Verslag CFO DinerbijeenkomstFinancing growth in the light of the euro crisis

24 april 2012, Maastoren, Rotterdam

2

3 CFO Dinerbijeenkomst 24 april 2012

De Nederlandse economie is in sterke mate afhankelijk van mondiale ontwikkelingen op economisch, sociaal en politiek gebied. Hoe sterk individuele bedrijven er ook voor staan, hun positie wordt meer dan ooit bepaald door hun omgeving, en door (Europese) besluitvorming waarop ze weinig invloed hebben. Dat wordt gereflecteerd in de CFO Survey die Deloitte regelmatig houdt om de stemming onder CFO’s te peilen. Het vertrouwen van de bestuurders blijkt te schommelen, en dat lijkt samen te hangen met de onzekerheid van de huidige situatie. Hoe de wereld er over vijf of tien jaar uit zal zien weet niemand, maar het lijkt waarschijnlijk dat we op weg gaan naar een situatie die op een aantal punten radicaal verschilt van de huidige.

Om in de heersende volatiliteit een duidelijke koers uit te kunnen zetten, is het noodzakelijk om de nuttige informatie te scheiden van de overbodige data, en de patronen te herkennen die van wezenlijk belang zijn. Reden om voor dit CFO Diner de macro-econoom prof. dr. Sweder van Wijnbergen uit te nodigen om de crisis voor de aanwezige CFO’s te duiden. Hij gaat nader in op de wereldwijde ontwikkelingen, en pleit voor structurele hervormingen van het Europese stelsel. Tegelijk relativeert hij de Nederlandse neiging tot pessimisme.

In de praktijk zal nog moeten blijken hoe de eurocrisis zich in 2012 en daarna ontwikkelt. Duidelijk is in elk geval dat er grote implicaties zijn voor het financieringsbeleid en het risicomanagement van bedrijven en organisaties. De kapitaalmarkt is veranderd, en financieringen zijn moeilijk te verkrijgen. Welke gevolgen heeft de eurocrisis voor de rol van de CFO? En wat betekenen de veranderingen op de kapitaalmarkt voor de groeistrategie van de CFO en het te voeren risicomanagement? Kwesties als deze stonden centraal tijdens dit CFO Diner. We hopen dat we de aanwezigen stof tot nadenken hebben gegeven, en aanknopingspunten om hun koers in 2012 te bepalen.

Wim EysinkVoorzitter CFO Programmaweysink@deloitte.nl

Jan BunéVoorzitter Executive Programmajbune@deloitte.nl

Voorwoord

44

5 CFO Dinerbijeenkomst 24 april 2012

Op de 44ste verdieping van de Rotterdamse Maastoren verwelkomt Wim Eysink de aanwezigen bij een nieuwe editie van het Deloitte CFO Diner. “In november 2011 hebben we gesproken over de eurocrisis, financiering en cashflow-behoefte. Dat zijn nog steeds actuele thema’s. Uit de CFO Survey over het eerste kwartaal van 2012 kwam naar voren dat CFO’s lichtelijk optimistischer zijn, maar de realiteit is onzeker. Dat blijkt ook deze dag weer. In de voorgesprekken dachten we nog dat we het vandaag konden hebben over de vraag of de voorgestelde bezuinigingen goed zouden uitpakken. De realiteit is dat we inmiddels geen kabinet meer hebben. Het toont maar weer aan hoe veranderlijk de actualiteit kan zijn. Toch willen we juist de waan van de dag achter ons laten, en een blik werpen op de grote lijnen die zich op Europees en mondiaal niveau aftekenen. Is er reden tot optimisme? Onze spreker, prof. dr. Van Wijnbergen, denkt van wel. Uit de laatste CFO Survey blijkt dat niet alle CFO’s dat met hem eens zullen zijn.”

RisicobereidheidOp de vraag van moderator Peter van Zadelhoff wie van de aanwezige CFO’s optimistisch is over de toekomst van hun bedrijf en wie denkt dat de cashflow de komende twaalf maanden gaat verbeteren, rijzen weinig handen de lucht in. Wilten Smit, partner bij Deloitte: “In de CFO Survey die gehouden is van medio maart tot 10 april, verwachtte 70% van de ondervraagde CFO’s dat ze de komende twaalf maanden meer cashflow zouden genereren dan de afgelopen twaalf maanden. Over het algemeen blijkt uit de survey dat de CFO’s wat optimistischer worden. Sinds Q1 is het vertrouwen sterk gedaald, maar per saldo zitten we nu op een break-even-punt. De risicobereidheid is redelijk stabiel, rond de 20%. We zien wel dat CFO’s meer bereid zijn te investeren ten opzichte van het vorige kwartaal. Krediet wordt nog altijd als schaars en duur ervaren. We zien een kleine voorkeur voor obligaties. De appetite voor een beursgang is het afgelopen kwartaal omhoog gegaan en de beurskoersen stegen tot eind maart. Sinds 2009 heeft de overheid een fors aantal fiscale maatregelen getroffen. CFO’s geloven dat maatregelen die er voor zorgen dat het besteedbaar inkomen van mensen omhoog gaat, belangrijk zijn. Ze zijn niet voor btw-verhoging. De verwachting is dat de

komende twaalf maanden het volume in transacties op de overnamemarkt zal stijgen ten opzichte van voorgaande kwartalen.”

Verlagen van kosten op arbeidUit de CFO Survey blijkt verder dat het verlagen van de kosten van arbeid volgens CFO’s de meest effectieve maatregel is om de cashflow van organisaties weer op peil te brengen. “Als de overheid de economie wil stimuleren, kan dat het beste via de vennootschapsbelasting en loonbelasting. Deze belastingen hebben volgens de CFO de hoogste impact op de cashflow.”

Fiscale maatregelen als verliescompensatie en fiscale incentives op het gebied van arbeidskosten hebben volgens de CFO’s de meeste impact op de cashflow. “Bedrijven kunnen fiscale stimulansen kennelijk zeer goed gebruiken om in deze crisistijden de bedrijfsresultaten op peil te houden. Het merendeel van de CFO’s ziet mogelijkheden in fiscale incentives.” De meeste kansen worden gezien in incentives die samenhangen met de loonbelasting. “Hieruit kun je concluderen dat de last die het bedrijfsleven draagt voor arbeid hoog is en als drukkend op het resultaat wordt ervaren. Als het aannemen van personeel aantrekkelijker wordt gemaakt, kunnen ondernemingen weer inzetten op groei. Daarnaast zou de verruiming van de verliesverrekening in de vennootschapsbelasting een goede stimulans zijn.”

In Europa ligt het vertrouwen in banken op een dieptepunt, en de schuldenproblematiek is groot. Kenmerkend voor deze crisis is dat men onzekerheid tegen elke prijs uit de weg gaat. Om de oorzaak te bestrijden moet er iets worden gedaan aan de ‘cashbleeding’, moeten de bankbalansen worden versterkt en moet er een internationaal interventiemechanisme komen. Daarnaast moet het monetair beleid gedifferentieerd worden. In de toekomst worden de kwaliteits- en kapitaaleisen aangescherpt en zal het banksysteem kleiner en Amerikaanser worden.

Inleiding

5

6

Crisis“Een jaar geleden zouden we hier waarschijnlijk een minder pessimistisch verhaal hebben gehouden. Nederland is afhankelijk van de wereldhandel: 70% van ons bruto nationaal product is op de één of andere manier gerelateerd aan export. Dus als het in veel andere landen mis gaat, gaat het hier zeker mis. We zien een patroon terugkomen waarvan we dachten er vanaf te zijn. De pensioensector zit in een zware crisis. Men loopt met een grote boog heen om alles waar een zweem van onzekerheid omheen hangt. De verwachting is dat de rente weer terugkomt, dat denken de financiële markten ook, maar het duurt langer dan verwacht. Wat de eurocrisis betreft: iedereen heeft door dat er een eurocrisis is, behalve de euro zelf, die tamelijk stabiel blijft. Er bestaat wel een hoge volatiliteit, en er wordt massaal geld geschoffeld. De vraag is of dat zich gaat vertalen in hogere prijzen. Hoe kan het dat zo veel geldcreatie zo weinig inflatie veroorzaakt? En op de achtergrond speelt de vraag; wat gaan mensen straks doen? Gaat de centrale bank de geldhoeveelheid verkleinen als de economie weer gaat lopen? De markten denken van wel, want de inflatieverwachtingen blijven laag.”

‘Mijn advies is: zet de zaak op de rails en als het pijn doet, doorbijten’

Prof. dr. Sweder van Wijnbergen, keynote-spreker tijdens deze bijeenkomst, is hoogleraar macro-economie aan de Universiteit van Amsterdam. Hij heeft een duidelijke visie op de eurocrisis en de implicaties daarvan voor het bedrijfsleven, die hij graag deelt met de toehoorders. Volgens Van Wijnbergen komen we niet uit de crisis met pappen en nathouden. Hij pleit voor structurele hervormingen en een internationale aanpak. Die komen nog niet uit de verf, maar dat is geen reden tot pessimisme: “Nederlanders reageren overdreven paniekerig.”

7 CFO Dinerbijeenkomst 24 april 2012

‘Hoe kan het dat zo veel geldcreatie zo weinig inflatie veroorzaakt? En op de achtergrond speelt de vraag; wat gaan mensen straks doen?’

Europa en de wereld“In de eurozone is veel aan de hand. De euro als blok loopt wel, dankzij Duitsland. Maar kijk naar landen als Italië en Spanje. In Amerika loopt het vertrouwen in banken wel wat op, maar hier niet. Het effect van overheidsingrepen valt tegen. Natuurlijk spelen in Amerika andere problemen: denk aan de gecrashte huizenmarkt die nog lang niet is waar hij geweest is, of de werkloosheid. In Amerika is in de private sector de

bodem wel bereikt, en de overheid is enorm aan het krimpen. Ik ben eigenlijk wel optimistisch over Amerika.Bij de emerging markets kun je wel vraagtekens zetten. Zij lijden onder hun eigen succes. Dat geldt bijvoorbeeld voor Brazilië. Argentinië is op weg naar een grote crash. Rusland past in geen enkele statistiek: het is rijk aan olie en gas, maar kunnen ze al het potentieel realiseren? Ze hebben de resources, het menselijk kapitaal, maar ze moeten iets doen aan het corporate governance-probleem. India lijkt een beetje vastgelopen te zijn. China biedt veel mogelijkheden, maar ook veel risico’s. De productiviteit kan nog hoger. De investment boom was de afgelopen jaren gigantisch, maar gaan de banken hun geld wel terugkrijgen?

In Europa loopt het niet goed. We zitten met schuldenproblematiek, en Griekenland ligt bijna uit de eurozone. Zo’n vijftien jaar geleden is er naar aanleiding van de schuldencrisis in de emerging markets rigoureus geherstructureerd en aan schuldreductie gedaan. Dat gebeurt met Griekenland nu niet. Het is wel nodig, maar de Europese ministers van Financiën willen er niet aan. Terwijl het geen zin heeft om meer dan de debtcapacity aan schuld achter te laten. Je kunt wel veel vragen, maar dan ga je in verhouding minder krijgen. Waarom maken wij ons druk over Griekenland? Vanwege de chains of contagion. Banken, met name Franse banken, zijn geïnfecteerd met schuldpapieren uit de zuidelijke landen. Als Italië onderuit gaat, klapt alles.”

8

Lessen uit eerdere crises“Wat moeten we met Europa? We moeten lessen trekken uit alle eerdere crises. Een bankencrisis ontstaat ergens door. Als je die oorzaak niet aanpakt, wordt de crisis steeds duurder. Zorg in ieder geval dat de ‘cashbleeding’ ophoudt. Als je op tijd ingrijpt, eindigen de meeste bankdeconfitures goed. Stop verder de contagion, en zorg dat zwakke bankbalansen steviger worden. Amerika heeft dat in 2009 met behulp van stresstests gedaan, dat moeten we in Europa ook doen. En waarom is er geen internationaal interventiemechanisme? Dat is evident nodig.

‘Kun je wel één monetair beleid opstellen voor zo veel verschillende landen die niet heel sterk met elkaar gecorreleerd zijn?’

Laten we aannemen dat we de macrocrisis op kunnen lossen: is er dan nog groei mogelijk? Dat is heel landspecifiek. Eén van de droeve verhalen van het Catshuis is dat er met een grote boog om alle grote problemen heen gelopen is. Nu doen we onze ogen dicht en kiezen we voor belastingverhoging, maar dat is niet wat we wilden. Stel dat we de crisis oplossen: zijn we er dan? De euro zou stabiliteit brengen, lagere transactiekosten, een betere integratie, strak monetair beleid. Dat is niet gebeurd. Er was al twijfel over toen de euro kwam. Kun je wel één monetair beleid opstellen voor zo veel verschillende landen die niet heel sterk met elkaar gecorreleerd zijn? Zo’n beleid is op het midden afgesteld, terwijl je in de individuele landen misschien juist een hogere dan wel lagere rente moet vaststellen. De Europese centrale bank kan niets anders doen dan bridge financing. En waar leidt die brug dan heen? Het zijn allemaal tijdelijke oplossingen.”

Reden tot optimismeToch is Van Wijnbergen niet somber gestemd. “Nederlanders reageren overdreven paniekerig. De CFO’s in Nederland zijn best optimistisch, en ik denk dat ze daar gelijk in hebben. Wij zijn gecorreleerd met de wereldhandel, niet met de wereldproductie. Als het goed gaat in Europa, gaan wij daar dik overheen. Gaat het slecht, dan duiken wij een stuk dieper. Als het goed gaat, zoals eind jaren ’90, zijn onze politici enorm ingenomen met het succes van ons poldermodel. Als het slecht gaat, dan is ‘het einde van de wereld nabij’. Maar hier komen we ook wel weer uit. Wat dat betreft hebben de verzamelde CFO’s hier meer gezond verstand dan politici.

Ik denk dat het risico op het kapotbezuinigen van de economie enorm meevalt, tenzij je een bedrijf hebt dat totaal voor de consumentenmarkt produceert. Kijk naar wat mensen uitstellen als het economisch slecht gaat: dat zijn vooral consumer durables, auto’s et cetera. De negatieve effecten van bezuinigingen vallen in een land als Nederland enorm mee. Er zijn mensen, waaronder ik, die zeggen dat het zelfs omgekeerd is. Dat maakt me momenteel erg impopulair bij de PvdA. Heb je veel kortlopende schuldpapieren en een zwak banksysteem, dan kan het wel verkeerd uitpakken. Mijn advies is: zet de zaak op de rails en als het pijn doet, doorbijten.”

9 CFO Dinerbijeenkomst 24 april 2012

Politiek blijft in gebreke“We zagen halverwege 2011 al dat de groei sowieso 1 tot 2% lager zou uitvallen. En 1% minder groei is ½% overheidstekort. We wisten dat het ging komen, maar het kabinet heeft het veel te lang voor zich uitgeschoven. We moeten nu een aantal structurele knooppunten in de Nederlandse economie aanpakken. En we moeten een signaal van fiscale stabiliteit afgeven naar de kapitaalmarkt. Dat zijn de twee signalen waarop je overheidsbeleid toetst. Het verhogen van de btw scoort daar juist slecht op. Maar het kan nog dommer, zoals blijkt uit het voorstel van de FNV: maximale belasting op hoge inkomens, de belasting voor het bedrijfsleven omhoog, en dat allemaal tijdelijk. In Den Haag is het mantra: ‘We willen niet arbeid belasten, maar consumptie’. Maar waarom werken mensen? Om te kunnen consumeren. De pensioenleeftijd is naar boven geschoven, maar dat stond toch al te gebeuren. Als de participatie van ouderen zo laag blijft, heb je niks aan het verhogen van de pensioenleeftijd. En op het gebied van arbeidsmarkt gebeurt er niks. Bovendien zijn de besluiten qua hypotheekrente en healthcare ondoordacht.”

‘We moeten nu een aantal structurele knooppunten in de Nederlandse economie aanpakken. En we moeten een signaal van fiscale stabiliteit afgeven naar de kapitaalmarkt’

10

‘De CFO gaat ook een rol spelen bij de niet-financiële beslissingen van een bedrijf. Dat betekent een andere, moeilijkere maar ook leukere rol voor de CFO in de toekomst’

Naar Amerikaans model“Wat betekent dit voor de CFO? De financiële structuur van het Europese bedrijfsleven staat voor grote veranderingen. Er komen versterkte kwaliteits- en kapitaaleisen. De value-riskberekening zal zakelijker worden. Basel 3 is een grotere stap dan je denkt. We gaan toe naar een kleiner banksysteem. In Amerika heeft de corporate debt een verhouding van circa 70% kapitaalmarkt en 30% banken. Dat is bij ons ongeveer het omgekeerde. We zullen richting Amerika opschuiven. Dat gaat problemen opleveren in verschillende segmenten. De CFO zal moeten rekenen op meer kapitaalmarkt- en minder bankfinanciering. Dat is een uitdaging voor met name het mkb. Zal de financiële sector de innovatiekracht hebben om routes voor dat mkb te bedenken? Risico zal hoger geprijsd worden. Liquiditeitsmanagement wordt een extreem belangrijk integraal onderdeel van de bedrijfsvoering. De CFO gaat ook een rol spelen bij de niet-financiële beslissingen van een bedrijf. Dat betekent een andere, moeilijkere maar ook leukere rol voor de CFO in de toekomst.”

Sweder van Wijnbergen is hoogleraar macro-economie aan de Universiteit van Amsterdam en economisch expert. Hij was hoofdeconoom bij de Wereldbank en hoogleraar aan de London School of Economics. Tot 1999 was Van Wijnbergen Secretaris-generaal bij het Ministerie van Economische Zaken. Hij lanceerde in die hoedanigheid – maar ook daarna - veel originele ideeën over de staatsschuld, de nieuwe economie, het nieuwe belastingstelsel, marktwerking en privatisering.

11 CFO Dinerbijeenkomst 24 april 2012

Wat denkt u dat er gaat gebeuren tussen Frankrijk en Duitsland, nu Francois Hollande heeft gewonnen?“Voorspellen is koffiedik kijken, maar er is wel een precedent. Toen Mitterand gekozen werd, was hij net zo afgrijselijk als Hollande. Hollande laat zelfs Diederik Samsom er modern uitzien. Hij vindt dat de pensioenleeftijd 62 moet zijn en wat we met de vergrijzing doen, zien we later wel. Hollande heeft duidelijk een links-populistisch programma en daar scoort hij kennelijk mee. Maar in de reële wereld zal hij toch andere dingen moeten doen. De periode-Mitterand is uiteindelijk niet slecht afgelopen. De plannen van Hollande zijn niet gemitigeerd, ze zijn rampzalig en ouderwets. Dat kan natuurlijk helemaal

Vraaggesprek Moderator: Peter van Zadelhoff

‘De wereld is echt onzeker, daar moeten we mee leren leven’

Nadat Van Wijnbergen zijn speech had gehouden, ondervroeg moderator Peter van Zadelhoff hem nader over de thema’s die hij in zijn rede had aangesneden. Van Wijnbergen ging dieper in op de relatie tussen Europa en de rest van de wereld, de noodzaak om duidelijke signalen af te geven aan de kapitaalmarkten en het misverstand dat bezuinigen per definitie goed is.

De problemen in Europa zijn groot, maar ze zijn oplosbaar zolang het onderliggende beleid goed is. Overheden moeten het vertrouwen van financiële markten herstellen door goed op tegenslagen te reageren en structurele maatregelen te nemen. Het verhogen van belastingen leidt alleen maar tot een grotere, inefficiëntere overheid. Ook moet er iets gebeuren aan de hypotheekrenteaftrek, de vermogensbelasting en het huurwaardeforfait. Er moet een vrijstelling komen voor starters. De studiefinanciering moet goedkoper, en in de AWBZ kan miljarden worden bezuinigd door private initiatieven toe te laten.

niet. De enige zekerheid die ik kan geven: hij gaat een stuk redelijker worden nu hij eenmaal premier is.”

Gaat Frankrijk de kant van Italië en Spanje op?“Nee, de problemen in Frankrijk zijn minder groot. Er moet nog wel een hoop gebeuren. Het is een land met veel staatsinterventie, een welvaartstaat die veel goede kanten heeft. Het is ook een efficiënte staat. Dat is een duidelijk verschil met Italië. Frankrijk heeft ook een minder hoge schuld en een minder groot tekort dan Spanje. Dus Frankrijk hoeft de kant van Italië en Spanje niet op te gaan. Het kan alsnog: als je een paar jaar slecht beleid voert, lukt het wel. Nederland heeft ook in een paar jaar tijd het overheidstekort van +1 naar -6 uit de hand laten lopen. Duitsland heeft laten zien dat het ook anders kan, terwijl het een gesloten economie is.”

Economische tendensen worden in Nederland zowel naar boven als naar beneden uitvergroot. Maar in de jaren tachtig daalde het nationaal inkomen dramatisch, en het herstelde zich ook weer vliegensvlug. We moeten toch niet al te zeer onder de indruk raken van de wat grotere uitslagen in de Nederlandse verhoudingen, mits het onderliggende beleid goed is?“Ja, maar er zijn wel grenzen aan dat soort optimisme. We weten dat 1% groei ongeveer ½% overheidstekort oplevert. In het fameuze jaar 2009 zijn we bijna 6% gedoken. Dat had maar 3% hoeven zijn. De extra 3% was het gevolg van een gat in de hand van de regering, en had niets te maken met de bankinterventie.”

12

Zou de norm voor het financieringstekort niet ontleend moeten worden aan het besparingsoverschot?“Die analyse is in diskrediet geraakt. In Nederland wordt vooral door particulieren veel gespaard. Maar we hebben bij een aantal crises in de afgelopen vijftien jaar, bijvoorbeeld in Engeland, gemerkt dat kapitaalmarkten er anders over denken. Als jouw staatsschuld uit de hand loopt kan de private sector nog zo veel groeien, maar er zijn grenzen aan wat je kunt doen met belastingen. Je zult je overheidsfinanciering toch enigszins op orde moeten houden. En of het tekort nu 1% of 3% is: het zijn maar getallen. Wanneer je van 3% naar 4% gaat, ga je echt de afgrond niet in. Maar je moet wel een signaal geven hoe je op tegenslagen reageert. Als je een onverwachte klap krijgt, doe je dan iets om de zaak weer op de rails te krijgen? Dat is in 2009 niet gebeurd, behalve dan dat er werd gezegd dat er in 2013 bezuinigd zou gaan worden. Dat was een verkeerd signaal.”

Moeten we de 3% wel aanhouden voor 2013?“Ik had laatst twee ambtenaren van de EU op bezoek. Die vertelden dat ze in Brussel niets van het debat in Nederland begrepen. In de Europese regels staat namelijk niks over 3%. Ja, er is een Stabiliteitspact. Die 3% is daarin vastgelegd als een vangrail. Maar eigenlijk moet je zorgen dat je überhaupt niet in de buurt van die vangrail komt. Het idee dat 3% heilig is, is kul. Als je een strak programma hebt met een aantal grote, politiek zware beslissingen erin, en je demonstreert nu draagvlak door zo’n programma door het parlement te jagen, dan krijg je zo een handtekening van Brussel. Ook als er over de komende drie jaar tekorten zouden zijn van bij wijze van spreken 4, 3 en 2%. Het debat loopt mijns inziens serieus verkeerd. Het zou moeten gaan over de structurele problemen die we hebben in Nederland. Daar zit ook een fiscaal prijskaartje aan, zoals de hypotheekrenteaftrek. Er wordt veel te veel

privaat geld in huizen gegooid en veel te weinig in kapitaalmarkt en bedrijfsleven. Wij subsidiëren mensen niet om aandelen te kopen, maar om geld in hun eigen huis te stoppen. We subsidiëren schuldaccumulatie, waardoor huizenbezitters bij tegenwind in de problemen komen. Als je de 3% wilt gaan halen met maatregelen die niet structureel zijn, dan zit de kans erin dat Brussel die plannen afkeurt.”

België hanteert een btw-tarief van 21%. Is het dan niet logisch dat Nederland dat ook doet?“We moeten naar het hele belastingsysteem kijken. Ik vind de btw hoog. Je komt ermee op de rand van compliance-problemen, maar het is natuurlijk geen keiharde grens. Een meer fundamentele vraag is: ben je niet bang voor de systematiek van het verhogen van belastingen zo gauw het slecht gaat, met een steeds grotere, inefficiëntere overheid als gevolg? Elke individuele stap – een verhoging van de btw van 19 naar 21% bijvoorbeeld – valt prima te verdedigen, maar het hele proces gaat wat mij betreft de verkeerde kant op. Ik zie liever dat er eerst nagedacht wordt over wat een overheid wel en niet moet doen. Wat ze niet moet doen, moet ze laten, en dat is bezuinigen.”

Kan Nederland wat leren van Duitsland als het gaat om het op orde brengen van de overheidsfinanciën?“Duitsland heeft iets geleerd van Nederland in de jaren ’80 en ’90. Dat is in 1982 begonnen met het akkoord van Wassenaar over loonmatiging. Nederland besloot dat de arbeidskosten in lijn met de productiviteit moesten lopen en koos vervolgens voor export als motor van de economie. Dat heeft goed uitgepakt. Tien jaar later deed Duitsland iets dergelijks met arbeidsmarkthervormingen. Er bestaan wel een aantal barrières, overigens, en ik denk dat hoge belastingtarieven daarbij horen. Martin Feldstein heeft eens geschat dat de Amerikaanse kapitaalgoederenvoorraad in de industrie een derde groter zou zijn als ze in Amerika hun huizen niet zouden subsidiëren. En die subsidiëren ze daar veel minder dan hier. Kun je nagaan wat de gevolgen van verkeerd gerichte overheidssubsidie zijn. In Nederland wordt nu terecht de aflossingsvrije hypotheek aangepakt, maar de subsidie op de annuïteitenhypotheek verandert niet. Een echt zakenkabinet zou daar iets aan doen.”

‘Eigenlijk moet je zorgen dat je überhaupt niet in de buurt van de vangrail komt’

13 CFO Dinerbijeenkomst 24 april 2012

Nederland is druk bezig om te kijken hoe we uitkeringen als de AOW en de WW in balans kunnen houden. Vergelijk dat eens met landen als Italië, Spanje en Frankrijk, waar het omslagstelsel wordt toegepast, en de impact daarvan op de lange termijn? “Er bestaat een hardnekkige misvatting over de pensioenenvorming in ons land. Het Nederlandse pensioensysteem is nog steeds tamelijk briljant. Ik ben jaren geleden betrokken geweest bij het pensioensysteem in Oost-Europa. De Wereldbank heeft toen een grote studie gedaan naar vergrijzing, en daar kwam het ideale pensioensysteem uit. Dat bleek een exacte kopie van wat wij nu hebben. Overigens moet je niet denken dat een omslagsysteem geweldig gevoelig is voor vergrijzing en wij niet. Dat is niet zo. In ons systeem kunnen we goed met risico’s omgaan. Maar alle systemen doen in wezen hetzelfde: ze pakken geld van mensen die werken dan wel produceren, en geven het terug aan mensen die niet werken. Of je de financiering daarvan via de staat doet, via een transfersysteem of via de private kapitaalmarkt – al is dat laatste om allerlei redenen te prefereren – het basisprobleem van de vergrijzing blijft hetzelfde. De oplossing voor Frankrijk is niet om geaccelereerd een kapitaaldekkingssysteem in te voeren, maar gewoon om langer te werken, net als bij ons. En wat de WW betreft: we zitten op 5,5% werkloosheid, dat is de helft van het Europese gemiddelde en twee derde van de Amerikaanse werkloosheid. Ik weet niet of het zo slecht gaat. Er zijn segmenten waar het heel slecht gaat, dat wel. De allochtonenwerkloosheid ligt veel te hoog en de ouderenparticipatie veel te laag. Ik denk dat ontslagbescherming voor ouderen de verkeerde kant op werkt. Het is een soort gouden kooi aan het worden.”

Welke maatregelen zou u treffen als lid van een zakenkabinet?“Ik zou geen deel uit willen maken van een zaken-kabinet. De betrouwbaarheid van de businessomgeving draait om wat overheden doen, natuurlijk, maar nog meer om hoe lang de maatregelen voortduren. Economische hervormingen moeten geloofwaardig zijn. Geloofwaardigheid verkrijg je alleen als er een breed draagvlak is, dus via stemmen. Je kunt er wel mensen als ikzelf neerzetten, die denken het beter te weten, maar als wij maatregelen treffen waar iedereen boos over wordt zodat we na drie maanden weg moeten, dan schiet het ook niet op. Maatregelen die in mijn optiek genomen moeten worden liggen, zoals gezegd, op het gebied van de hypotheekrenteaftrek. Voer het debat over de 1,2% vermogensbelasting, pas het huurwaardeforfait aan en gooi er een vrijstelling in voor starters, op zo’n manier dat het transitieregime ook voor nieuwe hypotheken geldt en het effect op huizenprijzen gradueel is. Ook de studiefinanciering mag worden aangepakt. De gemiddelde student wordt substantieel rijker dan de gemiddelde belastingbetaler die hem subsidieert. Waarom zou een student medicijnen die tot zes keer modaal gaat verdienen steun van Jan Modaal moeten krijgen? Ook in de AWBZ kun je veel doen: daar ligt wel een miljard of twintig. Als je wat private initiatieven toelaat, krijg je ook tevredener consumenten. Is de zorg in Duitsland voor ouderen zoveel slechter dan bij ons? Daar kost het een derde. En ten slotte de pensioenleeftijd. De gemiddelde Nederlander heeft op zijn 65ste nog tien gezonde levensjaren voor de boeg. Een paar jaar later stoppen maakt heel veel uit. Daarom is ouderenparticipatie ook zo belangrijk.”

‘Het debat zou moeten gaan over de structurele problemen die we hebben in Nederland’

14

U heeft een paar keer voorspeld dat de rente omhoog zou gaan, en dat is tot dusver niet gebeurd. Komt dat nog?“Een voorspelling die niet uitkomt, is niet noodzakelijkerwijs slecht. De wereld is echt onzeker, daar moeten we mee leren leven. Zeker als CFO. Onzekerheid betekent gewoon dat, als je het beste gebruik maakt van informatie en er komt niet de verwachte waarde uit, dat er een grote volatiliteit omheen zit. Elke voorspelling kan heel goed anders uitpakken. We kunnen kijken naar de financiële markten, waar serieus op wordt gearbitreerd, waar wordt gehandeld over de yield curve, waar iedereen zit te kijken van: ‘Ik verwacht iets anders, dus daar ga ik flink tegenin’. Ik heb u laten zien hoe de yield curve eruit ziet: dat gaat nog een tijdje zo door. Maar de rente gaat omhoog. De Centrale Bank kan niet eeuwig met geld blijven strooien om de rente laag te houden, zonder daar een concrete doelstelling aan te koppelen. De komende 3 tot 5 jaar gaat de rente stijgen. De normale rente voor een land als Nederland is 4 of 5 %. Dus dat wordt het.”

Peter van Zadelhoff, anchorman bij RTL Z, treedt op als moderator. Van Zadelhoff presenteert bij RTLZ het financieel-economisch nieuws en geeft commentaar op ontwikkelingen op de beurs. Voor zijn overstap naar televisie werkte Van Zadelhoff ruim zes jaar lang bij BNR Nieuwsradio als presentator en chef van de financiële redactie. In die rol interviewde hij veel CEO’s van beursgenoteerde ondernemingen.

15 CFO Dinerbijeenkomst 24 april 2012

CFO DinerbijeenkomstenDe rol van de CFO is de laatste jaren steeds complexer geworden. Invloed van wet- en regelgeving, de rol van de aandeelhouders, de economische omstandigheden en globalisering maken dat de CFO op diverse speelvelden actief moet zijn. Het CFO Programma helpt u om uw koers te bepalen.

Tijdens de CFO Agenda Dinerbijeenkomsten staan actuele onderwerpen op de agenda van de CFO centraal. Topsprekers delen hun kennis en ervaring, en gaan het debat aan met CFO’s van de top van het Nederlandse bedrijfsleven en de publieke sector.

De CFO Dinerbijeenkomsten vinden twee maal per jaar plaats en maken deel uit van het CFO Programma. In het kader van dit programma verschijnt ieder kwartaal de CFO Survey, een onderzoek dat Deloitte houdt onder corporate CFO’s. Daarnaast geven we regelmatig publicaties uit. Het CFO Programma is onderdeel van het Executive Programma van Deloitte Nederland.

Mark your calenderWilt u bij de eerstvolgende CFO Dinerbijeenkomst aanwezig zijn? Reserveer dan 30 OKTOBER 2012 in uw agenda. De uitnodigingen op persoonlijke titel worden ruim van tevoren toegestuurd. Wilt u uw interesse in deelname nu alvast kenbaar maken? Stuur dan een e-mail met uw contactgegevens naar cfo-agenda@deloitte.nl.

Meer informatie & contactMeer informatie en actuele gegevens vindt u op www.deloitte.nl/cfo.

Voor vragen over het CFO Programma kunt u contact opnemen met Wim Eysink, Voorzitter CFO Programma via weysink@deloitte.nl.

DeloitteWilhelminakade 1Postbus 20313000 CA Rotterdam

Wim EysinkTelefoonnummer +31(0)88 288 1899Faxnummer +31(0)88 288 9711weysink@deloitte.nlwww.deloitte.nl

Deloitte refers to one or more of Deloitte Touche Tohmatsu Limited, a UK private company limited by guarantee, and its network of member firms, each of which is a legally separate and independent entity. Please see www.deloitte.com/about for a detailed description of the legal structure of Deloitte Touche Tohmatsu Limited and its member firms.

Deloitte provides audit, tax, consulting, and financial advisory services to public and private clients spanning multiple industries. With a globally connected network of member firms in more than 150 countries, Deloitte brings world-class capabilities and high-quality service to clients, delivering the insights they need to address their most complex business challenges. Deloitte’s approximately 182,000 professionals are committed to becoming the standard of excellence.

This publication contains general information only, and none of Deloitte Touche Tohmatsu Limited, its member firms, or their related entities (collectively, the “Deloitte Network”) is, by means of this publication, rendering professional advice or services. Before making any decision or taking any action that may affect your finances or your business, you should consult a qualified professional adviser. No entity in the Deloitte Network shall be responsible for any loss whatsoever sustained by any person who relies on this publication.

© 2012 Deloitte The Netherlands 2482

0