WERELD IN OORLOG22

De zaak Goudstikker

Vele van Goudstikkers goede vrien-denwarenhetlandalontvlucht.MaarGoudstikkerhadondanksdenaderen-dedreigingvanNazi-Duitslandmoeiteomhuisenhaardachtertelaten.Eer-derevluchtmogelijkhedenhadhijlatenschieten.“Toen het erop aankwam kon ik niet wegkomen van dit land, dat mij zoo boven alles lief is, en dat altijd goed voor mij geweest is”, schreefhij in eenbriefaaneengoedevriend.Enhijhadhet inderdaadgoed inNederland.Dekunsthandelvanzijnvader,Goudstik-ker NV, had hij opgebouwd tot demeesttoonaangevendevanNederland.Zijn kunstcollectie, die bestond uitruim 1100 schilderijen van toonaan-gevende kunstenaars als Breitner,Van

Door Aishlinn Bruinja

De zaak Goudstikker: over de grootste kunstroof in Nederland

Jan Steen, Het offer van Iphiginia, 1671.

Jacques Goudstikker was nu al enkele uren vermist. Van matroos Dekker, die op pad was gestuurd om de Joodse kunsthandelaar te zoeken, was eveneens niets meer vernomen. Het was aardedonker op het verduisterde schip dat eerder op die ochtend van de 14e mei 1940 heimelijk haar koers had gezet naar Engeland. De 250 vluchtelingen aan boord van de SS Bodegraven, waaronder 73 kinderen uit het Burgerweeshuis in Amsterdam, hadden Nederland op het allerlaatste mo-ment verlaten. Ter hoogte van Scheveningen hadden ze een onheilspellende felle gloed aan de hemel gezien: Duitse Heinkel-bommenwerpers hadden Rotterdam in een vuurzee veranderd. Kapitein Ruigoort maande Goudstikkers vrouw Desi tot kalmte. In de ochtend zouden ze verder zoeken. Samen met hun driejarige zoontje Edo telde ze de minuten af tot de ochtendzon licht zou werpen op het fatale lot dat haar man, Nederlands bekendste en meest flamboyante kunsthandelaar van die tijd, had getroffen. Wat ze toen nog niet kon voorzien, was dat zijn dood aanleiding zou geven tot wat de Amerikaanse inlichtingendienst in 1944 al ‘het meest spectacu-laire geval van geroofde kunst in Nederland’ zou noemen.

WERELD IN OORLOG 23

Gogh, Rembrandt, Van Ruysdael enTooropovertrofdievanmenigmuse-um.GoudstikkerhaddeNederlandsekunsthandel onmiskenbaar beïnvloed.“Hij was overal te vinden en werd in de officiële kunstwereld volledig geaccepteerd als een van de topdeskundigen van zijn dagen’,aldusdrs.Ch.Wiethoff,kunst-historicus enoud-conservator vanhetRotterdams museum Boijmans vanBeuningen.NaastdekunstcollectiewasJacquesei-genaarvandebuitenplaatsOostermeerinOuderkerkaandeAmstel,hetpatri-ciershuisHerengracht458 inAmster-damenkasteelNijenrodeinBreukelen.Hetlaatstepandwasregelmatigdecorvoor uiteenlopende culturele evene-

mentendiedoorGoudstikkerwerdengeorganiseerd.Op17juni1937orga-niseerdehijeenbenefietavondvooruitDuitsland gevluchte Joden. En daarontmoettehijvoorheteerstdeWeen-sezangeresDesiVonHalban.Hetwasliefde op het eerste gezicht. Nog dat-zelfdejaartrouwdenzeeneenjaarlaterwasDesiinverwachtingvanhuneersteen enige kind, Edouard (Edo). Maarhet geluk stondhet jonge gezinmaarkortterzijde.DedreiginguitDuitslandmaaktedatDesimeermalenaandrongop een vertrek uit Nederland. MaarGoudstikkerkon,ofwildenietuitNe-derlandwegkomen.Welhadhij,toendedreigingvaneenbezettingalsmaargroter werd, enkele voorzorgsmaatre-

gelen genomen. Zo had hij een paarschilderijen naar Engeland gestuurddie als onderpand konden dienen enreisdenDesienhijvoortaannaarhunwerkmeteentasvolsieraden,geldenluiers.Jewistmaarnooit…

Op de vluchtZo was het ook de ochtend van de14e mei gegaan. De dag ervoor hadkoningin Wilhelmina de veiligheidin Engeland opgezocht. En ook hebkabinet was naar Londen vertrokken.“(…) toen we op de Herengracht aan-kwamen, wisten we het zeker: dit is de laatste vrije dag in Amsterdam. Er was geen ontkomen meer. Overal kwamen

parachutisten neer, Rotterdam stond in brand,” zo herinnerde Desi zich. Hetvoltallige personeel van de kunsthan-del stond buiten op de stoep toenGoudstikker aankondigdedathijNe-derlandzouverlaten.Welbewustweeshijgeenzaakwaarnemeraan.Hijwildeniemanddiehijzelfbevoegdhedenhadgegevenachterlatenindehandenvandevijand.Jacqueshadzichvaakafge-vraagd in welke positie hij een zaak-waarnemerbracht,wanneerdezedoordenazi’saltezeermetzijnJoodseach-tergrondzouwordengeassocieerd.Hetwas een verantwoordelijkheid die hijnietwildedragen.Bovendien,zodachtJacquesmethet oogopde toekomst,

zouhetonbeheerdachterlatenvandezaak, de gemakkelijkste afhandelingvanzakengaranderen.Zijnredeneringwas simpel. Als de Duisters zijn zaakzoudenconfisqueren,wasditoorlogs-buit. Wanneer de Duitsers de oorlogdan zouden verliezen, zouden ze dekunsthandel dus moeten terug gevenaanderechtmatigeeigenaar.HetrisicodatdeDuistersdeoorlogzoudenwin-nenenhijalleskwijtzourakennamhijvoorzijnrekening.“Zorggoedvoordezaak”,wasdeenige instructiedie Jac-queszijnpersoneelmeegafvoordathij,Desi,EdoenGoudstikkersvriend,deconservator-generaal van de BelgischemuseaVanPuyvelde, indeautostap-ten.Dieraadzoudoorsommigeleden

vanhetpersoneelechteropgeheelei-genwijzegeïnterpreteerdworden.

Chaos in IJmuidenJacques,Desi,EdoenhetechtpaarVanPuyveldehaddenbesloteneenvlucht-pogingperboottedoen,vanIJmuidennaar Engeland. “De tocht naar IJmui-den werd akeliger en akeliger, we konden alleen stapvoets rijden omdat er allemaal auto’s voor ons stonden, er was een uit-tocht vanuit Amsterdam of waar dan ook, mensen die vanuit heel Nederland kwa-men, die naar de haven wilden, mensen die op het laatste ogenblik allemaal weg wilden”, zoherinnerdeDesizichlater.DoordatVanPuyveldeinhetbezitwasvaneendiplomatiekepaskreeghetge-zelschapbegeleidingvaneensoldaatenkondenzedehavenvanIJmuidenbe-reiken.IndeopvallendeLincolnZep-

Goring met aanwinsten uit de collectie Goudstikker. Foto prive archief Desi Goudstikker.

Goring verlaat kunsthandel Goustikker. Foto uit het prive archief van Desi Goudstikker.

WERELD IN OORLOG24

hyrvanGoudstikkerredenzezoveralszekondendekadeopwaardeSSBode-gravenlagaangemeerd.Het127meterlangeschipwashetlaatstevrachtschipdatdiedagdeNederlandsehavenzouverlaten.Opdekadewasheteenchaosvanmenselijk leed.FredKeulen,ma-troosophetschipherinnerdezichdiedagnoggoed.“Het was paniek aan de wal. Mensen die schreeuwden ‘neem mijn vrouw mee’. Die eenmaal aan boord de sleutels van hun auto’s terug gooiden naar mensen aan de wal, ‘neem ‘m maar, ik heb ‘m niet meer nodig’. Hijherinnerdezichookde familieGoudstikkernog:“…een invloedrijke familie, dat kon je zo zien, al kende ik ze niet.“ AanboordvandeSSBodegravenwasplaatsvoormaximaal 200 mensen, het werdener veel meer. Daarom beval kapiteinRuigoortdatdevrouwenenkinderenplaatsnamenindehuttenendeman-nen in de laadruimten benedendeks.Desi weigerde zich te laten scheidenvanhaarmanennamsamenmetEdoook benedendeks plaats. Het was eenbeslissingwaarzederestvanhaarlevenspijtvanzouhouden.

Een noodlottige valKapiteinRuigoortwisthetschipveiliguitdehavenvanIJmuidentemanoeu-vreren. Het schip zette koers richtingEngeland, waar het een korte tussen-stop zou maken, voor het verder zou

gaanrichtingZuid-Amerika.Erstonddebemanningendepassagierseenreisvanmaar liefst twaalfwekentewach-ten. Maar slechts een uur onderwegwerd het schip opgemerkt door eenDuits jachtvliegtuig. Minutenlangwerd er op het schip geschoten. Erwaspaniekalom,maarwonderbovenwonder raakte niemand gewond. Natwintig minuten verdween het vlieg-tuig,waarschijnlijkteruggeroepenna-dat de Nederlandse opperbevelhebberWinkelmandieavonddeNederlandsecapitulatiehadgetekend.Op15meibereiktedeSSBodegravenDover,maardaarmochtniemandvanboord.Datwaseengroteteleurstellingvoor Goudstikker en zijn gezin. Zijhaddendaardeoorlogwillenafwach-ten.“Vanaf nu ben ik een emigrant’,zeiGoudstikker.HetwaseenvandelaatstedingendieDesihemheefthorenzeg-gen.DienachtisJacqueswaarschijnlijkomdebenauwdheidbenedendekseventeontvluchteneenluchtjegaanschep-penbovendeks.Toenhijdaarvannietterugkeerde, wendde Desi zich in pa-niektotkapiteinRuigoort.Devolgendeochtendleiddehethulp-geroep van matroos Dekker hen naareen ruim van 8 meter diep. Daar lagDekkermeteengebrokenrugnaasthetlevensloze lichaamvan Jacques.Beidemannen was waarschijnlijk hetzelfdeoverkomen. In het donker hadden zeeenopenstaand ruimnietopgemerkt;zewarengestruikeldoverderandendediepteingetuimeld.Hadzemaareen

hut genomen, dan was Jacques haardaar komen opzoeken in plaats vanoverhetdektezwerven,hadDesilatervaakgedacht.Jacqueswasopslagdoodgeweest. Dekker had, omdat hij ophet lichaamvanJacques landde,meergeluk gehad. Matroos Keulen werdgeroepen: “Jij kunt toch zeil naaien?, kom maar mee, dan heb ik een joppie voor je” had een leidinggevende tegenhem gezegd. Even later moest hij hetstoffelijkoverschotinzeildoeknaaien.Goudstikkerzoueenzeemansgrafkrij-gen.

Afscheid nemenOmdat men besmettingen vreesde,hadmenindiedagenlievernietdatervanafschepenoverledenenaanlandge-bracht werden in Engeland. Ruigoortwildelieverookgeenonnodigevertra-gingoplopendoor allerlei papierwerkop de toch al risicovolle reis. MaarDekkerhadbeslistmedischehulpno-dig,dusbeslootRuigoort tochdeha-venvanFalmouthbinnentelopen.NalangaandringenvanDesiwerdJacquesnaar de ziekenboeg gebracht waar descheepstimmermaneenkistvoorhemmaakte.AannemerT.J.Pye,dienaastbouwwerkzaamheden ook compleetverzorgdebegrafenissenaannam,werddoorDesibenaderdomdebegrafenis

Heraclitus en Democritus van Rembrandt.

Notitieboekje van Goudstikker.

De zaak Goudstikker

WERELD IN OORLOG 25

te verzorgen. Ze vroeg hem om eengraf met uitzicht op zee en heel veelbloemen.Bijdeplechtigheid,waarzezelfnietbijaanwezigmochtzijn,om-datzenietvanboordmocht,moesthijColePortersNightandDayspelen.Na de korte tussenstop in Falmouthvervolgde de SS Bodegraven de reisrichting Zuid-Amerika. Desi, nu we-duwe,gingeenlangereisenongewissetoekomst tegemoet. In de binnenzakvan Jacques had ze een notitieboekjegevondendatzediereisenderestvanhaar leven zou koesteren. Het boekjeomvatte een nauwkeurige omschrij-ving van zijn hele kunstcollectie enzounogeenheelbelangrijke rolgaanspelen in de jarenlange strijd om denalatenschapdieDesinogtewachtenstond.

Ondertussen in AmsterdamOnder de mensen die Goudstikkeren zijngezinhaddenuitgezwaaidwa-ren Jan Dik sr., Jan Dik jr. en Arieten Broeke. Dik sr. was Goudstikkersrestaurateur.Hoewelhijnietdemeesttrouwe werknemer was - soms kwamhijdagennietopdagendoorzijnalco-holverslaving - leunde Jacques zwaarop zijn expertise. Zijn zoon, Jan Dikjr. werkte als manusje-van-alles in dekunsthandel.HoewelzijonderJacques

leiding geen grote rol van betekenisspeelden in de kunsthandel, zoudenzijnadiensvertrekeenallesbepalenderol gaan spelen bij de systematischeontmanteling van de kunsthandel.Waarschijnlijk hadden de twee hunkansschoongeroken.EerstzochtenzedeLincolnZephyrvanJacquesop,diezeopdekadeaantroffenmetdesleutelnog inhet contact.Ze verkochtendeauto en staken het geld in eigen zak.Daarna verspreidden de Diks het ge-ruchtdatdekunsthandelGoudstikkerNV in financiële moeilijkheden ver-keerde. De kunsthandel zou nog veelschulden hebben uitstaan en onvol-doende liquidemiddelenbezittenomdieaftelossen.Bovendien achtten zij het nodig eendirecteur aan te stellen. Waarmee zegeheel ingingen tegen Jacques’ besluitomna zijn vertrek geenopvolger aan

testellen.MaaralsdeDuisterszoudenkomen,zoudenzedezaakdirectinlij-ven.Enmetdatargumentwerdendeoverige betrokkenen overgehaald devoormaligeboekhoudervandekunst-handel,TenBroeke, aan te stellen totnieuweleidinggevende.Erwerddusal-lesinhetwerkgesteldomdezaakver-koopklaarvoordeDuitserstemaken.Eneenkoper zoual snelopde stoepstaan.

Slimme zet van Alois MiedlHoe de in Nederland woonachtigeDuitse bankier Alois Miedl zo snelluchthadgekregenvandezaakisnooitbekendgeworden.Maarhetisduidelijkdathijrazendsnelheeftgehandeld.Jac-

Graf van Goudstikker in Falmouth Engeland.

Salomon van Ruysdael, Gezicht op Herwen en Aerdt in Gelderland.

WERELD IN OORLOG26

De zaak Goudstikker

queshadhetlandkoudverlatenendenazi’shaddendeverlatenkunsthandelnog niet opgemerkt of Miedl had op1juli1940dehelehandelopgekocht.DeDiksenTenBroekewistendenota-risvanGoudstikkerovertehalenmethetargumentdatditdeenigemanierwas om de handel veilig te stellen.Miedl kon nu optreden als verkoperaandenazi’s.EndehandelindekunstwaserglucratieftijdensdeTweedeWe-reldoorlog.Veelnazi-prominentenver-zamelden kunst. Zeker nadat op enigmomentdeFührereenverbodafkon-digdeopdehandelinonroerendgoedom zo voldoende liquide middelenbeschikbaartehoudenomdeoorlogs-machinerie mee te financieren. Kunstwerd een goede tweede investering.EndaarbijwarenHitlerenmetnamerijksmaarschalk Hermann Goring ge-passioneerdkunstverzamelaars.Overalin de bezette gebieden zwermden in-kopersvande tweerondomdebestekunstwerkenop te sporen.Vaakwerdkunst gewoon geroofd of in beslag-genomen. Inanderegevallenhanteer-denGöringenzijninkopersdubieuzehandelswijzen.Transactieswerdenvaakvoorzien van officiële papieren en erwerdenookbedragenuitgekeerd.Maardie bedragen lagen zonder uitzonde-ring ver onder de werkelijke waardevan de ‘aankopen’. Eigenaren werdendoorhenonderdrukgezet.Zoudenzenietmeewerkenaande transactiedan

gavenGöringenzijninkopersaandatzenietwistenofzewelvoorhunveilig-heidkondeninstaan.Miedlmaakteduseenslimmezetdoordehandeloptekopenvoordatdeinko-pers van Göring of Hitler gearriveerdwaren. Minder slim was dat hij zijnnieuwe ‘aankoop’ openlijk was gaanvierenopeenterrasisAmsterdam.Hijverteldeaanwiehetmaarhorenwilde,dathijdezaakGoudstikkerhadinge-lijfd.“Terwijl ik het zei, wist ik dat ik teveel gezegd had”,verklaardehij later.OphetterraszatnamelijkookHofer,Goringseigeninkoper.Weldradaarnawerd Miedl bij Göring op het matjegeroepen en werd de koop terugge-draaid.GoringenMiedlkwameneennieuw contract overeen. Göring namhet grootste deel van de kunstcollec-tie over en Miedl kreeg de restantensamenmethetonroerendgoed.Miedlwasdesondanksinzijnnopjes.Hijwas

nuimmerseigenaarvaneenkunsthan-del die hij, nota bene onder de oudeJoodse naam Goudstikker, goed zouuitbuitenomrijkvanteworden.VanTenBroekendeDikswerdnadever-kooptransactieweinigmeervernomen,zij zoudendeoorlogverder inweeldedoorbrengen.

Goring en Hitlers gedeelde hobby“Goudstikker, dass bin jetzt Ich”, zouGöringnadekoopvandeGoudstik-ker-collectie gezegd hebben. Göringwas heel tevreden met zijn ‘aankoop’,zoverklaardehij latertijdenshetpro-ces van Neurenberg. Hij had immerseen wereldcollectie voor minder dan

Jacob Corneliszoon van Oostsanen Drieluik, Het laatste avondmaal.

Optreden Desi Goudstikker op Times Square New York.

WERELD IN OORLOG 27

een derde van de geschatte waardegekocht. Samen met Hitler was hijde grootste aanjager van kunstkopen.Hitler verzamelde de kunst voor zijnFührermuseum. De opening daarvanstondgeplandvoor1951enhetmoestdehalvebinnenstadvandeplaatsvanzijn jeugd, Linz, innemen. ‘Oorlogen komen en gaan, slechts de werken der menselijke cultuur blijven bestaan,’ zouHitlerooitgezegdhebben.DiedaaroptenminsteeenpuntopeenlijnzatmetzijngroterivaalChurchilldieeensopeenvoorstelomtebezuinigenopkunsten cultuur om de oorlogsmachineriete kunnen betalen, had geantwoord:“Maarwaarvechtenwedannogvoor?”Göringwasvanhuisuitgeenkunstlief-hebber,maarzijnvrouwKarinwel.Zij

brachthemdeliefdevoordekunstbijendoorhaarwerdhijeenverwoedver-zamelaar.Toenzijnvrouwoverleed,be-sloothijhunlandgoedomtebouwentoteenmuseumvooroudekunstaanhaar nagedachtenis. De opening vanzijnmuseumKarinhall stondgeplandvoor1953,opzijnvijfenzestigstever-jaardag. De Goudstikkercollectie zoudebelangrijksteplaats ingaannemenvanzijnmuseum.MaaromdetoornvandeFührerniettewekkenmetdezemooie aankoop, schonk hij hem hetbestestukvandecollectie,Herclitus en Democritus vanRembrandt.EnHitlerwaserverzotop.

Strijd om nalatenschapInAmerikahaddenondertussenbegin1941 de geruchten Desi bereikt datJacques’ kunsthandel aan de Duisterszou worden verkocht. Ondanks haarfelleprotestenalsrechthebbenderfge-

nameheeft ze het verloop vande ge-schiedenis niet kunnen beïnvloeden.Zelf had ze inmiddels een moeizaambestaan opgebouwd als operazange-res. Als gevluchte Jodin had ze geentoegangtotdebanktegoedenenschil-derijen die Jacques vooruit had latensturen.Zekon,ondanksdatzedusdeerfgename was van een miljoenencol-lectie,maarmetmoeitehethoofdbo-venwaterhouden.“Soms stond ik daar op het podium en kon ik plotseling geen geluid meer voortbrengen. Dan was het afgelopen. Zulke black-outs kon ik een-voudigweg niet overwinnen,”verklaardezelatertegenovereengoedevriend.NadebevrijdingvanNederlandkeerdeDesibegin1946terugnaarNederland.Daar stond het voltallige Goudstik-kerpersoneel,waaronderookJanDiksr.,JanDikjr.enTenBroekehaaropSchipholoptewachten.Nogonwetendoverdevolledigetoedrachtrondomdeverkoop van Jacques’ kunsthandel endedubieuze roldiehetdrietaldaarinhadgespeeld,begonzeeenrechtszaaktegendeNederlandsestaat.Nadeoorlogwarenbijwetalledoordenazi’sgeroofdegoederenaandeNeder-landsestaatvervallen,totdatderecht-matigeeigenaaroferfgenaamzichhadgemeldofwasopgespoord.DesivroegeerstdatdeeldatAloisMiedlhad‘ge-kocht’terug.Ineentweedezaakhadzede kunstwerken die door Goring wa-rengekochtterugwilleneisen.HelaasvoorDesiwasdeoverheiddestijdsvanmening dat de kunsthandel op legalewijze was verkocht aan Miedl en datDesidaaralserfgenamegeenaansprakmeeropkonmaken.WatJacquesjuisthadwillenvoorkomen,wasnutochge-beurd. Gebroken en gedesillusioneerdgafDesi in1950destrijdop.Zetrofeenschikking indezaakMiedl,maarbehield zich de rechten in de zaakGöringnogvoor.Erzoudennogvijftigjaarverstrijkenvoordatindiezaakwelrechtwerdgedaanaandeerfgenamenvan Goudstikker. Desi en haar zoonzouden dat echter niet meer meema-ken. Desi overleed in 1995 in haarwoonplaats Bilthoven waar ze na hetoverlijdenvanhaartweedeechtgenootwasgaanwonen.Edooverleedeenjaarlateraandegevolgenvankanker.ZijnvrouwMareiVonSaher, enhun tweedochters Charlene en Chantal, warendeenigenoglevendeerfgenamentoenzij in 1997 een nieuwe rechtszaak te-gen de Nederlandse staat aanspanden

om de schilderijen die destijds doorGoring waren aangekocht, op te ei-sen.Bijnatienjaarlater,op3februari2006 zegeviert het recht alsnog wan-neerzijinhetgelijkwordengestelden202schilderijenhunwegterugvindennaardefamilieGoudstikker.Aldietijdhadden de kunstwerken gewoon alsbruiklenen in de Nederlandse museaenoverheidsgebouwengehangen.

Profetische bespiegelingenGoudstikkerwaseenondernemermeteenvoortreffelijkgevoelvoordetijds-geest. Dat maakte hem zo’n goedekunsthandelaar.Naastdeoudewerkenwisthijookheelgoednieuwe,relatiefonbekendekunstwerkenopwaarde teschatten.Zijnaankopenbewezenindetoekomstdikwijlshunwaarde.Ookinzijnbesluitomgeenzaakwaarnemertebenoemen,bleekhijdetoekomstgoedin te hebben geschat. Zijn gedachtenblekenwelvakerprofetischebespiege-lingentezijn…Ineenbriefop15december1939aanhet bevriende echtpaar Siegfried enLolaKramarskivroeghijzichafofeenmenszijnlotkanontlopen.“…En nu zitten jullie in Lissabon, en wij nog in Amsterdam en wachten wat het noodlot over ons beschikken wil. Ik begrijp het zoo goed dat je op een gegeven ogenblik op een boot gaat zitten, die het kan je eigenlijk niet schelen waarheen je gaat, alleen omdat je plotseling het idee hebt, dat je weg wilt, dat jij en je familie ergens anders veiliger zouden zijn, dan waar je toevallig bent. Ik ken het gevoel, ik heb ook enkele dagen met kaartjes voor de Bloemenfontein in mijn zak geloopen om eventueel via Lissabon naar Argentinië te gaan, nadat ik er zeer ernstig over na had gedacht met de Simon Bolivar te gaan”.DitschipzonkbijdeTheemsmondingbijLondenopeenDuitsemijn.Hon-derden mensen kwamen daarbij om. “Kon een mens zijn noodlot wel ontsnap-pen”, vroegGoudstikkerzijnvriendtotbesluit.Het antwoord op die vraag had Desiop9juni1940inhanden.Zehadeenbrief ontvangen van T.J. Pye. Er zatookeenfotootjebij.Daaruitbleekdathijzijnbesthadgedaan.Hetuittweekolommen en een schraag bestaandegrafmonument bood inderdaad uit-zichtophetwaterenwasbedektmeteenzeevanbloemen.n

Teruggevonden Goudstikker schilderijen in een naoorlogs depot in Berlijn. Foto Gemeentearchief Amsterdam.