Werkwoorden in de Bijbel

Hun betekenis in godsdienst en cultuur

Meinema

Piet Schelling

werkwoorden

in de bijbel

werk-

woorden

in de

bijbel

Piet SchellingWerkwoorden vormen in de Bijbel het gebinte van tekstenen verhalen. De auteur van Werkwoorden in de Bijbel vraagtbij de woorden die hij bespreekt: waarom, met welk doel,voor wie en in welke situatie verricht een personage dezehandeling? Deze benadering levert rijke inzichten op.

Werkwoorden in de Bijbel is een naslagwerk bij het lezen vande Bijbel. Om elk hoofdwerkwoord is een cluster vanverwante werkwoorden verzameld. Zo komen een paarhonderd werkwoorden in beeld: afpersen, antwoorden,arm zijn, balsemen, baren, bedekken, bedelen, doof zijn,dragen, dromen, gastvrij zijn, genieten, geven, groeten,huilen, klagen, kruisigen, lenen, menstrueren,muilbanden, nemen, omhelzen, omkopen, onthoofden,ontvangen, ontwaken, ophangen, rente vragen, rouwen,slapen, sluieren, spreken, stil zijn, verdraagzaam zijn,verlangen, vruchtbaar zijn, winst maken, zelfmoordplegen, zoeken, zwijgen enzovoorts enzovoorts. Bij iederwoord wordt gevraagd: welke rol spelen de subjecten?Deze subjecten zijn: God, Jezus, mensen en dingen.

De bespreking van elk werkwoord besluit met voorbeeldenuit de tradities van jodendom, christendom en islam énmet verwijzingen naar het gebruik ervan in samenlevingen cultuur (poëzie, literatuur, kunst). Deze uitstapjesbuiten het gebied van de Bijbel verhogen de bruikbaarheidvan het naslagwerk, omdat zij een verbinding leggentussen de Bijbelse en hedendaagse tijd.

Dr. Piet Schelling is predikant in de

Protestantse Kerk inNederland. Hij is auteur

van diverse boeken op hetgebied van Bijbel en

spiritualiteit, waaronderrecentelijk Een huis metvele kamers. Samen metdr. C.J. den Heyer schreef

hij het handboekSymbolen in de bijbel,

waarvan inmiddels de 4e druk is verschenen.

www.uitgeverijmeinema.nl789021 1411219

ISBN 90-211-4112-4

NUR 702

werkwoorden

in de bijbel

Meinema

werkwoorden in de bijbel omslag 24-08-2006 16:08 Pagina 1

werkwoorden-binnenwerk 24-08-2006 14:04 Pagina 2

WERKWOORDEN

IN DE BIJBEL

Hun betekenis in godsdienst en cultuur

Piet Schelling

Uitgeverij Meinema, Zoetermeer


www.uitgeverijmeinema.nl

Boekverzorging: Anton Sinke, Nieuwerkerk aan deIJssel

ISBN-10: 90 211 4112 4ISBN-13: 978 90 211 4112 1NUR 702

© 2006 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgavemag worden verveelvoudigd, opgeslagen in eengeautomatiseerd gegevensbestand of openbaargemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzijelektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opna-men of op enige andere manier, zonder vooraf-gaande schriftelijke toestemming van de uitgever.


Voor de Protestantse gemeente te Monster, die megelegenheid gaf om tijdens mijn studieverlof ditboek af te ronden


Inhoud

Werkwoorden in de Bijbel

Verantwoording ........................................................................................9

1. Baren ...............................................................................................................13

2. Bedelen .........................................................................................................42

3. Begraven........................................................................................................54

4. Dragen ...........................................................................................................84

5. Genieten......................................................................................................119

6. Geven .............................................................................................................148

7. Groeten .......................................................................................................185

8. Huilen...........................................................................................................208

9. Klagen...........................................................................................................235

10. Kruisigen.....................................................................................................254

11. Lachen...........................................................................................................278

12. Lenen .............................................................................................................304

13. Menstrueren............................................................................................328

14. Omkopen ......................................................................................................341

15. Onthoofden .............................................................................................365

16. Ontvangen ................................................................................................391

17. Ontwaken ...................................................................................................418

18. Slapen ............................................................................................................434

19. Sluieren .......................................................................................................465

20. Verkrachten .............................................................................................500

21. Verlangen...................................................................................................515

22. Vragen ..........................................................................................................533

23. Vruchtbaar zijn ......................................................................................563

24. Vrucht dragen .......................................................................................582

25. Zwijgen.........................................................................................................598

Register van werkwoorden..............................................................641

Afkortingen..............................................................................................646

Tekstregister Bijbel en Koran.........................................................649

7


Verantwoording

Voor u ligt Werkwoorden in de Bijbel. Hun betekenis in godsdienst en cultuur. Het boek isbedoeld als hulp bij het verstaan van de Schriften van Israël en de christelijke gemeen-te. Niet elke lezer en gebruiker van de Bijbel heeft gelegenheid zich intensief te ver-diepen in bepaalde woorden en teksten. De schrijver van Werkwoorden heeft datplaatsvervangend voor hem of haar gedaan. Het is zowel studieboek en handboek alspraktijkboek en werkboek.

Werkwoorden is een vervolg op Symbolen in de bijbel. Woorden en hun betekenis, waar-van intussen de vierde druk is verschenen. Er bestaat blijkbaar behoefte aan boekendie woorden uit de Bijbel belichten en vragen naar hun betekenis voor ons vandaag.

DE TITEL

De titel geeft aan wat u van dit boek kunt verwachten. Het bespreekt Bijbelse werk-woorden. Werkwoorden zijn het gebinte van teksten en verhalen. Een werkwoord iseen vruchtbare invalshoek om een tekst te verkennen. Kijken naar subject en object,vragen naar de uitwerking van de handeling, zoeken naar de samenhang tussen werk-woorden in de tekst – het is een verkenning die doorgaans veel inzicht oplevert. Dooreen tekst vanuit het werkwoord te benaderen, vraag je: waarom, waartoe, wanneer,met wie, voor wie en in welke context doet het subject die handeling.

MOTIVATIE EN KEUZE

De hoofdwerkwoorden, waar een cluster van verwante werkwoorden omheen is ver-zameld, zijn alfabetisch gerangschikt. We beginnen met Baren en eindigen metZwijgen. De keuze van de vijfentwintig clusters is mede ingegeven door nieuwsgie-righeid van de auteur. Telkens rees de vraag: wat betekent dit bepaalde werkwoord inde Bijbel en hoe functioneert het buiten de Bijbel. En andersom: dit werkwoord doemtsteeds in het leven van alledag op, welke rol speelt het in de Bijbel? Bijvoorbeeld: in desamenleving laait een discussie op over vrije meningsuiting en over transparantie.Dat maakt nieuwsgierig. Moet je zeggen wat je denkt? Is zwijgen soms verstandigerdan spreken? Moet alles in de openbaarheid komen? Zijn er geheimen die beter nietonthuld kunnen worden? Wat zegt de Bijbel daarover? Vanuit die vragen komt het

9


tot de keuze van het werkwoord zwijgen. Of: je leest een Bijbeltekst over een vrouwdie gesluierd is. Je vraagt: zijn er parallellen met de gesluierde moslima’s in de moder-ne tijd? En zie, de keuze voor het werkwoord sluieren is geboren. De vijfentwintighoofdstukken kunnen los van elkaar gelezen en gebruikt worden, hoewel er bij her-haling naar elkaar wordt verwezen. Ieder hoofdstuk is een klein boekje op zich.

HET EIGENE EN DE OPZET

Elk boek heeft zijn eigenheid. Het eigene van Werkwoorden in de Bijbel ligt op vijf vlak-ken.

Ten eerste: het behandelt de gekozen werkwoorden in de breedte. Bewust is geko-zen voor een uitvoerige bespreking. Zo is het mogelijk dieper inzicht in de werkingvan werkwoorden te verwerven.

Ten tweede: de meeste werkwoorden hebben meerdere betekenissen en hebbenraakvlakken met andere werkwoorden. Daarom is gekozen voor een clustering vanwerkwoorden die met elkaar verwant zijn. Elk werkwoord dat de titel van een hoofd-stuk vormt heeft andere werkwoorden rondom zich.

Ten derde: het werkwoord wordt primair benaderd vanuit het subject. Als subjec-ten komen steeds aan bod: God (zijn Geest en engelen); Jezus; mensen; overige subjec-ten, zoals dingen en dieren. Soms vallen God en mens als subject samen; soms zijnvoorwerpen subject, terwijl zij metafoor zijn van God of van mensen.

Ten vierde: werkwoorden die in de Bijbel voorkomen, treffen we ook aan in anderereligieuze bronnen. Daarom laten we na elke bespreking enkele stemmen horen uitde tradities van jodendom, christendom en islam. Het zijn slechts voorbeelden,bedoeld om de lezer een indruk te geven van de manier waarop het werkwoord inkwestie een rol speelt in bronnen buiten de Bijbel. De keuzes zijn subjectief en sug-gereren niet dat de opgenomen stemmen staan voor alle stemmen uit die traditie. Eenandere scribent zou wellicht andere stemmen laten horen. De keuze voor deze citatenhoudt niet in dat ik iedere tekst onderschrijf. De lezer zelf bepaalt of de teksten voorhem of haar bruikbaar dan wel te verwerpen zijn. De citaten bij ‘Stemmen uit…’ zijndoorgaans kort. Zij hebben de functie om de lezer bewust te maken van de vele stem-men naast de Bijbel en zij raden de lezer indirect aan de bron van het citaat zelf teraadplegen om daarmee de volledige informatie tot zich te nemen.

Ten vijfde: werkwoorden die in de Bijbel voorkomen, functioneren ook in onzesamenleving en cultuur. Daarom stippen we enkele kwesties aan die in de samenle-ving spelen. Verder verwijzen we – eveneens als voorbeeld, er valt meer te noemen –telkens naar teksten uit de poëzie en de literatuur en naar beelden uit de kunst.

BIJ HET RAADPLEGEN

Om het gebruik van dit boek te vergemakkelijken, vindt u aan het slot een uitgebreidregister van teksten uit de Bijbel en de Koran én een alfabetisch overzicht van behandeldewerkwoorden. Tevens treft u daar een lijst met afkortingen aan.

10


Ieder Bijbels werkwoord in onze taal kent equivalenten in de grondtekst – woor-den in het Hebreeuws, Aramees en Grieks. De bespreking hiervan is opgenomen ineen apart document dat gratis digitaal verkrijgbaar is bij de uitgever, via de website:www.uitgeverijmeinema.nl.

LITERATUUR

Een literatuuropgave is achterwege gelaten. In grote lijnen leg ik verantwoording afvan de geraadpleegde literatuur (zie ook de lijst met afkortingen achterin).

Allereerst had ik dit werk niet goed kunnen doen zonder de edities van deHebreeuwse, Aramese en Griekse grondtekst (Biblia Hebraica Stuttgartensia; Nestle-Aland; Septuaginta ed. Rahlfs) en van vertalingen (Vulgata; Statenvertaling; NBG-1951; Groot Nieuws; Willibrord; Buber; enz.).

Bij citaten uit de Bijbel is de keuze gevallen op de vertaling van Pieter Oussoren, deNaardense Bijbel (NB). De motivatie is deze: deze vertaling sluit meer rechtstreeks aanbij de grondtekst dan bijvoorbeeld de Nieuwe Bijbelvertaling (NBV). De citaten uit deapocriefe boeken komen vrijwel steeds uit de Willibrordvertaling.

Dankbaar is gebruik gemaakt van concordanties (Lisowsky; Mandelkern; Hatch enRedpath; Schmoller); zij zijn voor een boek als dit onmisbaar. Even onontbeerlijk zijnde lexica bij de Bijbelse grondtalen, zoals Hebräisches und aramäisches Lexikon zum AltenTestament van Koehler en Baumgartner, en Wörterbuch zum Neuen Testament van Walter Bauer. Hetzelfde geldt voor de theologische woordenboeken bij de Bijbel (o.a.Botterweck/Ringgren; Jenni/Westermann; Kittel; Theologisches Begriffslexikon zumNeuen Testament).

Daarnaast is geregeld gebruikgemaakt van tekstuitgaven van apocriefe en pseu-depigrafische geschriften (o.a. vert. Kautzsch, Charlesworth), Qumraan (o.a. vert.Martínez/Van der Woude, Lohse), Nag Hammadi (o.a. vert. Slavenburg/Glaudemans)en Thomas (o.a. vert. Roukema) en andere na-Bijbelse literatuur. Deze literatuurdraagt nogal eens bij tot een beter verstaan van teksten en woorden uit de canoniekeboeken. Dat geldt zeker ook voor de reflectie op Bijbelteksten in de joodse traditie –Misjna (o.a. vert. Neusner), Talmoed (o.a. vert. Epstein), de Midrasjiem (o.a. vert.Freedman), Flavius Josefus (vert. Meijer/Wes) enzovoort.

Ook mogen niet onvermeld blijven vermaarde naslagwerken als de EncyclopediaJudaica en The Anchor Bible Dictionary. Uitgangspunt voor de citaten uit de Koran is devertaling van Fred Leemhuis, De Koran, 1989. Deze vertaling volgt nauwkeurig degrondtekst en is tevens goed leesbaar. Waar we J. H. Kramers (De Koran, 19744) of KarelSteenbrink (De korte hoofdstukken van de Koran. Commentaar op Koran, soera 78–114, 2002)volgen, wordt dat vermeld.

DANK

De totstandkoming van dit boek heeft veel tijd in beslag genomen. Dat ik het heb vol-tooid heeft minstens drie redenen. De eerste reden is dat ik plezier en voldoening

11


beleef aan het lezen en interpreteren van Bijbelteksten. De Bijbel is, zo merk ik steedsweer, mijn leeftocht. Hij is een bron waar ik kracht en visie uit put voor onderweg.Welnu, die ervaring heeft me telkens de stuwing gegeven om vol te houden. Als twee-de wil ik noemen de drang om te zoeken naar verbinding tussen deze oude bron enonze moderne werkelijkheid. Om de oude woorden tot spreken te brengen in de hui-dige tijd is inzicht in zowel die woorden als in onze samenleving en cultuur een voor-waarde. Een derde reden is dat er mensen om mij heen waren die me gesteund engeïnspireerd hebben. Voor die steun ben ik hun en de hemel dankbaar.

Ik heb het boek opgedragen aan de Protestantse gemeente te Monster, waar ik sindsdecember 2002 als predikant werkzaam ben. Waarom aan haar opgedragen? Nietalleen omdat zij me gelegenheid gaf dit boek tijdens mijn studieverlof af te ronden.Bovenal hierom: door het noemen van een concrete gemeente spreek ik de hoop uitdat de inhoud van het boek uiteindelijk tot inspiratie van mensen aan de basis zal zijn.

Piet Schelling, zomer 2006

12


hoofdstuk 1

BarenBarensnood hebben, in barensnood zijn, bevallen, geboren worden/zijn, her-scheppen, opnieuw geboren zijn/worden, scheppen, vernieuwen, vieren vangeboortedag, voortbrengen, wedergeboren worden/zijn, weeën hebben/kennen,zwanger worden/zijn

De weeën die de komst van nieuw leven inluiden, vrouwen die baren, kinderen diegeboren worden, de pijn en moeite die veelal met een bevalling gepaard gaan – elkmens heeft ermee te maken, hetzij als subject, hetzij als object. De geboorte is het eer-ste zichtbare – los van alle technische middelen waarmee al eerder het nieuwe levenwaarneembaar wordt – van een mens. Ineens maakt hij of zij deel uit van de aardsewerkelijkheid. De totstandkoming van nieuw leven in de moederschoot en de geboor-te is in alle tijden en culturen hetzelfde. Daarnaast zien we grote verschillen rondomde geboorte van een kind. Die liggen vooral op het vlak van beleving en visie, benade-ring en interpretatie, waarde en betekenis, begeleiding en behandeling.

Wie getuige is geweest van de geboorte van een kind, herinnert zich het eerstegehuil van het kind. Het klinkt bevrijdend en wanhopig. Met deze klanken neemt hetkind afscheid van de moederschoot en kondigt het zijn levensweg aan. Een cruciaalmoment, voor kind en ouders. Vanaf nu begint het proces van groei naar zelfstandig-heid.

In de oudheid was het krijgen van kinderen, evenals de conceptie, sterk religieusbepaald. Kinderen nam je niet, kinderen kreeg je. De godheid was de bestuurder vanhet ontstaan van nieuw leven. Die gedachte had gevolgen voor de wijze waarmee op dekomst van een kind werd gewacht en het werd ontvangen. En waar kinderen uitble-ven – zie bij Vruchtbaar zijn – zag men dat bovenal als een godsdienstige kwestie. Hoedie verbindingen liepen en welke waarde werd toegekend aan het baren van kinde-ren, zal in het vervolg beschreven worden.

BBaarreenn iinn ddee BBiijjbbeell

Teksten en verhalen

Het werkwoord baren is omgeven door andere werkwoorden, die uiteenlopende facet-ten van het proces naar de geboorte aangeven. Er zijn drie fasen: de aankondiging vande geboorte door de weeën, het baren zelf en het geboren zijn. Alle drie lenen zij zichtevens voor beeldspraak.

13


God

God is de schepper van alle leven en alle elementen. Aarde en zee, zon en maan, sterrenen wolken, planten en bomen, dieren en mensen – alles is voortgekomen uit zijnscheppende kracht. Tal van plaatsen in de Bijbel vertellen of zingen ervan. In hetgeloof van Israël onderscheidt God zich van dit alles hierin: alle leven is ontstaan,voortgebracht, geschapen, geboren door zijn toedoen; God zelf is er van eeuwigheidtot eeuwigheid.

God gaat relaties aanSoms horen we nadrukkelijk zeggen dat God iemand verwekt heeft. Dit geeft meestalaan dat God met die persoon of groep een bijzondere relatie aangaat. Hij is voor hemals vader en moeder. Zulk een relatie schept verplichtingen, zowel van de verwekkerals van de geborene uit gezien. Zo spreekt Mozes erover in een lied tot Israël. Hij zegt:‘De Rots die jou baarde vergat jij, – vergeten heb je de God die jou onder weeën voort-bracht!’ (Deut. 32:18). Israël is andere vaders achternagelopen en heeft daarmee nietalleen God als vader ontkend, maar tevens het eigen kind-zijn miskend. Het gevolg isdat God zijn kind Israël heeft losgelaten (vs. 19). Dit lied zong Mozes om Israël totbezinning te brengen en de keuze voor Jhwh te doen maken.

De evangelisten verhalen dat de verwekking van Jezus door toedoen van de heiligeGeest tot stand is gekomen. Matteüs zegt dat Maria zwanger bleek te zijn uit de heili-ge Geest en wat in haar verwekt is, uit de heilige Geest is (Mat. 1:18, 21). In een vanJezus’ namen komt tot uitdrukking dat God in Jezus onder ons aanwezig is; Godwordt in dit kind geboren. Het betreft de naam Immanuël, ‘God met ons’, een naamdie al eerder werd gegeven aan een aanstaande koningszoon, maar nu toegepast wordtop Jezus (Mat. 1:23; vgl. Jes. 7:14). Lucas vertelt dat de engel die de geboorte van Jezusaankondigt, tot Maria zei:

geestesadem van de Heiligezal over je komen,kracht van de Allerhoogste zal je overschaduwen; daarom zal wat voortgebracht wordtheilig genoemd worden, Zoon van God. (Luc. 1:35)

De evangelisten reppen niet over de maagdelijke geboorte, zoals dat in de latere tijddoor de kerk is uitgewerkt. De verbinding tussen de verwekking van Jezus en de heili-ge Geest én de kwestie in hoeverre ‘God’ geboren wordt in de persoon van Jezus heb-ben door de eeuwen heen veel pennen in beweging gebracht en menige discussielosgemaakt. Matteüs en Lucas duiden de heilige Geest primair als de scheppendekracht van God. Het kind dat geboren is, vertegenwoordigt Gód. Wie mij heeft gezien,heeft de Vader gezien, zal Jezus later zeggen.

Paulus sluit aan bij de relatie tussen God en de zoon van Maria. Aan de gemeentevan Galatië schrijft de apostel dat God zijn Zoon heeft gezonden, geboren uit een

14


vrouw (Gal. 4:4). Jezus is de gestalte van God, zoals we elders lezen (Fil. 2:6–7).Johannes hanteert een andere taal om de menselijke geboorte tot een goddelijke

geboorte te transformeren. Hij brengt dit poëtisch onder woorden. Het Woord is vleesgeworden, zichtbaar en hoorbaar voor de mensen (1:14). Wat of wie wordt met datWoord bedoeld? Johannes opent zijn evangelie met de bekende zin: ‘In den beginnewas het Woord en het Woord was bij God en het Woord was God. Dit was in den begin-ne bij God’ (1:1; NBG-1951). Het Woord, de Logos, is verschijningsvorm van God. HetWoord is een vorm van goddelijke manifestatie, verschijning en kracht. Daardoorkomt alles tot aanzijn. Welnu, die goddelijke verschijning krijgt gestalte in JezusChristus; zij verstrengelt zich met het vlees. Jezus is de verpersoonlijking van die god-delijke manifestatie. In de geboorte van Jezus wordt het Woord dat bij God was als hetware gebaard. Meer dan eens zal vanuit de hemel klinken: dit is mijn zoon (Luc. 3:22;Hand. 13:33; Heb. 5:5; 1 Cl. 36:4). Aanvankelijk klonk dit woord voornamelijk bij dedoop van Christus’ volgelingen. Het is overgenomen uit Psalm 2:7, alwaar Jhwh dekoning van Sion laat weten dat God hem heeft verwekt, dat wil zeggen tot koningheeft geroepen. Voor de koningen rondom, die een bedreiging voor de koning van Sionvormen, moet dat tot bezinning aanzetten: weet wel wat jullie doen als je aan dezekoning komt! De kerkelijke traditie heeft in dit psalmwoord de komst van Jezus gele-zen; al eeuwenlang zingt de kerk met Kerstmis dit psalmvers!

Uit God geboren Hoewel we straks, bij het subject Mensen, apart ingaan op het wedergeboren worden,valt er ook veel voor te zeggen dit bij het subject God te bespreken. Immers, hetopnieuw geboren worden is een daad van God, een verwekking van Boven. Zoals welvaker in de Bijbelse verhalen zijn de subjecten God en mens met elkaar verstrengeld.

Wat van Boven komt en op mens en aarde neerdaalt, is goed. Aldus de schrijver vande Jakobusbrief. Hij laat die wijsheid uitlopen in de zin: willens en wetens heeft hijons voortgebracht met het woord der waarheid, opdat wij zullen zijn een eerste oogstvan zijn scheppingen (1:18). Het hier gebruikte werkwoord voor baren of voortbren-gen, apokyseoo, noemt hij eerder in vers 15. Dáár is het subject de zonde, die de doodbaart.

In 1:18 verschijnt de ‘Vader der lichten’ als subject, en zie wat Hij voortbrengt: ‘ons’,eerstelingen van de schepping. Hoe heeft God ons gebaard? Door het woord dat waar-heid is. Dat woord of Woord heeft ons tot nieuwe schepselen gemaakt; de creator vanhet woord is de Vader van het licht. Het woord van de waarheid is het woord dat deware boodschap brengt. Het is het woord van Torah en Profeten dat de christenen totleven hebben zien komen in Jezus Christus. Vers 15 en 18 vormen elkaars tegenstel-ling. Wat begeerte en zonde baren? Donkerte en dood! Wat God baart? Licht en leven!Een wereld van verschil. God wil de mens scheppen tot zuiver licht.

De uitdrukking ‘uit God geboren’ treffen we bij herhaling aan in de eerste brief vanJohannes. Een overzicht: wie rechtvaardigheid doet, is uit God geboren (2:29); wie uitGod geboren is, doet geen zonde (3:9; 5:18); wie liefheeft, is uit God geboren (4:7); wiegelooft dat Jezus de Christus is, is uit God geboren (5:1); wie uit God geboren is, over-

15


wint de wereld (5:4). Meteen valt een verschil in manier van zeggen op. In het ene gevalleidt het uit God geboren zijn tot een bepaalde hoedanigheid: geen zonde én overwin-ning op de wereld. In het andere geval geeft deze geboorte aan dat de mens vanaf nugekwalificeerd is, wat blijkt uit zijn rechtvaardigheid en liefde en zijn geloof dat Jezusde Christus is. Zowel het een als het ander is geloofswerkelijkheid. Leven zonder zondeen kracht tot overwinnen vinden hun oorsprong in God. Voor rechtvaardigheid, lief-de en geloof in Christus geldt in wezen hetzelfde. Beide zegswijzen voeren naar debron, naar God, die van dit alles de Schepper is.

Het frequente gebruik van de uitdrukking ‘uit God geboren zijn’ in relatie metgekwalificeerd leven, zou kunnen samenhangen met het doel van de Johannesbrief:laten zien hoe je kunt leven in verbondenheid met God en dat die relatie zichtbaardient te zijn in je dagelijks leven. Die twee zijn onafscheidelijk van elkaar. Kennelijkbestond er in de dagen van de auteur een twistpunt over de verhouding tussen de ver-bondenheid met God en de christelijke levensstijl.

Jezus

De vertelling van Jezus’ geboorte door de evangeliën is meer dan een verslag van eenbevalling en het in de wereld komen van een kind. Zij schrijven over de geboorte ach-teraf, na Pasen. Vanuit de ervaring van de verrijzenis scheppen zij het verhaal vanJezus Christus.

De gewone geboorte is bijzonderJezus is gegroeid in een vrouw. Deze vrouw heeft hem gebaard en de jongen is als kindopgegroeid in familiekring. De geboorte van Jezus is in wezen gewoon. Het ongewoneschuilt in de omstandigheden van de geboorte en in de verbinding tussen God en ditkind. De evangelisten Matteüs en Lucas vertellen over die verbinding. Wat zich rond-om de geboorte afspeelt, trekt de aandacht: de verwarring bij de aanstaande vader enmoeder, de spanningen net voor de geboorte als de aanstaande ouders onderweg zijn,de eigenlijke geboorte in een omgeving zonder eigenheid en vrije ruimte, engelen dieaan de hemelboog in de nacht een lied reciteren, het bezoek van herders en magiërsuit het oosten (zie Mat. 1:18–2:12; Luc. 2). En ieder facet dat de evangelisten beschrijvenis meer dan een feit. In de taferelen rondom Jezus’ geboorte spelen tal van geloofs-noties. De Schriften van Israël lichten erin op. Zijn geboorte is vervulling van deMessiaanse belofte.

Gegeven en geroepen door GodDe eerste brief van Johannes legt nadrukkelijk een relatie tussen de praktische levens-houding van de gelovige en het gegeven dat deze uit God geboren is. Hij schrijft: iedermens die de rechtvaardigheid doet, is uit Hem geboren (1 Joh. 2:29). Deze rechtvaar-digheid ontvangt de gelovige rechtstreeks van Christus, de rechtvaardige. Hij is uitGod geboren. Dat wil zeggen: door Christus, in wie God tot de wereld komt. Op indi-recte wijze is Christus vaker de kracht die tot geboorte aanzet, zoals Paulus schrijft

16


aan de gelovigen van Korinte: ík heb jullie in Christus Jezus door het evangelie ver-wekt (2 Kor. 4:15).

Tijdens het onderhoud van Pilatus met Jezus zegt de laatste: ‘Ik ben hiertoe voort-gebracht en hiertoe gekomen tot de wereld: dat ik zal getuigen voor wat waarachtig is’(Joh. 18:37). Jezus’ geboorte heeft een doel. Dit doel is het getuigen voor de waarheid.Hij wil de waarheid op aarde onder de mensen brengen. Jezus vertegenwoordigt, ver-beeldt, doet, verkondigt de waarheid van God, wiens wezen daarvan is vervuld. Diewaarheid blijft niet abstract, maar wordt concreet in begrippen als vrede, leven, gerech-tigheid, barmhartigheid en liefde. Daarmee is Christus’ koningschap verweven.

Mensen

De Bijbel heeft meerdere verhalen die het grote belang van de geboorte van een kindals thema hebben. Veel geboorten, inclusief het voorafgaande verwekken, hebben eentheologische betekenis. We zullen daarover uitvoerig spreken. In die verhalen wordenook gewoonten en rituelen rondom geboorte zichtbaar. Het is goed te bedenken dataan het ontstaan van de Bijbel eeuwen zijn voorafgegaan en dat gedurende die tijdgebruiken bij de geboorte veranderingen hebben ondergaan.

Gebruiken en gewoontenAllereerst valt op dat een vrouw geen kind ter wereld brengt zonder de hulp van ande-re vrouwen; de joodse vrouwen in Egypte worden bijgestaan door Egyptische vroed-vrouwen (Ex. 1:15–22), terwijl de man gewoonlijk de bevalling niet bijwoont. Zodraeen kind ter wereld komt, gaat er een boodschap naar de vader uit (Jer. 20:15).Vermoedelijk neemt de barende vrouw een gehurkte houding aan – letterlijk: krom-men – zoals over de schoondochter van Eli wordt gerept (1 Sam. 4:19), net als bij dieren(Job 39:4–6). Buren en familie, hoofdzakelijk de vrouwen, delen meteen in de vreugdeover de geboorte van een kind en bemoeien zich met de naamgeving (Ruth 4:17; Luc.1:57–64). Wanneer een vrouw geen kinderen kan krijgen, laat zij soms een anderevrouw voor haar baren. De onvruchtbare Rachel dwingt Jakob haar hulp Bilha zwan-ger te maken: ‘Zie hier mijn slavin Bilha, ga tot háár in, dan zal zij op mijn knieënbaren, zodat ook ik met zonen word opgebouwd, uit haar’ (Gen. 30:3). De uitdrukkingbaren op mijn knieën geeft aan dat het kind toebehoort aan degene op wier knieën hetwordt opgevangen óf dat die persoon voor het kind zorgt en er verantwoordelijk vooris (Gen. 50:23; Job 3:12; vgl. Jes. 66:12 en Ruth 4:16). Zodra het kind geboren is, wordt denavelstreng afgeknipt; vervolgens wordt het gewassen, met zout ingewreven en indoeken gewikkeld; tot slot wordt het in een slaapplaats gelegd (Ez. 16:4; Luc. 2:7, 12).

Elk nieuwgeboren mensenkind draagt de kenmerken mee van de context waarinhet geboren is. Zo ontvangt het de naam die samenhangt met de omgeving, spreekthet de taal van de groep waartoe het behoort (Hand. 2:8; Fil. 3:5). Een jongen ontvangtzijn naam als hij acht dagen oud is, de dag waarop hij wordt besneden (Luc. 1:59; 2:21).

Na de geboorte van het kind is de moeder een periode onrein. Als zij een jongenbaart is zij zeven dagen onrein – de periode van de menstruatie; bij de geboorte van

17


een meisje twee weken. Na deze periode van onreinheid mag zij zich nog niet in hetopenbare leven begeven. In het geval een jongen wordt geboren, blijft zij 33 dagen inhuis, bij een meisje 66 dagen. Als ze na respectievelijk veertig en tachtig dagen een rei-nigingsoffer brengt in het heiligdom, mag ze zich weer in de gemeenschap en hetopenbare leven begeven (Lev. 12). De getallen zeven en veertig zijn meer dan letterlijkbedoeld. Zeven is het afgeronde, heilige getal; veertig verwijst naar de tijd van voor-bereiding op een nieuwe fase. Waarom is de afzonderingsperiode bij een meisje dubbelzolang? Is de vrouw daarover verheugd, aangezien zij een dubbele periode van rustheeft? Zeker weten we dat niet. Een mogelijkheid is dat een meisje kwetsbaarder is;zij is straks door haar maandelijkse periode telkens cultisch onrein. Mogelijk dat eendubbele periode daarop anticipeert.

Geboortedag vierenOver het vieren van de geboortedag of verjaardag heeft de Bijbel weinig te melden.Een paar teksten spreken erover. We lezen dat de farao van Egypte op de derde dag nade droom van de schenker en de bakker een maaltijd houdt. Deze dag is zijn geboor-tedag. Kennelijk viert hij deze dag. Op zijn verjaardag haalt hij de schenker uit degevangenis en wordt de bakker veroordeeld (Gen. 40:20–23). Uit oude Egyptische bron-nen weten we dat de koningen hun verjaardag vierden en dat zij op die dag veelalamnestie verleenden. Het verhaal uit Genesis sluit daarbij aan.

Of de zinsnede ‘feestdag van onze koning’ in Hosea 7:5 op de geboortedag of de her-denkingsdag van de troonsbestijging van de koning duidt, is niet zeker. Vermoedelijkis dat laatste het geval.

De evangeliën noemen de dag van de geboorte van Herodes (Mat. 14:6; Mar. 6:21).Dat dit een feestdag is, blijkt uit het gegeven dat zijn dochter Herodias voor hemdanst. De koning is zo op haar gesteld dat hij haar belooft alles te geven wat zij vraagt.De geboortedag loopt uit op een luguber drama, als Herodias, aangevuurd door haarmoeder, om het hoofd van Johannes de Doper vraagt. Met tegenzin willigt de koninghaar verzoek in.

De bovenvermelde teksten tonen in elk geval dat hooggeplaatste personen hungeboortedag vierden. Flavius Josefus bevestigt dit met de mededeling dat er feestgevierd wordt vanwege de geboortedag van een prins (Geschiedenis, XII, 196).

Geboorte en identiteitDe Bijbelse talen koppelen aan het woord geboorte typeringen die iets over de afkomstof identiteit van een persoon of groep meedelen. We horen over het land van geboorte,waar mensen uit weggegaan of naar teruggekeerd zijn (Jer. 22:10; 46:16). Het zijnmededelingen waarachter meestal menselijke drama’s schuilgaan, zoals wij dat van-daag in verband met vluchtelingen vernemen. De taal waarin iemand is geboren,duidt op de taal van iemands geboortestreek (Hand. 2:8). We lezen over mensen die uiteen bepaalde streek afkomstig zijn of tot een volk behoren (Mar. 7:26; Hand. 4:36; 18:2,24). De uitdrukking ‘vanaf of sinds zijn geboorte’ wijst erop dat iemand het genoem-de zijn leven lang al ondergaat (Joh. 9:1).

18


Paulus zegt van zichzelf dat hij het Romeinse burgerschap door geboorte heeft gekre-gen (Hand. 22:23–29). Hij laat dit weten aan een Romeinse sergeant op het momentdat diens soldaten Paulus willen geselen. De sergeant schrikt daar hevig van en meldtdit aan de commandant, en de laatste vraagt aan Paulus of hij inderdaad Romein is.De jood Paulus antwoordt volmondig met: ik ben als Romein geboren. Paulus is dus‘meer’ Romein dan iemand die het Romeinse burgerschap voor veel geld heeftgekocht, zoals de commandant. Na dit antwoord laat de commandant hem vrij.Waarom? Volgens het Romeinse strafrecht was het toegestaan om verhoren bij niet-Romeinen met lijfelijk geweld kracht bij te zetten. Bij Romeinse burgers mocht ditechter niet. Gebeurde dat toch, dan liep degene die de wet overtrad de kans zelf zwaargestraft te worden. Vandaar dat de sergeant en de commandant schrikken. Al eerderhad Paulus zijn achtergrond aangewend, eveneens met succes (Hand. 16:35–40).

Ook zijn er mensen van wie hun geboorte bijzonder is gekwalificeerd. Alzo depsalmdichter. Hij schrijft over de schuld die hij door wandaden over zijn leven heeftafgeroepen. Hij kijkt naar zijn levensgeschiedenis en zingt in mineur:

Wel was mijn begin omgeven door onrechten heeft in zondemijn moeder mij ontvangen. (Ps. 51:7)

De gedachte achter deze uitspraak is niet dat het kind van zijn moeder zonde krijgtovergedragen, noch dat de daad van de bevruchting bedenkelijk was. De dichterbrengt op oosterse wijze tot uitdrukking dat de mens zich aangetrokken voelt tot hetkwaad. Die neiging naar het verkeerde is geen lot; de mens kan kiezen. De dichter ver-ontschuldigt zich niet, maar hij laat zien hoe hij aangewezen is op Gods barmhartig-heid voor vernieuwd leven. Zonder die goddelijke vernieuwing houdt hij het niet vol,want het overkomt hem meer dan eens dat hij toegeeft aan die neiging (vs. 12–14).

Baren is lijdenDe geboorte van een kind gaat gepaard met pijn en moeite, vaak weergegeven met dewoorden geboorteweeën of geboortesmart. Maar een vrouw die geen weeën kent, is erslecht aan toe, aangezien zij geen kinderen baart en dus onvruchtbaar is. In het toe-komstvisioen van de nieuwe tijd belooft God dat er een keer zal komen in het lot vande vrouwen aan wie de weeën zijn voorbijgegaan (Jes. 54:1). Wie geboortesmart kent, isvele malen beter af dan de vrouw van wie de schoot gesloten blijft.

De bevalling kan zo zwaar zijn dat de moeder sterft. Aangrijpend is het verhaal vanmoeder Rachel. Onderweg van Betel naar Efrata bevalt ze. De bevalling is zwaar. Devroedvrouw troost haar: wees niet bang, ook ditmaal hebt u een zoon. Maar Rachelredt het niet. De zoon wordt geboren, de moeder sterft (Gen. 35:16–20; vgl. 1 Sam. 4:20).

Hoewel het baren voor de vrouw toentertijd de kroon op haar leven was – een kindbiedt toekomst en maakt dat je leven waarde heeft – komt een kind niet vanzelf terwereld.

De verteller van Genesis 3 spreekt met nadruk over geboortesmart en verbindt de

19


ervaring van geboortepijn met de poging van de mens om als God te zijn. Hij houdt demens voor dat deze beperkt is, grenzen heeft. Hij is niet volmaakt. De mens leeft ineen wereld van dubbelzinnigheden. Arbeid is mooi, want het leidt tot oogst en oogstgeeft toekomst. Arbeid heeft echter een keerzijde: inspanning, zweet, afmatting.Kinderen baren is een zegen, maar bevallingen hebben een keerzijde: ze gaan gepaardmet pijn, smart, strijd. De mens is beperkt. Door dit te beseffen, weet hij dat hij geenGod is en zich ook niet als zodanig moet gedragen. Genesis 3 verhaalt van de ver-strengeling van goed en kwaad, vreugde en smart, voorspoed en tegenspoed. Toch ein-digt het verhaal niet in mineur. Integendeel, de mens mag leven voor Gods aange-zicht, maar als méns, binnen de menselijke maat. Daarin manifesteert de hemel zich.Overigens is de pijn van de barende vrouw snel vergeten zodra het kind het daglichtziet; de vreugde overheerst dan (Joh. 16:21).

Eveneens kunnen geboorten misgaan. Een vrouw kan een miskraam krijgen.Bijvoorbeeld als de omstandigheden slecht zijn (2 Kon. 2:19). Als de misgeboorte ver-oorzaakt wordt door een vechtende man die haar raakt, zal de echtgenoot van de vrouween financiële genoegdoening eisen van de veroorzaker (Ex. 21:22). Het krijgen van eenmiskraam ziet de oudoosterse vrouw als een groot verlies. Die vreselijke ervaring dientals beeld om iets ergs tot uitdrukking te brengen. Mirjam, de zus van Mozes, lijdt aaneen ernstige huidziekte. Haar andere broer, Aäron, vergelijkt haar met een doodgebo-ren kind van wie het vlees half vergaan is (Num. 12:12). Daarmee laat hij Mirjams hope-loze situatie zien. De psalmdichter bidt tot God dat het met de kwaaddoeners slechtzal aflopen, zoals het afloopt met een misgeboorte die de zon niet zal zien (Ps. 58:9). Alsde Torah de situatie beschrijft van het volk Israël dat luistert naar God, zegt zij: ‘Geenmisdrachtige of onvruchtbare zal in het land wezen’ (Ex. 23:26). De sociaal-maatschap-pelijke omstandigheden zijn wel zeer ernstig verstoord als een vrouw de nageboortevoor zichzelf houdt en het vlees van haar kinderen opeet; het toont aan dat er grotehongersnood heerst (Deut. 28:56–57). Zó – een vergelijking – zal het de mens vergaandie de weg van de Torah negeert; hij verwordt tot een vervloeking.

Kan het nog slechter? Kan iemand er, beeldend gesproken, nog minder aan toe zijndan een misgeboorte? Die vraag stelt de Prediker. Inderdaad, iemand kan er slechteraan toe zijn. Als iemand honderd kinderen verwekt heeft, aanzien heeft genoten eneen hoge ouderdom heeft bereikt, maar niet verzadigd werd van het goede en ook geenbegrafenis had, hoe is hij er dan aan toe? Wel, zegt de Prediker, een misgeboorte is erbeter aan toe dan hij (6:3). Een zeer krasse uitspraak, bedoeld om een schok teweeg tebrengen. Wie rijk is en op hoge leeftijd is gekomen en niet genoten heeft van het levenen dan een einde vindt zonder begrafenis, is een en al leegte. Alles is zinloos geweest.Kijk wat er met een misgeboorte gebeurt: zij komt niet tot leven en zal nooit totbestemming komen; zij is in duisternis gegroeid en is tot de donkerte gedoemd.

Aan de gemeente van Korinte schrijft de apostel Paulus over de verrijzenis vanChristus. Voor hem is dat een realiteit, want Christus is als de levende niet alleen aande discipelen verschenen, maar ook aan Paulus zelf. Dat is voor hem een groot won-der, omdat hij zichzelf typeert als een ‘ontijdig geborene’ (1 Kor. 15:8). Wat bedoelt hijmet deze karakterisering? Paulus schaart zich in de rij van getuigen, dat wel, maar

20


ternauwernood. Het lag niet voor de hand dat Christus ook aan hem zou verschijnen.Hij kwam op een onverwacht moment met Christus in aanraking. Hetzelfde beeldgebruikt Ignatius in zijn brief aan de gelovigen in Rome (9:2).

Nog op een andere manier – negatief – horen we van de verbinding tussen iemandsgeboorte en zijn uitingen. Elifaz beschuldigt zijn vriend Job ervan dat hij zich arro-gant gedraagt. De kritiek van Job op de tegenslagen die hem overkomen, en bovenalop de reactie van zijn omgeving, roept bij Elifaz weerstand op. Wie denkt Job wel dathij is! Hij zegt ongeveer dit: Job, jij doet alsof je als eerste van de mensen geboren bent,alsof jij er al was voordat de heuvels er waren. Job, wees behoedzamer en bescheide-ner in je uitingen (Job 15:7-9).

Vreugde over pasgeboreneDe geboorte van een kind is voor de ouders een grote vreugde, vooral als het kind eenzoon is. Dat in de Bijbelse tijd de blijdschap bij de geboorte van een zoon groter is danbij de geboorte van een dochter, heeft drie redenen. Ten eerste: in de zoon wordt hetgeslacht voortgezet, de geschiedenis op weg naar de toekomst is daardoor gewaar-borgd. Ten tweede: de zoon staat garant voor de zorg van de ouders als die een hogeleeftijd bereiken. Ten derde: een jongen heeft economisch gezien doorgaans betereperspectieven dan een meisje.

Sara lacht bij de geboorte van haar zoon Isaak (Gen. 21:6), Jesaja spreekt over deblijdschap van een bijzonder kind (9:5), Jeremia verwijst naar zijn eigen geboorte,waarbij iemand zijn vader het vreugdevolle geboortebericht gaat vertellen (20:15). Inde velden nabij Betlehem laten engelen aan herders de blijde boodschap van degeboorte van hét kind horen, een kind dat de redder van mensen zal zijn (Luc. 2:10).Aan de vreugde over de komst van een kind gaat wel pijn en strijd bij de barendevrouw vooraf. Echter, na de geboorte is de benauwdheid van de bevalling snel verge-ten en slaat de stemming in vreugde om. Jezus gebruikt dit beeld van de barendevrouw – de verandering van ellende bij het baren in de vreugde na de geboorte – om destemming van de leerlingen aan te geven. Nu Jezus hen gaat verlaten, zal er droefeniszijn, maar die is tijdelijk. Bij het weerzien zal de blijdschap des te groter zijn (Joh.16:20–22).

Niet iedereen kent vreugde over de geboorte van een kind. Zoals Sara. Als haar moe-derschoot gesloten blijft, stelt ze Abraham voor een kind bij haar slavin Hagar te ver-wekken. Hagar krijgt een zoon, Ismaël. De komst van deze jongen brengt Sara geenblijdschap, integendeel, de jongen roept ergernis bij haar op. De weerstand komt doorHagars houding. Hagar kijkt, met een zoon in haar armen, neer op mevrouw Sara, dieeigenlijk met lege handen staat (Gen. 16:4–5). Een ander voorbeeld. De koning vanEgypte wordt vervuld met angst als het joodse volk, dat onder dwang in Egypte ver-blijft, zich sterk vermeerdert. Hij ziet de vele geboorten van Israël als bedreiging enkondigt daarom een decreet af dat alle jongens die de joodse vrouwen baren, moetenworden gedood (Ex. 1:15–22). De angstige koning Herodes zal eeuwen later eenzelfdeweerzinwekkende opdracht geven, als hij zich bedreigd voelt door het geborenChristuskind (Mat. 2:13–18). Deze heersers zien in het pasgeboren kind een ondermij-

21


Werkwoorden in de Bijbel

Documents

Transcript of Werkwoorden in de Bijbel