WETENSCHAP EN WERELDBEELD - Humanistisch Verbond...Dat schijnbaar academische theorieën heel...

SPINO 81zomer 2011

v e r s c h e r p t e n v e r r u i m t j e b l i k

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

2 | Spino zomer 2011

Spino is een uitgave van Jong HV(www.jonghv.nl)nummer 81, zomer 2011ISSN: 0928-284X. Oplage: 200

Redactieadres [email protected]

HoofdredactieJeroen Bouterse

RedactieMartijn RamaekersMatthijs KoevoetWilliam SpurlockEric-Wubbo Lameijer

VormgevingHermen Jansen

IllustratiesBregje de Laat (Hubble-tekening)Dorus Loijen (alle overige, cover)

Verder werkten mee achter deschermenBregje de Laat, Guus Frumau,Pascal Obma

Lid worden van Jong HV?Mail je naam en adresgegevens [email protected] voor een infopakket.Meer info op JongHV.nl (klik op “over JongHV”)

Gratis Spino-proefabonnement(3 nummers)?Voor als je eerst beter kennis wil makenmet Jong HV en de Spino. Mail je postadresnaar [email protected]. Ook voor als jeje vrienden wilt laten kennismaken en vooroverige vragen, suggesties, klachten engrapjes.

Copyright © 2011 Spino

Het volgende nummer verschijnt in de herfst van 2011

De artikelen zijn ter verantwoording van de schrijvers en geven niet automatisch de mening of visie van de redactie weer. De redactie beslist over plaatsing en behoudt zich tevens het recht voor om artikelen te redigeren, in te korten en (in overleg met de auteur, indien bereikbaar) inhoudelijk aan te passen. Op verzoek worden foto´s, tekeningen en handgeschreven teksten na plaatsing terug gestuurd.

Colofon Redactioneel

Beste lezer,

Humanisme is niet iets puur abstracts of theoretisch. Dat wist je vast al wel, maar het blijkt ook maar weer uit deze Spino. Ook bij een schijnbaar abstract en onpersoonlijk thema als wetenschap slagen de auteurs erin persoonlijke en concrete vragen te stellen: hoe verhoud ik - eventueel ‘ik, als humanist’ - mij tot wetenschap? Wat betekent het voor mijn eigen leven, mijn eigen wereldbeeld?

Eric-Wubbo maakt die vraag heel concreet: hoe herken je betrouwbare wetenschap eigenlijk, als naïeve consument? Humanisten mogen dan mensen zijn die zich ook in hun praktische levenskeuzes graag door enige kennis laten hinderen; maar hoe scheid je als leek het kaf van het koren, de pseudowetenschap van de nuttige inzichten? De vraag hoe als niet-ingewijde om te gaan met wetenschappelijke kennis, vooral als die lijkt te botsen met de eigen ervaring, speelt ook een rol in mijn eigen bijdrage.

Als het over een botsing gaat tussen wetenschap en wereldbeeld, denk je al gauw aan religie, omdat religieuze wereldbeelden zich vaak het meest gespannen lijken te verhouden tot wetenschap. Of niet? Matthijs legt uit dat hij vindt dat het confl ict tussen religie en wetenschap (in ruime zin: alle opvattingen die het eigen wereldbeeld kunnen aangaan) soms uit een wederzijdse allergie voorkomt. Bregje schrijft naar aanleiding van de fi lm ‘Hubble’ over de paradox dat wetenschap eigenlijk tot bescheidenheid zou mogen aanmoedigen, maar dat er in een door wetenschap bepaald wereldbeeld ook het risico van arrogantie zit – als je er grenzeloos vertrouwen in stelt, wordt het dan niet haast een soort religie?

Dat schijnbaar academische theorieën heel dichtbij het eigen wereldbeeld en het eigen zelfbeeld kunnen komen, toont Martijns stuk aan: hij ziet zich geconfronteerd met verschillende theorieën en mensbeelden, die hem allemaal op de een of andere manier aanspreken, en hij tracht zich daarin schrijvenderwijs een weg te banen. Wanneer we het dan over mensbeelden hebben, beginnen we ook langzaam maar zeker het thema ‘wetenschap’ te verlaten en andere terreinen te verkennen, door een interessante beschouwing van Judith Zijlstra over het beeld dat Ghanezen hebben van homoseksualiteit en homoseksuelen.

Pascal levert een ooggetuigenverslag van een andere – en minder gespannen – bijeenkomst, namelijk van het Jong-HV-voorjaarsweekend. Het thema daarvan is ook meteen een mooie opmaat voor dat van de volgende Spino: namelijk ... wel, lees daarvoor de oproep van William aan het eind maar, en wees vooral ook uitgenodigd om een eigen bijdrage in te sturen ([email protected]).

Maar natuurlijk niet voor eerst rustig de huidige Spino te hebben doorgenomen, niet alleen voor de creatieve manier waarop de schrijvers in woorden hun persoonlijke worstelingen en overdenkingen rond het thema op papier hebben weten te brengen, maar ook voor de even creatieve manier waarop Dorus en Hermen, als vormgever respectievelijk opmaker, die woorden van beelden hebben voorzien.

De hoofdredacteur die het stokje van Matthijs heeft overgenomen, heeft van hem een licht stokje gekregen: een zeer creatieve en initiatiefrijke redactie. Ik hoop jij het als lezer met me eens bent dat deze Spino daar weer blijk van geeft, en groet je met veel plezier,

Jeroen Bouterse

Leiden, 28 juni 2011

Wetenschap en werldbeeld Spino | 3

In deze Spino...

Inhoudsopgave

04.

07.

10.

12.

14

16.

21.

23.

24.

Hanleiding voor kennisconsumentenThema-artikel | Eric-Wubbo Lameijer beschrijft hoe we in het ínformatieoverschotstijdperk richting kunnen vinden.

Wetenschap en ervaringThema-artikel | De verschillende soorten ‘eigen ervaring’ van wetenschap en humanisme, beschouwd door Jeroen Bouterse.

Wetenschap en religieThema-artikel | Matthijs Koevoet schrijft over het positieve effect van een juiste balans tussen wetenschap en religie op individu en samenleving.

HubbleThema-artikel | Wegdromend in een bioscoopstoel komt Bregje de Laat plots in aanraking met ideeën over wetenschap en mens.

Mijn zelfbeeldenduizeligheidThema-artikel | Martijn Ramaekers beschrijft de dynamiek van zijn verschillende zeelfbeelden.

Homoseksualiteit: een Westers importproduct?Artikel | Judith Zijlstra schetst de moeilijkheden, maar ook de hoopvolle perspectieven, van homoseksuele allochtonen in Nederland.

Wat levenskunst maaktVerslag van het voorjaarweekend 2011 van Jong HV door Pascal Obma.

Oproep volgend Spino-nummer: “Tussen levenskunst en –kitsch”

Activiteitenagenda

Nu zit ik met minstens de volgende vier zelfbeelden: werknemer, ondernemer, humanist en spelende mens

Pagina 14


Sommige mensen zeggen dat we in het informatietijdperk

leven. Maar “informatieoverschotstijdperk” is misschien een

betere benaming. Kennis blijkt een krachtige manier om de

wereld te veranderen – door onze kennis kunnen mensen naar

de maan vliegen, kunnen we concerten in een minuscuul MP3-

spelertje proppen, en kunnen we een gesprek voeren met

iemand aan de andere kant van de oceaan. Maar de enorm

toegenomen kennis brengt ook problemen met zich mee, en

een daarvan is dat we onze zekerheid aan het verliezen zijn.

Waar je 200 jaar geleden nog kon vertrouwen op het kwartet

dominee, huisarts, schoolmeester en notaris worden we nu

overspoeld door de meningen van miljoenen. En dat kan

verwarrend zijn.

Als burgers, ouders, en mensen worden we tegenwoordig

voortdurend geconfronteerd met tegenstrijdige meningen.

Bestaat het broeikaseffect echt? Is een vrije school of

normaal onderwijs beter voor je kind? Is het Dr. Frankdieet

nou effectief of juist ongezond? Om goede beslissingen te

nemen voor onze eigen toekomst (gezondheid), die van onze

kinderen (scholing en opvoeding) en onze wereld (mogelijke

klimaatverandering) moeten we de waarheid zien te vinden in

de wriemelende massa van door elkaar schreeuwende experts

en ‘experts’. In sommige gevallen hechten we bij voorbaat

al minder geloof aan bepaalde bronnen: de sponsoring van

de broeikassceptische ‘Global Climate Coalition’ door grote

energiemaatschappijen zal bijvoorbeeld enige invloed hebben

gehad op de objectiviteit van haar beweringen. Maar in veel

gevallen lijken de mensen aan beide kanten van de tafel

oprecht. Wat is dan waar?

Nu is er goed nieuws en slecht nieuws. Het goede nieuws is

dat je met enige moeite meestal wel een redelijk betrouwbaar

antwoord op je vraag kunt krijgen (later in het artikel

meer over hoe ik dat zelf aanpak voor bijvoorbeeld mijn

journalistieke werk), het slechte nieuws is dat het wel moeite

kost. Om niet te verdwalen moet je selectief zijn in wat je

onderzoekt, door prioriteit te geven aan dingen die jouw en je

omgeving direct raken, waar je keuzes moet maken, en waar

Onderzoeken die heel erg oud zijn en onderzoeken die heel erg nieuw zijn, zijn vaak

minder betrouwbaar

autoriteiten elkaar lijken tegen te spreken.

Om een voorbeeld van het laatste te geven: het is nuttig

echte controverses van schijndebatten te onderscheiden. Zo

wordt de bewering dat roken ongezond is nog steeds wel eens

tegengesproken door medewerkers van de tabaksindustrie en

de enkeling die zegt dat zijn kettingrokende opa 95 geworden

is; maar of roken gezond is, is tegenwoordig eigenlijk geen

intensief onderzoek meer waard.

Verdwaald?

Maar wat als beide partijen redelijk oprecht en deskundig

lijken, en geen grote persoonlijke belangen hebben bij jouw

keuze? In dat geval is het verstandig de partijen na te vragen

waarop ze hun bewering baseren. Aannemende dat je niet

toevallig iemand tegen bent gekomen die zegt rechtstreeks

het antwoord van God gekregen te hebben, zijn er basaal vier

mogelijkheden:

a) de expert spreekt uit persoonlijke ervaring

b) de expert heeft het ooit van iemand gehoord

c) de expert leidt de bewering logisch af uit bestaande

kennis.

d) de expert citeert een boek of een artikel van iemand

anders

Nu zijn al deze methoden geldige manieren van

kennisverwerving, maar ze kunnen goed of minder goed

worden toegepast.

Handleiding voor k


kinderen te verminderen; de scholen gebruikten dat geld voor

klassenverkleining zodat de docenten meer aandacht zouden

kunnen besteden aan de individuele leerlingen. Logischerwijs

zouden de prestaties van de allochtone leerlingen vooruit

gaan. In de praktijk bleek dat alleen de prestaties van de

‘witte’ leerlingen vooruit gingen, en dat de achterstand van de

allochtone leerlingen dus zelfs nog werd vergroot! Als iemand

logisch heeft afgeleid waarom iets waar zou moeten zijn, en

iemand anders heeft aangetoond dat het in werkelijkheid niet

waar is, kun je er meestal vanuit gaan dat één van de logische

stappen niet waterdicht is.

d) Geschreven bronnen. Geschreven bronnen zijn handig, want

je kunt ze natrekken, door wie zijn ze geschreven, wanneer,

wat staat erover op Google/wikipedia, en bovendien: wat

zeggen ze nou precies? Vaak blijken heel veel ‘confl icten’ al

te verdwijnen als je precies weet wat er gezegd is. Zo hoor je

dat zonnen huidkanker kan veroorzaken, maar tegenwoordig

zijn er ook berichten dat zonnen juist kanker kan voorkomen.

Wat is waar? Allebei: een kleine dosis zonnen is gezond, een

grote juist niet. Maar dat leer je alleen als je de bronnen goed

leest, en niet alleen op spectaculaire koppen let.

Nog steeds verdwaald?

Wat nu als de geschreven bronnen, zelfs bij goed lezen,

elkaar nog steeds tegenspreken? Ikzelf ga dan kijken naar

de 4 W’s:

-Wanneer is het document geschreven of onderzoek gedaan?

Onderzoeken die heel erg oud zijn en onderzoeken die heel

erg nieuw zijn, zijn vaak minder betrouwbaar. In de 18e

eeuw hield medisch onderzoek nog geen rekening met het

placebo-effect, en van spectaculaire ‘nieuwe’ vindingen blijkt

meestal pas na een jaar of twee of ze betrouwbaar zijn.

In het geval dat oude kennis wel waar is, kun je die kennis

ook vinden in modernere boeken, zoals leerboeken voor

het gebied.

a) persoonlijke ervaring: persoonlijke ervaring lijkt de

meest betrouwbare bron van kennis, maar het leidt niet

noodzakelijkerwijs tot kennis die ook werkelijk betrouwbaar is.

Neem het geval van dr. Benjamin Rush, een vooraanstaande

en briljante 18e-eeuwse Amerikaanse arts. Rush, zoals veel

van zijn tijdgenoten, paste aderlaten toe bij vele ziekten.

Maar toen de journalist Walter Cobbett onderzoek publiceerde

waaruit bleek dat de sterftecijfers in aderlatende klinieken

hoger waren dan als er geen bloed werd afgetapt, werd Rush

woedend, en klaagde hij Cobbett aan wegens laster. Rush was

geen slechte man, maar hij geloofde heilig in zijn methode

omdat veel patiënten ervan leken te genezen; hij had zijn

behandelingsresultaten nooit systematisch bijgehouden en hij

had nooit (zoals Cobbett) de effecten van zijn methode met

die van een alternatieve methode (namelijk: niet aderlaten)

vergeleken. Zeker als een bepaalde actie niet altijd een

bepaald gevolg heeft (aderlaten doodt niet alle patiënten, niet

alle rokers krijgen longkanker, en zeker niet onmiddellijk) is

‘normale’ persoonlijke ervaring vaak onbetrouwbaarder dan

persoonlijke ervaring die nauwkeurig ergens is vastgelegd en

vergeleken met alternatieve methoden.

b) Als de expert iets ooit van iemand anders heeft gehoord heb

je vaak een probleem, zeker als je het niet kunt natrekken.

De informatie kan waar zijn, maar omdat herinneringen

door elkaar kunnen lopen en zelfs in communicatie met

de meest wijze goeroes misverstanden of vertaalfouten

kunnen optreden, is het nuttig in zo’n geval bevestiging uit

onafhankelijke bron te zoeken.

c) Logica, gezond verstand, en afl eiding uit bestaande feiten.

Logica kan goed werken, zeker als ze goed wordt toegepast.

Maar het echte leven is vaak zo ingewikkeld dat logica en

gezond verstand minder goed werken dan je zou hopen.

Zo gaf de overheid in het verleden extra geld aan scholen

met veel allochtone kinderen om de achterstand van die

De veelheid aan informatie die ons bereikt zou ons in theorie kunnen helpen om verantwoorde, wijze keuzes te maken voor onze gezondheid, onze kinderen, en onze wereld. In werkelijkheid leven we in een doolhof van tegenstrijdige opvattingen. Eric-Wubbo Lameijer beschrijft hoe we in dit doolhof toch onze richting kunnen vinden

kranten maken vaak claims die de echte feiten overdrijven

>>

Thema-artikel

kennisconsumenten


Thema-artikel

-Waarin is het geschreven of gepubliceerd? Wat voor

kwaliteitsstandaarden heeft de publicatie? Bij internationale

wetenschappelijke tijdschriften wordt vaak het meest kritisch

naar de betrouwbaarheid gekeken, gevolgd door kranten en

tijdschriften. Boeken kunnen nogal variëren in kwaliteit, maar

over het algemeen is een boek betrouwbaarder als het redelijk

recent is en er veel literatuurverwijzingen achterin staan.

Internet is, zoals bekend, niet ontzettend betrouwbaar, hoewel

sites die door vele mensen in de gaten worden gehouden,

zoals Wikipedia, wel kunnen wedijveren met conventionele

encyclopedieën zoals de Britannica.

-Wie heeft het artikel geschreven? Zelfs een briljant persoon

is doorgaans alleen maar goed op zijn of haar eigen vakgebied.

Zo heeft de beroemde wiskundige Roger Penrose, onder andere

adviseur van Stephen Hawking, een boek geschreven waarin

hij de vrije wil verklaart uit quantummechanica. Biologen en

natuurkundigen geloven daar niet veel van, simpelweg omdat

zij dingen weten over biologie en natuurkunde die Penrose

over het hoofd heeft gezien.

-Wat is precies aangetoond of onderzocht? Zeker kranten

maken vaak claims die de echte feiten overdrijven. Als een

bepaalde stof in een reageerbuis kankercellen doodt, wil

dat nog niet zeggen dat er ook een nieuw kankermedicijn

gevonden is. Proeven met cellen zeggen minder dan klinische

experimenten met honderden patiënten.

Als je het type bron weet (ervaring, horen zeggen, logica of

literatuur) en de vragen ‘wanneer’ ‘waarin’, ‘wie; en ‘wat

precies’ kan beantwoorden, kun je meestal met zelf nadenken

over de tegenstrijdigheden wel tot een redelijke conclusie

komen; en vaak heb je al redelijke zekerheid als je maar een

paar punten hebt uitgezocht.

Mocht het toch niet lukken, en is het onderwerp wel belangrijk

voor je, dan kan het raadplegen van een onafhankelijke expert,

of het doorzoeken van de boekhandel ook een goed resultaat

opleveren. Vaak ben je er al na een kwartier achter dat iets

waarschijnlijk wel of niet werkt; bijvoorbeeld toen een kennis

me vroeg uit te zoeken of het drinken van koffi e voor een

voetbalwedstrijd de prestatie verbetert (antwoord: dat lijkt

niet zo te zijn; de reactiesnelheid wordt iets beter, maar je

Hoe beter je de techniek van het vergelijkend onderzoek in de vingers krijgt, des te

minder je je een drenkeling voelt in een oceaan van

tegenstrijdige data

wordt klunziger, en koffi e heeft ook bijwerkingen). Soms moet

je echter drie avonden besteden, zoals toen ik met behulp van

een samenvatting van onderzoek naar voeding en gezondheid

uitzocht hoe ik mijn dieet kon optimaliseren (o.a. minder

zuivel, meer noten). Maar voor de dingen die echt belangrijk

zijn in je leven kan die prijs de moeite waard zijn, en deze

tijdelijke investering is te verkiezen boven de doffe apathie bij

het lezen van het volgende tegenstrijdige artikel. Bovendien:

hoe beter je de techniek van het vergelijkend onderzoek in de

vingers krijgt, des te minder je je een drenkeling voelt in een

oceaan van tegenstrijdige data. In plaats daarvan zul je steeds

sterker merken dat het kunnen vinden en onderscheiden van

betrouwbare kennis je zowel de informatie geeft die je kan

helpen jouw leven en dat van anderen positief te beïnvloeden,

als het vertrouwen dat nodig is om de stap naar toepassing

ervan te zetten.


Wetenschap en humanisme gaan misschien wel uit van zeer verschillende soorten ‘eigen ervaring’. Is dat een probleem? Door Jeroen Bouterse

Iedereen heeft wel eens gemerkt hoe gemakkelijk de ‘illusie’

van verliefdheid kan worden weggewuifd door opmerkingen

als: ‘liefde is eigenlijk gewoon een stofje in je lichaam’, of:

‘liefde is in werkelijkheid niets meer dan een evolutionair

handig overlevingsmechanisme’. Eigenlijk, in werkelijkheid, is

het niet zo mooi als de verliefde mens het door zijn roze bril

zou willen zien.

In de moderne samenleving betekent ‘echte’ kennis bijna altijd:

wetenschappelijke kennis. Als je dus een juist wereldbeeld wilt

hebben, moet dat op de een of andere manier recht doen aan

de wetenschappelijke kennis; als je wetenschap écht serieus

neemt, hang je ook een ‘wetenschappelijk wereldbeeld’ aan.

Maar kan dat wel?

Een van de typische kenmerken van wetenschap is dat ze berust

op ‘empirie en ratio’: zintuiglijke ervaring en nadenken. Als

In de moderne samenleving betekent ‘echte’ kennis bijna altijd: wetenschappelijke kennis

we zeggen dat de aarde rond is, komt dat omdat er conclusies

zijn getrokken op basis van observaties. In verband daarmee

lijkt het heel natuurlijk dat wetenschap vanzelfsprekend

verbonden is met de idealen van de verlichting, immers met

‘zelf’ nadenken op basis van ‘eigen’ ervaring. Apologeten voor

het wetenschappelijke wereldbeeld, zoals Richard Dawkins,

maken vaak impliciet of expliciet van die associatie tussen

wetenschap en autonomie gebruik: als je mensen maar

losmaakt van het gezag van religie of andere dogma’s, zullen

ze zelf op basis van hun ervaring hun verstand gebruiken

en zo tot de conclusie komen dat de wetenschap het bij het

rechte eind heeft, of die wetenschap eventueel corrigeren en

verder helpen.

In zijn onlangs verschenen boek En toen wisten we alles (2011)

schetst publicist Coen Simon een heel ander beeld van de rol van

wetenschap: juist omdat wetenschap zo alomtegenwoordig is,

hebben we als mensen ‘de indruk alsof alles geweten wordt,

of in elk geval geweten kan worden’. Zo wordt ons juist het

morele recht op een eigen mening ontnomen: als wetenschap

al de beste en betrouwbaarste bron van kennis is, >>

Wetenschap en

Ervaring

Thema-artikel


hoeft dat ook niet. De reden waarom wetenschap (meer dan

religie) aan individuele autonomie gekoppeld lijkt te zijn, is

dat de redeneringen en bewijzen door iedereen te ‘volgen’

zijn. Niet iedereen heeft een lijntje met God om te checken

of de profeten of heilige boeken nu eigenlijk gelijk hadden,

maar wel iedereen kan op basis van eigen waarneming en

redenering nagaan of een redenering over de beweging van

de aarde of de zon steek houdt. Zo kun je ook op basis van

‘eigen ervaring’ concluderen dat je intuïtie dat de aarde

stilstaat niet deugt.

Dat is natuurlijk een mooi ideaal, maar dat gaat in de

praktijk in het geheel niet op: Galilei en Newton kun je met

wat geduld en in gemoderniseerde versie nog wel uitleggen

aan intelligente middelbare scholieren, maar je kunt niet

van ieder weldenkend mens verwachten op eigen kracht

de relativiteitstheorie af te leiden. Bovendien hebben we

als gewone mensen ook geen toegang tot de gigantische

telescopen of deeltjesversnellers die tegenwoordig de bron van

fundamentele wetenschappelijke observatie zijn. Dat kunnen

we niemand kwalijk nemen, want dat volgt nu eenmaal uit

de aard van de vragen die de natuurkunde nu bezighouden,

maar niettemin is het zo: onze eigen ervaring heeft steeds en

steeds minder betekenis in de wetenschap.

En wat we ons ‘wereldbeeld’ noemen is er toch primair om onze

eigen ervaringen te ordenen tot een betekenisvol geheel. Als

de wetenschap alles wat wij zien en voelen om de haverklap

‘wegverklaart’, kan ons wereldbeeld dan nog wel op een

vruchtbare wijze gebruik maken van die wetenschap? Kan iets

‘onbegrijpelijks’ als de moderne natuurkunde – er zijn talloze

is iemand die iets roept wat niet wetenschappelijk onderbouwd

is toch vooral iemand die zijn plek niet kent, en die dus liever

zijn mond moet houden. ‘Populaire wetenschap is doorgaans

geen verheffi ng van het volk, maar opium van het volk’, zegt

Simon daarover.

Het gezag van wetenschap lijkt soms niet alleen religie te

ondermijnen, zoals Dawkins gretig vaststelt, maar ook

seculiere, humanistische systemen van zingeving. We kunnen

wel een prachtig begrip van levenskunst ontwikkelen waarin

de mens zijn vrijheid kan gebruiken tot zelfverwerkelijking

en meer moois, maar wat nu als neurowetenschappers

als Victor Lamme ons plotseling komen vertellen dat de

vrije wil überhaupt niet bestaat? Moeten we dan domweg

wetenschappelijke ‘feiten’ gaan ontkennen om ons wereldbeeld

in stand te houden?

Een hoop van deze problemen hangen volgens mij samen met

de ambigue rol die ‘ervaring’ speelt bij wetenschap. Natuurlijk

spelen observaties een cruciale rol in wetenschap, maar dat

betekent niet dat wetenschap alle zintuiglijke ervaring als

simpelweg gegeven ‘bouwstenen’ voor theorieën gebruikt.

Integendeel, wetenschap begint in zekere zin met de

veronderstelling dat de ‘gewone’ waarneming fundamenteel

tekortschiet. Wetenschap bekritiseert de menselijke ervaring

juist, en reduceert die tot iets anders.

Galileo Galilei is het typische voorbeeld van een wetenschapper

die niet de dogma’s van de Kerk volgde maar zijn eigen

ervaring en verstand. Maar veel van de controversiële

beweringen die Galilei deed waren nu juist controversieel

omdat ze tegen de gewone ervaring in gingen: hij beweerde

bijvoorbeeld dat eigenschappen als kleur, smaak en hitte

helemaal niet bestonden, maar dat ze het resultaat waren

van de gedragingen van puur ruimtelijke deeltjes. Ook

beweerde hij dat zware voorwerpen even snel naar de aarde

vallen als lichte – daarmee zat hij op het goede spoor, want in

een vacuüm is dat ook zo; alleen zíen we dat toch echt nooit

gebeuren. Last but not least: hij beweerde, zoals bekend, dat

de zon in het midden van het heelal stond, niet de aarde. Dat

deed hij misschien wel op basis van observaties en wiskunde,

maar we kunnen toch echt niet zeggen dat het ‘common sense’

is dat de aarde met een noodvaart aan het bewegen is.

Niet alles wat wij gewone stervelingen denken waar te nemen,

‘klopt’ dus; sterker nog, bijna niets klopt. Maar goed, misschien

Wetenschap bekritiseert de menselijke ervaring juist, en reduceert die tot iets anders


citaten van de meest vooraanstaande wetenschappers van

de afgelopen eeuw die benadrukken hoe ontzettend absurd

quantumfysica is – wel dienstbaar zijn aan het begrijpelijk

maken van het leven?

Wat ik hoop duidelijk gemaakt te hebben, is dat het niet

alleen voor religieuze wereldbeelden, maar ook voor ‘ons

humanisten’, voor de verlichte, seculier-en-rationeel-

ingestelde geesten van de 21ste eeuw, niet geheel evident

is dat wetenschap altijd een vriend en bondgenoot is. De

gedeelde nadruk op uitgangspunten als ‘eigen ervaring’ kan

wel eens verhullen dat wetenschap en humanisme eigenlijk

van twee totaal verschillende soorten ervaring uitgaan.

Is dat erg? Misschien niet. Al deze overwegingen nemen

immers niet weg dat wetenschap onze meest succesvolle

poging is om kennis over de wereld te vergaren. Het zou

onzinnig zijn om dat niet serieus te nemen. Maar we kunnen

er wel eerlijk over zijn dat veel van wat in ons wereldbeeld

aan ‘wetenschappelijke kennis’ is verwerkt, op gezag is

aangenomen – met ‘eigen ervaring en zelf nadenken’ waren

we er nóóit op gekomen.

Ook kunnen we accepteren dat waar we wél zelf over gaan

– dus wat echt onze eigen structurering van onze eigen

ervaring is, in voor onszelf begrijpelijke en betekenisvolle

concepten – zich op een heel ander niveau afspeelt dan dat

waar wetenschap over spreekt. Neurowetenschap kan thans

wellicht weinig met noties als de vrije wil en dat is haar goed

recht; maar evenzo is het ons goed recht om onze eigen

ervaring van vrijheid serieus te nemen en een rol te laten

spelen in ons wereldbeeld. Net zo goed als we kleuren nog

kwalitatief onderscheiden in plaats van als golffrequenties, en

net zo goed als we nog zeggen dat we ons verliefd voelen;

we benoemen de dingen op de manier zoals ze voor ons

betekenisvol zijn.

De rol die wetenschap dan nog kan spelen, naast natuurlijk

die van een onmisbare bron van kennis en macht over de

natuur, is die van het relativeren van ons eigen wereldbeeld.

Dat de wereld ten diepste onbegrijpelijk blijkt te zijn, maakt

dat we ons ervan bewust moeten zijn dat álle woorden die we

gebruiken, alle dingen die we denken, alle manieren waarop

we begripsmatig vat proberen te krijgen op de wereld –

dat al die dingen uiteindelijk de status hebben van ‘nuttige

fi cties’. Het inzicht dat ons intuïtieve wereldbeeld nooit

kan corresponderen met de werkelijkheid an sich, omdat

die werkelijkheid extreem Vreemd blijkt te zijn, mag tot

bescheidenheid en tolerantie aanmoedigen.

En dát zijn nou net weer hele mooie humanistische deugden,

nietwaar?

Thema-artikel

Onze eigen ervaring speelt zich op een heel ander niveau af dan dat waar wetenschap

over spreekt


Tussen wetensch

De kwaliteit van je leven hangt sterk samen met de manier waarop je naar de wereld kijkt. Een van de aspecten hierin is de balans tussen een religieuze en wetenschappelijke blik op de wereld. Een zorgvuldige beschouwing van deze balans komt zowel individu als samenleving ten goede. Door Matthijs Koevoet.

Spanning

Als je de termen ‘wetenschap’ en ‘religie’ als manieren van

denken beschouwt, kun je een spanning (en soms zelfs een

strijd) opmerken. Ik refereer dan aan verschillen als:

1. waarden: basis van religie, noodzakelijk kwaad in

wetenschap.

2. kritische houding: uitgangspunt van wetenschap, vaak

noodzakelijk kwaad in religie.

3. vooruitgang en verandering van kennis: uitgangspunt

van wetenschap, vaak noodzakelijk kwaad in universele

wijsheidclaims van religie.

Samengevat: de religieuze houding beroept zich op

‘openbaring’ van waarden en waarheid. De wetenschappelijke

houding daarentegen beroept zich op verklaarbaarheid,

meetbaarheid en rationaliteit.

Pseudo-contrast

Als ik praat over ‘wetenschap’ en ‘religie’ als manieren van

denken, bedoel ik de afwisseling in de manieren van denken die

iedereen, gelovig of niet, wetenschapper of niet, iedere dag in

min of meerdere mate beleeft. Veel moderne gelovigen stellen

zichzelf kritische vragen en ervaren dat hun geloofsbeleving

alleen maar sterker wordt. Hun wetenschappelijke houding

contrasteert niet met hun religieuze houding. Omgekeerd

heeft wetenschap religieuze elementen: een wetenschapper

die veel publiceert wordt al snel gezien als autoriteit wiens

argumenten bij voorbaat sterker wegen dan dezelfde

argumenten van een andere wetenschapper. Bewondering,

ontzag en verering komen meer voor in religieuze kringen,

maar zijn ook wetenschappers niet vreemd.

Allergieën

Waar ik het nu over wil hebben, is de wederzijdse allergie voor

deze manieren van denken, die zoals gezegd niet noodzakelijk

is, maar wel veelvuldig voorkomt. En die weinig waardevol is.

Aanhangers van wetenschap hebben veelvuldig een allergie

voor religie en vice versa. Dit vind ik weinig waardevol.

Allergie voor religie tref je bijna per defi nitie aan bij atheïsten,

en ook vaak bij humanisten. Deze allergie leidt vaak tot een

pseudoreligie: deze mensen zijn niet zelden enorm gelovig

(ook al willen ze dat niet horen) in de ‘heilige’ waarden van

redelijkheid, rationaliteit, democratie en gelijkwaardigheid. Dat

klinkt mooi, maar draagt zelden bij aan een wetenschappelijk

Allergie voor religie leidt tot pseudoreligie


ap en religiemaken: ik denk dat ik mezelf graag wijs maak dat ik open

sta voor afwijkende ongewone ideeën. Dat geeft me namelijk

een gevoel van vrijheid. Maar tegelijk constateer ik dat ik in

de praktijk snel mijn oordeel klaar heb. Ik wil wel open staan,

om me te verdiepen, maar de natuurlijke neiging is om zaken

die niet passen bij mijn wereldbeeld te verwerpen omdat ze

op het eerste gezicht onmogelijk lijken. Gewelddadige fi lms

goed voor de opvoeding? Veilige kernenergie? Kinderarbeid

een win-win situatie? Geert Wilders met een goed idee? Dat

soort dingen. Misschien is de term ‘allergie voor wetenschap’

overdreven voor doodnormale onbewuste weerstand tegen

waarheden die niet stroken met hetgeen vertrouwd is, maar

dezelfde impulsen spelen daar volgens mij een rol.

Rijkdom

De door mij gewenste balans tussen de twee elementen - de

wetenschappelijke, soms wat koele houding en de religieuze,

meer gepassioneerde houding - begint voor mij met het

mezelf bewust maken van beide allergieën. Het gaat er mij

uitdrukkelijk niet om de allergieën te veroordelen - dat zou

juist weer een niet-kritische (‘religieuze’) valkuil zijn - maar

ze te onderzoeken. Wanneer ervaar ik ze? Treden ze altijd op

in soortgelijke situaties? Wat doen ze met me?

Stel dat veilige kernenergie mogelijk zou zijn of dat Geert

Wilders echt een aantoonbaar goed idee heeft. Het zou toch

jammer zijn dat we door onze ‘wetenschapsallergie’ dit niet

willen horen? Of dat we, door onze religieuze allergie, niet

willen zien dat veel mensen op deze aarde gelukkig worden

door hun religie?

Het geeft me vrijheid om zonder deze allergieën naar de

wereld te kunnen kijken; door mijn aandacht voor deze

allergieën ruim ik een klein deel van de onzuiverheden in mijn

perceptie op. Dat geeft een vrijere geest en bijbehorend vrij

gevoel. Doe je mee?

zuivere kritische houding. Wel draagt het vaak bij aan een

oordelende boze houding. Bijvoorbeeld als het gaat om

cultuurverschillen: kastenverschillen in India, verschillende

rollen van man en vrouw, alternatieve staatsvormen naast

democratie. Vaak staat de ‘heilige’ waarde ‘gelijkwaardigheid’

dan ter discussie en dat is iets wat als een rode lap werkt.

Een allergie voor wetenschap daarentegen is ook niet erg

vruchtbaar. Dan kun je denken aan scepsis richting Wetenschap

met een grote W, i.e. de allergie voor ‘deskundigen’,

professoren, doctors, onderzoekers, directeuren,

persvoorlichters. Deze lokken nog wel eens een “wie denken

ze wel dat ze zijn”-reactie op, of een nihilistische houding

zoals: “tegenover elk wetenschappelijk bewijs staat wel een

onderzoek met een tegengesteld bewijs. Dus geen enkele

wetenschappelijke conclusie maakt indruk op me.” Maar ook

wetenschap met een kleine ‘w’: menig westerling is redelijk

allergisch voor feiten, theorieën en meningen die niet passen

bij wat op dat moment vertrouwd klinkt. Laat ik voor mezelf

spreken in plaats van een claim over ‘de’ westerse mens te

Thema-artikel

Aandacht voor deze allergieën ruimt de onzuiverheden in

mijn perceptie op


Wegdromend in een bioscoopstoel komt Bregje de Laat plots in aanraking met ideeën over wetenschap en mens.

Voorjaarsvakantie. Tijd om met de kinderen iets leuks te doen. Op de website van een astronomische vereniging had ik gelezen dat

er in het Omniversum een fi lm over de Hubble-telescoop draait. Aangezien de kinderen nog nooit een IMAX-fi lm gezien hadden en

de jongste een astro-nut is, leek het me een goed plan. Voor de oudste, dierengek, de fi lm “Dolphins” uitgezocht, dus we hadden

een leuk middagvullend programma.

“Hubble” heeft eigenlijk twee verhaallijnen. Aan de ene kant is er het verhaal over de reparatiewerkzaamheden die gedaan zijn

zodat Hubble nog een hele tijd vooruit kan. Aan de andere kant krijgen we veel beelden te zien die weergeven wat Hubble aan

metingen heeft weten vast te leggen en welke kennis over het universum ons dat heeft opgeleverd. Het laatste levert uiteraard

de mooiste en spectaculairste beelden op, die dankzij IMAX-techniek het gevoel geven dat je door de ruimte zweeft, langs de

Orionnevel, helemaal tot de uiterste randen en tot in het verleden. Het verhaal over de werkzaamheden was heel interessant, maar

had net zo goed in een documentaire op tv bekeken kunnen worden. Behalve daar waar we de illusie hadden zelf een space-walk

op Hubble te doen, was IMAX nauwelijks een meerwaarde. (Ter vergelijking: “Dolphins” maakte mijns inziens veel beter gebruik

van IMAX terwijl het ook erg informatief was. Een goede afwisseling van informatie en prachtige beelden en effecten.)

Desondanks heb ik me tijdens “Hubble” heerlijk laten wegglijden in de beelden, heb door het universum gezweefd en heb me

vergaapt aan de geboorte van nieuwe sterren, aan de hoeveelheid van sterren, de hoeveelheid van sterrenstelsels en zo verder. Net

wanneer je denkt dat het niet groter kan, ben je toch alweer naar een onderdeel van iets groters aan het kijken. Het begeleidend

commentaar neemt je mee en je voelt je klein en vol ontzag voor het universum. De grootte, complexiteit en schoonheid van het

heelal veroorzaakt zowel eerbied voor het universum zelf, als ook voor de wetenschap die haar bestudeert en weet wat is geweest,

wat is en wat nog kan zijn. Maar dan, net als ik me niet nederiger kan voelen, zegt de commentator “…en zullen we ooit nog zo’n

perfecte planeet vinden als onze aarde?”

Hè?? Wat is dit? Zit ik naar een wetenschappelijke fi lm te kijken, komt er zo’n opmerking, die bij mij toch echt in het verkeerde

keelgat schiet. Ik krijg meteen een beeld van de mens die als intelligent wezen heerst in het heelal. Of een beeld van de mens

voor wie het helaal gemaakt is. Of van de mens die vindt dat het helaal bestaat opdat de mens kan bestaan. Of… Kortom, het

geeft mij precies het tegenovergestelde gevoel dan ik had, vlak voor de uitspraak: een gevoel van arrogantie in plaats van

bescheidenheid.

Nu denk ik dat ik wel weet hoe de opmerking bedoeld is. De aarde is perfect voor ons. Logisch, want was ze dat niet, dan waren

wij er ook niet. En zijn wij op zoek naar ander leven in het universum, dan zoeken we toch vooral naar leven dat te begrijpen is

voor ons en dat vergelijkbaar is met ons leven. We willen onder andere graag weten of er gelijksoortige levensvormen bestaan.

En we willen weten of er planeten zijn waar de mens misschien ook wel zou kunnen leven. Dus perfect betekent hier gewoon:

mooi in onze ogen en geschikt voor ons. En misschien is passend een nog beter woord, aangezien het woord schikken al actief en

doelgericht kan lijken.

Maar ja, geschikt voor ons, perfect… het klinkt allemaal zo antropocentrisch. Natuurlijk kijkt de wetenschap vanuit de mens, want

wetenschap is menselijk. Maar waarom wordt er geen uitdrukking gegeven aan dat gevoel van raadselachtigheid, complexiteit,

ongrijpbaarheid? Nee, eerder zo’n arrogante houding van: “wacht maar, wij zullen het wel eens even gaan uitzoeken en ontdekken

allemaal. Let maar op, wij mensen komen er wel achter hoe het zit.” En dat staat dan natuurlijk gelijk aan de Waarheid. Wij mensen

heersen over het universum. Niet letterlijk, maar we proberen het wel te beheersen, door middel van kennis.

Dit doet me denken aan een discussie die ik eens had met een vriend. Hij is helemaal gek met fysica en was in die tijd bezig met

kwantumfysica en snaartheorie en noem maar op. Hij is ook nog eens een keer fanatiek antireligieus. We raakten in gesprek over

Hubble

In de wetenschap vind ik perfect een gevaarlijk woord


kennis en wetenschap en wat wij allemaal nog niet weten en niet kunnen verklaren. De manier waarop ik het onverklaarbare onder

woorden bracht, vond hij nogal spiritueel en religieus, terwijl ik alleen maar aangaf dat er heel veel is wat we niet kunnen begrijpen

en verklaren. Hij was het met me eens dat we veel dingen nog niet weten, maar had het volste vertrouwen in de natuurwetenschap,

als antwoord op… alles. Waarop ik hèm spiritueel noemde omdat hij dus volledig in de wetenschap gelooft. Hij vond het vreselijk

om geassocieerd te worden met geloof en daar kon ik hem een beetje mee plagen. Maar het is natuurlijk blijk van kortzichtigheid

om alle antwoorden en de Waarheid van de natuurwetenschap te verwachten (het Sciëntisme), net zo goed als het kortzichtig is

om de Waarheid van een religie te verwachten.

Thema-artikel

Je voelt je klein en vol ontzag voor het universum

Hij heeft me wel het een en ander laten

inzien. Ik vond destijds wetenschappers

namelijk arrogant, vooral zij die geloven dat de

wetenschap vroeg of laat alles kan verklaren en

dat de mens ontzettend ontwikkeld en intelligent

is. In onze gesprekken heeft hij me er meerdere

malen op gewezen hoe bescheiden en vol ontzag

wetenschappers zelf ook zijn over de natuur,

het leven en het universum. En dat ze zich wel

degelijk bewust zijn van hoeveel zij niet weten.

Sindsdien zie ik dat zelf ook, wanneer ik fi lms en

documentaires bekijk en ik zie de passie van die

mensen, die zowel vol eerbied zijn als vol drive

om het te willen begrijpen als vol besef van de

schoonheid en onze beperkingen. En natuurlijk

zijn ze trots op wat we wel weten en begrijpen,

en natuurlijk vinden wij mensen dat we ver zijn

gekomen en hebben we grenzeloze dromen voor

de toekomst, maar dat is met eerbied en liefde

voor het bestaan en geenszins vanuit arrogantie

of antropocentrisme.

Maar dat woordje perfect hè… daar zit het ‘m

in. Dat maakt dat sommigen oorzaak en gevolg

een beetje omdraaien. De perfecte planeet

aarde, wat toevallig dat wij op een planeet leven

die zo geschikt is voor ons. Dat is net zoiets

als zeggen: “goh, wat toevallig dat onze ogen

er juist voor zorgen dat wij zo goed kunnen

zien. Ze zijn gewoon perfect! Ongeloofl ijk.”

Het is natuurlijk andersom. We konden nou

eenmaal zien met onze ogen, of beter gezegd:

er ontstonden organen die konden zien, en dat

bleek best handig te zijn (toevallige samenloop

van omstandigheden, ooit), waardoor wij het nu

zo ervaren dat onze ogen perfect zijn om mee te

kijken. En dat zijn ze ook, maar als gevolg van

dat ze doen wat ze doen: zien. Ze zijn er niet

speciaal voor gemaakt of zo. En ze zijn zeker

nog niet af.

In de wetenschap vind ik perfect dus eigenlijk een gevaarlijk woord. Het heeft iets teleologisch, iets creationistisch, iets van

voorbestemdheid. Het heeft ook de klank van iets wat af is, in plaats van iets wat in ontwikkeling is. Laten we het woord perfect dus

vermijden in de wetenschap en liever spreken van geschiktheid, passendheid, toevalligheid, complexiteit of schoonheid. En laten

we ons vooral bescheiden blijven opstellen, vol ontzag en bewondering en verwondering. Wat dat betreft zou zo’n ruimtetelescoop,

een oog dat leergierig de ruimte aftast en ons ontzagwekkende beelden laat zien, van mij best Humble mogen heten.


Door werknemer, ondernemer, humanist en spelende mens: Martijn Ramaekers.

Ik lijd aan zelfbeeldenduizeligheid. Niet dodelijk, hoogstens

licht besmettelijk. Persoonlijk ben ik geen groot aanhanger

van duizeligheid. Was ik vroeger op de kermis al niet.

Mijn nieuwsgierigheid is zonder meer groot, dus nieuwe

attracties wil ik al snel proberen. Dan was ik toch een beetje

teleurgesteld als het ontregelen van mijn evenwichtsorgaan

het voornaamste resultaat bleek. Het is ook lastiger suikerspin

eten als je duizelig bent.

Zelfbeeldenduizeligheid werkt niet zo zeer op mijn

evenwichtsorgaan; meer op mijn onderbuik. Ik voel het

wanneer ik plotseling van zelfbeeld moet wisselen of botsende

zelfbeelden zich vermengen. Begin er dan niet aan, hoor ik u

zeggen! Neem gewoon één zelfbeeld! Mensen zijn zus en zo,

dit is belangrijk en dit niet. En dan vasthouden hè, vasthouden.

Koppig zijn, niet luisteren en geen tegenspraak dulden. Tja

sorry, ten diepste ben ik een twijfelaar. Daarnaast kom ik door

mijn nieuwsgierigheid op vele plekken met vele mensbeelden.

Sommige betrek ik het op

mezelf en dan worden het

zelfbeelden. Vandaar mijn

zelfbeeldenoverschot.

Dus nu zit ik met minstens

de volgende vier zelfbeelden,

allemaal afkomstig van

andere plekken: werknemer,

ondernemer, humanist

en spelende mens. Tot nu toe hield ik die zelfbeelden mooi

gescheiden. Ieder van de zelfbeelden had ook een eigen

groepje mensen, dus die kenden vooral één zelfbeeld van me.

Dit beperkte mijn duizeligheid.

In een optimistische lente-opruim-bui dacht ik de zelfbeelden

te gaan integreren. Vandaar dat ik dit nu in de Spino schrijf.

Helaas blijken de zelfbeelden soms te botsen. Laat mij ze

uitleggen.

Het meest vertrouwd is voor mij het ‘linkse’ mensbeeld van

de homo faber. Mensen hebben een aangeboren drang tot

arbeid en creativiteit. Een ijverig, geaard mensbeeld. Populair

bij Marx. Past ook prima bij mijn opvoeding en bij braaf doen

wat van je verlangd wordt. Leidt eerder op tot een nijverige

werknemer of kunstenaar.

Alleen ben ik erachter gekomen dat ik tegenwoordig ook als

werknemer afgerekend word op de kosten-batenverhouding.

En tja, dan kun je het maar net zo goed zelf gaan doen,

dacht ik. Dus nu ben ik ook een halve ondernemer. En dan

moet je ineens nadenken over kansen zien, weten wat je wil,

risico nemen, netwerken. Dat is meer het mensbeeld van de

homo economicus, de mens als economisch wezen. Ik heb

hier gemengde gevoelens over, maar voorlopig speel ik het

spelletje mee. Dus als een collega mij opeens toespreekt als

ondernemer, dan draait mijn buik eerst een beetje om en

probeer ik daarna te antwoorden.

Nu is de tegenstelling van de homo

faber en homo economicus een

klassieke links-rechtstegenstelling.

Deze grenzen vervagen in deze tijd

en zeker voor mijn persoon, maar

de bijbehorende tegenstellingen uit

vroeger tijden ijlen nog in mij na.

Dat draagt bij aan mijn duizeligheid

en tweestrijd.

Het recentste beeld wat ik sinds kort omarmd heb is de homo

ludens oftewel ‘de spelende mens’. Dit concept, afkomstig

van Nederlander Huizinga uit 1938, is tegenwoordig aan een

aardige opmars bezig. De cursus serious gaming die ik van de

winter volgde was een warm bad, waarin ik spelenderwijs veel

leerde over mezelf en spellen ontwerpen.

Volgens Huizinga gaat het mensbeeld van het spel eigenlijk

verder dan alleen mensen. Ook dieren spelen immers, wat

voor hem aantoont dat spel een fundamenteel biologisch

Zelfbeeldenduizeligheid voel ik als ik plotseling van zelfbeeld moet wisselen of botsende zelfbeelden zich

vermengen

Mijn zelfbe


je heel dierbaar is, maar het is juist ook heel eng. Als pseudo-

ondenemer ervaar ik al wat botsende waarden, vooral als

het om geld gaat. Als ik dat ga combineren met een nieuwe

liefde, wordt het levensspel weer een stukje complexer. Voor

je het weet wil je te graag, dat maakt je kwetsbaar in een

onderhandeling en vatbaar voor teleurstelling.

Maar kun je spelenderwijs,

authentiek ondernemen?

Of word ik dan een treurig

compromis? Zo’n compromis

is bijvoorbeeld spellen maken

waar ik zelf niet in geloof of

in een te hoog tempo wat niet

het mijne is. Of spellen voor mensen die eigenlijk niet willen

spelen, maar willen denken.

Misschien moet ik mezelf eerst het zelfbeeld van de

levenskunstenaar aanmeten om de leuke kanten van de

zelfbeeldenintegratie te zien. Dat maakt de duizeligheid wat

dragelijker.

Zowel de homo ludens als de levenskunst sporen me aan te

oefenen, uit te proberen en vervolgens goed te refl ecteren

wat voor mij werkt. Ze waarderen refl ecteren dus hoger dan

de homo faber en de homo economicus. Bij refl ectie heb ik

wel baat merk ik; vandaar dat ik schrijf.

Aan de andere kant: veel concrete sturing geeft de levenskunst

niet. Je blijft achter met een opdracht, een leeg blad en wat

tips. Toch heeft een goede spellenmaker daar bijna al genoeg

aan. Het enige wat verder nog nodig is: een aanpak, aandacht

en een positieve instelling. Dus ik ga het maar gewoon doen.

Vervolgens de duizeligheid voelen, refl ecteren en nog meer

doen. Ben ik in ieder geval een beetje een levenskunstenaar.

Het thema ‘levenskunst’ leent zich trouwens erg goed voor

een spel, wisten jullie dat? Het is complex, dynamisch en

bijna niet te vatten in alleen theorie of tekst. Wie weet later

daarover meer...

verschijnsel en niet een menselijk cultuurelement is. Kinderen

leren spelenderwijs. Bij een goed spel gebruik je al je zintuigen,

ga je op in een wereld (ervaar je ‘fl ow’). Spelen doe je bij

voorkeur in een groep, wat aantoont dat de mens een sociaal

wezen is. De magische cirkel waarin het spel zich afspeelt

biedt een veiligheid die de echte wereld niet kent. Het spel is

leuk en leerzaam en rekent dus

af met normen die stellen dat

leuk niet nuttig kan zijn.

Voor mij is, net als voor Huizinga,

de mogelijkheid te spelen een

effectieve sociaal verbindende

levenslustige menselijke

eigenschap die we kunnen benutten in ons voordeel. Zoals

Huizinga het 80 jaar geleden al formuleerde:

De Natuur, schijnt het logisch verstand te zeggen, had

haar kroost immers al die nuttige functies van ontlading

van overtollige energie, ontspanning na inspanning,

voorbereiding op de eischen des levens en compensatie voor

het onverwerkelijkte ook wel kunnen geven in den vorm van

louter mechanische oefeningen en reacties. Maar neen, zij gaf

ons het Spel, met zijn spanning, met zijn vreugde, met zijn

‘grap’.

Dus vandaar mijn romantische overtuiging dat als we meer gaan

spelen dit positieve effecten voor onszelf en de maatschappij

kan hebben. Nu ik weer uit de cursus en in de echte wereld

ben, merk ik dat mijn voornemen om meer te gaan doen met

serious gaming leidt tot enige zelfbeeldenduizeligheid.

De homo Faber in me spoort me aan om een goed betaalde

baan van 9 tot 5 te nemen met een speelse hobby. De homo

economicus om te gaan ondernemen in serious gaming. Dat

laatste lijkt mij de hoogste optie, maar is het haalbaar?

Het lijkt heel logisch om werk te zoeken in een onderwerp wat

Thema-artikel

Word ik een treurig compromis?

eeldenduizeligheid


Homoseksualiteit: een westers importproduct?

Allochtoon en homoseksueel zijn is –ook in Nederland

--niet altijd makkelijk. Wat vijandelijkheid lijkt, blijkt

‘gelukkig’ vaak voor een groot deel onwetendheid. Dat

geeft hoop.

Op vrijdag 11 februari werd er in Amsterdam Zuid-Oost een

dialoogbijeenkomst over homoseksualiteit georganiseerd door

De Dialoog in samenwerking met de Ghanese koepelorganisatie

Recogin.

Judith Zijlstra is vanuit het Humanistisch Verbond

projectmedewerker bij De Dialoog. Door haar interesse voor

andere landen en culturen houdt ze zich graag bezig met

multiculturele vraagstukken, waaronder de acceptatie van

seksuele diversiteit binnen verschillende etnische groepen.

In een vorige Spino kon je een verslag lezen van een Dialoog-

bijeenkomst tussen Jong HV en SGP-jongeren, die het

ondanks verschillende ideeën over homoseksualiteit wel met

elkaar eens waren dat elk mens vrij is om zijn eigen geloof

of leefwijze uit te dragen. Deze keer vertelt Judith Zijlstra

over een beladen dialoog tussen Ghanezen en leden van de

African Gay Youth Foundation. Tijdens deze bijeenkomst werd

het maar al te duidelijk dat ‘naar elkaar luisteren’ en ‘respect’

geen loze begrippen zijn, maar noodzakelijke voorwaarden

voor het houden van een dialoog.

‘Leven en laten leven’

Volgens Nourideen Alhassan, vice-voorzitter van de Ghanese

koepelorganisatie RECOGIN, is homoseksualiteit nog een

weinig besproken onderwerp onder Ghanezen: “De enige

manier waarmee ze er mee in aanraking komen, is via

uitspraken van de pastoor. Daarnaast hebben veel Ghanezen

ook een nonchalante, onverschillige levenshouding, en leven

ze volgens het motto ‘leven en laten leven’. Tegelijk is er

echter veel onbegrip over seksuele diversiteit.”

Genoeg aanleiding voor Recogin om haar leden uit te nodigen

voor een serie van drie dialogen over homoseksualiteit: “de

eerste dialoog die we organiseerden was een kwestie van

aftasten hoe mensen er eigenlijk zelf over dachten, in plaats

van wat de kerk erover zei.”

Veel Ghanezen zijn erg religieus en volgen de afkeurende

opvatting van de kerken over homoseksualiteit, dat het

een duivels fenomeen is, geïmporteerd uit het Westen.

Tegelijkertijd spelen bijgeloof en voodoo een belangrijke rol

in Ghana, en wordt homoseksualiteit vaak beschouwd als een

‘mysterieuze boze kracht’, als iets bovennatuurlijks. Het idee

dat je eigen zoon of buurman homoseksueel zou kunnen zijn,

bestaat eigenlijk niet. Uitingen van homofobie zijn daarom

vaak niet gericht op mensen uit de naaste omgeving, maar

In De Dialoog spreken mensen met elkaar over homoseksualiteit. Het project is een initiatief van het Humanistisch Verbond, COC Nederland en Stichting Malaica, en probeert homoseksualiteit bespreekbaar te maken in kringen waar dat nog gevoelig ligt.

Judith Zijlstra, De Dialoog / Humanistisch Verbond


Artikel

Als mensen inzien dat ook hun broer, collega of buurvrouw verliefd

kan worden op iemand van hetzelfde geslacht

krijgt homoseksualiteit een menselijk gezicht

en beschouwt men het niet langer als

een duivelse ziekte die vanuit Europa is

geïmporteerd

lijken meer een reactie te zijn op de algemene bedreiging van

traditionele familiewaarden in Ghana.

Voor Ghanezen in Nederland is er tevens de angst dat

homoseksuelen steeds meer politieke macht verwerven,

en dat ze als kleine minderheid gaan bepalen hoe andere

mensen – de meerderheid – moeten gaan denken over

homoseksualiteit. Daarbij komt ook dat Ghanezen het idee

hebben dat ‘blanke mensen’ hen veroordelen vanwege hun

opvattingen over homoseksualiteit en hun westerse denkwijze

aan hen willen opleggen. Het feit dat veel Ghanezen denken

dat homoseksualiteit iets is wat blanke mannen met jonge

jongetjes doen, maakt het debat rondom homoseksualiteit

dus alleen maar gevoeliger.

Het leek daarom goed om bij deze dialoog een aantal Afrikaanse

homo- en biseksuelen uit te nodigen, die er hopelijk in zouden

slagen om het menselijke gezicht van homoseksualiteit te

laten zien aan de Ghanese deelnemers.

‘Het valt niet mee om homo te zijn in Afrika’

Aangezien het een onmogelijke opgave was om een openlijk

homoseksuele Ghanees te vinden in Nederland, wierpen

drie dappere homo- en biseksuele mannen van de African

Gay Youth Foundation zich op om tijdens de dialoog meer

te vertellen over hun seksuele voorkeur. Voor de meeste

Ghanese deelnemers was het de eerste keer dat ze een homo-

of biseksueel ontmoetten.

Jacob, een biseksuele man uit Nigeria, erkent dat het niet

gemakkelijk is om biseksueel te zijn in Afrika: “ik was vroeger

soms depressief omdat ik de plicht heb om mijn vaders naam

over te dragen op de volgende generatie. Ze willen dat ik

ga trouwen en kinderen krijg. Veel biseksuelen in Afrika

hangen zichzelf daarom op. Mensen denken soms dat ik

het makkelijker heb als biseksueel omdat ik ook op meisjes

val, maar die accepteren mijn dubbele geaardheid vaak ook

niet.”

Micheal, een homoseksuele man uit Kenia, vertelt over zijn

jeugd in Kenia: “het is moeilijk om homoseksueel te zijn in

Kenia. Mensen ontkennen simpelweg dat er in Afrika homo’s

zijn.” In Nederland, waar hij tien jaar geleden naartoe

verhuisde, verwachtte hij veel meer openheid, ook van de

Afrikaanse gemeenschap. Maar hij trof het tegendeel aan.

“Soms denk ik wel eens: ‘ben ik híervoor helemaal naar

Nederland gekomen?’”

Ondanks het feit dat de deelnemers aandachtig luisteren naar

de verhalen van de homo- en biseksuelen, hebben ze ook

een aantal vooroordelen en onduidelijkheden die ze graag

verhelderd zien. Het meest heikele punt lijkt de excentriciteit

en openheid tijdens evenementen als de Gay Pride te zijn.

De meeste Ghanese deelnemers keuren dat af. De biseksuele

Thomas uit Nigeria legt uit: “ik stel mijzelf niet zo bloot maar

ik begrijp mijn vrienden die dat wel doen, want als zwarte

homo voel je je gediscrimineerd en soms wil je voor één

dag even uit de band springen. Homo’s doen dat omdat ze

zichzelf hun hele leven moeten verbergen.” Maar een andere

deelnemer kan zich hier niet in vinden: “in Ghana >>


wordt homoseksualiteit geaccepteerd zolang je het voor jezelf

houdt. Maar mensen willen niet ‘gepusht’ worden om zoals

‘hen’ te worden. Er zijn groepen die hun eigen ding doen en

dat is oké.”

Toch ziet homoseksuele deelnemer Micheal het als zijn recht

om één keer per jaar zijn identiteit op die manier uit te

dragen. En hij vindt dat de anderen hem dat moeten gunnen.

Een andere deelnemer drukt Micheal op het hart dat ze

hier zijn gekomen om met elkaar in dialoog te gaan, en dat

homoseksualiteit onder Afrikanen langzamerhand meer en

meer geaccepteerd wordt. Maar zo’n proces heeft tijd nodig,

zoals het ook in Nederland niet over één nacht ijs ging.

“Je moet geduldig zijn en de vissen een voor een

vangen”

Een andere prangende vraag vanuit de deelnemers is of

homoseksualiteit is aangeboren of aangeleerd: het verschil

tussen nature and nurture. Micheal ontploft: “waarom zou ik

er ooit voor hebben gekozen om homo te zijn, na alles wat ik

heb meegemaakt? Zowel zwart áls homo zijn is het moeilijkste

dat er is: waarom zou ik dan niet gewoon hetero zijn als ik de

keuze had? Er zijn zoveel homo’s die zelfmoord plegen en ik

geef jullie daar allemaal de schuld van.”

Er ontstaat een heftige discussie tussen Micheal en de

deelnemers, en Micheal vat het gebrek aan begrip voor zijn

standpunt op als een teken dat hij moet vertrekken. Met veel

moeite halen de organisatoren van de dialoog hem terug. Toch

blijft de situatie onrustig en is het voor Micheal moeilijk te

verkroppen dat ‘zijn eigen mensen’ zo denken. Daarbij komt

dat Micheal als homoactivist al zo veel energie heeft gestoken

in het zichtbaar maken van homoseksualiteit in de Afrikaans-

Nederlandse gemeenschap: “

Een Ghanese deelnemer probeert Micheal uit te leggen dat

zijn strijd geduld vergt: “Kijk Micheal, ik ben een visser, en ik

vertel je, als je je hengel uitgooit, moet je geduldig zijn om

een vis te kunnen vangen. En zo moet je ook omgaan met

iedereen binnen deze gemeenschap, één voor één moet je ze

vangen.” “Ook als je 10 jaar lang alleen maar negatieve shit

ophengelt,” zegt een ander.

Artikel

“Zowel zwart áls homo zijn is het moeilijkste dat er is:

waarom zou ik dan niet gewoon hetero zijn als ik de

keuze had?”

‘Het menselijke gezicht van homoseksualiteit laten

zien’

Het verhaal van Micheal en zijn botsing met de Ghanese

deelnemers maken duidelijk dat het voeren van een goede

dialoog geen gemakkelijke opgave is, en van alle deelnemers

inzet, aanpassing en doorzettingsvermogen vraagt. Een dialoog

is bedoeld om mensen met verschillende achtergronden en

visies met elkaar in gesprek te laten gaan, en daarbij worden

verschillen niet uit de weg gegaan. Juist door verschillen

zichtbaar en communiceerbaar te maken kunnen deelnemers

de eerste stap zetten op weg naar het begrijpen en respecteren

van de ander. Ze worden gestimuleerd om door de ogen van

een ander naar de wereld te kijken.

Zeker bij dialogen over homoseksualiteit is het belangrijk


dat je probeert je in de situatie van de ander te verplaatsen.

In mijn optiek is het belangrijkste resultaat van zo’n dialoog

dat homoseksualiteit een menselijk gezicht krijgt voor de

deelnemers; dat ze het niet langer beschouwen als een

duivelse ziekte die vanuit Europa is geïmporteerd, maar

inzien dat ook je broer, collega of buurvrouw verliefd kan

worden op iemand van hetzelfde geslacht. Maar voor veel

Ghanese deelnemers blijft het een heikel punt waarom

homoseksuelen zich zo moeten laten zien in het openbare

leven en meedoen aan iets als de Gay Pride. De Ghanezen

voelen een sterke druk om homoseksualiteit te accepteren,

maar zijn er onbekend mee en geven aan dat het tijd nodig

heeft om eraan te wennen. Uit de dialoog werd duidelijk dat

een homoseksueel als Micheal dat geduld niet (meer) heeft,

en dat leidde tot spanning. >>

In Nederland wonen zo’n 20.000 Ghanezen, van wie de meesten zijn geconcentreerd in Amsterdam Zuid-Oost. Binnen de multiculturele samenleving zijn Ghanezen een onopvallende migrantengroep omdat ze zichzelf goed lijken te bedruipen.

De eerste migranten kwamen in de jaren zeventig vanuit Ghana naar Nederland en hun aantal groeide gestaag tijdens de jaren ’80. De Ghanese gemeenschap is goed georganiseerd en er zijn talloze organisaties, stichtingen en kerken. Alleen al in Amsterdam zijn momenteel zo’n 30 verschillende christelijke gemeenschappen actief.

Veel Ghanezen spreken goed Engels en kunnen daar prima mee uit de voeten op de arbeidsmarkt. Maar dit verkleint ook hun noodzaak om Nederlands te leren en dit zou ten koste gaan van hun integratie. Maar Ghanezen werken ze naar eigen zeggen veel te hard om tijd te kunnen vrijmaken voor een inburgeringscursus, ook omdat ze een groot deel van hun inkomen terugsturen naar familie in Ghana.

Vooral veel eerste generatie Ghanezen hebben plannen om ooit weer terug te gaan naar het land van herkomst; maar veel Ghanese jongeren die hier zijn geboren, blijven liever in Nederland.

Bron: “Ghanezen hebben geen tijd om in te burgeren. Ze werken.” Wereldjournalisten, 11 november 2010.

Artikel


Terwijl ik aanvankelijk, net als de Ghanese deelnemers, vond

dat sommige homoseksuelen tijdens de dialoog te snel wilden

gaan, realiseerde ik me ook dat het gesprek veel inspanning,

durf en uithoudingsvermogen vroeg van de homoseksuele

Afrikanen. Zij moeten de moed opbrengen om hun persoonlijke

ervaringen te delen met een aantal onbekenden die vaak uit

hun eigen cultuur komen, en zichzelf verdedigen tegenover die

mensen van wie ze verwachten dat ze de meeste tegenstand

bieden. Ze lopen het risico om geconfronteerd te worden

met ongemakkelijke vragen, of met het feit dat anderen hen

(nog) niet volledig accepteren zoals ze zijn. En dit is soms

erg pijnlijk voor iemand die zich al zijn hele leven inzet om

de acceptatie van zijn manier van leven te vergroten. Iemand

die naar Nederland is gekomen voor meer vrijheid om zelf

te kiezen hoe hij zijn leven in wil richten en dan nog steeds

wordt geconfronteerd met een stuk onbegrip vanuit zijn eigen

gemeenschap.

Toch is het uitermate belangrijk dat alle deelnemers inzien dat

er veel voor nodig is om tot meer begrip voor elkaar te komen.

Ook homo- of biseksuele deelnemers moeten proberen om

te luisteren naar een ander en inzien dat deelnemers juist

naar een dialoog komen omdat ze nog onbekend zijn met

homoseksualiteit. Aangezien de acceptatie van seksuele

diversiteit in Nederland verder is gevorderd dan in veel

migrantengemeenschappen, ligt er een extra zware last op

de schouders van allochtone homoseksuelen. Tegelijkertijd

begrijpen laatstgenoemden veel beter dan een autochtone

homoseksueel waar de knelpunten liggen binnen een bepaalde

cultuur. Hun inspanningen om meer begrip te kweken vormen

misschien wel de enige manier waarop er echt vooruitgang

kan worden geboekt.

Ben je ook geïnteresseerd in De Dialoog en durf jij het

gesprek aan met mensen die een andere mening hebben over

homoseksualiteit? Organiseer dan een dialoog tussen jouw

HV-afdeling en een andere organisatie bij jou in de buurt.

Het projectteam van De Dialoog denkt graag met je mee

en helpt je waar nodig! Neem contact op met Judith Zijlstra

via [email protected]

Waarom moeten homoseksuelen zich zo

laten zien in het openbare leven en meedoen aan iets als de Gay Pride?


Het Jong HV voorjaarsweekeinde zit er weer op. Ditmaal stond

het programma in het thema van levenskunst. Er stonden in

dit weekeinde vragen centraal als: wat is een zinvol leven

en wat is daar voor nodig? Door middel van lezingen en

workshops werden deze en andere vragen vanuit verschillende

perspectieven benaderd.

Zo was er op de zaterdagochtend een lezing van socioloog

en fi losoof Dick Klein Lugtenbelt, waar we bespraken wat

levenskunst is. We stelden vragen en hieruit bloeide een

discussie op over het al dan niet elitaire karakter van het

begrip levenskunst. Het meest omstreden was de vraag

of levenskunst ook van toepassing kan zijn op minder

intellectueel ingestelden. Ik vond zelf vooral de aangenomen

logica dat levenskunst op ieder niveau kan worden toegepast

en daarom dus niet elitair is, in kern juist heel erg elitair. Zo

van, we kunnen het iedereen leren, dus het is niet elitair.

Als je het zo bekijkt blijft het toch iets wat van boven naar

onderen gedirigeerd wordt.

Zaterdagmiddag werd er een lezing gegeven door Lennart

Kolenberg waarin de vraag centraal stond of Hitler een

levenskunstenaar genoemd kan worden. Hij haalde onder

andere Nietzsche van stal gehaald om de controverse omtrent

deze vraag duiding te geven. Na de lezing ontbrande de

discussie: als je het bijvoorbeeld gooit op menslievendheid

dan is het natuurlijk een dikke ‘NEE’, maar als je nagaat dat

Hitler een kunstwerk van alles waar zijn leven om draaide heeft

gemaakt kun je zeggen dat hij behoorlijk geslaagd is. Maar ja,

is het niet te simplistisch om iedereen die zijn of haar droom

najaagt en daar succesvol in is, de term ‘levenskunstenaar’ op

te plakken? We vonden geen consensus.

Wat levenskunst maaktEen verslag van het JongHV-voorjaarsweekend 2011 door Pascal Obma

Verslag

>>


‘s Avonds keken we naar Agora. Deze fi lm verteld over een

bekende fi losofe en wiskundige genaamd Hypatia uit het oude

Alexandrië, waar religieuze intolerantie aan de orde van de

dag was. De fi lm was een lust voor het oog, Rachel Weisz

een prachtige Hypatia. Ademloos keken we toe, leefden we

mee met Hypatia terwijl ze meedogenloos probeerde kennis

te verzamelen in een wereld doordrenkt van vooroordelen en

kleingeestigheid. Indrukwekkend.

Daarna, het feest! Ik kan niet precies de defi nitie van een

humanistische disco uitleggen, maar dit is iets wat je moet

ervaren.

De volgende ochtend werd de laatste lezing over rationalisme

in het oude Rome en Griekenland gegeven door Anton van

Hooff, de ‘opperkikker’ van vrijdenkersvereniging De Vrije

Gedachte.

Nadat deze lezing was afgelopen was de tijd toch echt

aangebroken om te pakken, schoon te maken en afscheid te

nemen. Maar bovenal om terug te kijken op een interessant

en geslaagd weekeinde!

Om daar nog even aan toe te voegen dat er nog gezocht wordt

naar organisatoren voor het Jong HV najaarsweekeinde. Ben

je hierin geïnteresseerd, meld je dan aan bij Naomi: jonghv@

humanistischverbond.nl

Richard Duijnstee gaf een presentatie over levenskunst en

wereldbeeld, waar hij allerlei korte fi lmpjes over evolutie

en het heelal liet zien. Waaronder het begin van de eerste

afl evering van Er was eens… de mens: jeugdsentiment! De

presentatie stond vooral in het teken van de evolutionistische/

darwinistische visie op het bestaan. Ook liet hij zien hoe klein

en nietig wij zijn. De zon, enorm in vergelijking tot ons, is

vergeleken met VV Cephai -de grootste ster die wij kennen-

niet groter dan een bacterie vergeleken met ons.

Vervolgens nam het grootste gedeelte van de groep deel aan

de traditionele wandeling in de omgeving van de locatie. Het

weer zat mee, het groen lachte iedereen toe en de benen

werden gestrekt!

Verslag


zaken van belang. De honger naar zin en kunst en de honger

naar comfort en veiligheid. Waar je het evenwicht legt is

persoonlijk, dat wat jouw kunstwerk jouw kunstwerk maakt.

Het lijkt er dus op dat het jarenlange oefening, introspectie

en zelfonderzoek vraagt om jezelf de vaardigheden van de

levenskunst eigen te maken.

Maar wat is dan levenskitsch? Volgens Milan Kundera gaat

kitsch om cultureel bepaalde uitingen die iets pretenderen

maar niet waarmaken. Kitsch uit zich vaak in na-apen en in

frutsels en tierelantijnen. Een prachtige omschrijving van het

zelfhulpboek. Levenskitsch is het zonder verdere diepgang na-

apen van het leven van een ander. Van iemand die je misschien

bewondert. Of misschien van een stroming. Levenskitsch is er

voor de buitenwacht en niet voor jezelf. Het is een middel en

niet een doel.

Of niet? Sla ik de plank volkomen mis? Valt Levenskunst wel in

een boekje te onderwijzen? Is Levenskitsch ook een vorm van

Levenskunst? Kruip in de pen en wijs me terecht. Het thema

van de volgende Spino is “Levenskunst en Levenskitsch”. Wij

zijn benieuwd naar jouw ervaringen, gedachten en uiteindelijk

naar jouw Levenskunstwerk. Vertel ons er over. Stuur je

artikel, column, gedicht of liedje naar [email protected]

Wie kent het niet? De belofte van instant geluk, het Zwitserleven gevoel. De Tien Stappen tot een Gelukkig en Zinvol leven. Moeiteloos een kunstwerk van je leven maken. Maar kan dat wel? Moeiteloos een kunstwerk maken? Door William Spurlock.

Wat zijn nou de algemene elementen van de Levenskunst? Ik

weet het niet precies, maar ik zou de volgende dingen noemen.

Levenskunst vergt zelfkennis. Wanneer jij je leven vorm wilt

geven, wat voor vorm dan ook, moet je wel weten wat voor

vorm. Je moet weten wat jij mooi en belangrijk vindt. Parallel

aan zelfkennis vergt levenskunst refl ectie. Je moet terug

kijken op je daden en gedachten om ze bij te kunnen vijlen,

op te kunnen poetsen zodat je de volgende keer beter kunt

handelen naar jouw idee van een kunstig leven. Levenskunst

vergt nederigheid. De mens wikt en God beschikt. Dit is,

met of zonder God, nog steeds zo. Levenskunst vergt ook

doorzettingsvermogen. Je neemt je voor om van je leven een

kunstwerk te maken; maar om een kunstwerk van je leven

te maken is de intentie alleen niet genoeg. Je moet er werk

van maken. En levenskunst vergt gevoel voor evenwicht.

Voor een goed leven zijn zowel spirituele zaken als materiële

Oproep volgend Spino-nummer:

“Tussen levenskunst en –kitsch”

Volgende nummer

De volgende activiteiten van JongHV in de komende periode kunnen interessantzijn om bij te wonen.

Internationaal zomerkamp Humanism and peace in de

buurt van Oslo. Voor humanisten onder de 30 jaar

Wereldhumanismecongres in Oslo

19:00 – 21:00: Training ‘Hoe voer je een humanistisch

filmgesprek?’, Amsterdam

19:30 - 22:00: Basiscursus persoonlijk humanisme, Utrecht

Jong HV Barbecue (locatie n.n.b)

“slow, sexy, sustainable” - eat in rond het thema

duurzaamheid, vanaf 17.30 uur in (de buurt van) Utrecht

13:00 - 17:00: gespreksgroepenmiddag, in Utrecht

10:00 - 17:00: Workshop ‘Dertigersdilemma’s, wat is wijs-

heid?’ Voor zoekende en twijfelende 20ers en 30ers

(+/- tussen 25 en 35 jaar), in Utrecht

19:30 - 22:00: Cursus levenskunst, Utrecht

Jong HV najaarsweekend, Boxtel

6-11 augustus

12-14 augustus

5 september

7, 14 en 21 september

10 september

11 september

24 september

9 oktober

26 oktober, 2, 9, 16,

23 en 30 november

11-13 november

Kijk voor meer info over deze activiteiten op www.jonghv.nl

ActiviteitenagendaAgenda

WETENSCHAP EN WERELDBEELD - Humanistisch Verbond...Dat schijnbaar academische theorieën heel...

Documents

Transcript of WETENSCHAP EN WERELDBEELD - Humanistisch Verbond...Dat schijnbaar academische theorieën heel...