Tastend naar een wereldbeeld - inkijkexemplaar

L.L. Stegman

TASTEND NAAR EEN

WERELDBEELD

Naamloos-2 1 21-12-12 09:55

Naamloos-2 2 21-12-12 09:55

L.L. Stegman

TASTEND NAAR EEN

WERELDBEELD

01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 1 31-03-2011 13:50:47

2

Eerste druk april 2011

© Leo P.F. van de Voort, Soest

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd,

opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in

enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën,

opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande toerstemming van de

auteur.

Omslagontwerp en stramien: Martijn Brinks, APR Groep, Amersfoort

Opmaak: Marleen Cramer, APR Groep, Amersfoort

Lettertype: Minion (Body) en de DIN (Koptekst)

Fotografie: Evelyne Brehm, Puur Design, Utrecht

Co-uitgever: Jaco Otto, APR Groep, Amersfoort

Druk: Ten Brink, Meppel

ISBN 978-90-76128-09-2

Informatie: [email protected] (of via: [email protected])

www.aprpublishers.nl www.redzebragroup.nl

Colofon


3


4

‘Schrijven is kijken met je ogen dicht’.

Remco Campert

‘Het ziet er naar uit dat ik een agent ben

van een andere planeet. Maar ik heb

mijn orders nog niet kunnen decoderen’.

William S. Burroughs tegen Jack Kerouac


5

1 In 1943 publiceerde Johan Huizinga een korte verhandeling onder de titel

‘Over vormverandering der geschiedenis’ - een getuigenis over zijn groeiende

pessimisme over wat hij ziet als de dreigende ontmanteling en verwoesting van de

Europese normen en cultuur. Hoe actueel.

Huizinga stelt dat je veel over een tijd kunt zeggen door te kijken naar hoe men

zijn geschiedenis schrijft - de vorm en verbeeldingskracht waarmee die tot stand

komt. Geschiedenis is, stelt Huizinga, de geestelijke vorm, waarin een cultuur

‘zich rekenschap geeft van haar verleden’. Het belangrijkste doel van geschiedenis

is om licht te werpen op en duidelijkheid te krijgen over het heden. In elke periode

beslist een gemeenschap wat men als de voornaamste normen ziet, zoekt men naar

die waarden in het eigen verleden, en maakt men daar met verbeeldingskracht een

verhaal van dat zin en betekenis verleent aan het hier en nu.

Geschiedenis is daarmee een ethische zoektocht.

2 Het is een dilemma: wil de journalistiek overleven, dan lijkt ze vooral te moe-

ten volgen. Wil ze geloofwaardig blijven, dan zal ze steeds meer moeten leren

te doorgronden. Wat er gebeurt, weten we allemaal binnen een paar minuten;

waarom het gebeurt is het echte nieuws. Dat vereist een nieuw soort journalist,

een die vooral kritisch oppositie voert tegen de gemeenzaamheid van de media.

Het vereist ook een kritische nieuwsconsument, die tegen zichzelf in durft te den-

ken, die zichzelf lastige vragen durft te stellen, en niet louter bevestigd wenst te

worden in wat hij toch al vindt.

3 In dat grijze gebied tussen geschiedenis en heden, en tussen volgen en door-

gronden beweegt zich de columnist. Hij ziet in de geschiedenis het heden, en

in het nu wat was. En altijd zo om er ‘straks’ iets mee te doen. Tastend naar een

wereldbeeld.

Een columnist luidt de klok, en duidt de klepel. En nodigt daarmee uit tot ‘twee-

Voorwoord


6

spraak’, een echt en kritisch gesprek, al is het maar in gedachten.

Althans, zo zie ik het. En in dat licht zijn de in dit boekje bijeen gebrachte stukken

ontstaan. En als zodanig dienen ze begrepen te worden.

Maar dat is een uitnodiging. Aan de lezer. Aan u.

Soest, april 2011,

L.L. Stegman


7


8


9

Waarden en verbinden


10


11

Tijd voor ‘inschatters’

We zijn afgestompt, hoorde ik onlangs. Maar het dringt niet echt tot me door.

Goede grap, wrange grap.

De Spaanse auteur Rafael Chirbes stelde onlangs in een interview naar aanleiding

van zijn laatste roman ‘Crematorium’: ‘Een volk dat denkt is hoogst gevaarlijk. Maar

een volk dat ophoudt met denken is onverdraaglijk’.

Ik moest hieraan denken nu alle verkiezingsretoriek weer in volle omvang over

ons wordt uitgestort, met alle holle frasen, de woordspelletjes, het (om)draaien,

de perverse oppervlakkigheid. En het manifeste gebrek aan diepgang, oprechte

beleving en integriteit. Je zou er bijna geen aandacht meer op slaan, en stoppen

met denken, als dat niet onverdraaglijk zou zijn.

Integriteit is het vermogen om je verantwoordelijkheden te onderkennen. Op

straffe van vergetelheid.

Twee zaken kunnen grondig af breuk doen aan integriteit. In de eerste plaats

‘macht’. Macht is een grote verleiding – invloed hebben, iemand zijn naar wie

wordt geluisterd, het werkt verslavend. En om macht te kunnen conserveren vergt

continue aanpassing en meebewegen. En als er ergens conformisme heerst, dan

toch bij behoudende bestuurders. Verlies aan macht en invloed riskeren door

onafhankelijkheid van geest, dat kan deze realisten met angst vervullen. En het

vergt moed om niet de visie aan het schelle licht van de feiten aan te passen, maar

de feiten te herinterpreteren in het zoeklicht van de visie.

In de tweede plaats ‘ongeloof ’. Ongeloof in de daadwerkelijke betekenis van waar-

den, en boven-tijdelijke verbinding. Hier spelen de op de Verlichting gebaseerde

natuurwetenschappen een stevige rol: zin, waarde, goed, kwaad, schoonheid, wijs-

heid, deugden, zelfkennis, rechtvaardigheid, het zijn woorden die geen plaats

(kunnen) krijgen in die wetenschappen, waar de taal heerst van feiten, analyse,

objectiviteit, realiteit, doel, vooruitgang. Maar deze taal zegt op zich niets;

immers, de waardering van de werkelijkheid kan alleen bestaan door kennis die


12

weet heeft van en vertrouwen in transcendente waarden. Het onderscheid tussen

zinvol en zinloos, tussen waardevol en waardeloos, tussen goed en kwaad, komt

niet tot ons uit de feiten, maar uit het wereldbeeld dat we hanteren, en de integri-

teit waarmee we dat wereldbeeld bejegenen en waarin we geloven.

Paul Aristide schreef een prachtige novelle over een schrijver die in een winterse

nacht bezoek krijgt van een vreemdeling die zichzelf de ‘inschatter’ noemt. Zijn

beroep is oordelen of kunstenaars aan de eeuwigheid of aan de vergetelheid toebe-

horen.

Gebrek aan integriteit krijgt altijd een tegenhanger in afkeer en apathie. Die kant

moeten wij niet op. Het is de hoogste tijd dat de ‘inschatters’ langs de Haagse deu-

ren gaan.

En o, ja, u en ik zijn die inschatters, en laten we met velen zijn.

Voordat het onverdraaglijk wordt.


13

Compromitteer de dromen niet

Warren Bennis heeft het ooit geweldig uitgedrukt: ‘Believing the purpose of busi-

ness is to make money is like saying the purpose of the human body is to keep

blood flowing’. Winst, of, veel beter, cash flow, is essentieel, maar niet de enige, en

ook niet de eerste reden, voor het bestaan van een onderneming. Maar wel een

conditio sine qua non…

Enige tijd geleden las ik het boek ‘The Path of Least Resistance’ van Robert Fritz.

Hij noemde de kloof tussen de wijze waarop de dingen zijn en de wijze waarop wij

zouden willen dat de dingen zijn een ‘structural tension’, een spanning die ook een

‘emotional tension’ in zich droeg, - ‘that includes fear that we harbor about our

being able to manifest our vision. In many cases this fear is based upon an inhe-

rent belief of unworthiness or powerlessness. Since tension seeks resolution, and

fear can interfere with the vision being realized, the tension is most often resolved

by lowering of the vision – or what is wanted – thus allaying the fear. (…) .. relie-

ving the discomfort. People often lower their expectations for the future, their

visions, and dreams for themselves and their loved ones, because of this tension.

They choose not to maintain it. They assume that ‘reality’ won’t change so they

must reduce their ideas about what’s possible in order to lessen the tension. (…)

Their discomfort is relieved but their dreams are compromised’.

In de Griekse oudheid was ethiek een levensstijl, en veelomvattend: morele waar-

den, maar ook voortreffelijkheid (met betrekking tot een geheel aan competen-

ties: fysiek, psychisch, sociaal, esthetisch – kernvaardigheden om op hoog niveau

te kunnen functioneren). Een holistische opvatting, waarbij de lat op alle vlakken

hoog lag, zowel materieel als immaterieel, aspecten die onlosmakelijk aan elkaar

waren verbonden.

In de loop der eeuwen is deze holistische visie en levenswijze op twee wijzen ‘ver-

kleind’. In de eerste plaats heeft de Verlichting ‘excellentie’ teruggebracht tot ‘rede-


14

lijkheid en maakbaarheid’, waarbij voortreffelijkheid al snel de kunst van het haal-

bare werd (zeg maar het ‘goddelijke’ werd de mens ontnomen). In de tweede plaats

werd ethiek verkleind tot een materiële en instrumentele aangelegenheid. Het

Christendom ca. heeft als het ware een ‘clerus’ tussen het geestelijke en de mens

geplaatst (zeg maar het ‘immateriële’ werd de mens ontnomen).

Dit reductionisme, of althans het toenemende besef daarvan, leidt in toenemende

mate naar de vraag naar de zin van het (dit) alles. Materialisme en middelmatig-

heid blijken steeds minder bronnen van motivatie en energie.

Waarom pompen het bloed en de cash rond?

Het gaat steeds minder om vullen, en steeds meer om vervullen.

‘Mensch, durf te dromen’!


15

Stoom afblazen

Veel positieve idealen, als zeggenschap, solidariteit, emancipatie, stonden de laat-

ste tien jaar veel minder (en zeker niet positief) in de aandacht dan voorheen. Het

ging (en gaat steeds meer) om de verongelijkte mens die zich immer tekort gedaan

voelt. En die anderen op vaak luidruchtige wijze deelgenoot wil maken van zijn of

haar ongenoegen en gekwetstheid.

In het SCP-rapport De Sociale staat van Nederland (2009) geeft ruim 80% van de

Nederlanders aan gelukkig te zijn, waarbij onderliggend lijkt: met mij gaat het

goed, dankzij mezelf, met ons gaat het minder, door toedoen van anderen.

De burger is boos, en het liefst op gezag of instanties. Die boosheid is eigenlijk het

verlangen naar een andere verhouding tussen overheid en samenleving. Men trekt

zich terug in eigen (beperkte) kring en voelt zich niet meer medeverantwoordelijk

voor oplossingen voor maatschappelijke problemen.

Een anekdote: ‘Er was eens een man die hard op een koperen fluitketel timmerde.

‘Wat doe je nu toch?’, werd hem gevraagd. ‘Stoomlocomotieven kan ik niet uit-

staan.’ ‘Maar dit is een ketel, geen locomotief ’. ‘Ja, ja, dat weet ik, maar je moet ze

doodmaken, als ze nog klein zijn’.’

We slaan er uit voorzorg en onmacht (verbaal gelukkig nog…) maar vast stevig op

los.

Die andere en zeer nodige verhouding is er nog niet – en kan er ook nog niet zijn -

nu we middenin een migratie zitten van een ‘hiërarchisch bestuurde’ (met een

bevelshuishouding) naar een ‘netwerk’samenleving (met een onderhandelings-

huishouding). In dat vacuüm is vooral ruimte voor een ultimatumhuishouding:

een nieuw spel van volwassen geven en nemen kent nog onvoldoende contouren,

regels en ervaring en wordt nog overvleugeld door onomwonden uit onzekerheid

gepostuleerde ultimata.


16

Duurzame compromissen vereisen juist dat betrokkenen bereid zijn hun eigen

droom over de in hun ogen ideale oplossing van het conflict op te geven; ze moe-

ten ook het inlevingsvermogen opbrengen om de visie van de tegenstander in het

geschil op z’n minst te kunnen begrijpen en te erkennen dat ook de tegenpartij

vecht voor wat hij als zijn legitieme belangen ziet. Grote valkuil is dat de onder-

handelingspartner de droom van zijn tegenstander als een hersenschim beschouwd

en die van hem zelf als een doel dat mogelijk niet nu maar misschien wel later kan

worden gerealiseerd.

Ik vind dat we eerder naar onze compromissen dan naar onze idealen en normen

beoordeeld zouden moeten worden. Idealen mogen ons dan misschien iets belang-

rijks vertellen over wat we zouden willen zijn. Maar compromissen vertellen ons

wie we zijn.


17

VOOR REDZEBRA GROUP

Vertrouwen, geen papieren tijger

Met je tijd mee gaan, aanpassen aan de omstandigheden, is van zichzelf niks, heeft

niets met een (politiek) idee te maken. De ‘retoriek van de overmacht’, noemt James

Kennedy dat.

De briljante artikelenbundel ‘Bezielende verbanden’ van de historicus Kennedy laat

zich lezen als een diagnose van de tragische lotgevallen van onze (publieke)

bestuurders.

‘De pragmatische drang tot vernieuwing en modernisering (is) een uitgeklede publie-

ke ideologie. Het leidt vaak tot erosie van principes’, en het omvormen van bestuur-

ders van (potentieel) krachtige en visionaire leiders tot opportunistische ‘windva-

nen’.

Maar met goed bestuur of leiderschap of het uitdragen van serieuze ideeën heeft

het allemaal niet veel te maken. En alles met afkalvend gezag en verdampend ver-

trouwen.

Twee, drie decennia lang is er gehamerd op het eigenbelang als het enige ware en

geldende belang. Publiek of algemeen belang gold slechts als te ontmaskeren hypo-

crisie. In die situatie is nauwelijks plaats voor vertrouwen.

Hoe anders is dat nu!

Vertrouwen wordt het bezielende woord voor het komende decennium, nu zich

financiële crisis op economische crisis op politieke crisis op morele crisis stapelt.

Vertrouwen is afhankelijk van het gevoel kritisch deelgenoot te kunnen zijn; mee

(kunnen, moeten) doen, zaait vertrouwen. Daarnaast is aanspreekbaarheid een

belangrijke pijler van vertrouwen. Als er ‘iets’ is, dan moet er ook ‘iemand’ zijn.

Verder is vertrouwen alleen mogelijk als er enig geloof bestaat in een publiek

belang, en in het belang van derden. Je kunt alleen vertrouwen op bestuurders als

je gelooft dat zij door meer worden bewogen dan door het najagen van louter eigen

belang.

Daarnaast draait vertrouwen ook om de erkenning en aanvaarding van risico’s.

De ontkenning ervan leidt zeker niet tot het verdwijnen ervan. De garantie-eis van


18

de laatste decennia leidt bij voortduring tot ondermijning van vertrouwen – van

politiek tot DSB. Vertrouwen, verantwoordelijkheid en risicoacceptatie gaan hand

in hand.

Tenslotte, vertrouwen vereist overgave. Je lot in andermans handen leggen. Ver-

trouwen is de beslissing dat te doen, vanuit het besef dat je onmogelijk overal zelf

baas over kunt zijn, en zeker niet meer alles kunt doorzien of overzien.

Daarom zou ik vertrouwen – vrij naar de dichter Willem Kloos – willen duiden

als ‘de aller-individueelste expressie van de aller-individueelste emotie’ in een col-

lectief verbond.

Normen, waarden, bezieling, doelen, ze moeten ‘van papier worden gehaald’ –

anders regeert de overmacht van de retoriek.

En dat is de lachspiegel van vertrouwen.


19

Geïnstitutionaliseerde donkere wolken

Nelson Algren, een van mijn favoriete schrijvers, die als geen ander in staat was

om ‘de andere kant’ van welvaart, tevredenheid en zelfgenoegzaamheid te laten

zien in zijn prachtige, ruige maar ook poëtische romans uit de jaren ‘50/’60 van de

vorige eeuw (bv. ‘The Man with the Golden Arm’), schreef eens: ‘He looked like a

man who had never seen a cloud’. Hoe mooi. Deze hemelse blik deed, en doet, mij

aan de Kerk denken. En aan de donkere wolken die zich er nu boven samenstape-

len.

Van de Kerk herinner ik me nog dat ze altijd in staat was een (elk) ‘incident’ te

verabsoluteren. Ontspoorden ergens een paar pubers sexueel, dan was opeens de

hele jeugd bandeloos. Enz. enz.

In dit licht is het dan ook uitermate teleurstellend – to put it mildly – dat de Kerk

er nu niet in slaagt om over de eigen incidentele schaduw heen te stappen, en toe

te geven dat de ontsporingen waar we nu al enige tijd (en internationaal) mee wor-

den geconfronteerd eerder op institutionalisatie duiden dan op individuele aber-

raties. Daarmee wil ik niet zeggen dat de Kerk bandeloos is, maar wel het systeem

waarop het is gebaseerd. Die andere kant wordt nu zichtbaar.

Normen en waarden werken bevrijdend als systeem omdat zij inperken, en duide-

lijkheid en richtlijnen voor het leven en organiseren bevatten. Daarmee is het sys-

teem vele malen sterker dan haar zwakste schakel. Maar alleen als zij die zwakste

schakel insluit. Zuiverheid begint niet in het systeem, maar in de zwakste schakel,

waarbij het geheel moet ‘helen’ en meenemen. Laat men de zwakke individuele

schakel los, dan wordt het een confederatie van dwalenden.

Dat doet mij denken aan ‘The Matrix’ (1999). In die film is de zichtbare wereld

een illusie, een verzameling data uit een supermachine. Als die illusie wegvalt,

bevinden de hoofdpersonen zich in een oneindig witte vlakte. Geen hoogte, geen

diepte, geen begrenzing. Een onbeschreven blad, een ruimte waarin alles mogelijk

is.

En het is nu juist de kracht van een (elk) normen- en waardensysteem dat niet


20

alles mogelijk is. Dat het kleur geeft, en verdieping. Dat zij de lijnen aangeeft op

het blad, waarop eenieder zijn eigen verhaal schrijft.

En als er structureel buiten de lijnen wordt geschreven, is het tijd om of de lijnen

scherper te trekken, of het lijnenstelsel te herdefiniëren. Maar wel met elkaar.

Een andere roman (‘rich in shock’, zoals The Times stelde) van Algren is ‘A Walk

on the Wild Side’… wat valt er meer te zeggen?!

Wordt het ieder voor zich dwalen langs de ‘wild side’, of wordt het samen reiken

naar de ‘bright side’?


Tastend naar een wereldbeeld - inkijkexemplaar

Documents

Transcript of Tastend naar een wereldbeeld - inkijkexemplaar