Levensbeschouwing - Vakkenweb · 2012. 9. 20. · Systematisch nadenken over eigen ervaring en...

21
Levo-info VWO 4 1213 1 Levensbeschouwing Informatie voor VWO 4 Voor de 1 e periode 2012-2013 INHOUD: Inleiding p. 2 PTA met HD, PO en Toets beschrijving p. 3 Kernbegrippen p. 5 Waarden p. 7 Opdracht A : persoonlijke waardeschaal p. 10 Enkele begrippen p. 11 Casus: ik wil nooit beroemd worden p. 13 Opdracht B Verslag van een documentaire p. 14 Ethische communicatie p. 15 Ethische Visie p. 16 Argumentatie p. 17 Foute argumenten p. 17 Opdracht C: Ethische analyse p. 20 Opdracht D: Beschrijving van twee keuzes p. 21

Transcript of Levensbeschouwing - Vakkenweb · 2012. 9. 20. · Systematisch nadenken over eigen ervaring en...

Page 1: Levensbeschouwing - Vakkenweb · 2012. 9. 20. · Systematisch nadenken over eigen ervaring en beleving. Dilemma Moeilijke keuze Moreel Dilemma Lastige beslissing omdat (soms schijnbaar)

Levo-info VWO 4 1213

1

Levensbeschouwing

Informatie voor VWO 4

Voor de 1e periode

2012-2013

INHOUD: Inleiding p. 2 PTA met HD, PO en Toets beschrijving p. 3 Kernbegrippen p. 5 Waarden p. 7 Opdracht A : persoonlijke waardeschaal p. 10 Enkele begrippen p. 11 Casus: ik wil nooit beroemd worden p. 13 Opdracht B Verslag van een documentaire p. 14 Ethische communicatie p. 15 Ethische Visie p. 16 Argumentatie p. 17 Foute argumenten p. 17 Opdracht C: Ethische analyse p. 20 Opdracht D: Beschrijving van twee keuzes p. 21

Page 2: Levensbeschouwing - Vakkenweb · 2012. 9. 20. · Systematisch nadenken over eigen ervaring en beleving. Dilemma Moeilijke keuze Moreel Dilemma Lastige beslissing omdat (soms schijnbaar)

Levo-info VWO 4 1213

2

Inleiding In de eerste drie jaren hebben we vooral bestudeerd wat mensen belangrijk vinden en bepalend is voor hoe naar het leven wordt gekeken. Religie is voor veel mensen heel erg belangrijk. Religie geeft antwoorden op vragen naar zingeving, levensvragen. Het geloof geeft richting in moeilijke keuzes die gemaakt worden. Ook kan er troost gevonden worden bij een hogere macht als het leven niet meer zo vanzelfsprekend is. Wat er in de wereld speelt, is terug te voeren op wat mensen belangrijk vinden en wat hen drijft. Voor veel mensen worden hun waarden en normen bepaald door een religieus bewustzijn. Om elkaar beter te kunnen begrijpen is kennis van het gedachtegoed van anderen heel belangrijk. We willen allemaal gelukkige mensen zijn en in vrede leven. Dat kan alleen in een ideale samenleving, waar we niet alleen van dromen, maar ook naar streven. Wie is die mens, die wil, verlangt, droomt, wenst, hoopt, knokt, oefent, streeft, probeert en.....? Hoe kijk jij naar de mens? Welk beeld heb je van de mens? Hoe kijk je naar jezelf? Welk beeld heb je van jezelf? Welk mensbeeld heb jij? Een mensbeeld is een met argumenten onderbouwd antwoord op de vraag: Wie is de mens? Een mensbeeld is een doordachte visie of kijk op de mens. Die argumenten zijn gebaseerd op waarden (of onwaarden). Jouw beeld van de mens heeft grote invloed op de waarden die jij nastreeft en omgekeerd. Dit jaar bekijken we niet alleen wat anderen belangrijk vinden, maar ga je ook op zoek naar wat jij belangrijk vindt. Wat zijn jouw waarden en wie heeft jou beïnvloed om voor bepaalde waarden te kiezen? Welke normen vloeien voort uit jouw waarden? Welke deugden heb je in je leven ontwikkeld of zou je willen ontwikkelen en welke (nog) niet? De waarden en normen bepalen ons gedrag, wat we doen. Wat is goed en wat is niet goed. We noemen dit ethiek. Voor een deel zijn we het hierover met elkaar eens, maar er zijn ook momenten dat we een keuze moeten maken. We hebben een dilemma. Om dan vast te stellen welke keuze je de beste vindt, is het belangrijk naar jouw waarden te kijken, maar ook naar de waarden van anderen. In de eerste periode houden we ons vooral bezig met de ethiek van anderen en onszelf en ontdekken wat een ethische communicatie is. In de tweede periode gaan de lessen vooral in op jouw eigen persoonlijke ontwikkeling. Je sluit het vak levensbeschouwing af met een levensverhaal, een verhaal over je toen, nu en straks en over wat je op dit moment belangrijk vindt. Om je over bepaalde onderwerpen gericht na te laten denken, krijg je opdrachten. Deze maak je voor je zelf en niet in de les. Je studiewijzer laat globaal zien wat in elke les aan de orde komt. Er wordt ook precies aangegeven wanneer je welke opdracht in moet leveren. Probeer je daar ook aan te houden. Als er vragen zijn, kun je die in de les stellen. Het is de bedoeling dat je een snelhechter aanschaft om deze levo-informatie en de uitwerking van de opdrachten (voorlopig) te bewaren. Alle opdrachten moet je aan het einde van de periode volledig en op volgorde voldoende afgetekend inleveren. Daarna moeten ze in je portfolio worden gedaan. Zorg dat je deze snelhechter elke les bij je hebt en dat daar ook wat lege bladen in heb zitten om aantekeningen te maken.

Page 3: Levensbeschouwing - Vakkenweb · 2012. 9. 20. · Systematisch nadenken over eigen ervaring en beleving. Dilemma Moeilijke keuze Moreel Dilemma Lastige beslissing omdat (soms schijnbaar)

Levo-info VWO 4 1213

3

VWO 4 - PTA- informatie voor het vak levensbeschouwing:

Periode Soort werk Inhoud/stofomschrijving

Tijds-duur (min.)

Weging

Herkans-baar

1 1.HD Portfolio deel 1 n.b.

2 Toets Ethiek 40 20% ja

2

1. HD Portfolio deel 2 n.b.

2. PO Deugden 20% nee

HD (Handelingsdeel) Onder de letters A t/m D vind je in je levo-informatie de opdrachten die samen het Handelingsdeel voor de eerste periode vormen. Op de studiewijzer vind je terug wanneer je deze opdrachten kunt laten aftekenen. Opdrachten die op tijd aangeleverd zijn, kunnen als Goed beoordeeld worden. Opdrachten die later ingeleverd worden, kunnen indien ze voldoende zijn met voldoende (V) afgetekend worden. Opdrachten die onvoldoende gemaakt zijn moeten opnieuw gemaakt worden om toch als voldoende afgetekend te kunnen worden. Omdat er een belangrijke opbouw in de opdrachten zit, is het raadzaam de opdrachten niet uit te stellen. De opbouw van de eerste periode krijgt een vervolg in de tweede periode. Als je alles op het laatst inlevert, bestaat de kans dat je een O (onvoldoende) voor deze opdracht krijgt en dan heb je geen tijd meer om dit te verbeteren. Dus lever je opdrachten steeds op tijd in. Op je studiewijzer staat wanneer ze moeten worden ingeleverd. Je krijgt een apart voorblad waarop titels en nummers van de opdrachten staan. Gebruik dit blad om je gemaakte en beoordeelde werk zelf af te tekenen. Zet daarbij de beoordeling die de docent heeft gegeven. Dit geeft jou een overzicht van wat je al hebt ingeleverd. De docent houdt een eigen administratie bij en tekent de opdracht alleen af als deze op papier is aangeleverd. Wie de opdracht niet in de les kan inleveren kan dit op de eerstvolgende schooldag in bus 9 doen. (Als je ziek bent, kun je dit ook laten doen). Per periode gelden de regels voor het Handelingsdeel zoals die staan vermeld in je PTA. Als alle opdrachten zijn afgetekend, lever je ze (nogmaals afgetekend en met het daarvoor bestemde aftekenblad voorop) in bij je docent. Het handelingsdeel is dan ingeleverd. Nog even op een rij

- Lever de onderdelen van je HD in op de tijd die op je studiewijzer staat. - Lever alleen de na te kijken opdracht in (en niet je hele mapje) - Zorg dat je werk leesbaar en verzorgd is. - Het werk wordt (tenzij anders vermeld) alleen gemaakt en is dientengevolge

origineel - Voorzie elke opdracht die je inlevert van voor- en achternaam en klas - Als je je werk terugkrijgt en het is voldoende (of goed), bewaar het werk

zorgvuldig in je snelhechter en teken het af op het aftekenblad. - Maak een onvoldoende gemaakte opdracht zo snel mogelijk ‘voldoende’. Je krijgt

daar aanwijzingen voor. - Zorg dat je op je computer een back-up bewaart - Ga er vanuit dat de inhoud van je werk alleen door je docent gelezen wordt - Tenzij anders vermeld zorg je dat je het volledige HD inlevert voor de ‘deadline’ - Het HD is naar behoren als de opdrachten A t/m D compleet en op tijd zijn

ingeleverd in een mapje, op volgorde met dit aftekenblad bovenop. - Tenslotte komen deze opdrachten samen met je PO in je portfolio

Page 4: Levensbeschouwing - Vakkenweb · 2012. 9. 20. · Systematisch nadenken over eigen ervaring en beleving. Dilemma Moeilijke keuze Moreel Dilemma Lastige beslissing omdat (soms schijnbaar)

Levo-info VWO 4 1213

4

Toets en PO

De toets in de eerste periode gaat over de kernbegrippen. Deze begrippen komen in de les aan de orde. De PO die je in de volgende periode gaat maken, gaat over deugden. De opdrachten A t/m D van je handelingsdeel heb je dan nodig om op terug te grijpen. Ook in Atheneum 5 maak je bij het schrijven van je PO Levensverhaal gebruik van je handelingsdelen uit Atheneum 4 die dan inmiddels deel uitmaken van je portfolio.

Toets Ethiek Tijdens de lessen kunnen verschillende definities van kernbegrippen gebruikt worden. Het gaat er dan ook niet om alle definities letterlijk uit het hoofd te leren. Wat we van je vragen is een dusdanig inzicht dat je met de kernbegrippen kunt werken. Deze begrippen moet je beheersen alvorens je de toets aan het einde van periode 1 gaat maken. Voorbeelden:

je kunt bij een gegeven casus de belangrijkste optieken benoemen.

Je kunt een dilemma beschrijven in termen van conflicterende waarden

je kunt uit een gegeven waarde een norm afleiden

je kunt uitleggen hoe uit dezelfde waarde tegengestelde normen afgeleid kunnen worden

je kunt aannames herkennen

je begrijpt wat wordt bedoeld met feiten in een casus

je kunt wijzen op ontbrekende essentiële feiten in een casus

je kunt argumentatiefouten herkennen en benoemen

je kunt stapsgewijs beschrijven hoe je een ethische analyse uitvoert

je kunt zelf voorbeelden bedenken

je weet de voorwaarden van een goede ethische communicatie en herkent wanneer niet aan deze voorwaarden wordt voldaan

Page 5: Levensbeschouwing - Vakkenweb · 2012. 9. 20. · Systematisch nadenken over eigen ervaring en beleving. Dilemma Moeilijke keuze Moreel Dilemma Lastige beslissing omdat (soms schijnbaar)

Levo-info VWO 4 1213

5

Kernbegrippen Ethiek Systematisch denken over vragen als “wat is een goed leven?” en “hoe te handelen in kwesties waar waarden een rol spelen?” Casus Praktijkvoorbeeld met een aantal kenmerken. Voor de ethiek met een ethisch dilemma en de vraag naar de ethische keuze: wat is ethisch? Wordt nog extra uitgelegd. Waarden Waar mensen waarde aan hechten in verband met “het goede leven”. Wat men belangrijk vindt, wat richting geeft omdat het belangrijk voor je is. Vaak afhankelijk van je ervaring en het daarmee ontwikkelde gevoel. Wordt nog extra uitgelegd. Waardeschaal: de belangrijkste waarden (van dat moment in die situatie) op rij naar belangrijkheid. Normen Regels die afgeleid zijn van een waarde . Deugden Morele eigenschappen, eigenschappen van “een goed mens” Zinvraag Wat is de zin van mijn leven, en van jouw leven ? (Kleine zinvraag) Wat is de zin van het menselijk leven? (Midden zinvraag) Wat is de zin van de kosmos, de werkelijkheid? (Grote zinvraag) Zingeving Manier om betekenis (ofwel: zin) te geven aan het leven; er zijn verschillende richtingen waarin mensen zin zoeken of zin ervaren, hun perspectief. Perspectief Dat is de richting waar je naar kijkt bijvoorbeeld bij de vraag naar zingeving. Het is de gerichtheid die je daarmee inneemt. Welk perspectief je ziet als antwoord op je levensvragen. De richting die je opkijkt is bepalend voor wat je ziet. Blikrichting. Optiek De bril die je opzet. Je invalshoek, gezichtspunt (bijvoorbeeld: persoonlijk, sociaal, medisch, juridisch, ethisch). Wordt nog extra uitgelegd. Visie Mening, standpunt, je kijk op de dingen, kan meer of minder onderbouwd zijn met argumenten, argumenten kunnen meer of minder gebaseerd zijn op concrete ervaringen of op aannames

Page 6: Levensbeschouwing - Vakkenweb · 2012. 9. 20. · Systematisch nadenken over eigen ervaring en beleving. Dilemma Moeilijke keuze Moreel Dilemma Lastige beslissing omdat (soms schijnbaar)

Levo-info VWO 4 1213

6

Aanname Veronderstelling (iets wat je op grond van een waarneming denkt, maar wat niet waar hoeft te zijn). Wordt nog extra uitgelegd. Argumentatie(fouten) Deze staan uitvoerig in je levo-info. Bestudeer: generaliseren – autoriteitsargument – onjuiste analogie – cirkelredenering – ad hominem – onjuiste oorzaak gebruiken – normen ontlenen aan feiten Betoog Redenering om iets te bewijzen of aannemelijk te maken, op basis van argumenten Context Specifieke situatie waarin iets zich afspeelt Reflectie Systematisch nadenken over eigen ervaring en beleving. Dilemma Moeilijke keuze Moreel Dilemma Lastige beslissing omdat (soms schijnbaar) tegenstrijdige waarden een rol spelen. Wordt nog extra uitgelegd. Ethische communicatie Dialoog over een onderwerp waarin waarden een belangrijk rol spelen. Wordt nog extra uitgelegd. Ethische analyse stapsgewijs onderzoek van een moreel (ethisch) dilemma. Wordt nog extra uitgelegd.

Page 7: Levensbeschouwing - Vakkenweb · 2012. 9. 20. · Systematisch nadenken over eigen ervaring en beleving. Dilemma Moeilijke keuze Moreel Dilemma Lastige beslissing omdat (soms schijnbaar)

Levo-info VWO 4 1213

7

Waarden Waar mensen waarde aan hechten in verband met “het goede leven” noemen we waarden. Het zijn abstracte begrippen die meestal uit één woord bestaan. Achter elke waarde bevindt zich een hele denkwereld, ervaringswereld, gevoelswereld. Deze wereld wordt door ieder mens verschillend ingekleurd. Dit heeft te maken met wie je bent, hoe je in je vel zit, wat je hebt meegemaakt, wat je ouders je hebben geleerd enz. Jij vindt misschien een bepaalde waarde belangrijker dan de waarde die je vriend(in) heel erg belangrijk vindt. Jij hecht misschien meer waarde aan bijvoorbeeld familie dan aan gezondheid, of juist omgekeerd. De waarden die je nu belangrijk vindt, blijken na een bepaalde ervaring toch minder belangrijk te zijn. Wat voor jou nu belangrijk is kan zomaar door omstandigheden weer veranderen. Bijvoorbeeld in de volgende casus:

Casus: En oma dan? Anke is zestien jaar en vindt vooral ‘vrienden’ een belangrijke waarde. Daar zet ze alles voor opzij. Omdat ze het erg gezellig heeft met haar vrienden, komt ze onvoldoende aan sport toe en haar zusje hoeft al helemaal niet op een beetje aandacht van haar te rekenen. Door mee te doen met haar vrienden is Anke gaan roken, terwijl ze vroeger veel aan sport deed en goed voor haar lichaam zorgde. Tegenwoordig komt ze zo laat thuis dat het geen zin meer heeft om de volgende dag weer te gaan trainen. Haar conditie is ook erg achteruit gegaan. Vandaag ziet Anke erg uit naar het concert waar ze voor gespaard heeft. Ze gaat voor het eerst uit met de jongen waar ze stiekem op verliefd is. Echter als ze uit school komt, vertelt haar moeder dat haar oma er slecht aan toe is. Haar ouders willen vanavond bij oma op bezoek gaan en vragen Anke mee te gaan. Het kan zomaar de laatste keer zijn dat ze oma ziet. Met het kaartje voor het concert kan ze haar vriendin vast wel blij maken. Wat zal Anke doen?

Bij alles om je heen spelen waarden een rol. Ook bij de dingen die je zelf doet en laat. Je herkent vast wel het gevoel dat je iets gedaan hebt waar je eigenlijk niet zo mee eens bent. Het is dan goed om te verhelderen welke waarden je wilt nastreven en te ontdekken waarom het moeilijk voor jou is om het ook echt te doen. Bijvoorbeeld bij de gegeven casus: Natuurlijk wil ik iets voor oma over hebben, maar andere dingen zijn voor mij ook belangrijk. Het is wel belangrijk dat ik zelf tot die keuze kom. Onder druk van bijvoorbeeld mijn ouders komen andere waarden zoals bijvoorbeeld ‘zelfstandigheid’ in het gedrang. Hoe groot is die zelfstandigheid als je bereid bent om te buigen voor de groepsdruk van je vrienden? Waarden beïnvloeden dus mede je gedrag en dat gedrag laat dan zien je belangrijk vindt. Het bepaalt de kijk op jezelf en op je wereld en daar vloeit je handelen uit voort. Je kunt ook aan je handelen zien welke waarden je belangrijk vindt.

Page 8: Levensbeschouwing - Vakkenweb · 2012. 9. 20. · Systematisch nadenken over eigen ervaring en beleving. Dilemma Moeilijke keuze Moreel Dilemma Lastige beslissing omdat (soms schijnbaar)

Levo-info VWO 4 1213

8

Voorbeelden van waarden Opdracht: Schrijf hieronder zoveel mogelijk waarden die voor jou belangrijk zijn:.

Geluk als eindwaarde Als je je afvraagt waar deze waarden toe leiden, dan kom je bijna altijd bij ‘geluk’ uit. Wat geluk precies is, is moeilijk vast te stellen. Voor de ene is dat aan zijn belangrijkste waarde toekomen, ook al moet daar veel voor ingeleverd worden. Voor de ander is dat de meeste waarden zo optimaal mogelijk de ruimte geven in je leven. Anderen zien geluk weer als een volmaakte vrede, een nergens meer naar verlangen. Dit heeft weer met je mensbeeld te maken. Je kunt ‘geluk’ als een eindwaarde zien, maar dan weet je nog niet altijd waar je het precies over hebt. Toch is geluk niet vanzelfsprekend de hoogste waarde. In de geschiedenis of ook in andere delen van de wereld zouden mensen wel eens hele andere ideeën kunnen hebben over wat het hoogste doel in het leven is.

Zelfgerichte en op anderen gerichte waarden Sommige waarden hebben vooral betrekking op jezelf; andere waarden hebben vooral betrekking op jou in relatie met de ander en zijn gericht op het goede handelen in onze samenleving. Toch als je een indeling zou gaan maken, ontdek je dat de context bij sommige waarden bepalend is.

Page 9: Levensbeschouwing - Vakkenweb · 2012. 9. 20. · Systematisch nadenken over eigen ervaring en beleving. Dilemma Moeilijke keuze Moreel Dilemma Lastige beslissing omdat (soms schijnbaar)

Levo-info VWO 4 1213

9

Verwerkingsopdracht Maak twee rijen van deze waarden en maak daarbij het onderscheid tussen waarden die vooral gericht zijn op jezelf en/of op anderen. Bij welke categorie hoort nu geluk?

Page 10: Levensbeschouwing - Vakkenweb · 2012. 9. 20. · Systematisch nadenken over eigen ervaring en beleving. Dilemma Moeilijke keuze Moreel Dilemma Lastige beslissing omdat (soms schijnbaar)

Levo-info VWO 4 1213

10

Opdracht A: Maak een persoonlijke waardeschaal Ga te werk volgens onderstaande stappen (laat deze stappen overzichtelijk zien op je uitwerking) Voorbereiding:

1. Schrijf zoveel mogelijk waarden die jij belangrijk vindt op een los papier (niet inleveren).

2. Selecteer vijf waarden, die jij vooral op dit moment erg belangrijk vindt, door ze te onderstrepen, te omcirkelen of te highlighten.

Wat je moet inleveren:

3. Neem onderstaand schema over maar kies contexten die voor jou relevant zijn. Als je twee verschillende groepen vrienden hebt, maak dan twee cirkels ‘vrienden’. Binnen een bepaalde context worden sommige waarden belangrijk gevonden. Schrijf in elke cirkel een aantal van deze waarden, op volgorde van belangrijkheid.

4. Schrijf de vijf waarden over die je geselecteerd hebt bij stap 2 en zet ze in een volgorde van 1 t/m 5 nummer. Nummer 1 vind je het allerbelangrijkst. Je merkt hoe lastig het is om keuzes te maken.

5. Schrijf per waarde of deze ‘ik-gericht’ of ‘ander-gericht’ is. 6. Geef een betoog waarin je duidelijk maakt waarom je de waarde die je op de

tweede plaats hebt gezet, niet op de eerste plaats hebt gezet. 7. Licht per waarde toe waarom je deze waarde zo belangrijk vindt en hoe je deze

waarde concreet tegenkomt in de praktijk van alledag. 8. Maak tevens een voorblad voor je Portfolio waarin je jouw belangrijkste waarde

creatief verwerkt (illustraties, gedichten etc. ) Zorg ervoor dat op deze voorkant ook je voor- en achternaam en je klas vermeld staat.

Contexten (vul hier ook belangrijke waarden in)

IK

Sportclub

School

Vrienden

Familie ……..

……..

Page 11: Levensbeschouwing - Vakkenweb · 2012. 9. 20. · Systematisch nadenken over eigen ervaring en beleving. Dilemma Moeilijke keuze Moreel Dilemma Lastige beslissing omdat (soms schijnbaar)

Levo-info VWO 4 1213

11

Enkele begrippen

Casus Een casus is een verteld, opgeschreven of verfilmd verhaal uit de praktijk, een praktijkvoorbeeld. Als je over een bepaald onderwerp wilt nadenken of met elkaar van gedachten wisselen is het van belang dat je het over hetzelfde hebt. Om die reden wordt er een casus beschreven. Vooral als het om een moeilijke beslissing gaat is het wijs om de casus goed te analyseren voor je een mening formuleert. Een casus moet voldoende relevante informatie bevatten. Als er te weinig helder is, is het dilemma op vele manieren snel oplosbaar en geen dilemma meer. Het gevaar bestaat dat een casus met te weinig informatie aangevuld wordt met aannames

Aannames Aannames zijn vooronderstellingen die niet feitelijk onderbouwd zijn. Aannames leiden vaak tot foute argumentatie. Je neemt iets voor ‘waar’ aan dat mogelijk in de praktijk niet ‘waar’ hoeft te zijn. Op grond van zo’n aanname ga je discussiëren. Het is in iedere discussie van belang dat je uitgaat van dezelfde aannames (hypothesen) en je bewust bent dat het ook om aannames gaat. Als de aanname bestaat omdat je onvoldoende geïnformeerd bent of je onvoldoende hebt laten informeren, loop je het gevaar onjuiste argumentatie te gebruiken. Wees kritisch!

Dilemma Een moeilijke beslissing wordt een dilemma genoemd. Je kunt zowel het ene als het andere besluiten. Je kunt een psychologisch dilemma (emoties), een esthetisch dilemma (smaak), een praktisch dilemma (efficiëntie) hebben. Wij gaan ons in de lessen levensbeschouwing beperken tot het moreel, ethisch dilemma. Wat is wijs, wat is goed? Wat jij goed vindt, hangt samen met je waarden. Het kan zijn dat je je waardeschaal gaat aanpassen als je tot een bepaald inzicht bent gekomen. Bijvoorbeeld: de waarde gezondheid kwam niet in je waardeschaal voor totdat je beste vriend hoort dat hij ongeneeslijk ziek is.

Feiten Rond het bericht van dit voorbeeld over de ‘zieke vriend’ kun je een casus bedenken waarin je in een dilemma komt. Je komt in een situatie dat je moet kiezen voor twee voor jou heel belangrijke waarden. Bijvoorbeeld: Je vriend vraagt of je met hem nog de laatste vakantie wil doormaken. Je geeft veel om deze vriend, maar de familie van een andere vriend (die je ook heel leuk vindt) heeft je uitgenodigd mee te gaan op een trektocht door de Verenigde Staten. Je had je daar erg op verheugd tot de ‘zieke vriend’ je de vraag stelt om met hem een vakantie door te brengen. De vraag is: Wat doe je? Wat kies je? Je staat voor een keuze, een moeilijke keuze, een dilemma. Als dit dilemma nu met een moraal te maken heeft. De vraag gesteld kan worden: Hoe doe ik het goede? Dan heb je te maken met een ethisch dilemma, een moreel dilemma. Zo’n casus kun je dus zelf bedenken. Zo’n casus kun je ook in de praktijk hebben meegemaakt. Het is belangrijk om een duidelijke casus met voldoende feiten te hebben als je wilt zoeken naar hoe is het goed te handelen. Als je een goede casus hebt, kun je die analyseren. Blijkt de casus te weinig feiten te hebben, dan kun je die zelf aanvullen.

Page 12: Levensbeschouwing - Vakkenweb · 2012. 9. 20. · Systematisch nadenken over eigen ervaring en beleving. Dilemma Moeilijke keuze Moreel Dilemma Lastige beslissing omdat (soms schijnbaar)

Levo-info VWO 4 1213

12

Optiek Optiek – opticien – ’t is maar met welke bril je kijkt naar het besluit dat je moet nemen in het dilemma. Niet alle (onder genoemde) optieken zijn relevant voor de juiste beslissing. Juridische optiek Welke juridische feiten zijn van belang in verband met het dilemma? Bijvoorbeeld bij Tobias: mag je iemand reanimatie onthouden? Wanneer is euthanasie mogelijk? Persoonlijke optiek Wat gebeurt er met mij als er beslissingen genomen worden? Wat zal het (positief en/of negatief) effect op mijn leven zijn? Wat doet deze beslissing met mij? Sociale optiek Wat zijn de gevolgen van een beslissing voor anderen? Medische optiek In hoeverre is er medisch nog iets mogelijk? Hoe gezond is iemand en in hoeverre kan iemand met deze handicap nog een ‘leefbaar’ bestaan hebben? Wat zijn de vooruitzichten? Welke medische feiten zijn van belang met betrekking tot het dilemma? Economische optiek Wat is het prijskaartje van het besluit? Wie betaalt en is dat het geld wel waard? Historische optiek Welke dingen die in het verleden gebeurd zijn moet ik meenemen in het besluit? Religieuze optiek Hoe moet ik beslissen als gelovige die ervan overtuigd is dat God de Schepper is van mensen is en voor wie ik leef en ik geloof dat ik ook weer na mijn sterven met deze God in aanraking zal worden gebracht? Wat zijn de bijbel, de koran, de Tora hierover bijvoorbeeld? Ethische optiek Tenslotte kan alles bekeken worden met de bril van de ethiek. Wat is uiteindelijk het goede wat we doen? Waarom is dat het goede. Welke waarden vind ik belangrijk bij het beantwoorden van deze vraag? Wat zegt mijn geweten? Bij Tobias: mag ik hem het leven laten ontglippen, hij wil graag oud worden. Wie ben ik om te beslissen?

Page 13: Levensbeschouwing - Vakkenweb · 2012. 9. 20. · Systematisch nadenken over eigen ervaring en beleving. Dilemma Moeilijke keuze Moreel Dilemma Lastige beslissing omdat (soms schijnbaar)

Levo-info VWO 4 1213

13

Casus: ‘Ik wil nooit beroemd worden !’

Je gaat een documentaire zien van Holland doc. Als je hem thuis nog eens wilt bekijken dan kan dat op: www.hollanddoc.nl

http://www.hollanddoc.nl/kijk-luister/gezondheid/handicaps.html?playurn=urn:vpro:media:program:3179048

‘Ik wil nooit beroemd worden’ Tobias Prenen is een jonge veelbelovende cellist. Hij komt uit een familie waar vader heel goed kon tekenen, moeder goed kon zingen en zus en broer getalenteerde musici zijn. Het zag er naar uit dat hij wel eens beroemd kon worden. Tot hij een hartinfarct krijgt en in coma raakt. De hele familie is verslagen en iedereen hoopt zo dat Tobias weer uit zijn coma komt. Uiteindelijk gebeurt waar iedereen op zat te wachten. Tobias ontwaakt. Echter zijn hersenen zijn zo aangetast dat hij moeilijk kan spreken. Het blijkt echter dat Tobias, nadat hij natuurlijk zelf erg geschrokken was, uiteindelijk vrede heeft met zijn leven. Hij vindt het wel goed zo en wat hij herhaaldelijk zegt is: “Ik wil nooit beroemd worden”. Nadat hij in de revalidatiekliniek Amstelhof is geweest, is het duidelijk dat hij zijn hele leven afhankelijk van anderen zal zijn. Hij kan zichzelf niet verzorgen en draagt zelfs een luier. Als hij definitief in een ander huis gaat wonen (Breidablick), komt de vraag op: Als Tobias nu nog een keer een hartinfarct krijgt, moeten we hem dan reanimeren? Dit moet namelijk vooraf met de familie besproken worden. Wat zou men moeten doen? Terwijl je kijkt maak je aantekeningen. Let op betekenisvolle zaken zoals bijvoorbeeld:

1. Het gedrag van Tobias: als hij bij zijn moeder, zijn therapeute, zijn broer en vriend is. Wat kun je hier over zeggen?

2. Belangrijke uitspraken van Tobias zoals:

“Ik wil nooit beroemd worden” “Ik ben blij dat ik gewekt ben”

Deze documentaire krijg je in twee delen helemaal te zien. Probeer na het zien van het eerste deel al eens te kijken welke vragen je kunt beantwoorden. Niet alle vragen kun je al beantwoorden.

1. Heb ik genoeg feiten en wat zou ik meer willen weten? 2. Welke waarden spelen een rol (bij wie)? 3. Wat is het dilemma? 4. Wie hebben belang bij de keuze in het dilemma? 5. Wie heeft welke aannames? 6. Wie moet uiteindelijk het besluit nemen? 7. Wat zou jouw standpunt zijn in dit geval? 8. Welke informatie zou jouw standpunt kunnen beïnvloeden?

Page 14: Levensbeschouwing - Vakkenweb · 2012. 9. 20. · Systematisch nadenken over eigen ervaring en beleving. Dilemma Moeilijke keuze Moreel Dilemma Lastige beslissing omdat (soms schijnbaar)

Levo-info VWO 4 1213

14

Tobias gemist? Ga naar de site van www.hollanddoc.nl en zoek op kijkluister / gezondheid /

handicaps of probeer: http://www.hollanddoc.nl/kijkluister/gezondheid/handicaps

Opdracht B: Maak een verslag van de documentaire:

‘Ik wil nooit beroemd worden’. Maak een verslag van de casus van Tobias en verwerk de volgende alinea’s:

Geef in een goed lopend verslag de belangrijkste feiten weer. Wat vind jij belangrijk te vermelden voor deze casus. Benoem daarna de belangrijkste waarden die in deze casus een rol spelen en licht ze toe.

Vertel in een volgende alinea wie belanghebbend zijn en wat hun belang is. De belanghebbenden hebben nogal wat aannames in deze documentaire. Ze stellen dingen die ze niet hebben onderzocht en gaan gewoon ergens van uit. Beschrijf wie van de belanghebbenden welke aannames heeft.

Tenslotte gaat er een moreel dilemma spelen. Beschrijf in een volgende alinea wat het dilemma is, welke waarden tegenover elkaar staan en botsen en hoe de verschillende belanghebbenden hier volgens jou over denken. Vergeet niet te beschrijven hoe Tobias er zelf over denkt.

In een slotalinea alinea beschrijf je jouw persoonlijke mening en daar geef je zoveel mogelijk argumenten bij. Bedenk daarbij welke ontwikkelingen jouw standpunt eventueel kunnen beïnvloeden.

Dit verslag dient minimaal 1 A4 (arial 11) te zijn en schrijf niet meer dan twee kantjes.

Page 15: Levensbeschouwing - Vakkenweb · 2012. 9. 20. · Systematisch nadenken over eigen ervaring en beleving. Dilemma Moeilijke keuze Moreel Dilemma Lastige beslissing omdat (soms schijnbaar)

Levo-info VWO 4 1213

15

Ethische communicatie Voorwaarde voor een ethische communicatie Als we met elkaar discussiëren over een ethisch dilemma is het belangrijk dat we de voorwaarden voor een goede ethische communicatie duidelijk hebben. Aan de volgende voorwaarden dient een ethische communicatie te voldoen:

- - Openheid. Iedereen mag aan de discussie meedoen. Niemand kan zich beroepen op een grotere deskundigheid of autoriteit. Wel kan heldere informatie invloed hebben op de discussie.

- Gelijkheid. Ieders belang dient serieus genomen te worden. Hierin spreken we niet van verschillend van waarde als het gaat om verschillende belangen. Wel mag gewezen worden op de waarden die deze belangen vertegenwoordigen. - Bereidheid tot dialoog. Belangrijk is dat we bereid zijn ons in te leven in de belangen van anderen en te komen tot een afweging van waarden. Het standpunt van een ander begrijpen en daar ook over na willen denken is voor alle partijen van belang. Ook de belangen van de rest van de samenleving moeten worden meegewogen. - Duidelijkheid. Waar hebben we het precies over? Elkaar bevragen op wat je voor ogen stelt als je bepaalde dingen zegt. Zijn we voldoende geïnformeerd en hebben we het wel over hetzelfde als we aan het discussiëren zijn? Welke aannames spelen een rol? Het is goed om je dit regelmatig af te vragen. Let ook op de verschillende argumentaties. Op welk niveau wegen we de argumenten tegen elkaar af. Gaat het om morele, principiële, sociale, religieuze, politieke, persoonlijke, historische of zelfs economische argumenten?

- Redelijkheid. Gebruik je verstand en laat je niet door drogredenen of foute argumentatie leiden. Cirkelredeneringen, autoriteitsargumenten, generaliseren, onjuiste analogieën of oorzaken geven en op de persoon spelen behoren niet in de ethische discussie.

Page 16: Levensbeschouwing - Vakkenweb · 2012. 9. 20. · Systematisch nadenken over eigen ervaring en beleving. Dilemma Moeilijke keuze Moreel Dilemma Lastige beslissing omdat (soms schijnbaar)

Levo-info VWO 4 1213

16

Een ethische visie De ethiek gaat over hoe gehandeld behoort te worden. Hoe we uiteindelijk het goede doen. Wat goed is hangt van onze ethische visie af. Belangrijk is om deze visie steeds te delen en misschien wel aan te passen. Verwerkingsvragen

1. Wie bepaalt eigenlijk wat het goede is? Doet de mens dat zelf of bestaat God en geeft Hij regels hoe we behoren te leven?

2. Kijken we, als we een mening formuleren, vooral naar de gevolgen of kijken we naar het principe waaruit gehandeld moet worden?

3. Zijn er vaste richtlijnen tot goed handelen in te stellen of mag een ieder doen wat goed is in eigen ogen?

4. Zijn cultuurverschillen bepalend bij wat we ethisch goed of juist onethisch vinden?

5. Zijn er verschillen te ontdekken bij mensen die wel en die niet in God geloven? 6. In hoeverre moeten we anderen onze mening van wat goed handelen is

opleggen en in hoeverre moeten we anderen vrijlaten? 7. Zijn er mensen die beschermd dienen te worden of kan iedereen voor zichzelf

opkomen? 8. Betekent vrijheid dat we alles maar mogen en kunnen doen of zijn er ethische

grenzen aan ons handelen en zo ja waar liggen die dan en wie bepaalt dit?

Page 17: Levensbeschouwing - Vakkenweb · 2012. 9. 20. · Systematisch nadenken over eigen ervaring en beleving. Dilemma Moeilijke keuze Moreel Dilemma Lastige beslissing omdat (soms schijnbaar)

Levo-info VWO 4 1213

17

Argumentatie Wijze raad van Socrates (470 – 390 v. Chr.): “voer elke discussie op basis van de volgende twee vragen:

1) wat bedoel je precies? 2) klopt het wat je bedoelt?”

Verschillende optieken hebben verschillende argumenten Afhankelijk van de waarde die wij belangrijk vinden zullen we onze argumenten kiezen. Het is erg belangrijk dat je zowel bij jezelf als bij de ander weet wat er precies wordt bedoeld. Het perspectief is daarbij belangrijk. Als jouw geloof bepalend is voor hoe je handelt, dan wegen religieuze argumenten zwaar. Religieuze argumenten kunnen heel goed samengaan met bijvoorbeeld sociale argumenten, maar soms zijn of lijken ze ook tegenstrijdig. Politieke argumenten gaan spelen als het om compromissen moet gaan. Hoe kunnen we beide partijen tevredenstellen? Verscholen argumenten Politieke argumenten kunnen ook schuil gaan achter bijvoorbeeld religieuze argumenten of omgekeerd. Politieke argumenten kunnen ethisch onverantwoord lijken of zijn. Er worden historische argumenten gebruikt om de persoonlijke argumenten te verdoezelen. Bevraag het argument steeds opdat de bedoeling helder wordt. Dit leerde Socrates ons al.

Foute argumenten

Een discussie moet gevoerd worden op basis van redelijke argumenten en heldere begrippen. Redelijke argumenten doen ter zake. Wanneer dit niet het geval is, spreken we van argumentatiefouten of drogredenen (op www.drogredenen.nl vind je elke dag een argumentatiefout uit de media of de politiek). Je kunt deze site gebruiken om nog meer voorbeelden te zien om ze te leren herkennen. In veel gevallen ziet een argumentatiefout er als volgt uit:onterechte aanname leidt tot een bepaald standpunt over hoe iets is of over wat er zou moeten gebeuren. Foute argumenten worden vaak gebruikt om te verhullen over welke waarde het echt gaat. Een verborgen agenda. Iets wat berust op een subjectieve mening wordt gebracht als een objectieve waarde.

Voorbeelden van argumentatiefouten

1. De cirkelredenering “God moet wel bestaan, hoe moet anders de schepping tot stand zijn gekomen?” “Je hebt een 9 gehaald en dat kun je alleen als je hebt afgekeken, dus heb je afgekeken!” Je neemt een standpunt in op basis van een aanname. Die aanname licht je niet toe, maar beschouw je als een vaststaand gegeven. Als argument voor je standpunt verwijs je naar dit onbewezen uitgangspunt.

Page 18: Levensbeschouwing - Vakkenweb · 2012. 9. 20. · Systematisch nadenken over eigen ervaring en beleving. Dilemma Moeilijke keuze Moreel Dilemma Lastige beslissing omdat (soms schijnbaar)

Levo-info VWO 4 1213

18

2. Autoriteitsargumenten “Ik heb natuurkunde gestudeerd en kan dus weten waarom kernenergie het enige haalbare alternatief is voor kolen en gas.” Een argument is niet geldig omdat iemand het gebruikt, het argument zélf moet overtuigen. De verborgen aanname: als je natuurkunde hebt gestudeerd is je mening over kernenergie beter gefundeerd dan wanneer je geen natuurkundige bent.

3. Argumenten 'ad hominem': “op de man spelen” “Wat hij zegt, kun je niet serieus nemen want hij is vroeger wel eens veroordeeld wegens discriminatie.” Bij dit soort 'persoonsgebonden' argumenten wordt een persoon of een standpunt verdacht gemaakt. Verdachtmakingen doen echter niet ter zake. Het gaat om de kwaliteit van de argumenten zelf.

4. Generaliseren: over één kam scheren “Vorige week voor het eerst een keer vegetarisch gegeten, ook voor het laatst. Vegetarisch eten is echt smerig! Voor mij hoeft dat echt niet meer.” Op basis van geringe ervaringskennis doe je een algemene uitspraak.

5. Onjuiste oorzaak “De straat is nat, dus moet het wel geregend hebben.” “Jongens hebben meer testosteron dan meisjes, dus zijn ze ook drukker en beweeglijker.” Een veelheid aan mogelijke oorzaken wordt teruggebracht tot één oorzaak en op basis hiervan worden conclusies getrokken.

6. Uit feiten normen afleiden “ Het is onterecht dat ik gestraft word omdat ik te laat kom. Andere leraren doen dat ook niet. “ “Waarom krijg ik nu een bekeuring omdat ik zonder licht fiets? Mijn broer fietst al jaren zonder licht en hij heeft nog nooit een bekeuring gehad!” Een feit bepaalt niet of iets goed of fout is. Een moreel oordeel wordt geveld op basis van waarden.

7. Onjuiste analogie “We weten allemaal waartoe het nazisme in de Tweede Wereldoorlog heeft geleid, daarom moet de partij van Geert Wilders verboden worden.” Door twee fundamenteel ongelijke situaties te vergelijken en dan de norm vast te stellen, maakt men de fout van de onjuiste analogie.

Page 19: Levensbeschouwing - Vakkenweb · 2012. 9. 20. · Systematisch nadenken over eigen ervaring en beleving. Dilemma Moeilijke keuze Moreel Dilemma Lastige beslissing omdat (soms schijnbaar)

Levo-info VWO 4 1213

19

Oefeningen met argumentatiefouten In de volgende uitspraken zijn één of meer argumentatiefouten gemaakt. Benoem bij elke uitspraak om welke fout(en) het gaat. Schrijf bij elke uitspraak een korte toelichting. 1. “Als je zélf in aanmerking wilt komen voor transplantatie, dan moet je ook bereid

zijn je eigen organen (na overlijden) beschikbaar te stellen aan anderen.”

2. “Als een gast het behang van de muur gaat trekken, is het logisch dat je hem de deur wijst. Dat moet Nederland dus ook doen met allochtone jongeren die de boel verzieken.” (Vrij geciteerd naar een parlementariër...)

3. “Mannen praten niet makkelijk over hun gevoelens. Volgens professor Heytenaer is

dat evolutionair bepaald: als er een beer op je af komt stormen, heb je wel wat anders te doen dan over gevoelens praten.”

4. “Omdat vrouwen kinderen kunnen krijgen, is het belangrijk dat meisjes zorgende

vaardigheden leren.”

5. “Ingewikkelde beslissingen over 'wel of geen kinderen bij erfelijke ziekten in de familie' kun je in feite niet nemen als je geen deskundige bent. Daarom kun je beter het advies van de arts volgen als je in zo'n situatie komt.”

6. "Het is niet goed dat een volk zijn eigen regering kiest; je laat een kind toch ook niet

zijn eigen opvoeders kiezen."

7. “Op een aantal Japanse eilanden bereiken de mensen gemiddeld hoge leeftijden. Het voornaamste voedsel van deze mensen is vis. Vis is dus gezond!”

8. “De Nederlander eet te veel vlees en beweegt te weinig.”

9. “Een Citroën wordt in Frankrijk gemaakt. Ik heb er een gehad, maar steeds was er

wat mee. Een auto waar steeds iets mee aan de hand is, deugt niet. Franse auto’s deugen niet.”

10. "De dollar is op een naoorlogs dieptepunt terecht gekomen. Dat komt natuurlijk

doordat de Amerikaanse oorlogsindustrie niet meer draait, nu de koude oorlog is afgelopen."

11. “Melk is goed voor elk!” (historische reclameslogan)

12. “Minister Middelkoop van Defensie heeft in een interview gezegd dat hij blij is niet

in (militaire) dienst geweest te zijn toen de dienstplicht nog bestond. Als je zulke dingen zegt, ben je toch niet meer geloofwaardig als minister van Defensie!”

13. “Sinds die nieuwe roostermaker er is hebben we slechte roosters. De oude

roostermaker moet maar terug.”

14. “Gisteren heeft een langharige jongen mijn fiets gejat. Je ziet wel dat je dat langharig tuig nooit kunt vertrouwen.”

Page 20: Levensbeschouwing - Vakkenweb · 2012. 9. 20. · Systematisch nadenken over eigen ervaring en beleving. Dilemma Moeilijke keuze Moreel Dilemma Lastige beslissing omdat (soms schijnbaar)

Levo-info VWO 4 1213

20

15. “Mevrouw, wij moeten uitstel voor onze PO krijgen want de andere klas heeft dat ook gekregen.”

16. “Mijnheer, ik kon gisteren mijn repetitie niet leren, want ik was gisteren jarig.”

17. “Cholesterolrijke producten zijn slecht voor de gezondheid.”

18. “Van al die stress op zijn werk heeft hij het aan zijn hart gekregen.”

19. “Door een geweldige mentaliteit heeft hij zijn ziekte overwonnen.”

20. “Als je 130 km per uur mag rijden op de snelweg, is het asociaal om dan maar 100

km te rijden want zo houd je het verkeer op.”

Opdracht C: Ethische analyse (stap 1 t/m 6) Maak samen met een klasgenoot een ethische analyse volgens onderstaande stappen. Denk eraan: een analyse is anders dan een goedlopend verslag volgens duidelijk herkenbare stappen uitgewerkt. Voorzie de analyse van jullie beide namen en lever ieder een eigen exemplaar in. Omvang: Ruim 1 A4 minimaal en maximaal 2xA4

Stap 1. is De casus. De docent geeft je een aantal voorbeelden en samen met je klasgenoot en in overleg met je docent kies je welke casus je gaat analyseren. Vat deze in eigen woorden samen en vergeet niet als eerste de titel te noteren. Als je samen vindt dat de casus onvoldoende of onjuiste informatie geeft, pas hem dan aan. De cases vind je digitaal op het vakkenweb. Stap 2. De feiten Bepaal vanuit welke optieken het verhaal te benaderen is. Niet alle optieken zijn zinvol om het dilemma te analyseren. In de levo-informatie worden ze op p. 11 nog eens toegelicht. Kies zoveel mogelijk optieken (uiteraard moeten ze hanteerbaar zijn in de gegeven casus) en beschrijf de manier van kijken. De ethische optiek is uiteraard altijd belangrijk. Als je een optiek kiest, meld dan per optiek hoe je het probleem vanuit deze optiek bekijkt. Als er feiten zijn die nader onderzocht moeten worden, geef dan extra informatie (dit kan in een bijlage, maar dit mag ook onder het kopje ‘ feiten’). Stap 3. De waarden Bij elke optiek behoort een aantal waarden. Kies (per optiek) de belangrijkste waarden uit en beschrijf ze zorgvuldig; dus niet alleen de waarden noemen. Zorg dat in ieder geval de twee belangrijkste waarden die het dilemma veroorzaken goed beschreven zijn. Stap 4. Het ethisch dilemma Bij de beschrijving van het dilemma gaat het erom welke keuze (tussen welke twee waarden) te maken is. Beschrijf per keuze wat de gevolgen zouden kunnen zijn. Welke waarden spelen op welke manier een rol in dit dilemma. Let erop dat je onder dit kopje je beperkt tot het beschrijven van het dilemma en dat je nog geen standpunt inneemt. Geef in de beschrijving van het probleem welke levensvragen meespelen.

Page 21: Levensbeschouwing - Vakkenweb · 2012. 9. 20. · Systematisch nadenken over eigen ervaring en beleving. Dilemma Moeilijke keuze Moreel Dilemma Lastige beslissing omdat (soms schijnbaar)

Levo-info VWO 4 1213

21

Stap 5. De belanghebbenden Noem alle (namen van de) personen die belang hebben bij een juiste keuze. Probeer te beschrijven wat het belang dan is en welke waarden hierbij betrokken zijn en vanuit welke optiek deze personen naar het dilemma zullen kijken. Stap 6. De moreel aanspreekbare persoon Deze persoon moet uiteindelijk de keuze maken in het dilemma. Wie is dat en waarom is deze persoon aanspreekbaar? Wie moet actie ondernemen en kan dit van deze persoon worden gevraagd?

Stap 7 wordt uitgewerkt in de volgende opdracht en deze maak je individueel

Opdracht D: (individueel) Beschrijf de twee betogen over de verschillende tegengestelde keuzes die je kunt maken in dit dilemma en geef een grondige argumentatie. Schrijf een betoog over de keuze die jij zou maken in dit dilemma. Probeer de lezer te overtuigen van jouw mening. Geef een aantal argumenten en betrek die waarden erbij die voor jou hierin een belangrijke rol spelen. Geef aan waarom je deze waarde zwaarder laat wegen dan een waarde die zou wegen bij een andere keuze. Bespreek ook welke andere belangen op het spel staan. Als je jouw mening uitvoerig hebt beschreven, kruip je in de huid van de persoon die ervan overtuigd is dat een andere keuze beter zou zijn. Schrijf opnieuw in een uitvoerig betoog waarom de andere keuze toch beter zou zijn. Vergeet niet de waarden te betrekken die hier een rol in spelen. Geef heldere (geen foute) argumenten om de meningen zo uitvoerig mogelijk te onderbouwen. Gebruik per mening minimaal een half A4, waardoor de totale opdracht minimaal 1 x een A4 beslaat. Het is geen eis dat je de betogen ook in deze volgorde aanlevert. Het moet eigenlijk zo zijn dat na lezing van beide betogen het voor de lezer niet duidelijk is wat jouw eigen mening is. Dan heb je je goed ingeleefd en zie je ook dat we echt met een dilemma te maken hebben.