Middeleeuwen

Inleiding

Hebban Olla Vogala- Opgeschreven rond 1100- Pennenproef: monnik schreef teksten over en moest af en toe zijn

ganzenveer aanscherpen en dan uitproberen of zijn pen goed schreef.

Oudnederlands- De taal die gesproken werd rond 800 tot 1150.

Schrijftaal in deze tijd -> meestal Latijn.Nederlands was een spreektaal, net zoals het Frans, Duits, Engels en Fries. Verhalen werden meestal mondeling overgeleverd.

Hildebrandslied - Oudhoogduits- Jaar 800- Een van de vroegste literaire teksten in een Germaanse taal.- Bewaard als fragment waarvan het slot ontbreekt.- Heldenlied: korte, oorspronkelijk gezongen en mondeling overgeleverde

teksten die berichten over strijd van goden en helden. Meestal tragische afloop.

- Episch-tragisch: ernstige vertelling met een noodlottige afloop- Verhaal: tweegevecht tussen vader en zoon staat centraal. Vader doodt

zijn eigen zoon.

Beowulf- Oudengels- Jaar 900

Chanson de Roland- Frans- Jaar 1100

Vraag lesstofWaarom beginnen middeleeuwse teksten zo vaak met de verzekering dat het om historische gebeurtenissen gaat?

Digitaal Klaslokaal – Maaike ZijmSamenvatting lesstof – literatuurgeschiedenis - middeleeuwen

- Ze moeten het publiek ervan overtuigen dat wat verteld wordt echt waar en belangrijk is.

- Om bijvoorbeeld waarachtige troost en geruststelling te vinden in verhalen als die van Beatrijs en Mariken moest het publiek wel kunnen aannemen dat zelfs de meest vreselijke zonden werkelijk vergeven kunnen worden.

Maatschappij

Ondergang Romeinse Rijk- Jaar 476- Rijk was te groot geworden om door 1 keizer bestuurd te worden.

Feodale stelsel- Ontstond in de tijd van Karel de Grote- God was de opperleenheer.- Piramide van leenheren en leenmannen. - Koning wees leenheren aan en gaf stukken land in bruikleen. De

leenman gaf de koning in ruil daarvoor bescherming.- Leenmannen probeerden zoveel mogelijk boeren tot horigen te maken.- Horigen: boeren die gehoorzaam moesten zijn en bij het land hoorden.

Waren onvrij

Standenmaatschappij- Samenleving bestond uit drie groepen mensen: geestelijken, adel en

boeren.- Geestelijkheid en adel waren grootgrondbezitters voor wie de boeren

moesten werken. Boeren meestal horigen.

Manier om de middeleeuwse letterkunde in te delen- Geestelijke letterkunde- Ridderlijke letterkunde- Burgerlijke letterkunde

Beeld van de wereld- Middeleeuwse mens vormde zich een beeld van de wereld uit Bijbelse

en klassieke geschriften, aangevuld met kennis door eigen waarneming.- Wereldbeeld middeleeuwse mens: aarde in het centrum, met boven

hemel en onder hel.

Digitaal Klaslokaal – Maaike ZijmSamenvatting lesstof – literatuurgeschiedenis - middeleeuwen

- Ptolemeische wereldbeeld: aarde was het centrum van de wereld. Wereld waarin alles met alles samenhangt.

- Wereldkaarten: Europa, Noord-Afrika en het Nabije Oosten waren bekend, net zoals Jeruzalem. Jeruzalem lag altijd in het midden, het centrum van de wereld.

Vraag lesstof

Behoorde het ’beeld van de wereld’ dat in het artikel wordt geschetst tot de basiskennis van de gewone middeleeuwer?

Nee, dit beeld van de wereld was voorbehouden aan ontwikkelde mensen; gewone mensen konden immers niet lezen en schrijven.

Jacob van Maerlant- Schrijver van Natuurkunde van het geheelal- Schrijver van Der naturen bloeme (geeft goed beeld van kennis op dat

gebied in de 13e eeuw)- Baseert zich op geleerden uit het verleden, hij vertrouwt zijn bronnen

maar laat af en toe zijn verbazing spreken.

Onderwijs en artes

- Kloosters: lange tijd waren kloosters de belangrijkste Middeleeuwse studiecentra.

- Vanaf de 12e eeuw ontstonden de eerste universiteiten.- 1425: universiteit van Leuven- Bibliotheek: de universiteiten waren samen met de kloosters lange tijd

de enige plek waar een goede bibliotheek voorhanden was.- Latijn: onderwijs werd in deze taal gegeven, boeken waren in deze taal

geschreven. - Artes liberales: basisopleiding, de zeven vrije kunsten- Scholen in de 14e eeuw: er waren kleine schooltjes waar je kon leren

lezen, schrijven en rekenen. Basisvaardigheden voor handelaars en ambachtslieden.

- Artesteksten: kennisoverdracht staat centraal in deze teksten.

Middelnederlandse literatuur bestaat dus niet alleen maar uit ridderverhalen, maar ook uit boeken over de behandeling van steekwonden.

Digitaal Klaslokaal – Maaike ZijmSamenvatting lesstof – literatuurgeschiedenis - middeleeuwen

Taal en letteren

Middelnederlands: verzamelnaam voor dialecten die tussen 1200 en 1500 in onze streken werden gesproken.

- Niet altijd makkelijk om te lezen onze woordenschat is niet toereikend, uitspraak wijkt af en spelling is vrij. Hardop lezen helpt!

Latijn: taal van de geestelijkheid en wetenschap.

Chansons de geste: kwam voort uit Germaans erfgoed, behoort tot de vroegst literaire uitingen.

Theocentrisch: middeleeuws denken concentreerde zich rond God en de kerk.

Mystieke ervaring: religieuze ervaring waarbij de stem van God wordt gehoord.

Beatrijs

- Auteur onbekend.- Ca. 1300- Marialegende

Samenvatting Beatrijs

- Beatrijs is een non in het klooster, ze vlucht uit het klooster om bij haar geliefde te kunnen zijn.

- -Als hij haar verlaat, staat ze er alleen voor. - Ze heeft geld nodig en komt op deze manier in de prostitutie terecht. - Uiteindelijk keert Beatrijs weer terug naar het klooster. - Niemand heeft haar daar gemist, Maria heeft al die tijd haar plaats

ingenomen.

Boodschap Wanneer je ondanks alles blijft vertrouwen op Maria, dan blijft Maria trouw aan jou.

Verhaal voor de adel Het verhaal van Beatrijs is aangepast aan de belevingswereld van de edelen.

Bedelen is een schande dat gebeurt in het openbaar, iedereen ziet dat je bedelt.

Digitaal Klaslokaal – Maaike ZijmSamenvatting lesstof – literatuurgeschiedenis - middeleeuwen

Prostitutie ook een schande, maar niet zichtbaar voor de wereld. Het gebeurt in het ‘geheim’.

Symbool Het getal zeven is heilig. Dit getal komt ook in de bijbel voor. Genesis 41: God laat de farao van Egypte in een droom weten dat er eerst zeven vruchtbare jaren zullen komen en daarna zeven jaar hongersnood.

- Vergelijkbaar met de zeven ‘vette’ jaren (met haar minnaar) van Beatrijs en daarna zeven ‘magere’ jaren (als ze leeft in armoede als prostitué)

Ridderlijke letterkunde

Bestond uit:

- Voorhoofse epiek- Hoofse epiek

Voorhoofse epiek: ridderlijke eigenschappen staan centraal.

Ridderlijke eigenschappen: trouw, moed, kracht en vroomheid

Karel en de Elegast

- Auteur onbekend.- Ca. 1250- Karelroman: verhaal speelt zich af in de wereld rondom Karel de Grote.

Samenvatting Karel en de Elegast

- Als Karel net ligt in de slapen in zijn kasteel Ingelheim aan de Rijn krijgt hij een opdracht van een engel.

- Karel neemt de engel pas bij de derde poging serieus. Het getal drie is heilig, alleen God kan iemand drie keer een boodschap zenden. Drie staat voor: Vader, Zoon en de Heilige Geest).

- Als Karel ligt te slapen, krijgt hij een opdracht van God. - Hij weet dat dit van God afkomstig moet zijn omdat de engel hem tot

drie keer aan toe aanspoort. - Hij krijgt de opdracht om zich aan te kleden en te gaan stelen. - Karel verlaat vervolgens midden in de nacht het kasteel en komt daar

een ridder gekleed in het zwart tegen.

Digitaal Klaslokaal – Maaike ZijmSamenvatting lesstof – literatuurgeschiedenis - middeleeuwen

- Deze ridder blijkt Elegast te heten. Karel herkent deze ridder en weet nog dat hij hem een tijdje geleden heeft verbannen. Elegast herkent Karel niet.

- Karel wil vervolgens niet toegeven dat hij op pad is om te gaan stelen en stelt zich daarom voor als Adelbrecht.

- Samen besluiten ze in te breken bij Eggeric van Eggermonde, de zwager van Karel.

- Elegast hoort daar toevallig dat Eggeric van plan is om Karel te vermoorden. Hij vertelt dit meteen aan Adelbrecht/Karel. Samen maken ze een plan om Eggeric in de val te lokken.

- Uiteindelijk wordt Eggeric aangehouden en daagt hij Elegast uit voor een gevecht. Dit gevecht moet duidelijk maken wie de waarheid spreekt.

- Elegast wint het gevecht en wordt in ere hersteld. Hij mag trouwen met de zuster van Karel, de vrouw van Eggeric.

Thema Karel en de Elegast: trouw. Trouw zijn aan God en trouw van leenman aan leenheer.

Symbool Het getal drie is heilig.

- Het komt ook in de Bijbel voor in 1 Samuël 3. Samuël wordt op jonge leeftijd door God geroepen. Eerst denkt hij dat het iemand anders is, maar na drie keer is het hem duidelijk dat God hem wil spreken.

- Het getal twaalf is ook heilig. Het volk van Israël had twaalf stammen. Jezus had twaalf discipelen en Karel twaalf paladijnen. Elegast had ook twaalf gezellen.

Kritiek: Jan van Boendale had kritiek op Karel en de Elegast, omdat Karel niet echt uit stelen zou gaan. Het verhaal zou een leugen zijn.

Vraag lesstof

Waarom worden Karelromans ook wel ‘Frankisch’ genoemd? - Karel de Grote was koning van het Frankische rijk.

De naam van de auteur van Karel ende Elegast kennen we niet. Is dat uizonderlijk voor werk uit deze periode?

- Anonieme auteurs zijn heel gewoon in deze periode. Het idee van een individu dat schoonheid schept ontstond pas later.

Jacob van Maerlant

Digitaal Klaslokaal – Maaike ZijmSamenvatting lesstof – literatuurgeschiedenis - middeleeuwen

- Van grote betekenis geweest voor de Middelnederlandse literatuur.- Der naturen bloeme – middeleeuwse natuurencyclopedie in de volkstaal- Rijmbijbel – een Bijbelvertaling in de volkstaal- Spieghel Historiael – wereldgeschiedenis boek, opgedragen aan Floris V- Van den lande van oversee – Over het heilige land, roept op tot een

nieuwe kruistocht

Hoofse cultuur

- Gecultiveerde omgangsvormen binnen de adellijke elite- Een ander in zijn waarde laten- Galant- Je beheerst je driften en impulsen- Literatuur speelt een belangrijke rol schrijven en voordragen van

liederen en gedichten over liefde geeft blijk van grote beschaving. - In ridderverhalen laten helden zien hoe het hoort.- Bijvoorbeeld: Floris ende Blancefloer- Bekendste voorbeeld van hoofse literatuur: Arthurromans. Ridders

zijn hier niet alleen vechtersbazen, maar ook voorbeeldige minnaars.

Voorbeelden goede manieren

1. Spreek geen kwaad over vrouwen.2. Als u ergens binnengaat, kondig uw komst dan aan door iets te zeggen of

te kuchen.3. Laat een meerdere altijd uitspreken.4. Leun niet met uw ellebogen op tafel en voorzie uw tafelgenoot van het

nodige.

Toneel in de middeleeuwen

- Het vroegste middeleeuwse toneel is in de kerken ontstaan.- Kerkdiensten waren voorheen saai en onbegrijpelijk voor het gewone

volk dat geen Latijn verstond.- Abele spelen: de vroegste voorbeelden van ernstig wereldlijk toneel

Abele spelen omvatten vier Middelnederlandse toneelstukken (Hulthemse handschrift)

- Esmorieit- Gloriant- Lanseloet van Denemerken

Digitaal Klaslokaal – Maaike ZijmSamenvatting lesstof – literatuurgeschiedenis - middeleeuwen

- Vanden Winter ende vanden SomerAlle stukken behandelen een liefdesthema in de stijl van de hoofse liefde.

Handschrift: verzamelnaam voor documenten die met de hand geschreven zijn. Verzamelhandschrift: handschrift waarin verschillende teksten zijn opgenomen

Drie verzamelhandschriften:- Hulthemse handschrift (omgeving Brussel, abele spelen, Reis van Sint

Brandaan)- Comburgse handschrift (omgeving Gent, Van den vos Reynaerde, Jacob

van Maerlant, Jan van Boendaele)- Gruuthuse handschrift (omgeving Brugge, Egidiuslied,

Mariken van Nieumeghen

- Auteur onbekend- Mirakelspel- Geschreven rond 1500 -1515

Thema Mariken van Nieumeghen: verleiding, zonde en vergeving

Samenvatting Mariken van Nieumeghen- Het gaat over de 16-jarige Mariken die zich laat verleiden door Moenen,

de duivel. - Moenen heeft maar één oog, de duivel in persoon heeft altijd een

gebrek. - Hij zal Mariken de zeven vrije kunsten leren (retorica, musica, logica,

grammatica, geometrie, aritmetica en alchemie). - Ze moet haar naam veranderen in Emmeken, omdat Mariken hem te

veel doet denken aan Maria.- Ze reizen samen naar Antwerpen, waar ze zeven jaar lang een zondig

leven leiden. - Daarna wil Emmeken/Mariken haar familie terugzien. - Ze reist terug naar Nijmegen en ziet daar op straat een toneelstuk. In dit

toneelstuk wordt gezegd dat God altijd iedereen vergeeft. Het maakt niet uit hoe slecht iemand zich heeft gedragen, als je berouw toont vergeeft God je.

- Emmeken/Mariken heeft spijt van haar zondige leven en wil berouw tonen. Moenen hoort dit en wil haar ziel opeisen. Hij voert haar hoog de

Digitaal Klaslokaal – Maaike ZijmSamenvatting lesstof – literatuurgeschiedenis - middeleeuwen

lucht in en laat haar vallen om zo haar nek te breken en haar ziel mee te voeren naar de hel.

- Maar ze Emmeken/Mariken overleeft de val omdat haar oom voor haar gebeden heeft. Samen met haar oom reist ze naar de paus om om vergeving te vragen. Mariken krijgt metalen ringen om haar nek en armen van de paus. Als de ringen eraf zullen vallen, zal dat het teken zijn dat God haar vergeven heeft.

- Uiteindelijk komt ze in het klooster terecht en na een aantal jaren van boetedoening verschijnt er een engel die in haar slaap de ringen weghaalt. Mariken leeft daarna nog twee jaar.

MotiefFaustmotief: motief waarbij iemand door de duivel verleid wordt.

BoodschapHet maakt niet uit hoe slecht iemand zich heeft gedragen, als je berouw toont vergeeft God je. Zonde en vergeving.

Rederijkerij

Rederijkerskamers: verenigingen van mensen die zich bezighielden met literatuur in de 15e eeuw

Landjuweel: wedstrijden tussen rederijkers

Kaart: uitnodiging voor een landjuweel

Voorbeeld van winnende stukken: Elckerlijc en Mariken van Nieumeghen

Vormen van rederijkerspoëzie:

- Spiegeldicht - - Kwadrant- Rondeel – regels worden herhaald en geven een rondlopend effect- Retrograde – kreeftdicht, kun je zowel van voor als vanachter lezen

Er werden verschillende stadsdichters aangesteld 1466 Brugge Anthonis de Roovere. Vander mollen feeste

Vraag lesstof

Wat was het belang van de rederijkerskamers?

Digitaal Klaslokaal – Maaike ZijmSamenvatting lesstof – literatuurgeschiedenis - middeleeuwen

Zij waren de eersten die zich wijdden aan ’literaire schoonheid’ en op zoek waren naar nieuwe vormen en originele stof voor hun literaire werk

Waarom wilden geestelijken in hun kerkdiensten ‘spel’ opnemen?

Het uitbeelden van de belangrijkste Bijbelse verhalen maakte de diensten voor het gewone volk veel boeiender en begrijpelijker.

Uitvinding boekdrukkunst

- Rond 1455- Johannes Gutenberg - Eerste boek in de Nederlandse taal verscheen pas in 1477 (Delftse Bijbel,

bevatte het Oude Testament)- Eerst maakte men vooral herdrukken van populaire oude teksten

Zoals Karel ende Elegast- Maar drukkers gingen zich steeds meer gedragen als uitgevers ze

verzamelden gedichten en liedjes en lieten nieuwe teksten schrijven en oude herschrijven.

- Een paar van de bekendste teksten uit het begin van de boekdrukkunst zijn Elckerlijc en Mariken van Nieumeghen

Digitaal Klaslokaal – Maaike ZijmSamenvatting lesstof – literatuurgeschiedenis - middeleeuwen