Maarten Janse, voor zijn gastvrijheid en enthoussiasme voor de zilte teelt, Marco Dubbeldam van Stichting Zeeschelp voor het verstrekken van de benodigde informatie. J.P. Poleij voor de toelichting van zijn teeltmethoden , Ria en Rob van Boven voor het verblijf in Kruispolderhaven en Dianne Raanhuis voor de rondleiding in het Verdronken land van Saeftinghe.

Wij wensen u veel lees- en kijkplezier,

Jon WestraJoris van VelthovenRogier Hendriks

SAMENVATTINGNederland verzilt. Ruim 100.000 hectare in Nederland krijgt in de toekomst te maken met de gevolgen van het zouter worden van de bodem. De verziltende gebieden reageren hierop door meer zoet water door de gebieden te pompen, waardoor het zilte grondwater niet doordringt tot de oppervlakte. Door de toekomstige klimaatverandering, zeespiegelstijging, bodemdaling en het verzilten van grote oppervlaktewateren, wordt het steeds moeilijker om gebieden zoet te houden. De gevolgen van de verzilting worden langzaam duidelijk, maar er worden nog weinig adaptieve maatregelen genomen. Hoofdzakelijk komt dit door de beperkte kennis die op dit moment aanwezig is in de agrarische sector en de geringe vraag naar zilte producten vanuit de consument.

Om het onderzoek te structureren hebben we een hoofdvraag, deel- en subvragen opgesteld. De hoofdvraag luidt: Wat zijn de verschillende vormen van zilte teelt en zoute aquacultuur, en wat zijn hier de landschappelijke eigenschappen van? De eerste deelvraag gaat in op de verschillende vormen van zilte teelt en zoute aquacultuur die momenteel langs de Nederlandse kust te onderscheiden zijn.

Doormiddel van een literatuuronderzoek hebben we onderzoek gedaan naar deze verschillende vormen. Hieruit is gebleken dat in Nederland veel verschillende vormen van zilte teelt en zoute aquacultuur te vinden zijn. De locaties bevinden zich in Zeeland, Friesland en Noord-Holland. Van verschillende teelten is een analyse gemaakt naar de manier waarop deze wordt geteeld en wat de eigenschappen zijn. Deze zijn verwerkt in systeemkaarten. Deze systeemkaarten zijn ingedeeld in verschillende groepen, namelijk: viskweek, schelpdierkweek, zagerkweek, algenkweek, zilte teelt en zout tolerante teelt. De conclusies hiervan worden op de volgende bladzijden beschreven.

Viskweek in hallen vereist veel technische voorzieningen, daarbij duurt het veelal een aantal jaren voordat de consumptiemaat bereikt is. Voordeel van deze kweekmethode is dat de groeiomstandigheden controleerbaar zijn en hiermee een constant kwalitatief eindproduct geleverd kan worden.

De kweek van schelpdieren in bassins vereist een toevoer van zout water, dit kan afkomstig zijn vanuit nabijgelegen water of vanuit zoute grondwaterlagen. Het kweken van schelpdieren is gekoppeld aan de kweek van algen, schelpdieren zijn filterfeeders en leven op deze algen. Deze kweekvorm in bassins bevind zich in de onderzoeksfase.

Zagerkweek wordt al op grote schaal toegepast, dit vind plaats in langwerpige bassins. Er is slechts één bedrijf in Nederland welke zich hier momenteel mee bezig houdt.

Het kweken van algen vindt plaatst in openluchtbassins, en in hallen. Algenteelt in bassins is weersafhankelijk en hiermee onzeker, in de hallen wordt een hoge constante algenproductie gegarandeerd. Deze laatste vorm van algenteelt is het meest lucratief in haar output.

Zilte teelten vereisen bevloeiing met zoutwater, deze bevloeiing is nodig om de karakteristieke zilte smaak te verkrijgen. Deze vorm van teelt is zo ingericht dat de omgeving van het perceel geen, dan wel zo min mogelijk schade ondervindt van het ingebrachte zoute water. Het oogsten en zaaien is handwerk, er is dus veel arbeid nodig om tot het eindproduct te komen.

ZOUT - Samenvatting

De zouttolerante gewassen gedijen goed onder zilte omstandigheden. De teelten wijken in hun productiemethode niet af van dezelfde teeltvorm onder zoete omstandigheden. Wel heeft het zout effect op de te oogsten hoeveelheid, deze neemt in kleine mate af bij toename van het zoutgehalte, tot overschrijding van de zouttolerantiedrempel.

Van alle systemen zijn de eigenschappen samengevoegd in een tabel. Deze is te vinden op pagina 44. Alle hier bovenstaande systemen hebben gemeen dat er veel technisch materieel nodig is voor de teelt en kweek.

De tweede deelvraag gaat in op bedrijven in Zeeland die zich met zilte teelt en zoute aquacultuur bezighouden. Hierbij wordt gekeken wat de landschappelijke impact van de opstelling is en hoe deze zich hoogstwaarschijnlijk in de toekomst bij opschaling zal ontwikkelen. Er wordt gekeken naar de viskweek in hallen, viskweek in de openlucht, zagerkweek, schelpdierkweek en zilte teelt. Hierbij is de teelt van zouttolerante teelten buiten beschouwing gelaten omdat deze niet afwijkt van de reguliere vormen van akkerbouw.

De kweek van vis op grote schaal in hallen bestaat uit een systeem van meerdere lagen bassins waarin een constante waterdoorstroming plaatsvindt. De landschappelijke impact van de deze hallen is groot, maar acceptabel. De kleuren grijs en wit zijn niet dominant aanwezig in de zeekleipolder. De maatvoering van de hallen past binnen de vormentaal van de polder. De huidige hallen bieden ruimte voor uitbreiding, de maat van de hal zal hierdoor voldoende groot zijn voor de toekomst, opschaling zal dan ook niet van toepassing zijn. De hoeveelheid hallen zal bij intensivering wel toenemen en het gebied zal een industriële uitstraling krijgen.

Er wordt geëxperimenteerd met het gecombineerd kweken van vis, zagers, schelpdieren en algen en in de openlucht. Het gehele terrein is een meter opgehoogd en hierin zijn de bassins verwerkt. De schaal van het omringende landschap en de hoogte van het terrein maken dat de opstelling wegvalt in het landschap. Bij opschaling van de dit type ontstaan grote watervlakken doorsneden door smalle paden, een groot spiegelend watervlak is het resultaat. Door de eenduidige structuur, openheid en het rustige kleurgebruik komt dit grotendeels overeen met de eigenschappen van de zeekleipolder. Bij het opschalen van dit type zal een nieuw landschapstype ontstaan, het vijverlandschap.

De kweek van zagers vind plaats op grote schaal, de bassins zijn rechtlijnig en staan strak in het gelid. Het aan de dijk gelegen bedrijventerrein waarop de hal en bijgebouwen staan is chaotisch ingericht, ook de materialisering van de bassins bestaat uit allerlei verschillende vormen en materialen. De beschermende netten hebben van veraf een grote impact op het beeld. Bij opschaling zal het bedrijf gestructureerder worden, met een eenduidige materialisatie voor de bassins en een heldere structuur voor het bedrijfsterrein. Mede door de grootschaligheid en het materiaalgebruik liggen er landschappelijke potenties voor deze teelt.

Het kweken van schelpdieren in inlagen is nog in ontwikkeling, de proeflocatie is zeer kleinschalig van opzet. De mossels worden hier opgekweekt tot consumptiemossel in een off-bottom systeem. De impact van deze opstelling op het landschap is momenteel niet noemenswaardig. Bij opschaling zal er voor een ander systeem gekozen worden, welke ten goede komt van de inlaag. Het beeld zal niet veel verschillen met dat van de huidige inlaag zonder proefsysteem.

De zilte teelt heeft een kleinschalig karakter met oppervlaktes tot twee hectare. Binnen deze teelt zijn momenteel vier verschillende teeltmethoden te onderscheiden, waarbij de eerste erg veel gelijkenissen vertoont met de reguliere akkerbouw en de tweede gebruikt maakt van een vediept sawasysteem. Over het algemeen heeft deze teelt weinig invloed op het landschapsbeeld. Dit komt onder andere doordat er weinig opgaande elementen aanwezig zijn en het neutrale kleurgebruik. Bij opschaling zal de impact op het landschap minimaal blijven, het zal lijken op een grote akker zoals wij die nu kennen. De sawa variant is omslachtig en vergt een grote investering met onomkeerbare landschappelijke gevolgen

Tot slot zijn er vijf conclusies te trekken uit de eigenschappen van de opgeschaalde vormen van zilte teelten en zoute aquacultuur:

1. Alle vormen van zilte teelt en zoute aquacultuur hebben de eigenschap dat er veel techniek nodig is om de teelt rendabel te laten zijn.2. Alle vormen van zilte teelten en aquacultuur zijn onderhevig aan constante ontwikkeling van het systeem en opvattingen over de juiste wijze van telen veranderd continu.3. Alle vormen van zilte teelten zoute aquacultuur hebben de eigenschappen dat ze rechtlijnig en ritmisch zijn.4. Het opschalen van de kweek in bassins in de openlucht zal leiden tot een nieuw landschapstype, het open vijverlandschap.5. De kennis ligt momenteel bij de pioniers en de kennisinstituten, maar er is geen overkoepelend orgaan dat zorgt voor de verspreiding van deze informatie.

INHOUDSOPGAVE

Voorwoord

Samenvatting

Inhoudsopgave

1. Inleiding 1

2. Verzilting 3

3. Onderzoeksmethode 7

4. Literatuuronderzoek 13

5. Referentieonderzoek 47 6. Conclusies en visie 115 Bijlagen en bronvermelding

ZOUT - Inleiding

1

1. InleidingNederland verzilt. Ruim 100.000 hectare in Nederland krijgt in de toekomst te maken met de gevolgen van het zouter worden van de bodem. De verziltende gebieden reageren hierop door meer zoet water door de gebieden te pompen, waardoor het zilte grondwater niet doordringt tot de oppervlakte.

Door de toekomstige klimaatverandering, zeespiegelstijging, bodemdaling en het verzilten van grote oppervlaktewateren, wordt het steeds moeilijker om gebieden zoet te houden. De gevolgen van de verzilting worden langzaam duidelijk, maar er worden nog weinig adaptieve maatregelen genomen. Hoofdzakelijk komt dit door de beperkte kennis die op dit moment aanwezig is in de agrarische sector.

Vanuit het Masterplan van de Brabantse Delta heeft ieder van ons een deelgebied uitgekozen die te maken heeft met verzilting. Dit gaf aanleiding om gezamenlijk een onderzoek te doen naar zilte teelt en zoute aquacultuur. Het rapport heeft als doel de verschillende soorten van zilte teelt en zoute aquacultuur op een rijtje te zetten en de landschappelijke impact van elk type te onderzoeken.

De hoofdvraag die we ons hierbij hebben gesteld is: “Wat zijn de verschillende vormen van zilte teelt en aquacultuur, en wat zijn hier de landschappelijke eigenschappen van?”

Doormiddel van literatuuronderzoek, interviews en referentieonderzoek hopen we antwoorden te vinden op de hoofd en deelvragen.

Het rapport bevat grofweg vijf delen. Het eerste deel zal ingaan op de onderzoeksmethode. Het daarop volgende hoofdstuk zal het begrip verzilting uitleggen, waarna de gevolgen zullen worden beschreven. In het derde deel wordt er gekeken naar de verschillende vormen van zilte teelt en zoute aquacultuur. Doormiddel van systeemkaarten is de teelt of kweek inzichtelijk gemaakt. Het teelt of kweek systeem wordt uitgelegd door middel van illustraties. Ook verschillende eigenschappen worden per soort aangegeven. Het derde deel bevat een referentieonderzoek van verschillende bedrijven die momenteel zilte teelten kweken of zich bezig houden met zoute aquacultuur. In het referentieonderzoek worden de bedrijven geanalyseerd op hun ligging in het landschap. Ook het uiterlijk van het bedrijf wordt nader bekeken, en resultaten worden doormiddel van illustraties zoals 3D-modellen en doorsneden verduidelijkt. Ten slotte wordt van elk bedrijf een toekomstbeeld geschetst. Het rapport eindigt met conclusies uit de twee onderzoeken.

Alle kaarten in dit rapport zijn georiënteerd op het noorden, mits anders vermeld.

2

ZOUT - Verziting

3

In dit hoofdstuk zal in worden gegaan op het begrip verzilting.

Wat is verziltingDe definitie van het woord verzilting is het verschijnsel dat de bodem steeds zouter wordt. In Nederland hebben we te maken met het verzilten van de bodem door kwel. Er zijn twee factoren waar dit door wordt veroorzaakt. De eerste is dat de Nederlandse bodem duizenden jaren onder invloed van de zee heeft gestaan. Hierdoor is zout grondwater in de bodem aanwezig. Wanneer dit grondwater geen tegendruk heeft zal het naar de oppervlakte trekken. De tweede factor waardoor de bodem verzilt is dat in gebieden die dicht langs de kust liggen, het zoute water onder de dijk heen lekt.Door de bouw van dijken en de continue doorspoeling met zoet water,

ontstaat er een zoetwaterbel op het zoute grondwater, welke het zoute grondwater ver onder het maaiveld houdt, figuur 2.1. Het zoute en zoete water mengt slecht, maar vaak is het grondwater al licht zout. Doordat de zoetwaterbel vrij dik is heeft de landbouw weinig last van de verzilting, en ondervinden de gewassen hier geen hinder van.

Door de klimaatverandering, bodemdaling, zeespiegelstijging en verzilting van grote oppervlaktewateren wordt het steeds moeilijker de binnendijkse gebieden zoet te houden. Vooral in de zomermaanden wanneer de aanvoer van zoet water door de grote rivieren laag is, is het moeilijk de polders te doorspoelen met zoetwater. Hierdoor dreigen gewassen te verdrogen en het zilte water dringt verder door tot de oppervlakte door het gebrek aan tegendruk van het zoete water, figuur 2.2. Omdat de zomers in de toekomst alleen maar warmer en droger worden, zal dit een groeiend probleem zijn.

2. Verzilting

figuur 2.1, diagram zoet-zout verhoudingen figuur 2.2, diagram zoet-zout verhoudingen bij droogte

zoutzoutzoet

boez

em

boez

em

polde

r

polde

rpo

lder

polde

r

dijk dij

kze

e zee

4

ZOUT - Verzilting

figuur 2.4, verziltende gebieden in Nederland

Verziltende gebiedenDe gebieden die het meest last hebben van verzilting zijn Zeeland en de diepe droogmakerijen in Noord- en Zuid Holland. Zeeland heeft last van verzilting omdat de aanvoer van zoet water lastig is, dit komt vooral doordat de provincie bestaat uit eilanden, en hiertussen weinig zoetwater verbindingen liggen. Bij de droogmakerijen is het probleem dat deze zo diep liggen dat deze dicht bij het zoute grondwater liggen. Ook Friesland, Groningen en Flevoland hebben in beperkte mate last van de verzilting. In de toekomst zullen steeds meer gebieden te maken krijgen met de verzilting van de bodem, figuur 2.3.

Effecten van verziltingDe gevolgen van verzilting zijn duidelijk merkbaar. Tijdens het referentiebezoek aan verschillende locaties in Zeeland hebben we hier verschillende voorbeelden van gezien. Een hiervan is dat bomen dicht langs de dijk minder goed groeien in vergelijking met bomen die verder van de dijk staan. Dit is te zien aan figuur 2.4, die bij Maatschap Janse is gemaakt. De bomen aan de linker zijde zijn minder hoog en gezond dan die aan de rechter zijde. Het tweede voorbeeld is dat dezelfde akkerbouwer zijn totale opbrengst graan op dit verzilte perceel van tien ton naar zes ton heeft zien dalen. Hierdoor is hij begonnen met het experimenteren met zilte teelten. Het laatste voorbeeld is dat er in de sloten al zilte fauna wordt gezien. In het slotenstelsel bij de proefopstelling van de Zeeuwse Tong zijn zeekreeftjes en bot gezien. Dit geeft aan dat deze gebieden al sterk zijn verzilt.

figuur 2.3, gevolgen van verzilting

5

OplossingenMomenteel wordt er vanuit beleid vooral gereageerd op de verzilting, niet zozeer geadapteerd. Gebieden worden met meer zoet water doorgespoeld en er worden rigoureuze aanpassingen gedaan in het watersysteem om dit mogelijk te maken. Omdat het duidelijk begint te worden dat de verzilting een groeiend probleem is en water voor de doorspoeling van de polders niet te garanderen is, wordt er gezocht naar maatregelen die anticiperen op de verzilting. Veel anticiperende oplossingen liggen al klaar om uitgevoerd te worden, maar boeren en investeerders zijn voorzichtig. Mede door de geringe openbare informatie omtrent het overschakelen naar zilte teelten en zoute aquacultuur, durven ze de stap niet te nemen.

Natuurlijke situatieVerzilting is een fenomeen dat ook in de natuur optreed, met name in het buitendijkse gebied, hier raken de kwelders en schorren dagelijks overspoeld met zeewater. De planten en dieren die hier leven zijn robuust en hebben zich aangepast aan deze zilte omgeving. Zoals in de doorsnede in figuur 2.5 te zien is groeit de pioniersplant zeekraal zelfs daar waar dagelijkse overspoeling plaatsvindt met hoogwater, de plant heeft zich hieraan aangepast. Ook zeeaster, of lamsoor in de volksmond, komt veelvuldig voor in deze extreme leefomgeving. De schorren en kwelders zijn constant onderhevig aan verandering, opbouw en afbraak zijn aan de orde van de dag. Zoet water is schaars, maar onmisbaar voor het kiemen, een fikse regenbui is al voldoende.

Asp

arag

us o

ffic

inal

isas

perg

e

Bra

ssic

a na

pus

kool

zaad

Triti

cum

spe

ltasp

elt

Linu

m u

sita

tissi

mum

vlas

Bet

a vu

lgar

is L

.vo

eder

biet

Cra

mbe

mar

itim

aze

ekoo

l

Ner

eis

vir

ens

zage

r

Car

dium

edu

leko

kkel

Sole

a so

lea

tong

Hom

arus

gam

mar

usEu

rope

se z

eekr

eeft

Myt

ilus

edul

ism

osse

l

Pse

tta

max

ima

tarb

ot

Cra

mbe

mar

itim

aze

ekoo

l

Phr

agm

ites

com

mun

isri

et

Cam

elin

a sa

tiva

hutt

entu

t

Ast

er t

rilo

peum

zeea

ster

Salic

orni

a sp

p.ze

ekra

al

Ner

eis

vir

ens

zage

r

Car

dium

edu

leko

kkel

Sole

a so

lea

tong

Hom

arus

gam

mar

usEu

rope

se z

eekr

eeft

Myt

ilus

edul

ism

osse

l

Pse

tta

max

ima

tarb

ot

Cam

elin

a sa

tiva

hutt

entu

t

Ast

er t

rilo

peum

zeea

ster

Salic

orni

a sp

p.ze

ekra

al

Qui

noa

quin

oa

figuur 2.5, doorsnede schorrengebied


6

7

3. Onderzoeksmethode

Inkadering van begrippenEen aantal begrippen die in het rapport worden gebruikt, kunnen erg breed op worden gevat of zijn multi-interpretabel. Deze worden in onderstaande tekst uitgelegd.

Onder de term zoute aquacultuur verstaan we alle kweek met waterdieren welke zout water vereisen.

Onder de term zilte teelt verstaan we alle teelten welke bevloeiing met zout water vereisen.

Onder de term zoutwater wordt zilt- en brakwater verstaan, zie figuur 3.1. Er wordt wel gebruik gemaakt van de woordcombinatie zilte teelt omdat dit een bestaande aanduiding voor een soort teelt is.

In dit hoofdstuk zal in worden gegaan de onderzoeksmethode.

Hoofdvraag en deelvragenOm het onderzoek te structureren hebben we de volgende hoofdvraag, deel- en subvragen opgesteld:

Wat zijn de verschillende vormen van zilte teelt en zoute aquacultuur, en wat zijn hier de landschappelijke eigenschappen van?

• Welke verschillende vormen van zilte teelt en zoute aquacultuur zijn er te onderscheiden langs de Nederlandse kustzone?

• Hoegaatdezeteeltinzijnwerk? • Watzijndeeigenschappenvandezeverschillendeteelten? • WaarconcentreertzichdezeteeltinNederland?

• Welke vormen van zilte teelt en zoute aquacultuur worden er op dit moment toegepast in het Zeeuwse zeekleilandschap, en hoe reageert het op zijn omgeving?

• Watzijndeeigenschappenvanhetzeekleilandschap? • Hoewordendezilteteeltenzouteaquacultuurtoegepast? • Watzijndelandschappelijkeeigenschappenvandeze vormen? • Hoereagerendezilteteeltenenzouteaquacultuurophet landschap? • Hoezaldezeteeltzichindetoekomstontwikkelen? • Watishettoekomstperspectiefvanzilteteeltenzoute aquacultuur?

ZOET WATER

0,1CL gr/liter

1 35 50

BRAK WATER ZILT WATER

ZOUTWATER

figuur 3.1, diagram zoet-zilt-zout


8

HypotheseDe hypothese is gevormd na het formuleren van de hoofdvragen en bevat de verwachtte antwoorden op de deelvragen.

Welke verschillende vormen van zilte teelt en zoute aquacultuur zijn er te onderscheiden langs de Nederlandse kustzone?

• Hoegaatdezeteeltinzijnwerk?We verwachten dat er een groot verschil zal zijn in de productie van zilte teelten in vergelijking met de productie van zoute aquacultuur. De verwachting is dat de productie van de zilte teelten ongeveer gelijk is aan die van reguliere akkerbouwgewassen. De zilte gewassen worden door volledige bevloeiing voorzien van de benodigde hoeveelheid zout.De productie van zoute aquacultuur zal gepaard gaan met de komst van bebouwing en constructies, ook zal er meer technologie bij komen kijken om een optimaal rendement te verkrijgen.

• Watzijndeeigenschappenvandezeverschillendeteelten?We denken dat de zilte teelten en zoute aquacultuur veel eisen met zich mee brengen. Met name de hoeveelheid zout in het grondwater, de manier van oogsten en de oogsttijd zal afwijken van de bekende akkerbouwgewassen. Wanneer er gekeken wordt naar de zoute aquacultuur is de verwachting dat deze hoge eisen stelt aan het systeem waar deze in gehouden wordt, dit zal bepalend zijn voor de teeltvorm.

• WaarconcentreertzichdezeteeltinNederland?We gaan er vanuit dat de meeste productie van zilte teelt en zoute aquacultuur zal plaatsvinden in de kustgebieden. Hierbij gaat het om de provincies Zeeland, Noord en Zuid-Holland, Friesland en Groningen.

Welke vormen van zilte teelt en zoute aquacultuur worden er op dit moment toegepast in het Zeeuwse zeekleilandschap, en hoe reageert deze op zijn omgeving?

• Watzijndeeigenschappenvanhetzeekleilandschap?We verwachten dat de eigenschappen van een zeekleipolder de volgende zijn: grootschaligheid, rationele verkaveling, dijkstructuren, veel grasland en akkerbouw en geclusterde bebouwing.

• Hoewordendezilteteeltenzouteaquacultuurtoegepast?We verwachten dat de verschillende soorten zilte teelt en zoute aquacultuur onder te verdelen zijn in de volgende typen: bebouwing, vijver, akker, park, inlaag en natuuur. De verwachting is dat momenteel de zilte teelten op een kleine schaal worden toegepast, in vergelijking met reguliere grootschalige akkerbouw. Dit zal met name komen door de beperkte kennis die aanwezig is onder de akkerbouwers. De akkers zullen een experimenteel karakter hebben en het product zal vooral op het bedrijf zelf verhandeld worden. In tegenstelling tot de zilte teelten zal de zoute aquacultuur grootschaliger van opzet zijn. Doordat er veel hightech materieel nodig is, zullen de opstellingen groter worden opgezet.

• Watzijndelandschappelijkeeigenschappenvandezevormen?Verwacht wordt dat de zilte teelten qua beeld niet veel verschillen in vergelijking met reguliere akkers. De visteelt zal vooral in grote, logge bebouwing voorkomen waaromheen een erf ligt. De onderdelen die nodig zijn voor de zoute aquacultuur zullen laag zijn en vooral bestaan uit een spiegelende watervlakken, een soort vijverlandschap.

• Hoereagerendezilteteeltenenzouteaquacultuurophetlandschap?Doordat de zilte teelten in beeld niet veel verschillen van de huidige akkers, zal het landschap niet veel veranderen door de komst van deze nieuwe vorm van akkerbouw. De grote hallen waar de aquacultuur in wordt bedreven zal dominant zijn in het open zeekleilandschap. Hierbij zal het materiaalgebruik een belangrijke rol spelen. Het vijverlandschap zal een nieuw gebiedseigen element kunnen worden voor de zeekleipolder, de grootschalige opzet en rechtlijnigheid maakt dat dit goed past in de zeekleipolder.

9

• Hoezaldezeteeltzichindetoekomstontwikkelen?Verwacht wordt dat de verschillende teelten nog in een beginfase verkeren. Hierdoor liggen er kansen voor het doorontwikkelen van deze bedrijven, mits de markt dit toelaat. • Watishettoekomstperspectiefvanzilteteeltenzouteaquacultuur?Doordat grote gebieden in Nederland verzilten, zal hier een oplossing voor gezocht moeten worden. Het is aannemelijk om de reguliere akkerbouw over te laten schakelen naar zilte akkerbouw en zoute aquacultuur. Doordat het aanbod aan producten toe zal nemen, zal de consument vanzelf het product leren kennen en het gaan gebruiken. Zo zal er een markt worden gecreëerd voor het product, en zal het rendabel worden om grootschalig zilte teelt en zoute aquacultuur toe te passen.


10

MethodeDe aanleiding om onderzoek te doen naar de verschillende vormen van zilte teelten en zoute aquacultuur is dat er momenteel weinig kennis aanwezig is over dit onderwerp. Hierdoor is er ook niet bekend wat de landschappelijke eigenschappen zullen zijn van de verschillende teelten. Om het onderzoek te structureren is er een hoofdvraag opgesteld met deel- en subvragen. Deze vragen zijn in de loop van het onderzoek beantwoord. Het onderzoek bestaat deels uit een literatuuronderzoek en deels uit een referentieonderzoek.

De eerste fase in het onderzoek is het literatuuronderzoek. Hiermee zal grotendeels de eerste deelvraag beantwoord kunnen worden. In dit literatuuronderzoek zal er gekeken worden naar de verschillende typen van zilte teelt en zoute aquacultuur die momenteel langs de Nederlandse kust wordt bedreven. Van deze verschillende typen zal het productieproces in beeld worden gebracht, hierbij gaat het vooral om de essentiële stappen welke worden doorlopen om tot het eindproduct te komen. Daarnaast worden er van elke teelt de belangrijkste eigenschappen aangegeven. Hierbij kan gedacht worden aan zaaitijd, productietijd en opbrengst per hectare. Deze kennis is middels literatuurstudies en het afnemen van interviews verkregen. De informatie over de teelten is samengebracht in zogenaamde systeemkaarten. Uiteindelijk zijn de eigenschappen van de teelten middels een tabel naast elkaar gezet. Hierdoor is het mogelijk de verschillende teelten te vergelijken.

De tweede fase in het onderzoek is het referentieonderzoek. Door de verschillende typen teelten op te delen in groepen, kon er gezocht worden naar referentiebedrijven. Deze bedrijven zijn uitvoerig geanalyseerd op vier punten, namelijk: basisinformatie over het bedrijf en de teelt, de landschappelijke inpassing, een analyse op bedrijfsniveau en tot slot is er een toekomstperspectief geschetst. De meeste informatie is verkregen door het analyseren op locatie, maar er zijn ook topografische kaarten gebruikt en informatie uit de literatuurstudie. Het toekomstperspectief is samengesteld op basis van de verkregen informatie, de visie van de geïnterviewden en onze eigen visie. Alle informatie is samengebracht in een aantal referentiekaarten. Uiteindelijk zijn per bedrijf de belangrijkste punten uit het toekomstperspectief in een tabel gezet.

De laatste stap van de methode is het vormen van conclusies op basis van hetgeen onderzocht is. De methodetabel is in figuur 3.2 afgebeeld.

11

figuur 3.2, onderzoeksmethodiek

ConclusieUiteenzetting van bevindingen omtrent zilte teelt en zoute aquacultuur

en eigen bevindingen en toekomstvisie

HoofdvraagWat zijn de verschillende vormen van zilte teelt en zoute aquacultuur en wat zijn

hier de landschappelijke eigenschappen van?

AanleidingMomenteel is er weinig kennis over de landschappelijke

verschijningsvorm van de zilte teelt en zoute aquacultuur.

LiteratuuronderzoekAnalyse zilte teelt en zoute aquacultuur langs Nederlandse kust.

Verkenning van potentiële referentiesLiteratuur en vragenlijst

SysteemkaartenUitleg van de zilte en zoute systemen in tekst en beeld

ReferentieonderzoekAnalyse zilte teelt en zoute aquacultuur Zeeuwse kust.

Referentiebezoek

ReferentiekaartenUitleg van het functioneren van bedrijven en hun landschappelijke

inpassing

Eigenschappentabel en bevindingeneigenschappentabellen van de systeem- en referentiekaarten

Zilte teelt en zoute aquacultuur


12

13

Om het productieproces van zilte teelten en zoute aquacultuur te kunnen begrijpen, is het belangrijk iets van de teeltsoort te weten en een globaal beeld van de teelt te hebben. In dit hoofdstuk zullen we 23 soorten zilte teelt en aquacultuur behandelen.

4.1 Keuze van de soortenOm een goede vegetatie- en diersoorten keuze te kunnen maken hebben we eerst een korte literatuurstudie gedaan naar de verschillende soorten waarmee in Nederland wordt geteeld of gekweekt. Hieruit is een lijst gekomen van ongeveer 14 soorten waarvan een uitgebreide analyse gemaakt is. Gedurende het analyseren zijn er steeds een paar soorten bij gekomen, tot een het uiteindelijke aantal van 23.

Bij het kiezen van de vegetatiesoorten is er gebruikt gemaakt van een lijst met kansrijke zilte gewassen uit het rapport zilt verweven (van Schaik, C.M., juni 2007, Zilt verwerven). Hierbij is er gekozen voor de soorten met de meeste potentie. Sommige graansoorten leveren nagenoeg het zelfde beeld op. Daarom hebben we van deze soort diegene gepakt met het meeste potentie in zilte gebieden. De onderstaande soorten hebben we geanalyseerd:

Bij het kiezen van de diersoorten is er gekeken welke vis-, zager-, schelpdieren algsoorten er nu in Nederland worden gekweekt of waarmee experimenten worden gedaan. Het gaat hierbij om soorten die op het land worden gekweekt. Hiervoor is gekozen omdat de onderzoeksvraag over de landschappelijke inpassing van verschillende soorten teelt gaat. De diersoorten die mee zijn genomen in de systeemkaarten zijn:

Paling KokkelTarbot MosselTong ZagerEuropese zeekreeft

Daarnaast wordt er gekeken naar hatcheries. Dit is een bedrijf waar gekweekt wordt met zeedieren en welke de jongen, ook wel broedjes genoemd, verkopen. Door de strengere regelgeving wordt het steeds moeilijker om broedjes in het wild te vangen. Hierdoor zal het in de toekomst nodig zijn om deze te kweken.

Naast de planten diersoorten is er gekeken naar algenkweek. Algen zijn nodig als voer voor verschillende soorten zeedieren, en deze kweek wordt dan ook vaak gecombineerd met aquacultuur.

Methode van onderzoekenDe verschillende soorten teelten worden op een vast aantal punten geanalyseerd. Eerst zal uiteen worden gezet hoe de productie globaal in zijn werk gaat en wat belangrijke punten zijn in deze productie. Daarna zullen de belangrijkste eigenschappen worden opgesomd.

Op de volgende bladzijden zijn de systeemkaarten te vinden.

4. Literatuuronderzoek

AspergeKnolselderijTuinmeldeZeeasterZeekraalZeekoolGerst

HuttentutQuinoaSpeltTricaleVoederbietVlas


14

Psetta maximatarbot

Anguilla anguillapaling

Solea soleatongEnsis siliqua

mesheft

Ulva lactucazeesla

Nereis virenszager

Ostrea edulisplatte oester

Homarus gammarusEuropese zeekreeft

Mytilus edulismossel

Cardium edulekokkel

Crangon crangongarnaal

figuur 4.1, Dieren van de zee

1515

0,3meter

35000kg/ha

12€/kg€?

Variabel

Variabel

Zout

2jaar

Cl >11literDe tong, afgebeeld in figuur 4.3, wordt net als alle andere platvissen geboren als een ‘gewone’ vis met een oog aan beide zijden van het lichaam. De jonge tong ondergaat echter al snel, als hij net iets groter is dan een centimeter, een metamorfose tot platvis. Een tong kan maximaal zeventig centimeter lang worden. In Zeeland is het project “Zeeuwse Tong” gestart waarbij tong wordt gekweekt in bassins in de openlucht. Volgens onderzoekers kan per vierkante meter bassin een productie van twintig tot vijftig kilo tong worden voortgebracht.

Marktpotenties liggen in de

TONG - Solea solea

Input:

VismeelZagers

VisolieWater

Output:Tongfilet

De broedjes transformeren tot platvis, figuur 4.2.

Na een aantal maanden zijn de vissen geslachtsrijp

Na 2 jaar is de tong groot genoeg voor consumptie

figuur 4.2, gestapelde bassins figuur 4.3, tong in bassin

0,5meter

45€/kg€?

Zout

5jaar

Cl >11liter

Variabel

Variabel

PALING - Anguila Anguila

De intensieve kweek van paling is geheel gebaseerd op hoog-technologische geautomatiseerde bedrijfsvoering, waarin meestal gebruik gemaakt wordt van waterrecirculatie. In de natuur groeit een larve uit tot een glasaal. De kweek hiervan is nog niet mogelijk, vandaar dat deze nog uit de natuur gehaald worden. Technieken met palinghometrainers maken het mogelijk om een glasaalkwekerij te starten, momenteel zit dit nog in de testfase.

Marktpotenties liggen in de voedselproductie.

Input:

VismeelGlasaal

VisolieWater

Output:Paling

Glasalen worden gevangen in het wild en worden door de kweker geimporteerd.

De larve groeit en wordt een juveniel waarna hij tot een pootaal uitgroeid.

De larven worden bij de kweker in een bassin uitgezet , figuur 4.4.

In de laatste fase groeit de pootaal uit tot een paling, figuur 4.5. de paling is dan 5 jaar en heeft 3 jaar doorgebracht bij de kweker.

figuur 4.4, systeem van bassins figuur 4.5, paling

0,5meter

11€/kg€?

Zout

2jaar

Cl >12literEuropese tarbot wordt van oudsher als bijvangst aan land gebracht. Omdat de vis niet in scholen leeft, kan er niet doelgericht op worden gevist. Daarom wordt deze vis steeds vaker gekweekt. Jaarlijks bedraagt het aanbod gekweekte tarbot nu ongeveer 5.000 ton, circa 40 procent van het totaal. Viskwekerijen willen de bedrijfsvoering verder verbeteren, en willen daarom een broedhuis voor Tarbot opzetten. Deze broedjes worden later in kwekerijen opgekweekt totdat deze de consumptiemaat bereikt hebben.


TARBOT - Psetta maxima

Input:

VismeelAlgen

VisolieWater

Output:Tarbotfilet

Tarbotbroedjes (100dagen) komen uit Frankrijk. In de kwekerij groeien de larven op door algen te eten.

Na 60 dagen is het broedje uitgegroeid tot klein visje. Dit gebeurt in gestapelde bakken, figuur 4.6.

Na 2 jaar is de tarbot gereed voor oogst en weegt de tarbot 1,5 tot 2 kg, figuur 4.7.

figuur 4.6, gestapelde bassins figuur 4.7, tarbot in bassin

25centimeter

13€/kg€?

Zout

7jaar

Cl >15liter In de inlagen bij Scherpenisse, figuur 4.8, zijn proeven gedaan met het kunstmatig kweken van kreeften. Omdat het broedsucces van zaadkreeften in de inlagen van Scherpenisse onzeker is, moet de vermeerdering zelf ter hand worden genomen, waarbij kreeftlarven in kooien worden uitgezet in de inlagen. Mocht het mogelijk blijken om jonge kreeft te kweken en deze op te laten groeien, dan geeft dat ook perspectieven elders in Zeeland voor binnendijkse kweek van kreeft.


EUROPESE ZEEKREEFT - Homarus gammarus

Input:Kreeftlarve

Output:PootkreeftKreeft

De larf is 0,5 mm groot waarna het na 4 weken op een klein kreeftje begint te lijken.

Na een jaar is het kreeftje ongeveer 3cm.

Na 7 jaar is de kreeft 25-30 cm en klaar voor consumptie, figuur 4.9.

figuur 4.8, inlagen figuur 4.9, kreeft

BROEDHUIS - Hatchery

2centimeter

€

ideaal april

Man-made

3-4Maanden

Zout

Cl 20- 25literIn een hatchery of broedhuis wordt

onder beheerste omstandigheden gezorgd voor de voortplanting van verschillende schelpdieren, figuur 4.10. Deze worden vanuit ouderdieren opgekweekt tot broedjes, bij een lengte van ongeveer 2cm worden de broedjes uitgezet in vijvers of open water, figuur 4.11.

Marktpotentie ligt in het feit dat het afvissen van de larfjes in de Oosterschelde en Waddenzee beperkt wordt door weten regelgeving.

zout water

Input:ouderdierenzout wateralgen

Output:zout wateruitzetmateriaal

2 jaar eicel, na 48 uur larfje na 2-4 weken een broedjena enkele maanden klaar voor uitzet

30 ouderdieren+6 cm

40 miljoen larfjeslarf van 2 mm. is een broedje

28 miljoen broedjes1.5-2cm. klaar voor uitzet

figuur 4.10, hatchery figuur 4.11, mosselbroedjes

Het kweken van kokkels op land invijvers bevindt zich momenteel in dekinderschoenen, er wordt onderzoek naar gedaan in kleinere opstellingen, figuur 4.12 en 4.13. Deze gegevens zijn vervolgens doorgerekend naar de benodigde oppervlakten. De kokkels zijn zeer gevoelig en gedijen niet zoals andere zoutwaterdieren op zout grondwater, alleen water vanuit zee voldoet.


KOKKEL- Cardium edule

kokkelbroed 5mm.zoutwaterverversing 40%

20 Ha vijver 1000 ton consumptiekokkels

Input:kokkelbroedalgenzout waterluchtvoeding

Output:zout waterconsumptiekokkel

kokkelbroedopen vijver 50cm. diep10 cm zand 500 kokkels per m2

10gram

50.000kg/ha

8€/kg€?

maart

7.5Maanden

Zout

juli

Cl >10liter

figuur 4.12, systeem van bassins figuur 4.13, kokkels

Akkerbouwer Wim van Nieuwenhuijzen kweekt op een stuk akkerland van 800m2 mosselen in vijvers, figuur 4.14 en 4.15. Deze vijvers zijn gevuld met zeewater uit de Oosterschelde. Er zijn drie algenvijvers om de mossels te voeden (elk 450.000L) en twee mosselvijvers met hierin de broedjes afkomstig van de hatchery. Het in deze vijvers opgekweekte mosselzaad wordt in hangculturen uitgezet in de Oosterschelde. In het voorjaar van 2010 zijn de eerste consumptiemosselen uit deze uitzet geoogst.


MOSSEL - Mytilus edulis - bassin

Input:mosselbroedalgenzout waterluchtvoeding

Output:zout watermosselzaad

mosselbroed open vijver 120.000 literuitzet in Oosterschelde, in13 maanden consumptie

zoutwaterverversing van 40% na 7 maanden klaar voor uitzet klaar voor consumptie

2centimeter

€

maart

7Maanden

Zout

september

Cl >11liter

figuur 4.14, witte bassins figuur 4.15, mossels

MOSSEL - Mytilus edulis - inlagen

Input:Broedje

Output:MosselzaadMossel

2centimeter

1.40€/kg€?

April

Mei

Zout

13maanden

Cl >11liter Het opkweken van mosselen in inlagen blijkt succesvol, figuur 4.16 en 4.17. Vanuit de hatchery zijn mosselen uitgezet in de inlagen, zij waren hierbij gehecht aan lege kokkelschelpen. Een proef uit 2005 bewijst ook dat het opkweken van larve tot marktproduct mogelijk is in de inlaag, echter door het gebrek aan controle zijn er veel onzekerheden verbonden aan deze teeltvorm.


Ongeveer na 1 a 1,5 maand is het broedje 2mm.

Bij 7 maanden heeft de mossel een lengte van 1,5 tot 2 cm.

Na 13 maanden is de mossel 6 cm lang en klaar voor consumptie.

figuur 4.16, systeem van inlaag figuur 4.17, mossels

De zager is een borstelworm, hoofdvoedsel voor de worm is plantaardig materiaal als algen, daarnaast eet het de dieren die hij tegenkomt in zijn gang maar ook uitwerpselen en resten van andere dieren staan op het menu, figuur 4.18 en 4.19. De zager graaft U-vormige gangen in het zand van 15cm. diep. De zager komt heeft een grote habitat en komt voor vanaf de hoogwaterlijn tot 150m. diepte. Slechts één keer per jaar in april met volle maan vindt de bevruchting plaats.

Marktpotenties liggen in diervoeder en visaas.

ZAGER - Nereis virens

Input:OuderdierenZout waterLuchtAlgen

Output:Zout waterZagersMeststofLucht

50centimeter

15000kg/ha

20€/kg€

>3.0

Maart tot juli

Maart

Zout

5maanden

Clliter

Ouderdieren van twee jaar in bassins van 1100m2.

Larve van 0.5mm groot en een aantal weken oud worden gevangen.

Larven worden uitgezet in een bassin van 50cm diep met 15 cm zand en 30cm water.

Zagers worden geoogst wanneer ze 1 gram zijn.

figuur 4.18, zagerbakken figuur 4.19, zagers

liter

220Liter

160L/m2

5€/L€

3Maanden

1Dag

Zout

70 miljoencel/ml

Cl >5.0 Voor de kweek van schelpdieren, vissen, zagers en schaaldieren is voeding nodig, dit komt onder andere in de vorm van algen, figuur 4.20 en 4.21. Om optimaal gebruik te maken van de ruimte worden deze algen in een hal gekweekt, hier wordt het perfecte klimaat gecreeerd voor de groei van algen. De algen worden hier kunstmatig belicht en er vindt continue doorstroming en beluchting plaats.

Marktpotetntie: bio brandstof, voedsel, cosmetica en veevoer.

ALGENKWEEK - In gebouw

zout water

Input:algen- entzout waterlicht luchtvoeding

Output:zout wateralgen

ent zak van 220 Literdagelijkse oogst, 40 Liter alg per zak

figuur 4.20, systeem algenkweek figuur 4.21, algen

Het kweken van algen in vijvers is een extensiefe vorm van algenkweek, de teelt is afhankelijk van de hoeveelheid zonlicht en de temperatuur, figuur 4.22 en 4.23. Dit houdt in dat er geen gelijke stroom van algen gegarandeerd kan worden. De hoogste productie wordt hierbij gehaald door gebruik te maken van de afvalstroom van bijvoorbeeld viskwekerijen.

Marktpotetntie: bio brandstof, voedsel, cosmetica en veevoer.

ALGENKWEEK - In buitenlucht

zoutwaterverversing van 40% na 7 tot 10 dagen is de vijver oogstbaar 1m2 kokkels: zomer 0.22 m2 alg winter 2.90 m2 alg

Input:algen- entzout waterlicht luchtvoeding

Output:zout wateralgen

ent open vijver 450.000 literoogst van gemiddeld 5850 liter algen per bassin

450.000Liter

6,5L/m2

5€/L€?

1.5 miljoencel/ml

7-10dagen

Zout

9miljoencel/ml

Cl >5.0liter

figuur 4.22, vijversystemen figuur 4.23, algen


26

Atriplex hortensistuinmelde

Alpinum graveolensknolselderij

Limonium vulgarelamsoor-zeeaster

Camelina sativahuttentut

Crambe maritimazeekool

Asparagus officinalisasperge

Salicornia maritimazeekraal

figuur 4.24, zilte planten

2727

De groene asperge is een plant waarvan de jonge scheuten geteeld worden als groente, figuur 4.25 en 4.26. De asperge is een meerjarige plant, die 5 tot 7 jaar achtereen op hetzelfde veld wordt geteeld. De bovengrondse plant, met houtige stengels en zijtakken, sterft af in de herfst, maar de ondergrondse delen overwinteren en vormen in de lente nieuwe uitlopers. Als de stengels boven de grond komen verkleuren ze naar groen. Dit worden de groene asperges.

Marktpotenties:voedselproductie.

ASPERGE - Asparagus officinalis

Input:AspergezaadZoet waterZout waterMeststofBestrijdings-middelen

Output:AspergesZoet waterZout waterGroenafval

zout zout zout

€

2meter

4500kg/ha

8€/kg

<0.6

Mei tot juni

April

Klei

1keer per jaar

Clliter

Zaaien in aprilOnder folie

GroeiEerste jaar geen oogst

Oogsten in mei en juniOogstrijp vanaf jaar twee

figuur 4.25, aspergeakker figuur 4.26, asperge

Groei van de knolOogsten in november

Groei van het loof en wortelgestelGebruik van bestrijdingsmiddelen€

50centimeter

35000kg/ha

0.8€/kg

November

Maart

Klei

1keer per jaar

Cl <3.0liter Knolselderij is een variant van selderij die net boven de grond een knol vormt, figuur 4.27 en 4.28. Knolselderij vormt een knol met een diameter van zo’n 10 cm. De knollen voor industriële verwerking moeten groter zijn dan die voor verse consumptie. Hoewel knolselderij voor de knol geteeld wordt, kunnen de bladeren ook worden gegeten. Geraspte of in stukken gesneden knolselderij is geschikt voor het trekken van bouillon.


KNOLSELDERIJ - Alpium graveolens

Input: KnolselderijzaadZoet waterZout waterBestrijdings-middelen

Output:KnolselderijZoet waterZout water

zout zout zout zout

Zaaien in maart in de volle grond

figuur 4.27, knolselderij akker figuur 4.28, knolselderij

Het is een één tot twee meter hoge plant, die wordt gekweekt als bladgroente, figuur 4.29 en 4.30. Er bestaan groenbladige en donkerroodbladige rassen. De plant kan gedijt op nagenoeg alle grondsoorten. Vanaf maart tot mei kan de plant worden gezaaid, waarna er in juli en augustus van geoogst kan worden. Het blad wordt geoogst als de plant 20 cm hoog is. De tuinmelde kan op dezelfde manier als spinazie worden gekookt of rauw aan salades worden toegevoegd. De bladeren smaken spinazie-achtig. Figuur 4.29 en 4.30.


TUINMELDE- Atriplex hortensis

Input: TuinmeldezaadZoet waterZout waterBestrijdings-middelen

Output:TuinmeldeZoet waterZout water

zout zout zout

€

50centimeter

16000kg/ha

0.05€/kg

<7,5

September

April

Alle

1keer per jaar

Clliter

Zaaien in April tot augustus GroeiGebruik van bestrijdingsmiddelen

Oogsten vanaf augustus tot september

figuur 4.29, jonge tuinmelde figuur 4.30, volgroeide tuinmelde

€

20centimeter

4000kg/ha

20€/kg

April

Februari

zandKlei

4keer per jaar

< 25Clliter Zeeaster of lamsoor, komt voor op

kwelders en in gebieden die onder invloed van het getij staan. Ze groeien op de vloedlijn. De zeeaster bloeit van juli tot september, deze bloemen zijn rijk aan nectar. De vrucht is een nootje dat twee weken kan blijven drijven, hierdoor verspreid de plant zich. De zaden ontkiemen alleen als het zoutgehalte van de bodem laag is, bevloeiing met zoet water is hierbij dus wenselijk. Lamsoor heeft een milde zoute smaak, figuur 4.31 en 4.32.

Marktpotenties: voedselproductie.

ZEEASTER / LAMSOREN - Aster tripolium

Input:LamsoorzaadZoet waterZout waterMeststof

Output:LamsorenZoet waterZout water

zoet

zoetwater

zout zout zout

Zaaien in februari GroeiSporadische inundatie

Oogsten maart tot juliMeerdere malen

figuur 4.31, lamsoorakker figuur 4.32, lamsoor

ZEEKRAAL - Salicornia europaea

€

30centimeter

5000kg/ha

15€/kg

Juni tot september

Maart

KleiZand

3-4keer per jaar

Clliter

> 25De kortarige zeekraal is een eenjarige plant van nature op de kleirijke kwelders goeit ter hoogte van de vloedlijn, figuur 4.33 en 4.34. Meer landinwaarts groeit deze ook op sterk verzilte plaatsen. Zeekraal is een pionier en een zeer zouttolerante plant die regelmatig overspoeld kan worden met zout water. De vlezige bladeren zijn paarsgewijs met elkaar en de stengel vergroeid tot leden. De plant verkleurt in de herfst vaak helderrood tot donkerrood. Kortarige zeekraal bloeit van juli tot oktober en wordt als groente gegeten als toevoeging aan een gerecht.


Input:ZeekraalzaadZoet waterZout waterMeststof

Output:ZeekraalZeekraalzaadZoet waterZout water

zoet

zoetwater

zout zout zout

maatschap janse zeekraal

Idyllisch gelegen aan het Veerse Meer doet niets vermoeden welke strijd tegen de elementen hoeve De Heerlijkheid van Wolphaardsdijk de afgelopen decennia heeft geleverd. ‘Vanaf 1974 tot twee jaar geleden behaalden we hier topopbrengsten op ons ak-kerbouwbedrijf’, vertelt Maarten Janse senior. Dat ging niet vanzelf. Toen de familie Janse in 1968 hun eigendom aankocht bestond het uit water, slik en schorren. Een typisch Zeeuws landschap, dat vóór inpoldering beïnvloed werd door de getijden van de Oosterschelde. Na omzetting tot akkerbouwland duurde het

vele jaren voordat het zout uit de grond ver-dween.Inmiddels is dit proces omgedraaid. Sinds 2004 wordt er weer zout water ingelaten van-uit de Oosterschelde, waardoor het Veerse Meer weer helder en schoon wordt. Deze -op zich- positieve overheidsmaatregel veroor-zaakte al snel problemen met verzilting voor het akkerbouwbedrijf. ’Ik merkte het de eerste zomer al aan mijn gewassen en aan de grond die slecht opdroogde’, vertelt Janse. ‘Inmid-dels staat de zoute kwel op bepaalde plaatsen al 30 centimeter onder het maaiveld.’ En dat

De toenemende verzilting van het Veerse Meer dwingt de familie Janse in Wolphaartsdijk tot aanpassing van hun bedrijfsvoering. De teelt van zeekraal, de kweek van zagers en de landschapscamping hebben hun plaats ingenomen naast traditionele akkerbouw. De spreuk ‘Luctor et emergo’, ik worstel en kom boven, is op het lijf geschreven van deze Zeeuwse familie.

Zeekraal is meer dan een Zeeuwse delicatesse

m a a rt(

Zaaien in maart GroeienFrequente inundatie

Oogsten mei tot september

figuur 4.33, zeekraalakker figuur 4.34, zeekraal

€

50centimeter

9000kg/ha

25€/kg

Maart

April

Zand

2keer per jaar

<12,5Clliter Zeekool kan op een goede standplaats,

goed onderhoud en regelmatige verjonging 20 jaar behouden worden, figuur 4.35 en 4.36. De plant draagt zeegroene, vrij grote bladeren, waarvan de rand tamelijk uitgesneden is. De plant bloeit vroeg in de zomer, met naar honing geurende witte bloemen. De bloemstengels die vertakt en stevig zijn kunnen 50 cm lang worden. De witgebleekte bladstelen vormen de oogstbare gedeelten van de plant. De gebleekte scheuten worden als asperges geteeld en smaken ook zo.


ZEEKOOL - Crambe maritima

Input:ZeekoolzaadZoet waterZout waterMeststof

Output:ZeekoolZoet waterZout water

zout zout zout zout

Zaaien in april GroeienSporadische inundatie

Groeien in maart, jaar 2Gebruikmakend van kokerSporadische inundatie

Oogsten Maart jaar 2Twee keer oogsten mogelijk

figuur 4.35, koolakker figuur 4.36, zeekool

€

130centimeter

2500kg/ha

0.4€/kg

<1.5

Augustus

Februari

Alle

1keer per jaar

ClliterZomergerst is een graansoort en

behoort net als overige granen tarwe, haver, rogge, gierst en rijst tot de grassenfamilie, figuur 4.37 en 4.38. Ontkiemende gerst (mout) is een belangrijke grondstof voor bier en whisky. De rassen van zomergerst worden ingedeeld in brouwgerstrassen en voergerstrassen. Zomergerst hoeft niet veel bemest te worden omdat de brouwkwaliteit dan achteruit gaat. De zaaizaadhoeveelheid varieert van 90 kg per ha op kleigrond met een goede structuur tot 160 kg per ha op zware stugge kleigrond.


GERST - Hordeum vulgare

Input:GerstzaadZoet waterZout waterBestrijdings-middelen

Output:GerstZoet waterZout water

zout

zout zout zout

Zaaien in februari GroeienOnopvallende bloei

Oogsten in augustus na de zaadontwikkeling

figuur 4.37, akker met gerst figuur 4.38, gerstzaad

Huttentut komt over het gehele noordelijk halfrond in het wild voor, figuur 4.39 en 4.40. De plant heeft een gele bloem en deze wordt door verschillende soorten insecten bestoven. Met name bij bijen is het een zeer geliefde bloem vanwege de hoeveelheid nectar. Uit de zaden kan olie worden geperst. Recentelijk staat het in de belangstelling als belangrijke kandidaat om te dienen als grondstof voor de 2e generatie biodiesel. Huttentut is een van de oudst bekende Nederlandse cultuurgewassen en heeft een zeer hoge zouttolerantie.

Marktpotenties zijn Spijsolie, vezels, energie en recreatie.

HUTTENTUT - Camelina sativa

Input:HuttentutzaadZoet waterZout waterBestrijdings-middelen

Output:HuttentutZoet waterZout water

zout

zout zout zout

€

1meter

3000kg/ha

0,27€/kg

april

juli

Zand en klei

1keer per jaar

Cl <22liter

Zaaien in april GroeienGebruik van bestrijdingsmiddelenOpvallende bloei

Zaad oogsten na de ontwikkeling van het zaad, in juni

figuur 4.39, akker met huttentut figuur 4.40, huttentutzaad

Koolzaad, figuur 4.41 en 4.42, wordt geteeld voor twee redenen. De eerste is voor de olie die vrijkomt na het persen van de zaden. Deze olie kan voor veel doeleinden worden gebruikt, maar het vooral ter vervanging van aardolie. Men moet het gewas in dit geval begin september zaaien. De tweede reden waarom koolzaad wordt gekweekt, is dat het een goede groenbemester is. Wanneer de plant in het najaar wordt omgeploegd, verteerd deze en functioneert als een goede groenbemester. Het zaad zal rond februari gezaaid moeten worden.

Marktpotenties zijn koolzaadolie en

KOOLZAAD - Brassica napus

Input:KoolzaadzaadZoet waterZout waterBestrijdings-middelen

Output:KoolzaadZoet waterZout water

zout zout zout

€

70centimeter

4500 kg/ha

0,25€/kg

<2.4

Augustus

September

Alle

1 keer per jaar

Clliter

Zaaien in september (februari)

Groei, sporadisch gebruik van bestrijdingsmiddelenSterft af in de winter

Opvallende bloei Oogsten na zaadontwikkelingAugustus, jaar 2

figuur 4.41, akker met koolzaad figuur 4.42, “rijpe” koolzaad

€

160centimeter

11000kg/ha

September

oktober

Aprilmei

Alle

1keer per jaar

<12Clliter Quinoa wordt ook wel Ganzenvoet

genoemd, figuur 4.43 en 4.44. Het geslacht telt zo’n honderd soorten, die voornamelijk in gematigde streken voorkomen. De zaden hebben een hoog gehalte aan eiwitten, caroteen, calcium, kalium en ijzer. De plant kan op zilte grond groeien heeft weinig onderhoud nodig


QUINOA - Chenopodium quinoa

Input: QuinoazaadZoet waterZout water

Output:QuinoaZoet waterZout water

zout zout zout

Zaaien in arpil en mei Groei Oogsten na zaadontwikkelingIn september tot oktober

figuur 4.43, akker met quinoa in de andes figuur 4.44, quinoazaad

Spelt is een oud gewas dat door de komst van de moderne granen, zoals tarwe, naar de achtergrond is verdwenen, figuur 4.45 en 4.46. Tegenwoordig is er een groeiende interesse in spelt, omdat dit graan resistent is tegen bepaalde ziektes, welke door genetische manipulatie zijn ontstaan. Daarnaast hoeft spelt minder vaak behandeld te worden met bestrijdingsmiddelen. Het graan wordt gebruikt voor onder andere het maken van brood en wordt verwerkt in streekproducten.


SPELT - Triticum spelta

Input:SpeltzaadZoet waterZout waterBestrijdings-middelen

Output:SpeltZoet waterZout water

zout

zout zout zout

€

1,40meter

5200kg/ha

5€/kg

november

augustus

Klei en zand

1keer per jaar

Cl <7,5liter

Zaaien in november GroeiGebruik van bestrijdingsmiddelenNiet opvallende bloei

Oogsten in augustus van jaar twee, na de zaadontwikkeling

figuur 4.45, akker met spelt figuur 4.46, speltzaad

€

1,75meter

9000kg/ha

0,17€/kg

junijuli

november

Klei en zand

1keer per jaar

Cl <1.0liter Triticale (×Triticale) is een graan dat is ontstaan als een kruising tussen tarwe en rogge, figuur 4.47 en 4.48. Triticale is een graangewas met een hoge potentiële opbrengst. Dit wordt bereikt door een lang groeiseizoen, een goede lichtonderschepping en een groot compenserend vermogen. De stabiliteit van de opbrengst laat echter nogal eens te wensen over. In Nederland wordt triticale uitsluitend als wintergraan geteeld.

TRICALE - Triticosecale “Wittmack”

Input:TriticalezaadZoet waterZout waterBestrijdings-middelen

Output:TriticaleZoet waterZout water

zout

zout zout zout

Zaaien in november GroeiGebruik van bestrijdingsmiddelenOnopvallende bloei

Oogsten na zaadontwikkeling in juni en juli

figuur 4.47, akker met tricale figuur 4.48, tricalezaad

€

50centimeter

16000kg/ha

0.05€/kg

<1.2

September

April

Alle

1keer per jaar

ClliterDe voederbiet behoort tot dezelfde soort

als de suikerbiet, maar heeft een laag suikergehalte, figuur 4.49 en 4.50. Ze stammen uit de 18e eeuw. Vroeger werden er in Nederland en België veel voederbieten geteeld, het blad werd in de herfst vervoederd en de bieten werden voor de winter ingekuild, deze werden dan in de winter aan de koeien gevoerd. De bieten werden niet in hun geheel gevoerd. De bietenteelt is grotendeels verdrongen door de maïsteelt, die bij de oogst en vervoedering minder arbeid vraagt.

Marktpotenties zijn animale voedselproductie en energie.

VOEDERBIET - Beta vulgaris

Input: VoederbietzaadZoet waterZout waterBestrijdings-middelen

Output:VoederbietZoet waterZout water

zout zout zout zout

Zaaien in Arpil GroeiGebruik van bestrijdingsmiddelen

Oogsten in september

figuur 4.49, akker met voederbieten figuur 4.50, voederbiet

4040

Vlas is een gewas dat al lang verbouwd wordt, figuur 4.51 en 4.52. Er zijn rassen met blauwbloeiende, witbloeiende en bruine, gele zaden. De rassen kunnen naar gebruik als volgt worden ingedeeld: Vezelvlas is voor linnen en olievlas is voor lijnzaadolie. Planten van olievlas zijn korter en meer vertakt dan die van vezelvlas en worden verbouwd voor de zaden waar olie uit gewonnen wordt. In Nederland wordt vlas zowel voor de vezel als voor zaaizaad geteeld.

Marktpotenties zijn linnen, lijnzaadolie en zaaizaad.

€

1,20meter

7500kg/ha

0,14€/kg

juli

maartapril

Klei en zand

1keer per jaar

Cl <0.2liter

VLAS - Linum usitatissimum

Input:VlaszaadZoet waterZout waterBestrijdings-middelen

Output:VlasZoet waterZout water

zout

zout zout zout

Zaaien in maart en april GroeiGebruik van bestrijdingsmiddelenOpvallende bloei

Oogsten na zaadontwikkeling in juli

figuur 4.51, akker met vlas figuur 4.52, vlaszaad

41

Medicago sativaluzerne

Linum usitatissimumvlas

Beta vulgaris L. voederbiet

Hordeum vulgare gerst

Triticum speltaspelt

Triticum aestivumtarwe

Chenopodium quinoaquinoa

Brassica napuskoolzaad

figuur 4.53, zout tolerante planten


42

Nederlandse naam Wetenschappelijke naam G-Cl/L Teelt/kweekmethode Hoogte in cm Oogstmaat Kg/Ha Kleur

Alg Phaeodactylum tricornutum 1,0 in gebouw x 160L. m2 groenAlg Phaeodactylum tricornutum 1,0 in buitenlucht, bassin x 6,5L. m2 groenEuropese zeekreeft Homarus gammarus 15,5 in inlaag 25cm x bruinKokkel Cardium edule 10,0 in buitenlucht, bassin 10 gram 50.000 zandPaling Anguilla anguilla 11,0 in gebouw 50cm x grijsgroenMossel Mytilus edulis 11,0 in buitenlucht, bassin 2cm x zwart/grijsMossel Mytilus edulis 11,0 in inlaag 6cm x zwart/grijsTarbot Psetta maxima 12,0 in gebouw 50 cm x zandTong Solea solea 11,0 in gebouw 30cm 35.000 zandZager Nereis virens 3,0 in buitenlucht, bassin 1 gram 15.000 rood/bruin

Nederlands naam Wetenschappelijke naam G-Cl/L Teelt/kweekmethode Hoogte in cm Oogstmaat Kg/Ha Kleur

Asperge Asparagus officinalis 2,3 vollegrond 200 45.000 groenGerst Hordeum vulgare 5,7 vollegrond 130 2500 geelHuttentut Camelina sativa 22,0 vollegrond 100 3000 groen/geelKnolselderij Alpinum graveolens 0,9 vollegrond 50 35.000 groenKoolzaad Brassica napus 8,7 vollegrond 70 4500 groen/geelQuinoa Quinoa 21,7 vollegrond 160 11000 groen/geel/roodSpelt Triticum spelta 7,5 vollegrond 140 5200 geelTriticale Triticale 4,0 vollegrond 175 9000 geelTuinmelde Atriplex hortensis 7,5 vollegrond 50 16.000 groenVlas Linum usitatissimum 0,8 vollegrond 120 7500 groen/blauwVoederbiet Beta vulgaris L. 4,8 vollegrond 50 16000 groenZeeaster Aster trilopeum 25,0 vollegrond 20 4000 groenZeekool Crambe maritima 12,5 vollegrond 50 9000 zeegroenZeekraal Salicornia spp. 25,0 vollegrond 30 5000 groen

43

Marktpotentie Zaaien/ uitzet Oogsten X oogsten Oogstrijp Kiloprijs

cosmetica, bio brandstof man-made constant x 1 dag 5,00€ cosmetica, bio brandstof man- made constant x 7-10 dagen 5,00€

voedselproductie x x 1 7 jaar 13,00€ voedselproductie juli maart 1 7.5 maanden 8,00€ voedselproductie man- made x x 5 jaar 45,00€

uitzet in Oosterschelde september maart 1 7 maanden xvoedselproductie april mei 1 13 maanden xvoedselproductie man-made x 1 2 jaar 11,00€ voedselproductie man-made x 1 2 jaar 12,00€ diervoer, visaas maart maart/juli 1 5 maanden 20,00€

Marktpotentie Zaaien/ uitzet Oogsten X oogsten Oogstrijp Kiloprijs

voedselproductie april mei/juni 5 25 maanden 8,00€ voedselproductie februari augustus 1 7 maanden 0,40€

spijsolie, vezels en energie april juli 1 4 maanden 27,00€ voedselproductie maart november 1 9 maanden 0,80€

koolzaadolie, groenbemester september augustus 1 25 maanden 0,25€ voedselproductie april/mei september/augustus 1 5 maanden x

voedselproductie, streekproduct november augustus 1 11maanden 5,00€ voedselproductie november juni/julli 1 8 maanden 0,17€ voedselproductie april september 1 6 maanden 0,05€

vezel, zaaizaad, lijnzaadolie maart/april juli 1 4 maanden 0,14€ veevoeder, energie april september 1 6 maanden 0,05€

voedselproductie, streekproduct februari maart/juli 4 5 maanden 20,00€ voedselproductie, streekproduct april maart 2 23 maanden 25,00€ voedselproductie, streekproduct maart juli/september 4 5 maanden 15,00€


44

TeeltmogelijkhedenBinnen een verzilte polder zijn nog legio mogelijkheden om een vorm van landbouw te bedrijven, er zijn vele plantenrassen welke een hoge zouttolerantie hebben en hiervoor geschikt zijn. De doorsnede in figuur 4.54 laat zien welke teelten op welke locatie mogelijk zouden zijn op basis van de zouttolerantie. De diagram in figuur 4.55 maakt inzichtelijk hoe zouttolerant de gewassen zijn, hieruit blijkt dat er een aantal soorten zelfs overspoeld kunnen worden door zeewater.

De teelt van zilte en zouttolerante gewassen verschilt in de meeste gevallen niet met die van traditionele landbouwgewassen, vele worden in meer of mindere mate al op grotere schaal gekweekt. Pas wanneer een hoog zoutgehalte vereist wordt (zilte teelten) neemt het totaal aan areaal af en de hoeveelheid handwerk toe. De smaak van deze producten is gebaseerd op de zoute groeiomstandigheden, deze moeten worden nagebootst. De kiloprijs voor deze gewassen ligt hoog in vergelijking met de andere zilte gewassen.

Het kweken van schelpdieren en algen in de buitenlucht bevindt zich momenteel in de onderzoeksfase, het kweken van kokkels in bassins is hier een goed voorbeeld van.

Asp

arag

us o

ffic

inal

isas

perg

e

Bra

ssic

a na

pus

kool

zaad

Triti

cum

spe

ltasp

elt

Linu

m u

sita

tissi

mum

vlas

Bet

a vu

lgar

is L

.vo

eder

biet

Cra

mbe

mar

itim

aze

ekoo

l

Ner

eis

vir

ens

zage

r

Car

dium

edu

leko

kkel

Sole

a so

lea

tong

Hom

arus

gam

mar

usEu

rope

se z

eekr

eeft

Myt

ilus

edul

ism

osse

l

Pse

tta

max

ima

tarb

ot

Cra

mbe

mar

itim

aze

ekoo

l

Phr

agm

ites

com

mun

isri

et

Cam

elin

a sa

tiva

hutt

entu

t

Ast

er t

rilo

peum

zeea

ster

Salic

orni

a sp

p.ze

ekra

al

Ner

eis

vir

ens

zage

r

Car

dium

edu

leko

kkel

Sole

a so

lea

tong

Hom

arus

gam

mar

usEu

rope

se z

eekr

eeft

Myt

ilus

edul

ism

osse

l

Pse

tta

max

ima

tarb

ot

Cam

elin

a sa

tiva

hutt

entu

t

Ast

er t

rilo

peum

zeea

ster

Salic

orni

a sp

p.ze

ekra

al

Qui

noa

quin

oa

De algenkweek in de buitenlucht is nauwelijks reguleerbaar en biedt geen zekerheid. De schelpdieren en algenteelt zijn vaak gekoppeld, de algen dienen als voedsel voor de schelpdieren.

Het broedhuis is een speciaal type binnen de teeltvormen, hier worden de schelpdieren gekweekt welke kunnen worden uitgezet in bassins of in de Oosterschelde. De kweek van algen is hieraan gekoppeld, dit gebeurt binnen, waarbij door het creëren van de optimale groeiomstandigheden de algenproductie een zeer hoog is. De algen hebben een grote potentie als grondstof voor biobrandstof of cosmetica, hier wordt de grootste winst uit gehaald.

Viskweek in hallen vereist veel technische voorzieningen, daarbij duurt het veelal een aantal jaren voordat de consumptiemaat bereikt is. Een constante doorspoeling met zout water is een vereiste. Voordeel van deze kweekmethode is het jaarrond kunnen leveren van vis.

Zagerkweek wordt al op grote schaal toegepast, echter is in Nederland hiervan maar een te vinden. De zager heeft een hoge tolerantie voor zoet water, ook hier is constante waterverversing en doorspoeling nodig.

figuur 4.54, doorsnede locaties zilte gewassen

45

Ner

eis

vir

ens

zage

r

Pha

eoda

ctyl

um t

rico

rnut

umal

g

Cra

ngon

cra

ngon

garn

aal

Car

dium

edu

leko

kkel

Ensi

s si

liqua

m

eshe

ft

Sole

a so

lea

tong

Ost

rea

edul

ispl

atte

oes

ter

Hom

arus

gam

mar

usEu

rope

se z

eekr

eeft

Myt

ilus

edul

ism

osse

l

Pse

tta

max

ima

tarb

ot

Asp

arag

us o

ffic

inal

isas

perg

e

Gra

slan

d

Triti

cum

aes

tivum

tarw

e

Triti

cale

triti

cale

Hor

deum

vul

gare

gers

t

Bet

a vu

lgar

is L

.vo

eder

biet

Bra

ssic

a na

pus

kool

zaad0

2

-2

-4

-6

4

6

8

10

12

14

16

18

Alp

inum

gra

veol

ens

knol

seld

erij

Atr

iple

x ho

rten

sis

tuin

mel

de

Triti

cum

spe

ltasp

elt

Cra

mbe

mar

itim

aze

ekoo

l

Qui

noa

quin

oa

Cam

elin

a sa

tiva

hutt

entu

t

Ast

er t

rilo

peum

zeea

ster

Salic

orni

a sp

p.ze

ekra

al

Med

icag

o sa

tiva

luze

rne

Linu

m u

sita

tissi

mum

vlas

Chl

orid

egeh

alte

in g

ram

per

lite

r

figuur 4.55, diagram zouttolerantie


46

47

Tijdens het literatuuronderzoek zijn we verschillende locaties tegen gekomen waar men zilte teelt en zoute aquacultuur toepast. In dit hoofdstuk zullen een aantal van deze bedrijven worden geanalyseerd en hiervan wordt een toekomstperspectief geschetst.

5.1 Keuze van referentielocatiesIn deze paragraaf word uitgelegd hoe er tot de keuze van de referentiegebieden is gekomen en wat de methode van analyse is geweest.

ReferentiegebiedenTijdens het literatuuronderzoek hebben we ons georiënteerd op mogelijke referentiebedrijven. De situatie in Zeeland is hierbij een goede referentie voor ons projectgebied in de Brabantse Delta. De keuze voor Zeeland is gemaakt omdat dit een concentratiegebied is op het gebied van zilte teelt en zoute aquacultuur. Vanuit de hypothese zijn we ervan uit gegaan dat de bedrijven die zich bezig houden met zilte teelten of zoute aquacultuur op te delen zijn

in zes typen. Deze typen zijn bebouwing, vijver, akker, park, inlaag en natuur. Bij verdere verkenning is gebleken dat de typen park en natuur niet interessant zijn om mee te nemen in ons onderzoek. Van het type park zijn nog geen gerealiseerde projecten te vinden en het type natuur is niet relevant omdat het om een natuurlijk ontwikkelde omgeving gaat waar niet kunstmatig wordt geproduceerd. Van de resterende typen is getracht twee voorbeelden te zoeken per type. Dit is bij het type inlaag niet gelukt omdat hier maar een voorbeeld bestaat in Zeeland. De referentiegebieden die zijn bezocht zijn:

Bebouwing Grovisco SeafarmVijvers Topsy Baits Zeeuwse TongAkkers Maatschap Janse PoleijInlagen Inlaag bij Scherpenisse

5. Referentieonderzoek

ZOUT - Referentieonderzoek

48

Tijdens het referentieonderzoek zijn we erachter gekomen dat een aantal bedrijven, naast de eerder genoemde typen, andere typen teelt of aquacultuur bevatten. Zo heeft Grovisco naast de visteelt (bebouwing) ook zilte teelt (akker). Daarnaast heeft Maatschap Janse twee manieren voor het produceren van zilte producten. Door deze bevindingen, is er besloten het bedrijf als geheel te zien en de verschillende teelten beide te behandelen. Hieruit volgt een aanpassing van de eerder genoemde lijst:

Grovisco inpandige visteelt zilte teeltSeafarm inpandige visteeltZeeuwse Tong visteeltTopsy Baits zagerkweekMaatschap Janse zilte teelt zilte teeltPoleij zilte teeltInlaag bij Scherpenisse schelpdierkweek

In de analyse zal het bedrijf als geheel worden behandeld, maar er wordt ook aandacht gegeven aan de verschillende teeltwijzen. De locaties van de bedrijven zijn in figuur 5.1 aangegeven.

Methode van analyserenIn de analyse van de verschillende bedrijven wordt een vast scala aan onderwerpen behandeld. Hierbij zal in worden gegaan op de basisinformatie van het bedrijf, de landschappelijke inpassing, een uitleg over de vormgeving van de akkers en bebouwing en tot slot zal er een toekomstperspectief worden geschetst.Bij de basisinformatie zal er vooral in worden gegaan op de algemene informatie en het productiesysteem van de boer. Deze informatie zal een beeld van het bedrijf schetsen. De analyse van de landschappelijke inpassing zal een landschapsstructuurkaart bevatten en een ruimte- massakaart. Deze kaarten laten zien hoe het bedrijf reageert op de omliggende landschapsstructuren. Hierna zullen een aantal aanzichten van het

Figuur 5.1, locatie van referentiebedrijven

Seafarm Proeflocatie Zeeuwse Tong Grovisco

inlaag Scherpenisse

Poleij

Topsy BaitsMaatschap Janse

49

bedrijf worden geanalyseerd, om aan te geven hoe het bedrijf ruimtelijk invloed heeft op zijn omgeving. In het vormgevingsgedeelte zal het referentiebedrijf preciezer worden geanalyseerd. Doormiddel van een situatietekening zal het bedrijf worden geanalyseerd op de aanwezige elementen. Hierna zullen enkele ruimtelijke calculaties volgen, welke een indruk geven van de verhouding tussen de oppervlakte die nodig is voor de teelt zelf en de totale oppervlakte. Als laatste zal een detail van het systeem uitleg geven over de dimensionering van elementen op het bedrijf.Tot slot wordt er een toekomstperspectief geschetst. In dit toekomstperspectief wordt een beeld gegeven van de desbetreffende teelt maar dan geprojecteerd op de gehele polder. Daarnaast zal er een visie op de ontwikkeling van de teelt worden gegeven.Bij het toekomstperspectief worden een aantal eigenschappen opgesomd. Deze eigenschappen zijn maat, schaal, vorm, textuur, structuur en kleur. Omdat deze begrippen Multi interpretabel zijn, zijn deze uitgelegd in figuur 5.2 tot 5.7.

Op de volgende bladzijden zijn de referentiekaarten te vinden.

Met het begrip maat wordt bedoelt welk oppervlak een grootschalige variant van het bedrijf zal hebben. De maten zijn gekozen van S tot XL.

Met het begrip schaal wordt bedoelt met welke insteek de boer zijn bedrijf heeft opgestart. Omdat in alle varianten van een maximaal grootschalige variant wordt uitgegaan zijn alle referentiebedrijven grootschalig.

Met het begrip vorm wordt bedoeld welke vorm de opstelling heeft wanneer deze geabstraheerd wordt.

Met het begrip textuur wordt bedoeld wat de materialisering van de vorm is. Hierbij worden de hoofd materialen genoemd, en zowel het winter als zomerbeeld.

Met het begrip structuur wordt bedoeld wat de eigenschappen zijn van de vorm. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan zaaipatronen. Hierbij wordt het winter en zomerbeeld meegenomen.

Met het begrip kleur wordt bedoeld wat de overheersende kleur is. Hierbij wordt het winter en zomer beeld meegenomen.

Figuur 5.2, begrip maat

Figuur 5.3, begrip schaal

Figuur 5.4, begrip vorm

Figuur 5.5, begrip textuur

Figuur 5.6, begrip structuur

Figuur 5.7, begrip kleur


50

5.2 Het zeekleigebied

Het Zuidwestelijke zeekleilandschap is ruim en open en biedt weidse vergezichten. De grote open ruimte wordt ingedeeld door dijken en strak in het gelid staande populierenrijen. Er is een veelheid aan dijken, bebouwd of beplant, zowel oude lage dijken als nieuwe, hoge dijken. Dorpen en boerderijen liggen op kreekruggen of tegen de dijk aan. Het landschap staat vooral ten dienste van de mens als productielandschap en de polders welke overwegend in gebruik waren door het gemengd bedrijf worden nu gedomineerd door de akkerbouw. Impressies staan in figuur 5.8 tot 5.10.

Fruitgaarden zijn te vinden op de hoger gelegen gronden, het vruchtbare land brengt tal van vruchten voort en in het voorjaar tooit zij haar in een wolk van witte bloesem. Boerderijen staan als groene eilanden midden in dit land van groen- en aardetinten, aan de horizon prijken kerktorens en helderwitte windturbines. Overspoelt door een gevoel van ruimte en rust en dan die zilte zeelucht die overal voelbaar is. In figuur 5.11 is een doorsnede van de zeelkeipolder weergegeven.

EigenschappenMaat: XLSchaal: grootschaligVorm: laag, rechtlijnig en rechthoekigTextuur: zand, gras en boerenervenStructuur: grootschalig, ordelijk en ritmischKleur: groen, donker- en lichtbruin

figuur 5.8, bebouwing in het zeekleilandschap

51

figuur 5.11, doorsnede zeekleipolder

figuur 5.9, openheid van het zeekleilandschap figuur 5.10, dijken in het zeekleilandschap


52

Kweekwater

Zout grondwater

Recirculatie systeem

Viskweek Bevloeien vanZeekraal en Lamsoor

5.3 GrovisCo

BedrijfsinformatieAdres Keetenweg 4, StavenisseAantal Ha 3 Ha, 150x200mZilte teelt 1.2 Ha, 80x150 m.Oppervlakte hallen 4300m2

Producten Tarbot, zeekraal en lamsoorCombinaties Gekoppeld systeem, kweekwater van de vissen wordt gebruikt voor bevloeiing van zilte teelten

Wonen Woonfuncties op het terreinHandel verkoop zilte groenten aan restaurants, tarbot ook aan groothandel

Beweegreden OnbekendWaterbron Grondwater van 250-300m. diepte

Het systeemDe tarbot wordt gekweekt in een recirculatie syteem, figuur 5.13. Recirculatie houdt in dat het kweekwater meerdere malen wordt gebruikt, het wordt continu rondgepompt en gezuiverd. Het kweekwater wat veel nutrienten bevat wordt gebruikt om de zeekraal en lamsoor te bevloeien. De lamsoor en zeekraal bedden liggen op folie, zo wordt voorkomen dat zout water in het bodemwater terechtkomt.

tarbot

figuur 5.12, vooraanzicht Grovisco

figuur 5.13, systeem Grovisco

53

LandschapsstructuurDe landschapsstructuurkaart in figuur 5,14 laat zien dat het terrein van Grovisco op dezelfde onderlinge afstand ligt als de omliggende erven. De polder heeft een opbouw van grote rechtlijnige structuren, paralel aan de dijk en haaks hierop gelegen structuren. De oudere erven zijn aangeplant of omringd met een singel, de nieuwe boerderijen en ook het terrein van Grovisco zijn niet voorzien van een groenstructuur. Hierdoor vallen deze gebouwen meer op als de met groen omringde bebouwing.

Wat opvalt in de kaart is het grote aantal campings en vakantieparken, deze zijn omzoomd door groen en zo beschermd tegen de wind. Vanuit de boomgaarden wordt ingespeeld op de recreatie door fruitverkoop aan huis, Grovisco doet dit niet.

Zoals ook in figuur 5,15 te zien is vormt de dijk het van overal zichtbare kader van de polder. De boomgaarden delen deze op in kleinere ruimten, het groen doet ook mee en vormt hoge ‘eilanden’ in de polder.

Akkerbouwgrond

Massa

Strand

Terrein Grovisco

Camping/vakantiepark

Boomgaard

Dijk

Weg

Grasland

Ruimte

Bosschages

Oosterschelde

Bestaande landschapsstructuren

Bebouwing

figuur 5.14, landschapsstructuurkaart

figuur 5.15, ruimte-massa kaart

0 50 100 200 300m.

0 50 100 200 300m.


54

Landschappelijke impactIn figuur 5,16 is een foto te zien welke is genomen vanaf maaiveld van een grotere afstand. Hierin wordt de gelaagdheid van de ruimte zichtbaar, de boomgaard vormt een groene wand, de erfbeplanting van de boerderij steekt hier bovenuit evenals de niet ingeplantte hal van Grovisco. Op de achtergrond prijken de windmolens langs de Oosterschelde, ook de dijk is zichtbaar. Door het ontbreken van

erfbeplanting bij Grovisco staan de gebouwen in het zicht. In de omgeving staan meerdere grote boerenschuren, de hal van Grovisco heeft hetzelfde formaat als deze schuren en valt hierdoor niet uit de toon in de structuur van de omliggende bebouwing. Op de schets in figuur 5,17 zijn de structuren en patronen van het landschap zichtbaar, de landschappelijke lijnen welke zowel horizontaal als verticaal lopen zijn hier duidelijk te zien.

figuur 5.16, zicht vanaf openbare weg op afstand figuur 5.17, schets

55In de doorsnede in figuur 5,20 is te zien dat de dijk hoger is dan de hal van Grovisco, vanaf de Oosterschelde is de hal dan ook niet zichtbaar. De afstand tussen de hal en de dijk maakt dat het gebouw minder dominant overkomt, ook heeft het woonhuis eenzelfde nokhoogte als de hallen, hierdoor heeft het ensemble een menselijke maat.

In figuur 5,18 en figuur 5,19 is de hal te zien vanaf de openbare weg aan de zijde van het grasland. De combinatie van gebouwtjes en het wonen op het terrein maakt dat het een doorsnee boerenerf is.

figuur 5.18, zicht vanaf rand perceel figuur 5.19, schets

figuur 5.20, landschapsdoorsnede haaks op de dijk


56

Samenstelling van het bedrijfHet bedrijf bestaat uit een twee grote hallen, zoals is te zien op de doorsnede in figuur 5,22. In de grootste hal, welke is onderverdeeld in drie kleinere eenheden wordt de vis gekweekt. Momenteel is dit 70 ton tarbot per jaar, binnen het gebouw is ruimte voor uitbreiding tot een afzet van 200 ton per jaar. De hallen hebben een hoogte van 9 meter

nokhoogte, het dak begint op 6 meter hoogte. De grote hal heeft een totaal oppervlak van 3500m2, is 65 meter lang en 54 meter breed. De kleinere opslaghal is 35 meter lang en 20 meter breed. Voor de grote hal ligt een waterbassin waar zoetwater wordt opgevangen van het dak, hiermee wordt het zoutgehalte voor de zeekraal- en lamsoorkweek gereguleerd. Het bassin heeft een hoogte van 1m. en is afgedekt met

Grasland

Dijk

Erf

Woning

Raceway, filterinstallatie

Zilte teelt

Bassin

Strand

Sloot

Akkerland

Weg

Boomgaard

Hal

Tank

figuur 5.22, doorsnede bedrijf

figuur 5.21, bedrijfterrein

0 10 20 50 90m.

57

OppervlaktesZilte teelt 80x130m. = 10400m2

Tarbotkweek 65x54m. = 3510m2

Opslag 35x20m. = 700m2

Bassin 45x10m. = 450m2

Wonen 50x28m. = 1400m2 + 54,8%= 16460m2

Totale oppervlakte 100%= 30000m2

zwart folie. De layout van het bedrijf is strak uitgelijnd zoals te zien is in figuur 5,23. De kleinere gebouwtjes en opslag zijn aan de achterzijde van het gebouw geplaatst woordoor de voorzijde er opgeruimd uitziet. De kweek van zeekraal en lamsoor gebeurt op het naastgelegen perceel. Dit perceel is afgedekt met folie om zo te voorkomen dat er zoutwater in het grondwater terechtkomt, dit zou desastreus zijn voor de naastgelegen fruitteelt. De plantbedden zijn 5 meter breed en 80 meter lang, de verhouding lamsoor en zeekraal is 50/50.

figuur 5.23, 3-d model Grovisco


58

DimensioneringOnderstaande figuur geeft informatie over het bakkensysteem waar de vis in wordt gekweekt. De figuren 5,25 tot 5,27 zijn foto´s welke gemaakt zijn in de hal.

Bassin, 13m. lang en 2,5m. breed, gestapeld in vijf lagen met een tussenruimte van 0,3m.

Bassin 35m2, ronde tank van 1,7m. hoog

figuur 5.24, detail systeem

figuur 5.25, zijaanzicht systeemopstelling figuur 5.26, detail constructie gestapelde bassins figuur 5.27, vooraanzicht systeemopstelling

59

ToekomstperspectiefOndanks een mondiaal perspectief (een groeiende wereldbevolking vraagt om vis terwijl de opbrengsten uit visserij stagneren), groeit de viskweek in de EU nauwelijks en is er in Nederland sprake van een sterke achteruitgang. Sinds 2008 zijn zowel het aantal bedrijven als de totale productie meer dan gehalveerd. Onderzoekers van het Landbouw Economisch Instituut (LEI) wijten dit vooral aan de zwakke concurrentiekracht van de Nederlandse sector. In een mondiale vismarkt kunnen Nederlandse viskwekers die op een milieuvriendelijke wijze duurzaam vis kweken, vanwege de hogere productiekosten die hiermee samenhangen niet goed concurreren met vis die elders op een andere en veelal goedkopere wijze gekweekt wordt. Toekomstperspectief biedt de duurzame viskweek onder een nieuw keurmerk of label, ook de combinatie met andere teelten of aquaculturen kan de Nederlandse viskweek doen opleven. Er zal meer kennis moeten worden opgedaan om de teelt efficienter te maken. Grovisco kan haar capaciteit opvoeren naar het maximale van 200 ton.Figuur 5,28 laat middels een impressie zien hoe het landschap eruit zal zien bij intensivering van de hallen.

EigenschappenMaat: LSchaal: grootschaligVorm: opgaand, rechtlijnig, vierkant en zadeldakTextuur: vkunststof en metaalStructuur: grootschalig en ordelijkKleur: grijs

figuur 5.28, toekomstbeeld


60

DimensioneringOnderstaande figuur geeft informatie over het kweeksysteem van de zilte teelten. De figuren 5,30 tot 5,32 geven een impressie van de akkers.

Zaaibed op plastic ondergrond, 6 meter breed en 80 meter lang

Tussenpad, 1 meter breed

Toegangspad, begaanbaar met tractor, 6 meter breed en 140 meter lang.


figuur 5.30, zijaanzicht systeemopstelling figuur 5.31, vooraanzicht pad figuur 5.32, detail plastic onderlaag

61

ToekomstperspectiefVolgens drs. de Vos ziet de toekomst voor de zilte teelten in Nederland er over 20 jaar rooskleurig uit; ‘als er vandaag de dag de juiste acties worden ondernomen dan kan Nederland over 20 jaar een koploper zijn in zilte teelten en aquacultuur, de verzilting is dan in ieder geval veel groter dan vandaag en als we nu stappen nemen voor adaptatie dan wordt verzilting een mogelijkheid in plaats van een probleem’. Hij ziet ook toekomst in gemengde bedrijven met aaneengeschakelde modules van dier en plant. Hieruit blijkt dat de zilte teelten zeker perspectief bieden voor verziltende gebieden.Figuur 5,28 laat middels een impressie zien hoe het landschap eruit zal zien bij opschaling.

EigenschappenMaat: XLSchaal: grootschaligVorm: laag, rechtlijnig en vierkantTextuur: lage vegetatie en plasticStructuur: grootschalig en chaotischKleur: groen



62Kweekwater

Zout grondwater

Noordzee

Export


Viskweek

Schelpdieren vangst Verwerking

5.4 Seafarm

BedrijfsinformatieAdres Jacobahaven 4, KamperlandAantal Ha 1Ha perceel van 102x77m

Oppervlakte hallen 1419 m2

Producten Kweek van Tarbot. Vangst van Messchelpen en Schelpdieren. Combinaties Het water en verwerkings systeem is gekoppeld

Wonen Geen woonfuncties op het terreinHandel Verkoop tarbot, messchelpen en Schelpdieren op bestelling

Waterbron Grondwater

Het systeemTarbot wordt in een recirculatiesysteem gekweekt. Dit betekend dat het kweekwater hergebruikt wordt, figuur 5.35. Het water wordt opgepompt uit de grond waarna het continu rondgepompt en gezuiverd wordt. In het kweeksysteem komen jonge visjes vanuit een vermeerderingsbedrijf die vervolgens worden grootgebracht met vismeel. Seafarm probeert het volledige traject in handen te krijgen door te innoveren in bijvoorbeeld de voortplanting van de tarbot. Door het recirculatiesysteem probeert Seafarm milieuvriendelijk te werk te gaan.

figuur 5.34, vooraanzicht

figuur 5.35, systeem

63

LandschapsstructuurVanuit de landschappelijke structuren gezien, afgebeeld in figuur 5.36, ligt Seafarm buiten de dijk. Vanuit het binnendijks gebied ligt de dijk voor de hallen waardoor deze minder opvallen. De opbouw van de polder is grootschalig van opzet met een rechtlijnige structuur. Buiten de dijk vallen de dam en de pier waar het bedrijf op ligt het meest op. Het bedrijventerrein van Seafarm is niet voorzien van een groenstructuur. Alleen liggen er wat plukken groen tegen de dijk en de weg aan.

In de ruimte- massakaart in figuur 5.37 bepalen voornamelijk de dijk en de campings de massa. De akkerbouwgrond en de Oosterschelde vormen de ruimtes in het gebied. De hallen van Seafarm komen overeen met de grootheid van de Oosterschelde met de Oosterscheldkering en de windmolens. Hij doet niet mee in de polderstructuur omdat de hal buitendijks ligt.

Akkerbouwgrond

Massa

Dijken

Windmolens

Camping

Bedrijf Seafarm

Grasland

Ruimte

Bosschages

Water

Wegen


Wegen

Bebouwing


figuur 5.37, massa- ruimtekaart

0 50 100 200 300m.

0 50 100 200 300m.


64

Landschappelijke impactDe foto met figuurnummer 5.38 is genomen vanuit het akkerbouwgebied. De kleur van de windmolen komt overeen met de hallen van Seafarm waardoor deze een eenheid lijkt te vormen. Daarnaast zorgt de dijk voor een rand die het beeld verzacht. Maar de hallen zijn nog wel duidelijk zichtbaar net als de beplanting. In de doorsneden in figuur 5.42 is te zien dat de hallen hoger zijn dan de dijk.

In de schets in figuur 5.39 is te zien dat de verticale lijnen worden gevormd door de windmolen en de mast. De hallen van Seafarm rechts gaan mee in de omliggende beplanting. Hoogte en breedte komen overeen waardoor de impact minimaal is. Aan de linkerkant, bij het andere bedrijf, gebeurd dit eveneens. Zoals eerder is gezegd zorgt de dijk voor een verzachtende werking van de achterliggende elementen waardoor de impact minimaal is.

figuur 5.38, zicht vanaf openbare weg figuur 5.39 schets

65Het zicht vanaf de dijk op de loods van Seafarm geeft een totaal ander beeld dan vanaf de akkergronden, figuur 5.40. Dit komt door de grootsheid van de Oosterschelde en het gebrek aan zicht op de polder. De entree van het gebouw is aangezet met een lagere luifel die voor een menselijke maat zorgt.

In de schets in figuur 5.41 is te zien dat de hallen van Seafarm en de windmolen elkaar versterken door de lengte breedte verhouding. Waardoor het samen een eenheid vormt.

figuur 5.40, dijkaanzicht figuur 5.41, schets

figuur 5.42, landschapsdoorsnede


66

Samenstelling van het bedrijfDe pier met het water eromheen markeert het bedrijf, figuur 5.43. Tevens zorgt het talud ervoor dat Seafarm duidelijk op een voetstuk staat. Er is slechts één weg naar het bedrijf toe. In de doorsneden is te zien dat in het hoge gedeelte van de hal, 8 meter hoog, gestapelde bakken staan. Daarin word tarbot gekweekt die later wordt verwerkt in de lagere hal van 6 meter hoog. Tevens worden de schelpdieren in

de lage hallen verwerkt. De schelpdieren worden bij binnenkomst in bakken gezet waar water doorheen spoelt waarna ze verwerkt kunnen worden. In de hal bij de vrachtwagen worden de producten verpakt.

Grasland

Weg

Weg

Bedrijf

Oosterschelde

Windmolen

Strand

Bosschage

Pier

Talud pier

figuur 5.43, bedrijfsterrein

0 10 20 50 90m.

67Het bedrijf is rechtlijnig zoals te zien is in figuur 5.44. De silo’s en overslag zijn aan de achterzijde van het gebouw geplaatst waardoor de voorzijde er opgeruimd uitziet. Er is extra ruimte in de hal voor eventuele uitbereiding van het bedrijf. Als het volledige traject van voortplanting naar kweek tot volwassen vis goed werkt kan daarop ingezet worden. Dan zal er ruimte nodig zijn voor bijvoorbeeld een broedhuis.

Oppervlaktes

Tarbot kweek 43x33 = 1419

Mesheften verwerking 20x16 = 666

Verpakking 20x16 = 320

Wagenpark = 2249

Totale oppervlakte = 4654m2

figuur 5.44, 3D-model



68

DimensioneringOnderstaande figuur geeft informatie over het bakkensysteem waar de vis in wordt gekweekt. De figuren 5,47 tot 5,49 zijn fotos welke gemaakt zijn in de hal.

Bassin, 35x3x0,3. Bassins zijn gemaakt van hardplastic. In de bassins is sprake van een constante doorstroming met water (recirculatiesysteem)

Het pad tussen de bassins is 70cm breed en hierdoor net toegankelijk voor het personeel, zie figuur 5.48.

Er zijn in totaal zeven in bassins boven elkaar gestapeld, met een tussenruimte van 30cm.


figuur 5.47, bovenaanzicht figuur 5.48, middenpad figuur 5.49, sorteermachine

69

Toekomstperspectief Binnen de hal is ruimte voor toekomstige uitbereiding, de hal zelf zal in de toekomst niet in volume toenemen, bij intensivering zal alleen het aantal bedrijven toenemen. Seafarm zal zich in de toekomst voornamelijk richten op innovaties zoals opslagsystemen voor schelpdieren en het opbouwen van een efficiëntere bedrijfsvoering doormiddel van automatisering. Toekomstperspectief zal voornamelijk liggen bij milieuvriendelijke en diervriendelijke processen. Duurzame viskweek wordt in de toekomt belangrijker mede door de zee die leeggevist wordt. Er zal dus meer kennis moeten worden opgedaan om de kweek efficiënter te maken. Een sfeerbeeld van de intensivering van de hallen is te zien in figuur 5.50.

EigenschappenMaat: LSchaal: grootschaligVorm: opgaand, rechtlijnig, vierkant en zadeldakTextuur: kunststof en metaalStructuur: grootschalig en ordelijkKleur: grijs en wit

f iguur 5.50, toekomstbeeld


70

Kweekwater


Zagerkweek

Grondwater

5.5 Topsy Baits

BedrijfsinformatieAdres Oosthavendijk 1-A, WilhelminadorpAantal Ha 17 ha perceel van 700x230m

Oppervlakte bakken 110,500 m2

Producten ZagersCombinaties Geen

Wonen Geen woonfuncties op het terreinHandel Verkoop als visaas, visvoer en kippenvoer

Waterbron Grondwater

Het systeemTopsy Baits kweekt zagers voor hengelaars. Dit wordt gedaan in een recirculatiesysteem waarbij water hergebruikt wordt. Het kweeksysteem, afgebeeld in figuur 5.52, begint in bassins met ouderdieren van twee jaar oud, bij volle maan in april worden de jonge larven geboren. Na twee weken worden de larven gevangen en uitgezet in bassins waar ze opgroeien tot ze 1 gram zijn. Topsy Baits heeft 91 bassins waar de zagers ofwel worstelworm gekweekt wordt. Een bassin is meer dan 100 meter lang en 10 meter breed. Zagers worden geoogst wanneer ze 1 gram zijn.

figuur 5.51, zijaanzicht


71

LandschapsstructuurTopsy Baits ligt vanuit de landschappelijke structuren gezien binnen de dijk, dit is te zien in figuur 5.53. De rechtlijnige structuur van het bedrijf gaat mee in de rechtlijnige verkavelingpatronen van de akkerbouwgronden. De smalle langwerpige lijnen zijn niet terug te vinden in de omgeving van het bedrijf. Dit zorgt ervoor dat het bedrijfsterrein een eigen identeit krijgt. Wat opvalt is de dat het bedrijf in de hoek van de dijk ligt en dat er geen bebouwing omheen staat. Alleen de Goese Sas, ook havenkanaal genoemd ligt dicht bij het bedrijf.

In de massa- ruimtekaart van figuur 5.54 is te zien dat Topsy Baits niet domineert in het landschap maar wel massa heeft. Het is voornamelijk de bebouwing welke massa heeft, deze bevindt zich aan de voorzijde van het bedrijf. De dijk bepaalt voornamelijk het beeld in het landschap waarna de bosschages en bebouwing volgen.

Akkerbouwgrond

Massa

Dijken

Bebouwing

Bedrijf Topsy Baits

Grasland

Ruimte

Bosschages

Water

Wegen


Wegen

Strand



0 50 100 200 300m.

0 50 100 200 300m.


72

Landschappelijke impactIn figuur 5.55 is een aanzicht te zien van het bedrijf. De foto is vanaf de dijk genomen waardoor de bassins duidelijk te zien zijn,Deze staan in contrast met de omliggende weilanden. De blauwe lucht weerspiegelt in het water. De netten die over alle bassins heel zijn gespannen vallen nauwelijks op door de transparantie. Hierdoor heeft het weinig impact op het landschap. Het gebouw met daaromheen bedrijfsmaterialen

zorgen voor een rommelig beeld. Het bedrijft zelf valt niet erg op maar is aangepast aan de omgeving. De rechtlijnige structuur is duidelijk aanwezig waardoor het bedrijf een eigen sfeer creëert, dit is te zien in de schets in figuur 5.56.

figuur 5.56, schetsfiguur 5.55, dijkaanzicht

73In figuur 5.57 en 5.58 is een aanzicht te zien vanaf de dijk. Het groene dak van het bedrijf valt goed samen met de dijk. De dijk loopt samen met de bassins de verte in. De grondwal op de voorgrond zorgt voor de afscherming van de bedrijfsmaterialen. Het beeld van het bedrijf wordt op maaihoogte voornamelijk bepaald door de palen en neten. Er zijn geen hoge bosschages die het zicht belemmeren.

figuur 5.57, vanaf openbare wegfiguur 5.58, schets



74

Samenstelling van het bedrijfHet bedrijf dat voornamelijk uit bassins bestaat heeft daarnaast een groot gebouw staan, dit is te zien in figuur 5.60. In de doorsneden, figuur 5.62 is te zien dat er voornamelijk bakken in staan waarin jonge zagers gekweekt worden. Ook worden de zagers klaar gemaakt voor export. Buiten het hoofdgebouw staan er wat losse gebouwtjes waar de functie onbekend van is. Deze zijn goed zichtbaar en bepalen het

beeld. Alle functies zijn dicht op elkaar gebouwd waardoor het een compact bedrijf is. Alleen bij de in- en uitgang is er ruimte voor het wagenpark.

Grasland

Weg

Bebouwing

Water

Bosschages

Bassins

Akkerland

Fietspad

Dijk

Wagenpark


0 10 20 50 90m.

75De opstelling van de bassins is afgebeeld in figuur 5.61 en is als volgt opgebouwd. Er zijn twee rijen waarvan de ene rij 43 bassins heeft en de andere rij 48 bassins. De ruimte voor de 43 bassins is gevuld met functies zoals de larvenkweek. In verhouding zijn er dus veel bassins ten opzicht van overige functies zoals hallen.

Oppervlaktes

Bassins Zagerkweek (111x 10mx91 = 100.100m2

Overig (loodsgebouw, parking ect.) = 23.073m2

Larvenkweek = 1.569m2 + = 124.742m2

Totale oppervlakte =170.000m2




76

Dimensionering

De lengte van het bassin is 111 meter bij een breedte van 10m, in totaal dus 1100 m2 per bassin.

Het bassin is 50cm hoog met hierin een laag van 15cm zand en een waterkolom van 30cm

De borstelpomp is ongeveer 50cm in doorsnede. Deze pomp zorgt ervoor dat het water in de bassins in beweging blijft, zie figuur 5.64.

In de figuren 5.65 en 5.66 zijn andere onderdelen van de opstelling afgebeeld.


figuur 5.64, borstelpomp figuur 5.65, oogstmachine figuur 5.66, detail oogstmachie

77

ToekomstperspectiefOp het moment is Topsy baits de nummer één in Europa met het leveren van zagers. Dit zal zich in de toekomst kunnen uitbereiden doordat de vangst in de natuur steeds beperkter wordt door maatregelen vanuit de overheid. Zoals in figuur 5.67 is te zien, is zullen bij opschaling de bassins groter worden en zich over een groter oppervlak uitspreiden, een open en grootschalig landschap van grote watervlakken doorsneden door groene lijnen. De technische hulpmiddelen zullen aan het zicht zijn onttrokken. Netten zullen niet meer nodig zijn, hier zal een andere oplossing voor zijn.

EigenschappenMaat: XLSchaal: grootschaligVorm: opgaand, rechtlijnig, rechthoekigTextuur: hout en netStructuur: Kleinschalig, chaotisch en ritmischKleur: zwart



78

5.6 Zeeuwse Tong

BedrijfsinformatieAdres Oostzeedijk 13, ColijnsplaatAantal Ha 8.5 Ha perceel van 250x200 m

Zilte aquacultuur 2.5 Ha, 12x 100x10mOppervlakte hallen 300 m2

Producten Tong, schelpdieren Combinaties Het gehele systeem is gekoppeld

Wonen Geen woonfuncties op het terreinHandel Verkoop van tong aan lokale restaurants

Beweegreden Het onderzoek is gestart om uit te zoeken of het mogelijk is tong te kweken in een vijversysteemWaterbron Zeewater uit de Oosterschelde

Het systeemStichting Zeeuwse Tong doet onderzoek naar de binnendijkse kweek van tong in bassins. Naar verwachting kan dit in een vrijwel gesloten systeem. In het huidige systeem worden er in het beginstadium zagers gekweekt. Deze worden met karpervoer gevoed. Wanneer deze zagers een voldoende maat hebben wordt er tong bij de zagers gezet, welke zich voeden met zagers. Het afvalwater welke rijk is aan nutriënten door de uitwerpselen van de zagers en tong, wordt gebruikt voor de kweek van algen. Deze algen worden vervolgens aan schelpdieren gevoerd. In het systeem wordt gebruik gemaakt van water uit de Oosterschelde. Het systeem is in figuur 5.69 schematisch weergegeven.

Algen

Tong

Kweekwater

Schelpdieren

zagers

figuur 5.68, Zeeuwse Tong


79

LandschapsstructuurIn de landschapsstructuurkaart in figuur 5.70 zijn bestaande structuren van het omliggende gebied te zien. De proefopstelling van de Zeeuwse Tong is gelegen in een polder tegen twee dijken. Het gaat om een grootschalige polder, met enkele lijnen er doorheen. Langs de dijk staan vier hoge windmolens, welke het landschap domineren. Ook de Zeelandbrug is duidelijk aanwezig, welke een belangrijke verbinding vormt tussen Noord Beverland en Schouwe Duivenland. Het gebied wordt gebruikt als grasland en akkerbouwgrond, waardoor de openheid van de polder het hele jaar aanwezig is. De opstelling van de Zeeuwse Tong houdt geen verband met de aanwezige structuren van de polder. Aan de randen van de bestaande dorpen zijn enkele hoge groenstructuren te vinden in de vorm van bosschages en boomgaarden. In de ruimte- massakaart in figuur 5.71 is te zien dat de dijken en bosschages het beeld bepalen. Ook de windmolens en de Zeelandbrug zijn massa’s in het landschap. De opstelling van de Zeeuwse Tong is minimaal in het landschap aanwezig, door zijn beperkte hoogte.

Akkerbouwgrond

Massa

Dijken

Windmolens

Verkavelingspatronen

Opstelling Zeeuwse Tong

Grasland

Ruimte

Bosschages

Water

Wegen


Bebouwing



0 50 100 200 300m.

0 50 100 200 300m.


80

Landschappelijke impactDe foto in figuur 5.72 is een aanzicht vanaf de weg die langs de dijk ligt naar de opstelling van de Zeeuwse Tong toe, in zuidelijke richting. In de schets in figuur 5.73 is te zien dat de openheid van de zeekleipolder duidelijk aanwezig is, en op de windmolen na zijn er geen grote elementen aanwezig. De proefopstelling van de Zeeuwse Tong is nauwelijks zichtbaar, dit komt met name door de grote ruimte

tussen de weg en de opstelling. De taluds van het verhoogde maaiveld zijn zichtbaar, maar vallen bijna weg tegen de donkere bosschage in de achtergrond. Het geen wat opvalt is de middelgrote loods welke op het terrein ligt. Deze donkere loods steekt af tegen de lichte lucht. Doordat achter de loods een dijk ligt, is de loods minder opvallend. De hoge windmolen staat dicht bij de weg en daardoor is de loods minder aanwezig. De hekken welke het terrein omheinen zijn transparant, en daardoor nauwelijks zichtbaar.

figuur 5.72, aanzicht vanaf de weg figuur 5.73, schets

81De foto in figuur 5.74 laat het zicht zien vanaf de weg aan de rechterzijde van de proefopstelling. De foto is genomen in westelijke richting. Wat opvalt is dat de groene loods grotendeels wegvalt tegen de groene dijk in de achtergrond. De taluds van de opstelling zijn zichtbaar als een zwarte lijn. Verder zijn er weinig onderdelen te

onderscheiden, wat komt door de grote afstand tussen de opstelling en de weg. In figuur 5.75 is te zien dat de hoge windmolen ook in dit beeld domineert, waardoor de Zeeuwse Tong minder opvalt. De landschappelijke impact van de opstelling is in dit beeld laag. In figuur 5.76 is een landschapsdoorsnede afgebeeld.

figuur 5.74, aanzicht van de weg figuur 5.75, schets



82

Samenstelling van het bedrijfZoals in de kaart in figuur 5.77 te zien is, ligt de opstelling van de Zeeuwse Tong parallel aan de Zeelandbrug en schuin op de dijk. Hierdoor worden de huidige rechtlijnige structuren van de polder niet aangetast. De ontsluiting vind plaats via de weg langs de dijk. De maat van de opstelling valt in het niets bij de grootschaligheid van de polder.De opstelling ligt op twee verschillende niveaus. De ringsloot welke om het gehele terrein ligt, is op maaiveld gesitueerd. De 12 rechthoekige

bassins liggen een meter boven maaiveld. Hierdoor kan water uit de bassins zonder pompen naar de ringsloot worden geleid. Tussen de bassins liggen paden. De 12 bakken zijn opgedeeld in 4 groepen van 3 en deze bakken zijn gekoppeld. In bak een worden de zagers en tongen gekweekt. In bak twee wordt de alg ontwikkeld en in bak drie worden schelpdieren gekweekt. Groot materieel en het merendeel van de pompinstallaties staat opgesteld in een loods bij de entree.

Grasland

Weg

Bebouwing

Zeewater

Bassins

Akkerland

Windmolen

Dijk - verstevigde dijk

Ringsloot


0 10 20 50 90m.

83

RuimtegebruikAan de inrichting van de proefopstelling van de Zeeuwse Tong is te zien dat het nog om een proefopstelling gaat, figuur 5.78. De bassins nemen nu maar 14 procent van het gehele terrein in beslag. Dit komt met name door de brede tussenpaden. Ook de omranding van de opstelling kan efficiënter.

Oppervlaktes

Schelpdierkweek 4x 100x10 = 4000

Algenkweek 4x 100x10 = 4000

Zager- en tongkweek 4x 100x10 = 4000

14%= 12000

Totale oppervlakte 100%= 85000


figuur 5.78, bedrijfsdoorsnede


84

DimensioneringMiddenpad, 5 meter breed, met tractor toegankelijk. Aan beide zijden staat een filterinstallatie van 2x1x0.8m, figuur 5.82.

Pad tussen twee bassins, 5 meter breed, met tractor toegankelijk.

Bassin, 100x10x1m. Bassins zijn waterdicht door een folie. Wanden staan onder een hoek van 120°.

Bassins zijn afgedekt door een net, welke doormiddel van bolle buizen boven het water worden gehouden. Daarnaast is er een watercirculatiesysteem aanwezig, figuur 5.81 en 5.80.

De opstelling ligt een meter boven het maaiveld, en wordt omrand door een ringsloot. Deze dient als waterbuffer. Het talud heeft een hoek van 90°.


figuur 5.80, zichtbare filterinstallatie figuur 5.81, zichtbare meetapparatuur figuur 5.82, zichtbare filterinstallatie

85

ToekomstperspectiefDe proeven in de bassins blijken positieve resultaten tot gevolg te hebben. Hierdoor zullen er in de toekomst vaker zagers, schelpdieren, tong en andere soorten vis in de openlucht gekweekt gaan worden. Wel zal de opstelling veranderen. In de huidige situatie wordt maar 14% van het oppervlak gebruikt om te kweken. De maat van de bakken zal worden vergroot en er zullen meer bakken op een perceel worden geplaatst, waardoor de ruimte efficiënter wordt gebruikt. Door deze verandering zal een grootschalig vijverlandschap ontstaan, waarvan een impressie in figuur 5.83 te zien is.

Een andere mogelijke ontwikkeling is dat de bakken verdwijnen en dat men in inlagen gaat kweken. Door meerdere inlagen te koppelen, of te werken met schotten in de inlage, zal er een coderende gecombineerde teelt kunnen plaatsvinden.

EigenschappenMaat: XLSchaal: grootschaligVorm: laag, rechtlijnig en rechthoekigTextuur: waterStructuur: kleinschalig-grootschalig, ordelijk en ritmischKleur: Spiegeling en bruin



86

5.7 Maatschap Janse

BedrijfsinformatieAdres Muidenweg 10, WolphaartsdijkAantal Ha 60 Ha in totaal

Zilte teelt 1 HaZoute aquacultuur 0,2 Ha (zagerkweek, nu zilte teelt)Oppervlakte camping 4.7 HaBotenstalling 15x20m.

Producten ZeekraalCombinaties Combinatie met landschapscamping en akkerbouwbedrijf waar graan wordt verbouwd

Landschapscamping 75 plaatsenWonen Woonfuncties op het terreinHandel/winkel Verkoop van zeekraal aan huis en aan restaurants, groothandel

Beweegreden Tijd voor nieuwe teelt, graanoogst op het verzilte perceel verminderde van 10.000kg. naar 6000kg. per Ha.Waterbron Grondwater en slootwater voor het kiemen

Het systeemBinnen het bedrijf wordt momenteel op drie verschillende manieren zeekraal gekweekt, figuur 5.85. Een deel van de plantbedden is afgedekt met een blauw folie, hierin zitten de zeekraalzaadjes verwerkt, figuur 5.84. Door het gebruik van folie wordt de onkruidgroei onderdrukt. De traditionele zaaibedden staan bloot aan de elementen en hier is sprake van een hoge onkruiddruk. Het zagerbassin is momenteel niet in gebruik als bassin, bij wijze van proef is hier zeekraal in ingezaaid. De plantbedden worden op verschillende

manieren bevloeid, door ingegraven druppelslangen of door sproeiers, ook is er een combinatie van beide, de zagerbak wordt bevloeid door zout water in de bak te zetten. Na het inzaaien wordt het land éénmalig besproeid of bevloeid met zoet slootwater. Oogsten gebeurt met een machine, dit kan zo’n drie keer per seizoen. In december wordt het zaad geoogst.

Zout grondwater

Zeekraal

figuur 5.84, Maatschap Janse

figuur 5.85, Systeem Maatschap Janse

87

LandschapsstructuurWat opvalt in de landschapstructuurkaart is het gebrek aan begroeiing binnen de polder. Zoals in figuur 5.86 te zien is concentreert het groen en de natuur zich rond het Veerse Meer. Het grondgebruik is overwegend akkerbouw, met in het zuidwesten verscholen achter de dijk een boomgaard. Het landschap is open en weids, zoals ook te zien is op de ruimte massa kaart in figuur 5.87.

Dit deel van het Veerse Meer is erg in trek bij de recreant, er wordt hier gesurfd, gezwommen en gevaren. Langs de gehele weg ligt aan beide zijden een brede grasstrook. Aan de rand van het Veerse Meer bevindt zich een strand waar gebruik van wordt gemaakt door de recreanten.

Binnen de polder is er weinig bebouwing, de aanwezige bebouwing is ingepakt in het groen van de erfbeplanting. De dijken vormen een groot netwerk in het landschap, de wegen lopen dan ook overwegend op of langs de dijken.

Akkerbouwgrond

Massa

Wegen

Bebouwing

Terrein Maatschap Janse

Grasland

Ruimte

Bosschages

Strand

Boomgaard

Natuurgebied

Veerse Meer


Dijk

figuur 5,86 landschapsstructuurkaart


0 50 100 200 300m.

0 50 100 200 300m.


88

Landschappelijke impactIn figuur 5.88 is een foto te zien welke is genomen vanaf de openbare weg, het blauwe folie van de plantbedden springt hier direct in het oog. De kavel volgt de kromming van de weg en hiermee die van het naastgelegen Veerse Meer. Zoals goed te zien is op de doornede in figuur 5.92 ligt de polder lager dan het meer, hierdoor treedt er verzilting op. De brede kade biedt plaats aan een tweebaans weg en

een fietspad aan de zijde van het Veerse Meer. De poldersloot heeft een strak talud en het water ligt beneden het waterpeil van het meer, met doorspoeling wordt getracht verzilting te voorkomen. In figuur 5.89 wordt duidelijk dat de teelt van zeekraal geen effect heeft op de ruimte, de lage plantbedden met hier en daar een sproeier en zelfs de achtergelegen zagerbak doen nauwelijks mee in de geleding van de polder. De erfbeplanting bepaald het beeld, tezamen met de

figuur 5.88, zicht vanaf openbare weg op afstand figuur 5.89, schets

89hierbovenuit stekende schuurdaken. Wat opvalt aan de bomen in de windsingel is dat zij alle in grootte verschillen, de bomen zijn tegelijk aangeplant maar groeien minder goed aan de zijde van het Veerse Meer. De verzilting is hier dus duidelijk zichtbaar. Op de bovenstaande figuren 5.90 en 5.91 valt ook de kromming van de kavel op. Daarbij werkt de kade vanuit de polder gezien als een kader, het Veerse Meer wordt aan het zicht onttrokken. Je blik wordt langs de kade geleid

richting de horizon, waarbij aan de linkerkant de dijk hetzelfde doet. Aan de horizon ligt een andere boerderij verscholen in het groen, met daarachter de bomen langs het Veerse Meer. De strakke plantbedden liggen op ruime afstand van de kade en vormen een eigen lijnenspel welke haaks op de kade ligt.

figuur 5.90, zicht vanaf rand perceel figuur 5.91, schets

figuur 5.92, landschapsdoorsnede haaks op de kade


90

Samenstelling van het bedrijfIn figuur 5.95 is een doorsnede te zien genomen vanaf de windsingel haaks op de plantbedden. Hierin wordt duidelijk dat vooral de windsingel de ruimte bepaald. Hier vlak langs ligt een verhard pad van geperforeerde betonplaten op wielbasis afstand voor de tractor. In de doorsnede zijn ook de verschillende teeltsystemen zichtbaar, van links naar rechts, de druppelslangen, de druppelslang gecombineerd met

sproeiers en alleen de sproeiers. In figuur 5.93 en 5.94 is er ingezoomd op het bedrijfsgedeelte waar de zeekraalteelt plaatsvind. De woning, de hallen en het erf zijn haaks op de weg geplaatst, zoals gebruikelijk is bij een boerenerf. Een deel van de meest noordelijke loods wordt gebruikt om de zeekraal te verwerken en als winkeltje. De plantbedden volgen de structuur van het erf en liggen evenwijdig aan deze, de zagerbak vormt een harde rand aan de zuidzijde van het perceel. Ondanks de

Grasland

Zeekraalteelt

Strand

Windsingel

Akkerland

Sloot

Erf

Kade

Fietspad en rijweg

Schuur

Zagerbak

Woonhuis

Zeewater

figuur 5.93, bedrijfterrein

0 10 20 50 90m.

91

Oppervlaktes

Erf 120x95 = 11400m2

Zagerbak 200x10m. = 2000m2

Zeekraalteelt = 10000m2 + 2%= 12000m2

Totale oppervlakte 100%= 600.000m2

tabs toelopende kavel blijven de plantbedden in eenzelfde ritme doorlopen. De akker waar graan op wordt verbouwd ligt pal naast de zeekraalakker, dit lijdt tot kleine oogstverliezen. Dit jaar zijn er drainageslangen aangebracht om het zoute water van de zeekraalteelt af te voeren. De benodigde opslag en verwerkingsruimte is ondergebracht in de al aanwezige schuren, hierdoor is deze niet nodig op de akker. De pompinstallatie staat niet in een gebouwtje en valt hierdoor nauwelijks op in de akker.

De dicht op de weg gelegen schuur heeft een hoogte van 7,5m. de twee aan elkaar gekoppelde schuren hebben een hoogte van 8 en 9m. eveneens oplopend vanaf de weg. De windsingel is ongeveer 4 meter breed en 4 meter hoog, met enkele uitschietende bomen tot een meter of 15 hoog. De woning heeft een nokhoogte van 9 meter.


figuur 5.94, 3-d model Maatschap Janse


92

DimensioneringMiddenpad, 4 meter breed, met tractor toegankelijk.

Sproeier, voor besproeien van de zeekraal, deze hebben een hoogte van 60cm. en staan op een onderlinge afstand van 10 meter.

Plantbed, 1,5 meter breed en een lengte varierend van 57 tot 10 meter.

Pad tussen twee plantbedden, 60cm breed

Zijpad, 5 meter breed, met tractor toegankelijk tevens voor onderhoud slootkanten.

In de figuren 5.97 tot 5.99 staan foto’s van de zeekraalakker.


figuur 5.97, systeem met folie en druppelslang figuur 5.98, systeem volle grond met sproeier figuur 5.99, beide systemen

93

ToekomstperspectiefHet bedrijf maatschap Janse ziet haar eigen toekomst vooral in kleinschaligheid, ‘een duurzaam streekproduct leveren, hier zit het meeste rendement op. Uiteraard zullen er naar verloop van tijd grote jongens op de markt komen die het goedkoper kunnen telen, of dat de prijs ten goede komt en het algehele rendement dat is de hamvraag. Wellicht zijn gecombineerde varianten een uitkomst, met bijvoorbeeld viskweek of schelpdierenkweek.’ aldus Maarten Janse. Zijn droombeeld voor de Nederlandse zeekraalteelt is dat er een volwaardige teelt is ontstaan die goed kan concurreren met het buitenlandse product. En dat de consument ook voor het Nederlandse product kiest. Verder een teelt die “zeker” is. Dus op dag 1 zaaien en dag 90 oogsten en daarbij ook weten hoeveel kilo mogelijk is. In figuur 5.100 en 5.101 staan impressies van hoe het landschap eruit zal zien bij opschaling.

Eigenschappen zonder folieMaat: XLSchaal: grootschaligVorm: laag, rechtlijnig, rechthoekigTextuur: zand en lage vegetatieStructuur: kleinschalig, ordelijk en ritmischKleur: Groen en lichtbruin

Eigenschappen met folieMaat: XLSchaal: grootschaligVorm: laag, rechtlijnig, rechthoekigTextuur: plastic, lage vegetatie en zandStructuur: kleinschalig, ordelijk en ritmsichKleur: blauw, groen en lichtbruin

figuur 5.100, toekomstbeeld zonder folie

figuur 5.101, toekomstbeeld met folie


94

5.8 Poleij

BedrijfsinformatieAdres Sandeeweg 6, KruiningenAantal Ha 8.5 Ha perceel van 250x200 m

Zilte teelt 2 Ha, 12x 100x10mOppervlakte hallen 500 m2

Producten ZeekraalCombinaties De productie van zeekraal staat op zichzelf

Wonen Geen woonfuncties op het terreinHandel Verkoop vanZeekraal aan lokale restaurants en verkoop aan huis

Beweegreden Dhr. Poleij plukte eerst van de schorren, door de het te gaan verbouwen beoogde hij een hoger rendementWaterbron Zeewater uit de Westerschelde

Het systeemIn figuur 5.103 is het teeltsysteem van Dhr. Poleij te zien. Hij kweekt naast zeekraal ook uien. Deze twee teelten hebben geen relatie tot elkaar. De Zeekraal wordt verbouwd naast de reguliere gewassen en deze ondervinden geen hinder het bevloeien met zilt water. In het systeem wordt gebruik gemaakt van grondwater, zoute kwel vanuit de Westerschelde.

Zeekraal

Kweekwater

figuur 5.102, akkers van dhr. Poleij


95

LandschapsstructuurIn de landschapsstructuurkaart in figuur 5.104 zijn de bestaande structuren van het omliggende gebied te zien. De akker ligt naast een dijk en wordt begrensd door een bosschage. Aan de twee andere zijden liggen reguliere akkers. Ten oosten van de zilte akker ligt een pontterminal. Dit is een grote plaat asfalt met een aangrenzende haven. Op de akker die de zilte akker en de weg scheidt, wordt maïs verbouwd, waardoor er in de zomer geen zicht is op de zilte akker. Aan de noordzijde is een gedeelte van Krimpingen te zien, waar dhr. Poleij zelf woont. De wegenstructuur sluit aan op de ontsluiting van de akker door middel van een zandweg.

In de ruimte- massakaart in figuur 5.105, is te zien dat de dijken belangrijke ruimtelijke elementen zijn. Daarnaast wordt het landschap gedomineerd door de verschillende bosschages en de grootschalige bebouwing. Alleen de bebouwing is op de zilte akker aanwezig als massa, dit komt omdat de akkers verdiept liggen.

Akkerbouwgrond

Massa

Dijken

Pontterminal

Verkavelingspatronen

Opstelling Poleij

Grasland

Ruimte

Bosschages

Water

Wegen


Bebouwing

figuur 5.104 landschapsstructuurkaart


0 50 100 200 300m.

0 50 100 200 300m.


96

Landschappelijke impactIn figuur 5.106 staat een foto afgebeeld van de akkers van dhr. Poleij. In deze foto is te zien dat er contrasterende kleuren zijn gebruikt, waardoor een rommelig beeld ontstaat. De braakliggende akkers steken af tegen de begroeide taluds. Daarnaast is de witte kas duidelijk aanwezig omdat deze contrasteert met de groene dijk op de achtergrond. De groene container valt bijna weg tegen het groen van

de dijk. In figuur 5.107 zijn de verschillende ruimtes en massa’s te zien. De verdiepte akkers vallen op en bepalen voor een groot deel het beeld. De kas en de container zijn de twee elementen die boven het maaiveld uitkomen, maar niet hoger zijn dan de dijk.

figuur 5.106, aanzicht vanaf de rand van het perceel figuur 5.107, schets

97In figuur 5.108 is een foto te zien die genomen is vanaf de dijk. De verdiepte akkers vallen ook hier op door de afstekende kleur. De taluds zijn niet volledig begroeid met gras, waardoor er een rommelig beeld ontstaat tussen de kleurverschillen. Ook in dit beeld steekt de kas af tegen zijn omgeving door de contrasterende kleur. Verder is te zien dat er een rommelig beeld ontstaat door de verschillen in kleur tussen de elementen.

In figuur 5.109 zijn de massa’s en ruimtes aangegeven. Te zien is dat er veel verschillende taluds in het gebied liggen. Door deze hoogteverschillen is het beeld erg onrustig en contrasteert het met het omliggende gebied. De kas is het enige hoge element in de omgeving.

In figuur 5.110 is een landschapsdoorsnede afgebeeld.

figuur 5.108, aanzicht vanaf de dijk figuur 5.109, schets



98

Samenstelling van het bedrijfZoals in de kaart in figuur 5.111 te zien is, liggen de akkers van dhr. Poleij parallel aan de dijk. Aan de andere zijden wordt deze omringt door akker- en grasland. De akkers zijn als een sawasysteem aangelegd, waardoor de akkers qua hoogte verschillen, en water zonder pomp van de ene akker naar de ander kan stromen. Dit is te zien in de doorsnede in figuur 5.113. Akkers met de zelfde dimensionering

zijn gekoppeld, waarvan die aan de noordkant het hoogst liggen. Op het terrein staat een kas, wat een overblijfsel is van een mislukt experiment. Daarnaast staat er een zeecontainer waar materieel wordt opgeslagen. Water wordt uit een waterbekken gehaald, welke door de hoge grondwaterstand gevuld blijft.

Mestfaalt

Kas

Waterbekken

Zandpadenstructuur

Bosschage

Grasland

Waterstructuur

Verdiepte akkers

Akkerland

Dijk


0 10 20 50 90m.

99

RuimtegebruikDe inrichting en vormgeving van de akkers is al vrij efficient, dit is te zien in afbeelding 5.112. Mede door de grote akkers, wordt 62 procent van het totale oppervlak gebruikt voor het verbouwen van de zeekraal.

OppervlaktesOpslag en kas 30x15 Mestdepot 30x15 Waterbekken 30x15 Akker 5x 15x50 = 3750 Akker 7x 30x30 = 6300 62% = 10050

Totale oppervlakte 100% = 16200




100

DimensioneringVerdiepte akker, 30x30m, maarveld op -0.5m. Talud van 135°

Verdiepte akker, 15x50m, maaiveld op -0.5m.Talud van 135°, figuur 5.115.

Kas en container. Kas van plastic, 29x14x3mContainer, staal, groen, 4x10m, figuur 5.116.

Mestfaalt, 13x30m, maaiveld op -0.5m, talud van 135°

Waterbekken, 13x30m, 2 meter diep, talud van 135°

Verbindingspaden, met de auto begaanbaar, 4 meter breed.


figuur 5.115, akker met taluds figuur 5.116, opslag en kas figuur 5.117, waterinstallatie

101

ToekomstperspectiefMomenteel is de vraag naar inlandse zeekraal minimaal. Dit komt mede door de grote onbekendheid van het product onder de Nederlanders, maar er zijn veranderingen zichtbaar. Doordat het product meer media-aandacht krijgt, begint zeekraal bekend te worden onder de Nederlandse bevolking, en begint de vraag langzaam te stijgen. Wanneer het product op een grote schaal geproduceerd kan worden zullen de akkers worden opgeschaald, waardoor deze begaanbaar worden voor machines. Ook zal het water van de ene naar de andere akker worden gepompt, waardoor de maaiveldverschillen tussen de akkers niet meer nodig zijn. Een impressie van de opgeschaalde variant is te zien in figuur 5.118.

EigenschappenMaat: LSchaal: grootschaligVorm: laag, rechtlijnig, rechthoekigTextuur: zand, lage vegetatie en grasStructuur: kleinschalig, ordelijk en ritmischKleur: Groen en lichtbruin



102

Zout grondwater

ConsumptiemosselMossellarf

5.9 Inlagen Scherpenisse

BedrijfsinformatieAdres Zeedijk 1, ScherpenisseAantal Ha 8.2 Ha watervlak

Zilte aquacultuur 181m2 mosselkweek

Producten MosselenCombinaties Natuurontwikkeling en mosselkweek

Wonen Woonfuncties rondom de inlaagHandel Vooralsnog voor eigen consumptie

Beweegreden Het onderzoek is gestart om uit te zoeken of het mogelijk is mosselen te kweken in een inlaagWaterbron Deel kwelwater van 40m. diepte, daarnaast kwelwater vanuit de Westerschelde wat opkomt in de inlaag

Het systeemStichting Zeeschelp doet samen met Toon Bolier onderzoek naar de opkweek van mosselen in de inlagen van Scherpenisse. In 2005 is het onderzoek gestart, met als resultaat consumptiemosselen opgekweekt van larf tot consumptiemaat binnen 13 maanden, figuur 5.120. Echter zitten er nog veel haken en ogen aan het kweken in de inlaag, overmatige algenbloei heeft een deel van de oogst doen mislukken. Hiertoe is er een los compartiment gecreeerd met behulp van damwanden, hier wordt zout kwelwater ingepompt en de algenbloei kan hierdoor gereguleerd worden. De mosselen hangen in een soort grote zeef, bevestigd aan een stalen frame. Ook hangen zij in de oostelijke inlaag, bevestigd aan een steiger, deze wordt niet gereguleerd.

figuur 5.119, aanzicht inlaag vanaf de oude zeedijk

figuur 5.120, systeem inlaag

103

LandschapsstructuurDe inlagen van Scherpenisse bestaat uit twee verschillende vormen van inlagen; enerzijds de bedijkte variant waarin ook de mosselen worden gekweekt en noordelijk de afgegraven landbouwgronden waar natuurontwikkeling plaatsvindt. Zoals in figuur 5.121 te zien is ligt het gebied pal aan de Oosterschelde. Een aantal van de aanwezige boerderijen hebben hun agrarische functie verloren, zij wonen nu middenin het natuurgebied van plan Tureluur. Andere boeren bedrijven nog akkerbouw in het gebied, ondanks het aangrenzende brakwatervlak is dit wel mogelijk. Binnen het natuurgebied overheerst de openheid zoals te zien is in figuur 5.122 de dijken vormen de kaders van het landschap. Het natuurgebied trekt vele recreanten en vogelaars, er zijn verschillende routes aangelegd door het gebied heen en een aantal uitkijkpunten.

Akkerbouwgrond

Massa

Wegen

Bebouwing

Inlaag voor mosselkweek

Grasland

Ruimte

Bosschages

Boomgaard

Natuurgebied

Brak water

Oosterschelde


Dijk

Deltadijk



0 50 100 200 300m.

0 50 100 200 300m.


104

Landschappelijke impactDe foto in figuur 5.123 is genomen vanaf de oude zeedijk in oostelijke richting, hier is te zien dat de twee type inlagen sterk van elkaar verschillen. In de doorsnede in figuur 5.127 is te zien dat de Deltadijk met een hoogte van meer dan 12 meter hoog boven de oude zeedijk uitsteekt. Hierdoor ontstaat er een gelaagdheid in het landschap. Tegelijkertijd vormen de dijken de kaders van de inlaag, hierdoor lijkt

het bijna op een groot bassin, maar dan zonder folie. Op de schets in figuur 5.124 is de rechtlijnigheid van de dijken goed zichtbaar, de scherpe talauds zijn sterk geometrisch van vorm, dit in contrast met het naastgelegen natuurgebied. Op de achtergrond liggen de boerderijen verschuild achter hun erfbeplanting, als groene eilanden liggen zij verspreid door het landschap. De foto in figuur 5.125 laat het grootste watervlak van de inlaag zien, de kade welke de twee watervlakken

figuur 5.123, aanzicht vanaf de rand van het perceel figuur 5.124, schets

105opsplitst ligt als een dunne lijn net boven het watervlak. Er loopt een zandpad onderaan de Deltadijk, met name in gebruik door de boeren in het gebied welke hier schapen weiden, deze moeten worden voorzien van zoet drinkwater. Figuur 5.126 laat een schets zien van de inlaag, hierop is te zien dat de opsplitsende kade ruimtelijk nauwelijks meedoet, de oude zeedijk op de achtergrond vormt het kader.

figuur 5.125, aanzicht vanaf de dijk figuur 5.126, schets



106

Samenstelling van het bedrijfZoals in de landschapsstructuurkaart in figuur 5.128 te zien is, ligt de proefopstelling voor het opkweken van mosselen aan de tussenkade welke de twee watervlakken opsplitst. Aan de oostelijke zijde worden mosselen los in de inlaag gekweekt in een soort zeef, hiervoor is een steiger aangelegd. De verspreid staande palen dienen eenzelfde doel, met behulp van een bootje kunnen deze bereikt worden. Aan de

westzijde bevindt zich de gecompartimenteerde proefopstelling, dit is goed te zien in figuur 5.130 . De boerenerven liggen verscholen in het groen, de beplanting gedijt hier verbazingwekkend goed ondanks de zilte omgeving, dit komt mede doordat deze hoger in het landschap liggen.

Grasland

Natuurgebied

Inlaag voor mosselkweek

Beplanting

Sloot

Oude zeedijk

Deltadijk

Rijweg

Fietspad

Schuur

Proefopstelling

Woonhuis

Zeewater

0 20 40 100 180m.


107

Oppervlaktes

Inlaag 730x100m. = 73000m2

Compartiment 13,5x 6m. = 81m2

Loshangende mosselkweek = 100m2

Inlaag 100x90m. = 9000

0,22% = 181m2

Totale oppervlakte 100% = 82000m2

Zoals in figuur 5.129 te zien is neemt de proefopstelling slecht 0,22% in van de totale oppervalkte van de inlaag. De impact van de opstelling op de inlaag is dan ook minimaal. Er is dus voldoende ruimte voor groei in dit gebied. De kweeklocatie moet bereikbaar zijn voor inspectie, dit kan per boot zijn of zoals in de opstelling middels een steigerconstructie. Momenteel zijn er geen gebouwen gekoppeld aan de opstelling.

figuur 5.129 , 3D-model



108

Dimensionering

Damwand ten behoeve van reguleren teelt, steekt 20cm. boven het water uit.

Stalen liggers, hieraan zijn de mosselzeven bevestigd, deze liggen 30cm. boven het waterpeil op een onderlinge afstand van 1m.

Mosselzeef, hierin liggen de mossellarven om uit te groeien tot consumptiemossel, zie figuur 5.133. deze hebben een diameter van 60cm en hangen op een onderlinge afstand van 20cm.

afgebakend deel van de inlaag, 13,5 bij 6 meter

In figuur 5.132 tot 5.134 zijn foto’s te zien van de proefopstelling.


figuur 5.132, steigerconstructie figuur 5.133, mosselzeef figuur 5.134, proefopstelling

109

ToekomstperspectiefDe proefopstelling is een succes geweest, echter vreest de heer Bolier dat het opschalen van de teelt nog te veel belemmerd wordt door de huidige regelgeving. Het kweken van mossellarf tot consumptiemossel in de inlagen duurt nu 13 maanden, dit zal in de toekomst binnen 10 maanden moeten kunnen lukken aldus Bolier. In de Oosterschelde doet een mossel er twee jaar over om tot consumptiemaat te komen. Het biedt dus zeker perspectief om deze kweek op te schalen, een impressie is te zien in figuur 5.136. Binnen Zeeland en ook daarbuiten zijn tal van soortgelijke inlagen te vinden, als hier mosselkweek kan plaatsvinden heeft dit enorme potentie. Vooral de combinatie tussen natuur, recreatie en schelpdierenkweek biedt grote kansen om tot een rendabele bedrijfvoering te komen.

EigenschappenMaat: XLSchaal: grootschaligVorm: laag, rechtlijnig, willekeurigTextuur: water en grasStructuur: grootschalig, ordelijk en toevalligKleur: spiegelend en groen



110

Zeeklei polder

Grovisco Visteelt

Grovisco Zilte teelt

Seafarm

Topsy Baits

Zeeuwse Tong

Janse Volle grond

Janse Folie

Poleij

Inlaag

Maat

XL L XL L XL XL XL XL L XL

Schaal

Grootschalig Grootschalig Grootschalig Grootschalig Grootschalig Grootschalig Grootschalig Grootschalig Grootschalig Grootschalig

Vorm

Laag, rechtlijnig Opgaand, rechtlijnig,

Vierkant en zadeldak Laag , rechtlijnig en

vierkant Opgaand, rechtlijnig, vierkant en zadeldak

Opgaand, rechtlijnig en rechthoekig

Laag, rechtlijnig en rechthoekig



Laag, rechtlijnig, vierkant

Laag,rechtlijnig, willekeurig

Textuur

Gras en zand Kunststof en metaal Lage vegetatie en

plastic Kunststof en metaal Hout en net Water Zand° Plastic en zand Zand en gras Water en gras

Structuur

Grootschalig, ritmisch en open

Grootschalig en ordelijk

Grootschalig en chaotisch


Kleinschalig, chaotisch en ritmisch

Kleinschalig - grootschalig, ordelijk

en ritmisch

Kleinschalig, ordelijk en ritmisch


Gemiddeld, ordelijk en ritmisch

Grootschalig, ordelijk en toevallig

Kleur

Groen, donker- en lichtbruin Grijs Groen Grijs en wit Zwart Spiegeling en groen Groen en lichtbruin Blauw, lichtbruin en

groen Groen en lichtbruin Spiegelend en groen

In deze laatste paragraaf worden de conclusies uit dit hoofdstuk behandeld.

ConclusietabelIn de tabel hiernaast zijn alle eigenschappen van het toekomstperspectief opgesomd. Ook zijn de eigenschappen van het zeekleilandschap toegevoegd.

5.10 Conclusie

111

Zeeklei polder

Grovisco Visteelt

Grovisco Zilte teelt

Seafarm

Topsy Baits

Zeeuwse Tong

Janse Volle grond

Janse Folie

Poleij

Inlaag

Maat

XL L XL L XL XL XL XL L XL

Schaal

Grootschalig Grootschalig Grootschalig Grootschalig Grootschalig Grootschalig Grootschalig Grootschalig Grootschalig Grootschalig

Vorm

Laag, rechtlijnig Opgaand, rechtlijnig,

Vierkant en zadeldak Laag , rechtlijnig en

vierkant Opgaand, rechtlijnig, vierkant en zadeldak

Opgaand, rechtlijnig en rechthoekig




Laag, rechtlijnig, vierkant

Laag,rechtlijnig, willekeurig

Textuur

Gras en zand Kunststof en metaal Lage vegetatie en

plastic Kunststof en metaal Hout en net Water Zand° Plastic en zand Zand en gras Water en gras

Structuur

Grootschalig, ritmisch en open


Grootschalig en chaotisch


Kleinschalig, chaotisch en ritmisch

Kleinschalig - grootschalig, ordelijk

en ritmisch



Gemiddeld, ordelijk en ritmisch

Grootschalig, ordelijk en toevallig

Kleur

Groen, donker- en lichtbruin Grijs Groen Grijs en wit Zwart Spiegeling en groen Groen en lichtbruin Blauw, lichtbruin en

groen Groen en lichtbruin Spiegelend en groen


112

inpandige visteelt

visteelt, schelpdier-en zagerkweek

zilte teelt

inpandige viskweek

zilte teelt

(inpandige) vis- en zagerkweek

pijpleiding voor zeewater

zoute kwel

ConclusiesUit het referentieonderzoek is te concluderen dat de productie zilte teelten en zoute aquacultuur nog in de kinderschoenen staat, maar wel veel potentie biedt voor de toekomst. De inpandige vis- en zagerkweek zijn de enige groepen die vergevorderd zijn wanneer het gaat over grootschalige en efficiënte productie. Door de geringe beschikbare informatie en het ontbreken van een overkoepelend orgaan dat werkt aan informatieverstrekking onder bedrijven, blijven de onderzochte bedrijven experimenteel van karakter.

De voorbeelden van inpandige viskweek zijn ver gevorderd in de ontwikkeling tot grootschalig, efficiënte bedrijven. Beide bedrijven zijn gevestigd in grote hallen, welke met het ritme van het landschap zijn ingepast. Door het rustige kleurgebruik en de combinatie van gebouwen behoren de hallen tot de gebiedseigen elementen van het zeekleilandschap. In de toekomst zullen de bedrijven hoogstwaarschijnlijk geen schaalvergroting ondergaan, omdat deze al grootschalig zijn opgezet en er inpandig nog ruimte is voor uitbreiding. Wel zal de technologische ontwikkeling bijdragen tot verduurzaming van het kweekproces. Nu staan de hallen langs de dijk, maar in de toekomst zullen deze waarschijnlijk ook verder landinwaarts voorkomen, omdat deze niet grondgebonden zijn. Het zeewater kan doormiddel van een buizensysteem aangevoerd worden.

Het kweken van zagers wordt momenteel ook grootschalig aangepakt. De maat van het bedrijf past in de zeekleipolder, maar de opzet en materiaalkeuzes zorgen voor een groot contrast. Door de continue uitbreidingen van het bedrijf, is er een rommelig en niet continue beeld ontstaan. In de toekomst zullen nieuwe bedrijven direct grootschalig inzetten en hierdoor kan er een meer gestructureerd en geordend bedrijf ontstaan. Topsy Baits is naast de dijk gevestigd, maar in de toekomst zal deze ook verder landinwaarts voor kunnen komen, omdat ook deze vorm niet grondgebonden is.

Het kweken van vis in bakken wordt momenteel alleen experimenteel toegepast. De proefopstelling is erg kleinschalig van aard, waardoor deze wegvalt in het landschap. Bij opschaling zullen de bassins groter worden en de tussenpaden smaller. Dit zal ten goede komen aan de efficiëntie. De proefopstelling van de Zeeuwse Tong ligt dicht bij de dijk, maar in de toekomst zal het mogelijk zijn de bassins op andere locaties te situeren, omdat deze niet grondgebonden zijn. Daarnaast is het goed mogelijk dat de kweek van vis in de inlagen gaat plaatsvinden. Hierbij zal er gebruik gemaakt worden van constructies in de inlaag.

figuur 5.136, doorsnede huidige situatie

113

inpandige visteelt

visteelt, schelpdier-en zagerkweek

zilte teelt

inpandige viskweek

zilte teelt

(inpandige) vis- en zagerkweek

pijpleiding voor zeewater

zoute kwel

Het telen van zilte producten vind momenteel op een kleine schaal plaats en is nog erg experimenteel. Iedere akkerbouwer teelt het zilte product op zijn eigen manier. De akkers verschillen niet van reguliere akkers, op enkele details na. Zo maakt Poleij gebruik van een sawa systeem waarbij de akker is vergraven en hierdoor verschillende maaiveldhoogtes krijgt. Door het kleurgebruik en het voorkomen van akkers in het landschap passen deze goed in het zeekleilandschap. Wanneer de vraag naar inlands gekweekte zilte producten toeneemt, zal de huidige manier van produceren opgeschaald kunnen worden. Hierdoor wordt het aantrekkelijk om oogstmachines te ontwikkelen en diepgaand onderzoek te verrichtten naar de verschillende wijzen van telen.

Het kweken van schelpdieren vind op kleine schaal plaats en vormt het onderdeel van experimenten. De inlaag is onderdeel van het landschap, maar de constructie in het water domineert nu nog. Doordat deze experimenten succesvol blijken te zijn, zal er meer onderzoek worden gedaan. Door dit onderzoek zullen er veranderingen plaatsvinden aan de constructie in de inlaag, waardoor deze het beeld minder zal domineren. Ook zullen deze onderzoeken bijdragen aan de efficiëntie van de teeltwijze.

In de twee doorsneden in figuur 5.136 en 5.137 is de huidige plaatsing van de verschillende typen bedrijven te zien, en een visie van de toekomstige plaatsing van de bedrijven. Hieruit is te concluderen dat de niet grondgebonden bedrijven verder landinwaarts zullen voorkomen.

figuur 5.137, doorsnede toekomstige situering bedrijven


114

115

6. Conclusies en visie In dit hoofdstuk zullen de conclusies van het rapport worden behandeld, waarna een vijftal eindconclusies worden getrokken. Het hoofdstuk wordt afgesloten met onze visie op de toekomstige ontwikkeling van de zilte teelten en zoute aquacultuur.

6.1 ConclusieIn de conclusie zal het antwoord worden gegeven op de hoofdvraag. Deze zal komen uit de beantwoording van de deelvragen. De hoofdvraag luidt als volgt:

Wat zijn de verschillende vormen van zilte teelt en zoute aquacultuur, en wat zijn hier de landschappelijke eigenschappen van?

Deelvragen1. Welke verschillende vormen van zilte teelt en zoute aquacultuur zijn er te onderscheiden langs de Nederlandse kustzone?

Binnen Nederland is er een groot scala aan vormen van zilte teelt en zoute aquacultuur te vinden. De zilte teelten en zoute aquacultuur concentreert zich in Zeeland, in Friesland en Noord-Holland. De kennis ligt momenteel bij de pioniers en de kennisinstituten, maar er bestaat geen overkoepelend orgaan die zorgt voor de verspreiding van deze informatie.

Binnen de zoute aquacultuur onderscheiden we de teelt van vis, zagers, schelpdieren en algen. Binnen de zilte teelten is onderscheid te maken tussen de zilte teelt en zouttolerante teelt. Voor zowel de zilte teelten als de zoute aquacultuur zijn technische voorzieningen nodig om zout water aan te voeren en te verspreiden.

Viskweek in hallen vereist veel technische voorzieningen, daarbij duurt het veelal een aantal jaren voordat de consumptiemaat bereikt is. Voordeel van deze kweekmethode is dat de groeiomstandigheden controleerbaar zijn en hiermee een constant kwalitatief eindproduct geleverd kan worden.Zagerkweek wordt al op grote schaal toegepast, dit vind plaats in langwerpige bassins. Er is slechts één bedrijf in Nederland welke zich hier momenteel mee bezig houd.

De kweek van schelpdieren in bassins vereist een toevoer van zout water, dit kan afkomstig zijn vanuit nabijgelegen water of vanuit zoute grondwaterlagen. Het kweken van schelpdieren is gekoppeld aan de kweek van algen, schelpdieren zijn filterfeeders en leven op deze algen. Deze kweekvorm in bassins bevind zich in de onderzoeksfase.

Het kweken van algen vindt plaatst in de openlucht in bassins, en in hallen. Algenteelt in bassins is weersafhankelijk en hiermee onzeker, in de hallen wordt een hoge constante algenproductie gegarandeerd. Deze laatste vorm van algenteelt is het meest lucratief in haar output.

Het broedhuis is een speciaal type binnen de teeltvormen, hier worden de schelpdieren gekweekt welke kunnen worden uitgezet in bassins of in de Oosterschelde. Dit zijn kokkels, mosselen, tapijtschelpen en platte oesters. De kweek van algen is hieraan gekoppeld.

Zilte teelten vereisen bevloeiing met zout water, deze bevloeiing is nodig om de karakteristieke zilte smaak te verkrijgen. Deze vorm van teelt is zo ingericht dat de omgeving van het perceel geen, dan wel zo min mogelijk schade ondervindt van het ingebrachte zoute water. Het oogsten en zaaien is handwerk, er is dus veel arbeid nodig om tot het eindproduct te komen.

116

ZOUT - Conclusie en visie

De zouttolerante gewassen gedijen nog goed ook zilte omstandigheden. De teelten wijken in hun productiemethode niet af van dezelfde teeltvorm onder zoete omstandigheden. Wel heeft het zout effect op de te oogsten hoeveelheid, deze neemt in kleine mate af bij toename van het zoutgehalte, tot overschrijding van de zoutdrempel.

2. Welke vormen van zilte teelt en zoute aquacultuur worden er op dit moment toegepast in het Zeeuwse zeekleilandschap, en hoe reageert het op zijn omgeving?

In Zeeland is het gehele scala aan zilte teelt en zoute aquacultuur te vinden, deze bevindt zich momenteel nog in de kinderschoenen, pioniers op een nieuwe markt. De proefprojecten zijn veelal kleinschalig van karakter en zijn hierdoor van kleine invloed op het landschap. Er zijn in Zeeland ook een aantal grootschalige zoute aquacultuurbedrijven te vinden, deze doen mee in het landschapsbeeld.

De kweek van vis op grote schaal in hallen bestaat uit een systeem van meerdere lagen bassins waarin een constante waterdoorstroming plaatsvindt. De landschappelijke impact van de deze hallen is groot, maar acceptabel. De kleuren grijs en wit zijn niet dominant aanwezig in de polder. De maatvoering van de hallen past binnen de vormentaal van de polder. De huidige hallen bieden ruimte voor uitbreiding, de maat van de hal zal hierdoor voldoende groot zijn voor de toekomst, opschaling zal dan ook niet van toepassing zijn. De hoeveelheid hallen zal bij intensivering wel toenemen en het gebied zal een industriële uitstraling krijgen, figuur 6.1. Er wordt geëxperimenteerd met het gecombineerd kweken van vis, schelpdieren, algen en zagers in de openlucht. Het gehele terrein is een meter opgehoogd, hierin zijn de bassins verwerkt. De schaal van het omringende landschap en de hoogte van het terrein maken dat de opstelling wegvalt in het landschap. Bij opschaling van de dit type ontstaan grote watervlakken doorsneden door smalle paden, een groot spiegelend watervlak is het resultaat, figuur 6.2.

figuur 6.1, toekomstbeeld viskweek in bebouwing

figuur 6.2, toekomstbeeld vijverlandschap

117

De kweek van zagers vind plaats op grote schaal, de bassins zijn rechtlijnig en staan strak in het gelid. Het aan de dijk gelegen bedrijfsterrein waarop de hal en bijgebouwen staan is chaotisch ingericht,ook de materialisering van de bassins bestaat uit allerlei vormen en materialen. De beschermende netten hebben van veraf een grote impact op het beeld, dichterbij zijn deze transparanter. Bij opschaling zal het bedrijf gestructureerd worden, met een eenduidige materialisatie voor de bassins en een heldere structuur voor het bedrijfsterrein. Mede door de grootschaligheid en het materiaalgebruik liggen er landschappelijke potenties voor deze teelt. Het landschap zal overeenkomen met de impressie in figuur 6.2.

Het kweken van schelpdieren in inlagen is nog in ontwikkeling, de proeflocatie is zeer kleinschalig van opzet. De mossels worden hier opgekweekt tot consumptiemossel in een off-bottom systeem. De impact van deze opstelling op het landschap is momenteel niet noemenswaardig. Bij opschaling zal er voor een ander systeem gekozen worden, welke ten goede komt van de inlaag. Het beeld zal niet veel verschillen met dat van de huidige inlaag zonder proefsysteem.

De zilte teelt van heeft een kleinschalig karakter met oppervlaktes tot twee hectare. Binnen deze teelt zijn momenteel vier verschillende teeltmethoden te onderscheiden, de eerste is een sawa systeem, de tweede maakt gebruik van een folie ondergrond de derde heeft folie op de plantbedden liggen, de vierde methode gaat uit van het gewone akkerland. Er zijn koppelingen aanwezig tussen de zilte teelt en zoute aquacultuur. Over het algemeen heeft deze teelt weinig invloed op het landschapsbeeld, dit komt onder andere doordat er weinig opgaande elementen aanwezig zijn, daarnaast is de kleur niet dominant aanwezig. Bij opschaling zal de impact op het landschap minimaal blijven, het beeld zal die zijn van een grote akker zoals wij die nu ook kennen, figuur 6.4. De sawa variant is omslachtig en vergt een grote investering met onomkeerbare landschappelijke gevolgen.

figuur 6.3, toekomstbeeld zagerkweek

figuur 6.4, toekomstbeeld zilte teelt

118

ZOUT - Conclusie en visie

Er zijn vijf conclusies te trekken uit de eigenschappen van de opgeschaalde vormen van zilte teelten en zoute aquacultuur:

1. Alle vormen van zilte teelten zoute aquacultuur hebben de eigenschappen dat ze rechtlijnig en ritmisch zijn, deze komen overeen met de eigenschappen van de zeekleipolder.

2. Alle vormen van zilte teelt en zoute aquacultuur hebben de eigenschap dat er veel techniek nodig is om de teelt rendabel te laten zijn.

3. Alle vormen van zilte teelten en aquacultuur zijn onderhevig aan constante ontwikkeling van het systeem en opvattingen over de juiste wijze van telen veranderd continue.

4. Het opschalen van de kweek in bassins in de openlucht zal leiden tot een nieuw landschapstype, het open vijverlandschap.

5. De kennis ligt momenteel bij de pioniers en de kennisinstituten, maar er is geen overkoepelend orgaan dat zorgt voor de verspreiding van deze informatie.

6.2 VisieDe toekomst biedt vele kansen voor de ontwikkeling van zilte teelten en zoute aquacultuur. Door de verzilting van grote agrarische gebieden is er vraag naar nieuwe functies. Om toekomstige verrommeling tegen te gaan, zal er gebruikt moeten worden gemaakt van grote gebaren. Het telen van zilte groente en zoute aquacultuur zal een oplossing zijn, waardoor de gebieden hun agrarische functie kunnen behouden. Andere functies voor deze gebieden hebben veel minder potentie. Dit komt mede door de ongelukkige ligging van de gebieden en de hoge zoutwaarden in het grondwater. Natuurgebieden passen ook in de lijn van Zeeland.

In de toekomst zal gefocust worden op een combinatie van verschillende teelten, hierbij is het belangrijk dat reststromen van de verschillende teelten door elkaar benut kunnen worden. Een goed voorbeeld hiervan is de proefopstelling van de Zeeuwse Tong waarbij de kweek van tong, alg en schelpdieren wordt gecombineerd. Ook Grovisco heeft een combinatie tussen viskweek en zilte teelt.

Er zal aandacht moeten worden besteed aan de landschappelijke inpassing van de verschillende typen. Hierbij gaat het vooral om de typen viskweek in hallen en de zagerkweek. De viskweek in hallen zal een industrieel karakter krijgen wanneer deze dicht op elkaar worden geplaatst, een opbouw in de vorm van boerenerf zoals bij Grovisco het geval is zou wenselijk zijn. Bij de overige teeltvormen valt of staat de landschappelijke inpasbaarheid met details, het kleurgebruik kan grote effecten hebben op de omgeving, evenals de textuur van het materiaal. De open polders vereisen grootte gebaren passend binnen de aanwezige landschappelijke lijnen. Daarnaast zal de teelt door de technologische ontwikkeling de sector steeds innovatiever worden. De hoeveelheid technologische benodigdheden zullen toenemen maar beter in het landschap passen.

Naast de grootschalige afzet aan de groothandel, bied het in de handel zetten als streekproduct ook kansen. Hierdoor zal een beleefbaar en eetbaar landschap worden gecreëerd waarbij de vis direct op het bord beland met minimale tussenhandel.

In Nederland zijn nog geen grootschalige zeekraalakkers of vijverlandschappen te vinden. Dit komt door het gebrek aan informatie en het verspreiden hiervan. Een grote hoeveelheid kennis ligt momenteel bij de pioniers, de boeren die het al toepassen en met vallen en opstaan tot een resultaat komen. Deze kennis zal verspreid en gedocumenteerd moeten worden door een overkoepelend orgaan waardoor andere boeren gemakkelijker de overschakeling kunnen maken. Daarnaast zullen de meeste boeren pas besluiten over te stappen naar andere soorten teelten wanneer ze een functionerend en rendabel voorbeeld hebben gezien.


120

I

Inhoudsopgave van de bijlagen:

Bijlage 1: Interviews

Bijlage 2: Bronvermelding

Bijlage 3: Figuurvermelding

Bijlage 4: Recepten

Bijlagen en bronvermelding

I

ZOUT - Bijlagen

II

Bijlage 1 Interviews 4. Denkt u bij deze vorm aan monotone grootschalige varianten, of kleinschalige gecombineerde varianten?

Een gemengd bedrijf is goed denkbaar met aaneengeschakelde modules van dier-plant, de gebieden die verzilten zijn waarschijnlijk aanzienlijk en zal dan grootschalig maar divers zijn.

5. Heeft u informatie omtrent de ideale maten voor productie?

Weet even niet wat voor maten je bedoeld, voor zilte teelten zal het een landbouwkundige benadering krijgen, dus enkele hectares per bedrijf….

6. De afzetmarkt voor vis, schaal- en schelpdieren ligt momenteel grotendeels in het buitenland, liggen er volgens u kansen voor een grotere markt in Nederland?

Vraag en aanbod, een markt kan je ook creeren, regionale produkten ed, kijk naar ‘zeeuwse mosselen en zeekool

7. Behalve het eindproduct zelf kan de vis, alg of het gewas ook gebruikt worden als grondstof voor andere producten, zoals cosmetische producten en medicijnen. Ligt hierbij de potentie in het product zelf of in de afgeleiden hiervan?

Zal per gewas verschillen, het ene gewas is een groente de andere kweek je voor een inhoudsstof, maakt in principe niet veel uit zolang de ondernemer er maar een goede prijs voor krijgt

8. Waar staat Nederland over 20 jaar in het kader van de zilte teelt?

Als er vandaag de dag de juiste acties worden ondernomen dan kan Nederland over 20 jaar een koploper zijn in zilte teelten en aquacultuur, de verzilting is dan in ieder geval veel groter dan vandaag en als we nu de stappen nemen voor adaptatie dan wordt verzilting een mogelijkheid ipv een probleem

Beantwoorde vragenlijsten omtrent zilte teelt en zoute aquacultuur.

1.1 Drs. de Vos van VU-AmsterdamIngevulde Vragenlijst door drs. de Vos van VU Amsterdam.

1. Wat merken we momenteel van de verzilting en hoe gaan we hier nu mee om?

Een kwart van Nederland is in een droog jaar nu al verzilt, wordt nog steeds opgevangen door zoet water rond te pompen en door te spoelen. Zout wordt nog als vijand gezien wat koste wat kost bestreden moet worden.

2. Hoe lang kunnen we de zoetwater aanvoer handhaven in de verziltende gebieden?

Technisch gezien is alles mogelijk, zoet water in de winter vasthouden (grote reservoirs nodig!) en in de zomer gebruikken voor doorspoeling, kost alleen een paar miljard, als er al ruimte voor is…er wordt gesproken dat over 10 jaar 125.00 hectare verzilt zal zijn

3. Welke potentie heeft de zilte teelt voor Nederland en aan welke vormen moeten we dan denken (gewassen of aquacultuur)?

Als er inderdaad 125.000 hectare zal verzilten dan is de potentie dus enorm, alleen hebben we hier nog geen gewassen voor, halofyten domesticeren of zouttolerante gewassen screenen en verder veredelen op zouttolerantie. Nog onduidelijk of zilte gewassen de overhand zullen krijgen of dat schepdieren, vissen en algenkweek sterk zal gaan toenemen

IIIIII

9. Wat zijn u ervaringen met de omschakeling naar zilte teelt?

Je begint eigenlijk zonder voorkennis, zilte landbouw is iets totaal anders dan de gangbare landbouw die sowieso op eeuwen kennis is gebaseerd. We moeten dus eigenlijk het wiel opnieuw uitvinden op het gebied van gewassen, bodembemesting, gewasbescherming. Een kwestie van lange adem voordat grootschalige zilte teelten een werkelijkheid zijn, ook de markt voor de produkten moet ontwikkeld worden.

10. Welke gebieden in de wereld kunnen dienen als referentie voor de Nederlandse situatie?

Eigenlijk geen enkele, de Nederlandse situatie is vrij uniek. Meestal is verzilting een onderwerp in de droge gebieden, in nl komt het door inpoldering en zoute kwel

11. Wat zou u droombeeld zijn voor de zilte teelten en aquacultuur in Nederland, waar staan we dan?

Grootschalige zilte landbouw die gebruikt maakt van brak en zout water waardoor schaars zoet water wordt bespaart. Domesticatie van halofyten en veredeling van bestaande gewassen zal minstens 20 jaar duren. Ook de landbouwkundige praktijk moet nog bijna geheel ontwikkeld worden. Uiteiendleijk kan op deze manier rond de 1 miljard hectare verzilte grond wereldwijd gebruikt worden (dat is de om,vang van vandaag de dag en hier gebeurd niks mee!) om de wereldbevolking van een goede levensstandaard te voorzien. Zo kan op een duurzame manier invulling worden gegeven aan verzilting. Dus verzilting opvatten als kans en niet als probleem

1.2 Marco Dubbeldam van stichting ZeeschelpIngevulde vragenlijst door Marco Dubbeldam van stichting Zeeschelp.


Buiten de puur agrarische gebieden (die meestal ook zoetwatertoevoer van elders zoals vanuit Volkerak-Zommeer hebben) heeft Zeeland veel zilte watersystemen binnendijks. Op veel plaatsen is het grondwater en ook het slootwater zilt. Men houdt het waterpeil in de sloten zodanig laag dat men met de landbouw zo weinig mogelijk hinder ondervindt. In natuurontwikklingsprojecten zoals Plan Tureluur laat men gericht zout water in.


Weet ik niet zo goed, het wordt lastiger, maar in Nederland zijn we goed in landaanwinning en waterhuishouding.

3. Welke potentie heeft de zilte teelt voor Nederland en aan welke vormen moeten we dan denken (gewassen of aquacultuur)?

Het biedt diversificatie in gewas en gebruik van grond. Gewassen zijn veelal zilte groenten, aquacultuur noem ik vijversystemen voor algen, schelpen, wormen en/of vis. Beide kunnen prima in Zeeland.

4. Denkt u bij deze vorm aan monotone grootschalige varianten, of kleinschalige gecombineerde varianten?

Gezien de niche denk ik eerder aan kleinschalige toepassing door meerdere bedrijven. De markt moet zich ook mee ontwikkelen. Op lange termijn zal het meer een uniform kweeksysteem worden, waarin je monocultuur kunt toepassen of een combikweek (wormen met schelpdieren gaan goed samen.)

ZOUT - Bijlagen

IV


Veel in nog in pilotsfeer, we zijn nog vooral technisch bezig. Na 6 jaar weet ik nu de juiste dimensies van een schelpdierhatchery, maar men is nog niet toe aan routinekweek op deze manier. Maar een voorzet: ideale maten voor buitenkweek zijn volumesystemen vanaf 1000 tot vele 1000’den kubieke meter.

6. De afzetmarkt voor vis, schaal- en schelpdieren ligt momenteel grotendeels in het buitenland, liggen er volgens u kansen voor een grotere markt in Nederland?

Zeker wel, zilte streekproducten doen het goed in Zeeland (je kunt hier in de supermarkt altijd wel lamsoor en zeekraal krijgen), en ook in Nederland begint het te komen.

7. Behalve het eindproduct zelf kan de vis, alg of het gewas ook gebruikt worden als grondstof voor andere producten, zoals cosmetische producten en medicijnen. Ligt hierbij de potentie in het product zelf of in de afgeleiden hiervan?

Op korte termijn zie ik afgeleide producten (uit algenproductie) eerder renderen, bij vis-schaal- en schelpdieren is het eindproduct belangrijker denk ik.


Dan moet het mogelijk zijn om bedrijfsmatig met zilte teelt bezig te zijn, als zilte aquacultuursector

9. Wat zijn u ervaringen met de omschakeling naar zilte teelt Omschakelen?

Wij beginnen vanuit zilte teelt.


Er zijn mooie voorbeelden in Frankrijk en Engeland, ook in Spanje en Italie. Niet te ver van huis, anders wordt de vertaling naar Nederland te groot.

11. Wat zou u droombeeld zijn voor de zilte teelten en aquacultuur in Nederland, waar staan we dan?

Zie vraag 8, maar dan over 5 jaar!

V

1.3 M. Janse van maatschap JanseVragenlijst ingevult door M. Janse van Maatschap Janse.


Direct merken we niet veel aan de verzilting, het is namelijk een moeilijk te bepalen factor. Onze laagst gelegen percelen zijn sinds 2006 anders ingericht. O.a. een camping en de start van aquacultuur. In het laatste jaar oogsten we 50 % minder tarwe van deze percelen. Op dit moment zijn deze percelen dus anders ingericht. De ervaring is wel dat verzilting vaak een onderliggende factor is van andere oorzaken. Doordat bijvoorbeeld een gewas als tarwe minder goed ontwikkeld en er ook nog ganzenschade plaatsvindt raakt de bodem verslempt en is de directe oorzaak dus ganzenschade, maar de onderliggende oorzaak kan ook verzilting zijn.


Per gebied moet bekeken worden wat de schadedrempel is voor verzilting. Op mijn hoger gelegen percelen kan ik nog zeer goed landbouw bedrijven, terwijl deze toch ook direct aan het Veerse meer grenzen. Hier is dus zoet water gewenst. Echter vanuit de historie is dit altijd al een ziltgevoelig gebied geweest, het is dus niet iets nieuws. Kijk je naar de verkaveling van agrarisch Nederland, dan zie je vaak dat gebieden die natter zijn anders zijn ingericht, door bijvoorbeeld grasland t.b.v. de veehouderij.

3. Welke potentie heeft de zilte teelt voor Nederland en aan welke vormen moeten we dan denken?

Op dit moment is het een nichemarkt. Wanneer we het over een product als zeekraal hebben wordt op dit moment 95 % ingevoerd vanuit het buitenland (o.a. Frankrijk, Mexico en Israel). De teelt van zeegroenten in Nederland is dus heel klein en beperkt zich tot een 8 ha. Potentie is er dus wel wanneer de Nederlandse teelt de buitenlandse markt over kan nemen. Dan moet er echter ook in kassen geteeld gaan worden, om een jaar rond

te kunnen leveren. Een ander vraagstuk is dat de markt, in de provincie Zeeland is men er wel klaar voor, met name in het seizoen. In de rest van Nederland is het een onbekend product. Aan vormen denk ik dan aan kleinschalige akkerbouwbedrijven die het er als teelt bij gaan doen.Wat betreft de andere sector binnen de aquacultuur, bijvoorbeeld de viskweek, daar heb ik te weinig ervaring mee.

4. Denkt u bij deze vorm aan monotone grootschalige varianten, of kleinschalige gecombineerde varianten?

Kleinschalige varianten, duurzaam en streekgebonden. Uiteraard zullen er naar verloop van tijd grote jongens op de markt komen die het goedkoper kunnen telen, of dat de prijs ten goede komt en het algehele rendement dat is de hamvraag. Wellicht zijn gecombineerde varianten een uitkomst, met bijvoorbeeld viskweek of schelpdierenkweek.


Is heel moeilijk te zeggen, afhankelijk van de markt, rendement e.d. Op dit moment hebben wij ca 1 ha.

6. De afzetmarkt voor zeekraal is momenteel nog klein, ziet u hierbij kansen in streekproducten of juist meer afzetten op grote schaal?

Voor mij zie ik meer de kans in streekproducten. Hier zit het meeste rendement op. Grootschalig vraagt meer productiecapaciteit, personeel, productplanning e.d. Het gewas Zeekraal als Nederlandse teelt is daar nog niet klaar voor.

ZOUT - Bijlagen

VI

7. Behalve het eindproduct zelf kan het gewas ook gebruikt worden als grondstof voor andere producten, zoals cosmetische producten en medicijnen. Ligt hierbij de potentie in het product zelf of in de afgeleiden hiervan?

De afgeleiden hiervan. De totale hoeveelheid die er in verwerkt wordt is minimaal. Echter wanneer het grootschaliger geteeld kan worden zijn er weer meer mogelijkheden. Zie buitenland bijvoorbeeld, daar oogsten ze er olie uit of bouwen er huizen van!


De markt zal iets gegroeid zijn, er is een standaard voor de kwaliteit van zeekraal, er is een uniform zaad met een goede kiemkracht, er zal veel gemechaniseerd zijn.

9. Wat zijn u ervaringen met de omschakeling naar zilte teelt?

Veel pionieren, zelf alles uit moeten vinden, veel vallen en opstaan, maar al met al een grote uitdaging. Tijdens mijn studie heb ik gezegd dat ik met een nieuwe teelt wilde beginnen. Dat is me gelukt, het heeft mij als ondernemer veel ontwikkeld en mij een groot netwerk gebracht.


Provincie Zeeland met haar gehele Delta, genoeg voorbeelden!

11. Wat zou u droombeeld zijn voor de zilte teelt in Nederland, waar staan we dan?

Dat er een volwaardige teelt is ontstaan die goed kan concurreren met het buitenlandse product. En dat de consument ook voor het Nederlandse product kiest. Verder een teelt die “zeker” is. Dus op dag 1 zaaien en dag 90 oogsten en daarbij ook weten hoeveel kilo mogelijk is.

VII

RapportenBroodman, J., juni 2006, Aquacultuur in Zeeland: de blauwe revolutie. van Dam, A.M., augustus 2007, Leven met Zout Watervan Dam, A.M.,augustus 2007, Zouttolerantie van landbouwgewassenvan Eijk, W.H.B.J., juni 2001, Beleidsnota ViskweekEweg, R, 2010, Zilte Landbouw TexelFiselier, J.L., juli 2003, Zilte perspectievenGrontmij, april 2010, Verkenning zilte landbouw van der Hiele, T, mei 2008, Mogelijkheden voor zilte teelten in WaterdunenHohenadler, M, juni 2010, Extensieve algenkweek in verschillende media en systemenKamermans, P, april 2009, Zeeuwse Tong Deelproject 8:Binnendijkse schelpdierkweekKwaliteits team Zeeland, juli 2009, Naar een ruimtelijk strategie voor aquacultuur Luiten, E, 2004, Zee in zicht

van Schaik, C.M., september 2008, Commerciële analyse van het concept ‘Zilte ProefTuin’van Schaik, C.M., juni 2007, Het zout en de papSmaal, A.C., april 2004, Mogelijkheden voor zeecultuur in nieuwe getijdennatuur langs de WesterscheldeSyntens, 28 februari 2011, Zeekraal machinaal dagvers oogstenVerver, T, december 2008, Zilte Agripoort Westergozonevan der Voort, M.P.J., juli 2005, Transitie en toekomst van deltalandbouwZijlstra, E, juni 2007, Koe op de kwelder

Boekenvan Dijk, Mieke,maart 2008, Dictaat landschapsecologieHogeschool van Hall-Larenstein, 2007, Landschapsbouw Kuipers, Jan J.B., 1997, Zilt en zoet : sporen van watergebruik in ZeelandMorse, S., 1983, De NatuuratlasVeen, Jan, 1988, Griend, vogeleiland in de Waddenzee

Bijlage 2 Bronvermelding

ZOUT - Bijlagen

VIII

Websiteshttp://www.seafarm.nl/http://www.grovisco.eu/http://www.topsybaits.nl/http://www.zeeuwsetong.nl/http://www.zeeschelp.nl/http://www.minicampingjanse.nl/?id=93http://nl.wikipedia.org/wiki/Hoofdpaginahttp://www.kennisakker.nl/http://www.aquacultuur.wur.nl/NL/http://www.innovatiehuis.nlhttp://www.innovatielocaties.nl/http://visserijnieuws.punt.nl/?r=1&id=289070http://aquacultuurenkhuizen.nl/http://goes.groenlinks.nl/2011-02-27/Zeeuwse+bevolking+is+heel+positief+over+binnendijkse+aquacultuurhttp://www.west-vlaanderen.be/upload/povlt/site-2007/HTML/Afdelingen/PIVAL/Aquacultuur/PIVAL_Aqua_Visie.html#vormhttp://www.pri.wur.nl/NL/onderzoek/onderzoeksthemas/plant/zilt/http://www.aquavlan.eu/NL/Projectactiviteiten/Zilte+Groenten/http://www.agriholland.nl/dossiers/verbredelandbouw/gewassen.htmlhttp://www.food-info.net/nl/national/verslag-quinoa.htmhttp://www.waterwereld.nu/gerst.phphttp://www.waddenzeesites.nl/asp/getecomare.asp?hrec=11422984&language=Dutchhttp://www.natuurinformatie.nl/ecomare.devleet/natuurdatabase.nl/i001469.htmlhttp://www.dutchfishing.nl/vissoorten/index.shtmlhttp://www.culinair.net/index.php?action=item&m=y&table=news&form_name=titel&id=6619http://www.ikcro.nl/php/indexvarvar.php?varvar=newthemaobject&thesaurusname=ikc-thema&id=316219&concept=Ruimtelijke+ordening&soortlist=nieuws&days=7

IX

Figuurnummer en bron4.1 Morse, S., 1983, De Natuuratlas4.2 http://www.kokswereld.nl/content/kweek_tong.html4.3 http://www.kokswereld.nl/content/kweek_tong.html4.4 http://visserijnieuws.punt.nl4.5 http://www.gelderlander.nl/voorpagina/nijmegen/article4920350.ece4.6 http://www.seafarm.nl/modules/smartsection/item.php?itemid=394.7 http://www.seafarm.nl/modules/smartsection/item.php?itemid=314.9 http://members.home.nl/seadiver/oosterschelde.html4.10 http://www.innovatiehuis.nl/innovatieprofiel/roem-van-yerseke-bv4.11 http://www.bndestem.nl/regio/bergenopzoom/4962328/Mosselkweek-op- land-is-nog-wat-pionieren.ece4.12 http://www.zeeschelp.nl/pilots/pilots.htm4.13 http://www.koksforum.nl/phpBB2/viewtopic.php?f=19&t=53384.14 ://www.bndestem.nl/regio/bergenopzoom/4962328/Mosselkweek-op- land-is-nog-wat-pionieren.ece4.15 http://www.zeeschelp.nl/research/research.htm4.17 http://www.seamasters.be/bio/week/2klep/mossel.htm4.18 http://www.innovatielocaties.nl/aquacultuur/topsy_baits_techniek4.19 http://www.innovatienetwerkzeeland.nl/201010_nb4.20 http://www.innovatielocaties.nl/aquacultuur/yerseke_hatchery_techniek4.21 http://www.cradletocradle.nl/nieuws/1267_green-power-in- agrobusinesspark.htm4.22 http://www.ingrepro.nl/newnews/?lang=NL&id=234.23 http://vorige.nrc.nl/economie/article2301186.ece/4.24 Morse, S., 1983, De Natuuratlas4.25 http://www.lekkertafelen.nl/culinieuws/artikelen/aspergeteelt/4.26 http://www.google.nl/imgres?imgurl=http://www.studioasperge.nl/images/ asperges.jpg4.27 http://www.google.nl/imgres?imgurl=http://biolicious.org/wp-content/ uploads/2011/01/Knolselderij.jpg&4.28 http://www.fryslansite.com/d-base/html/Knolselderij.htm4.29 http://www.detuingids.be/pages/detail.asp?Id=33724.30 http://www.konijnen.be/algemeen/planten.htm4.31 http://www.koksforum.nl/phpBB2/viewtopic.php?f=19&t=58504.32 http://www.c1000.nl/content/vergeten-groenten4.33 http://www.captkrik.nl/2008/08/zeekraal4.34 http://www.bndestem.nl/regio/zeeland/3180447/Zeekraal-lastig-aan-de- man-te-brengen.ece

4.35 http://www.natuurinformatie.nl/ecomare.devleet/museumkennis/i001835. html4.36 http://www.agf.nl/nieuwsbericht_detail.asp?id=652134.37 http://www.bakkerijmartin.nl/newsite/index.php?option=com_content&tas k=view&id=187&Itemid=2164.38 http://www.mtb-noordwest9.nl/?module=Weblog&actie=archief&subact ie=1014.39 http://nl.wikipedia.org/wiki/Huttentut4.40 http://www.sojaconnectie.be/meer_sub.php?more&module=4&id=1454.41 http://www.kennisakker.nl/kenniscentrum/handleidingen/ teelthandleiding-koolzaad4.42 http://nannesz.web-log.nl/nannesz/2007/05/koolzaadvelden.html4.43 http://allesovereten.wordpress.com/2011/02/27/quinoa/4.44 http://itemimage.info/index.php?tp=16fda76f1b1e61774.45 http://www.uniquehorses.nl/natuurlijk-paardenhouden/ bioron-biologisch-en-eko-paardenvoer-/bioron-paardenvoer-/4.46 http://www.labstuff.nl/contents/nl/d69.html4.47 http://informedfarmers.com/wp-content/uploads/2011/01/triticale1.jpg4.48 http://www.purcellmountainfarms.com/Triticale%20Grain%20crop%20 v033.jpg4.49 http://www.helza-hobbyzaden.nl/images/zentauer%20poly.png4.50 http://www.joordens.nl/downloads/Voederbieten.jpg4.51 http://www.kennisakker.nl/files/images/AFBEELDING1_THT_VLAS.jpg4.52 http://www.harrysfarm.nl/pics/2003/vlas/vlas0606.jpg4.53 Morse, S., 1983, De Natuuratlas5.25 http://www.zolder.nl/nl/reference/specials.html5.26 http://www.zolder.nl/nl/reference/specials.html5.27 http://www.zolder.nl/nl/reference/specials.html5.47 http://www.seafarm.nl/modules/smartsection/item.php?itemid=315.48 http://www.seafarm.nl/modules/smartsection/item.php?itemid=315.49 http://www.seafarm.nl/modules/smartsection/item.php?itemid=405.64 http://www.innovatielocaties.nl/aquacultuur/topsy_baits_techniek5.65 http://www.innovatielocaties.nl/aquacultuur/topsy_baits_techniek5.66 http://www.innovatielocaties.nl/aquacultuur/topsy_baits_techniek5.132 http://www.pzc.nl/regio/zeeland/2848643/Techniek-en-natuur-gaan-hand- in-hand-bij-binnendijkse-mosselkweek.ece5.133 http://www.zeeschelp.nl/pilots/pilots.htm5.134 http://www.zeeschelp.nl/pilots/pilots.htm

Bijlage 3 Figuurvermelding

ZOUT - Bijlagen

X

BereidenStoom de zeekraal in circa 3 minuten beetgaar. Kook intussen de tagliatelle in ruim water met zout beetgaar.Snijd het uitgelekte krabvlees in kleine stukjes. Smelt de olie of vloeibare margarine op een laag vuur en houd dit warm. Roer de krab erdoor en breng op smaak met cognac. Giet de tagliatelle af. Verdeel de pasta op een bord, schep de warme krabboter erop en maal er peper over. Verdeel de warme zeekraal erover en serveer direct

BereidenGril de zeebaarsfilet in olie en laat hem zachtjes garen. Warm de asperges op in hun eigen bouillon met een klontje boter. Kook of stoom de zeekraal gaar en maak het geheel op. De finishing touch: champagne-oestersabayon rondom aanbrengen.

Ingrediënten100 gram krab125 gram tagliatelle (gaar gewogen)100 gram tomaten100 gram zeekraal1 theelepel cognac1 eetlepel oliepeper en zout

Ingrediënten200 gram zeebaars100 gram asperges100 gram zeekraaleen beetje champagne-oestersabayon

Tagliatelle met zeekraal en krabboterZeebaars met zeekraal

Bijlage 4 Recepten

XI

BereidenBak de zeewolf aan en laat hem zachtjes in de pan garen. Zet de lamsoren aan en maak ze gaar, zet de zeekraal op met een klontje boter en een beetje water. Maak het geheel op en breng rondom NoillyPratsaus aan.

BereidenSnijd de zalm in dunne plakken en kook de asperges. Zet de lamsoren aan in boter en bak een sjalotje mee, totdat deze gaar zijn. Warm zo nodig de asperges op in de bouillon waarin ze zijn gekookt. Voeg een klontje boter toe en maak het bord mooi op. Gebruik basilicumtapenade als dressing.

Ingredienten200 gram zeewolf100 gram lamsoren en zeekraalNoillyPratsaus

Ingrediënten100 gram gerookte zalm100 gram lamsoren100 gram aspergesbeetje basilicumtapenade

Tagliatelle met zeekraal en krabboter Tagliatelle met zeekraal en krabboter

ZOUT - Bijlagen

XII

ZOUT

Documents

Transcript of ZOUT