Mens & Lichaam

Hoe het griepvirus steeds weer terugkomt

De wintergriep Griepvirussen muteren: elk jaar kunnen we de wintergriep weer oplopen. Hoe gaat deze mutatie eigenlijk te werk?

TEKST: ROOSJE DELSING

Koorts, koude rillingen, hoofdpijn, spierpijn, vermoeidheid, snot, keelpijn en een droge hoest.Ja hoor, het is weer winter en je hebt de griep te pakken. Een kleine troost: je bent niet de enige die het virus oploopt deze winterperiode. Volgens cijfers van de Grote Griepmeting krijgt maar liefst 5 tot 15 procent van de wereldbevolking per jaar de griep. Tijdens grote epidemieën kan dit zelfs oplopen tot 50 procent. Het doel van de griepverschijnselen zoals hoge koorts? Het virus zo snel mogelijk weer uit je lichaam weg te werken. Toch blijf je elk jaar weer vatbaar voor de griep, doordat het griepvirus muteert. Maar hoe gaat deze verandering van het virus eigenlijk in zijn werk? En hoe zit het met de griepprik? De beschermfactor van de vaccinatie was afgelopen winter véél lager dan normaal. Waar ligt dit aan?

Epidemieën en pandemieën De griep is volgens viroloog en influenza-deskundige Ab Osterhaus een oude benaming voor luchtweginfectie. De nieuwere term is influenzavirus, in de volksmond ook wel beter bekend als de wintergriep. In Nederland loopt het griepseizoen van ongeveer november tot en met maart. Hoe kan

het dat het virus altijd in de winter terugkomt? "Dat weten we niet zeker", zegt Osterhaus. "Maar het heeft er in elk geval mee te maken dat de weerstand van mensen zwakker is in de winter. Ook zitten mensen met koud weer veel meer dicht op elkaar in kleine ruimtes. Zo wordt de griep sneller verspreid, want verspreiding gebeurt door te hoesten, niezen, praten en lachen. Ook in tropische landen komt de griep vooral voor bij natte moessons en natte jaargetijden, want ook dan zitten de mensen dichter bij elkaar." De griep wordt veroorzaakt door een zeer besmettelijk influenza-A- of B-virus en het is een acute infectie van de bovenste luchtwegen. Het A-virus komt het meeste voor bij mensen en kan snel muteren. Het A-type wil ook nog weleens met een dierengriepvirus samengaan. "Dit is erg gevaarlijk", zegt Osterhaus. "Mensen kunnen eraan doodgaan. Het komt nauwelijks voor dat mensen zo’n dierenvirus ook weer aan elkaar doorgeven, maar als dit gebeurt, ontstaat een pandemie: een epidemie op wereldwijde schaal." Een voorbeeld van een pandemie is de Spaanse Griep. Tussen 1918 en 1920 stierven naar schatting 20 tot 40 miljoen mensen door een combinatie van een vogel- en mensengriep. Dit terwijl er door oorlogshandelingen ‘slechts’ 9 miljoen mensen stierven. Bij de Mexicaanse Griep in 2009 was sprake van een combinatie van menselijke-, vogel- en varkensgriep. Tijdens deze pandemie stierven naar schatting wereldwijd meer dan een kwart miljoen mensen (tussen de 284.000 en 575.400). Precieze cijfers zijn niet bekend, omdat de cijfers in landen in Zuidoost-Azië en Afrika niet erg betrouwbaar zijn. In Nederland kostte de epidemie naar schatting 60 mensen het leven. Dat waren voornamelijk mensen van wie de gezondheid door andere oorzaken al was verzwakt.

Cijfers zieken en dodenMensen in risicogroepen (jonge kinderen, 60-plussers, en chronische zieken) kunnen in het ziekenhuis terecht komen door de griep en zelfs overlijden aan (de gevolgen van) de griep. Hoeveel mensen er jaarlijks aan de wintergriep overlijden, is erg verschillend. De World Health Organization (WHO) schat dat epidemieën van seizoeninfluenza wereldwijd jaarlijks in drie tot vijf miljoen gevallen tot ernstige ziekte leiden en dat ongeveer 250.000 tot 500.000 mensen overlijden. In Nederland krijgen naar schattingen uit de Grote Griepmeting 3 miljoen mensen per seizoen de griep. Van de volwassenen krijgt jaarlijks 5 tot 10 procent de griep en bij kinderen is dit 20 tot 30 procent. Het Ministerie van Volksgezondheid zegt dat er jaarlijks 250 tot 2000 mensen direct aan de griep of aan de gevolgen ervan doodgaan. Hierbij gaat het in zo’n 90 procent van de sterfgevallen om mensen in risicogroepen of om ouderen. “Het aantal slachtoffers per jaar kan sterk verschillen”, zegt Osterhaus. “Dit heeft te maken met de sterkte van de griepprik en de duur van de griepperiode.” Volgens het Centraal Bureau van Statistiek (CBS) is het echte dodencijfer door de griep bij benadering niet bekend. Volgens het bureau zijn de officiële sterftecijfers van influenza ernstig vertekend, omdat het in de statistieken om de primaire (onderliggende) doodsoorzaak gaat en niet om de directe aanleiding van het overlijden.

Mutatie griepvirusDe wintergriep komt elk jaar weer terug door mutatie. Maar hoe gaat deze mutatie in zijn werk? Hoe kan het virus steeds weer veranderen? Ab Osterhaus: “Als het griepvirus je lichaam inkomt, dan maakt het lichaam daar afweerstoffen tegen. Zodra het virus in het lichaam zit, worden er in de cellen van het lichaam nieuwe virussen gemaakt. Simpel gezegd, worden bij het maken daarvan fouten gemaakt. Uiteindelijk komt het virus er zo telkens weer een beetje anders uit te zien. Na een jaar ongeveer, ziet een virus er helemaal niet meer zo uit als eerst. Dus de oorspronkelijke antistoffen die gemaakt waren tegen dat virus, herkennen het virus niet meer. En zo kan je weer ziek worden van het

griepvirus. Daarom moeten we ook elk jaar opnieuw vaccinaties maken." De vaccinaties voor de griep zijn bedoeld voor mensen in risicogroepen. In 2013 haalden voor het vijfde jaar op rij minder mensen de griepprik. Het betrof met name mensen tussen de 60- en 65 jaar. Volgens Osterhaus krijgen steeds

Het griepvirus

minder mensen vertrouwen in de griepprik, omdat ze de griep verwarren met ernstige verkoudheid. “Mensen halen de griepprik, worden verkouden, en klagen dat de griepprik niet werkt. De griep is de enige vorm van luchtweginfectie waartegen je je kan beschermen. Tegen alle andere vormen van luchtweginfecties, zoals verkoudheid niet. Maar omdat mensen niet weten dat ze gewoon verkouden zijn, roepen ze dat de griepprik niet werkt.” Volgens de viroloog wordt de term griep sowieso al te vaak misbruikt. “Mensen zeggen al snel dat ze een griepje hebben, maar een griepje bestaat helemaal niet. “Als je echt de griep hebt, heb je hoge koorts en lig je vier tot zes dagen hartstikke ziek op bed. De symptomen van de griep zijn vele malen ernstiger dan bij verkoudheid.”

[streamer: De griepprik van afgelopen jaar was een ‘mismatch’]

Slecht voorspelde griepprikMet de slecht beschermende griepprik van afgelopen winterperiode, is het maar de vraag of het vertrouwen in de prik weer zal toenemen. De vaccinatie gaf voor slechts 15 procent bescherming in plaats van 70 procent. Een ‘mismatch’, noemt Osterhaus het. Volgens hem viel de beschermfactor zo laag uit, omdat het griepvirus veel anders uit was gevallen dan van tevoren voorspeld was. Osterhaus: “De samenstelling van de griepprik wordt altijd vastgesteld rond eind januari/begin februari, een half jaar voor de 'nieuwe' griep uitbreekt. Een wereldwijd uitgebreid netwerk van instituten, instellingen en fabrieken komt bij elkaar om te kijken welke influenzavirussen er allemaal rondgaan. Uiteindelijk worden de drie meest voorkomende virussen in de nieuwe vaccinatie gestopt. Het duurt echter een halfjaar voordat de vaccins klaar zijn. In de tussentijd verandert het virus dat rondgaat weer. Vandaar dat de prik nooit de volledige 100 procent bescherming biedt." Afgelopen jaar veranderde het griepvirus dusdanig, dat twee van de drie virussen in het vaccin niet meer overeenkwamen met het heersende virus. Ook was het de langste griepperiode sinds 40 jaar, zegt het Nederlands instituut voor onderzoek van de gezondheidszorg (NIVEL) dat de cijfers hierover bijhoudt. In de 21 weken durende griepperiode vielen er 65.000 doden in Nederland. Dit zijn er 8600 meer dan verwacht werd in deze periode, zegt het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). Volgens het jaarrapport ‘influenza en andere luchtweginfecties’ van het RIVM hangt deze oversterfte waarschijnlijk samen met de griep.

Effectiviteit griepprikAls de beschermfactor van de griepprik zo laag kan uitvallen, zouden mensen dan nog wel de griepprik moeten halen? Osterhaus denkt van wel. “Zo’n mismatch komt maar eens in de 10 tot 15 jaar voor. En het gebeurt steeds minder vaak, omdat de voorspellingen steeds beter zijn. Maar je kunt er niet voor zorgen dat het nooit meer gebeurt. De keuze om de griepprik te halen is aan de mensen zelf. Maar de griepprik is een hartstikke veilige vaccinatie, en de berschermfactor ligt meestal rond de 70 procent. Dus als je in de risicogroep zit en je hebt 70 procent minder kans om dood te gaan of op complicaties, waarom zou je de prik dan niet halen?” Volgens Dick Bijl, hoofdredacteur van het Geneesmiddelenbulletin, is de effectiviteit van de griepprik bij gezonde mensen nooit wetenschappelijk bewezen. Dit bleek uit een rapport van een onderzoek dat het Geneesmiddelenbulletin in 2011 naar buiten bracht. Bijl: “De effectiviteit bij gezonde mensen is nooit bewezen, en er is maar een beperkt bewijs dat de griepprik het aantal verergeringen bij mensen met chronisch obstructieve longaandoeningen (COPD) vermindert.” Maar waarom is er na al die jaren nog steeds geen goed wetenschappelijk onderzoek naar gedaan? “De griepprik is ingevoerd in een tijd dat er nog geen sprake was van Evidence Based Medicine (EBM), dus de op bewijs gebaseerde wetenschappelijk geneeskunde”, zegt Bijl. “Men heeft destijds op grond van onderzoek uit een lagere categorie van wetenschappelijk bewijs aangenomen dat de griepprik zou werken. Wij van het Geneesmiddelenbulletin en ook vele anderen vinden dat een goed opgezet en uitgevoerd onderzoek naar de werkzaamheid en effectiviteit van de griepprik moet worden gedaan. Maar onder meer de personen die destijds bij het onderzoek betrokken waren ageren sterk en beweren dat dergelijk onderzoek niet ethisch zou zijn. Maar die vraag behoren ethici te beantwoorden. Bovendien heeft de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport toegezegd dat zo’n onderzoek er zou komen, maar kennelijk heeft dat geen prioriteit meer bij het ministerie.” Bijl denkt dat de weigering voor een nieuw onderzoek onder meer ook heeft te maken met belangenverstrengelingen met betrekking tot medici die

aan de griepprik verdienen. Ook intellectuele belangenverstrengeling speelt volgens hem een grote rol. Bijl: “Kijk maar naar Ab Osterhaus, hij heeft als het ware zijn ziel en zaligheid verbonden aan de griepprik.” Of Bijl mensen in risicogroepen aanraadt toch gewoon de prik te blijven halen totdat er een nieuw wetenschappelijk onderzoek is gedaan? “Ik raad niemand iets aan of af, ik zet alleen feiten op een rij”, zegt Bijl. “Ik denk dat mensen zelf goed in staat zijn om een keuze te maken.”

Belangenverstrengeling Osterhaus

Tijdens de Mexicaanse griep in 2009 werd Osterhaus beschuldigd van belangenverstrengeling. De viroloog is officiële griepadviseur van de regering en adviseerde de overheid om veel vaccins in te slaan voor de Mexicaanse griep. De overheid kocht er 34 miljoen, maar uiteindelijk bleek de griep niet erger dan een normale wintergriep. Het Radio-1 programma Argos ontdekte dat Osterhaus bijna 10 procent aandelen had in ViroClinics, een bedrijf dat meewerkte aan de ontwikkeling van vaccins tegen deze griep. Osterhaus kwam negatief in de publiciteit en werd beschuldigd van belangenverstrengeling. Heeft deze periode hem veel schade geleverd? Osterhaus: "Ik ben er goed uitgekomen. De verschillende aantijgingen die er geweest zijn bleken niet waar te zijn. Mijn functie is om te adviseren en het is vrij ondankbaar werk. Je doet het nooit goed. Als je geen griepprikken inslaat en het gaat fout dan ben jij de schuldige, maar sla je uit -terechte- voorzorg griepprikken in en het valt uiteindelijk mee, dan heb je ook je werk niet goed gedaan. Voor mijzelf ben ik ervan overtuigd dat ik het beste heb gedaan en dat ik het de volgende keer ook weer zo aan zou pakken."BRON: NUzakelijk, AB OSTERHAUS

Griep door kou?

Is het een fabel dat je griep kunt krijgen door kou te vatten? Ab Osterhaus durft niet zeker te zeggen dat het totale nonsens is. Osterhaus: “Als je blootgesteld wordt aan kou, zorgt dat voor afkoeling van de slijmvliezen. Hierdoor zouden je slijmvliezen gevoeliger zijn als gevolg dat je sneller vatbaar zou kunnen worden voor de griep. Maar feit is dat je zonder besmetting van het influenzavirus geen griep kunt krijgen.” BRON: AB OSTERHAUS

Griepprik

Een griepprik maken, hoe gaat dat in zijn werk? Osterhaus: “Er wordt slijm weggenomen bij een zieke patiënt en dit spuiten we in een bevrucht ei. Na drie dagen zit het ei vol met virussen. Deze virussen halen we vervolgens weer uit het ei. Je kunt ze niet gelijk gebruiken, daar word je juist erg ziek van. De binnenkant van het virus, dat waar je ziek van wordt, halen we eruit. Zo houd je een leeg omhulsul over. We ontwikkelen een nepvirus en dat spuiten we in het omhulsel. Dit komt in het vaccin. En als je dit in een lichaam spuit, bouw je een geheugen tegen het afweersysteem op. Mocht later het echte virus binnenkomen, dan worden er heel snel antistoffen aangemaakt door je lichaam. En zo ben je voor een (groot) deel beschermd tegen het griepvirus.” BRON: AB OSTERHAUS

The man flu

Stellen mannen zich aan als ze de griep hebben? Of ervaren zij echt meer pijn dan vrouwen? Dr. Amanda Elisson, neuroloog bij de Durham Universiteit, deed onderzoek naar het fenomeen 'the man flu' en concludeert dat mannen wel degelijk meer pijn hebben dan vrouwen. Grieperige mannen hebben een hogere temperatuur. Ook duurt het herstelproces langer. De oorzaak hiervan? Tijdens de puberteit vergroot het testosterongebied in mannelijke hersenen – de preoptische nucleus. Hierdoor verhoogt het aantal temperatuurreceptoren in de hersenen en wordt de toekomstige patiënt plots vatbaarder voor griepsymptomen. "Mannen hebben meer temperatuurreceptoren, omdat dat gedeelte van de hersenen groter is bij mannen dan bij vrouwen. Daarom kunnen mannen meer verhoging hebben dan vrouwen en zich bovendien slechter voelen", legt Ellison uit. "Dus als mannen klagen dat ze zich slecht voelen, zouden ze best weleens gelijk kunnen hebben."BRON: EXPRESS.CO.UK

MondkapjesIn landen als Japan en China dragen mensen vaak mondkapjes. Niet alleen uit zelfbescherming, maar ook uit respect voor anderen wanneer ze zelf ziek zijn. Hoe effectief is het dragen van mondkapjes om te voorkomen dat je griep krijgt? De Hong Kongse wetenschapper Alvin Lai en twee mede-wetenschappers deden er onderzoek naar. Voor het experiment gebruikten ze twee menselijke dummy’s. De een kreeg een sproeipistool in zijn mond, die net zo hard druppeltjes sproeide als mensen doen wanneer ze hoesten. Bij de tweede pop werd een kunstmatig ademhalingssysteem ingebouwd omdat ademen de luchtstroom door een mondkapje behoorlijk kan beïnvloeden. Het mondkapje bleek voor 45 procent hoestdruppels tegen te houden. Dus volgens het onderzoek heb je de helft minder kans om de griep op te lopen als je een mondkapje draagt. Gaan we nu massaal allemaal in Nederland aan de mondkapjes? Vast niet. Maar het is wel een leuk weetje. BRON: ROYAL SOCIETY INTERFACE

Ziekmeld excuusWelk excuus wordt het meeste geaccepteerd door bazen wanneer je je afmeldt? Deze vraag stelde de Engelse zorgverzekeringsmaatschappij AXA PPP Healthcare aan 1000 managers en bazen van bedrijven. Het overgrote deel -42 procent- van de bazen vond de griep het meest geaccepteerde excuus. De reden: ze zeggen liever geen besmet persoon op de werkvloer te willen. Ze zijn bang dat het wordt overgedragen aan andere werknemers. Op nummer twee staat overigens rugpijn en op nummer drie staat 'pijn veroorzaakt door een ongeluk(je)'. Het minst geaccepteerde excuus is migraine. Dus, heb je zin om eens lekker een dagje thuis te blijven van werk? Dan weet je nu met welk smoesje je het beste je baas kunt opbellen. BRON: AXA PPP HEALTHCARE