Vermoeidheid en somberheidna CVA

Een onderschat probleem!

Anne Visser-MeilyRevalidatiearts – UMCU

Vera Schepers, Ingrid vd Port, Caroline van Heugten

Vermoeidheid na CVA

• Veel gehoorde klacht bij neurologische aandoeningen, waaronder CVA (de Groot, 2003)

• 40% geeft aan dat vermoeidheid de ergste of een van de ergste klachten is (Ingles, 1999)

• 79% sneller en vaker moe in de acute fase (Duits, 2006)

Vermoeidheid na CVA

• Vermoeid: 74.4%, verhoogde behoefte aan slaap: 53% (Hochstenbach, 1998)

• Zorgt voor beperkingen in dagelijks leven• Factor voor opname in verpleeghuis en

morbiditeit

Dimensies van vermoeidheid• Subjectief en objectief

• Dimensies:- fysiek- somatisch- mentaal- psychisch- cognitief

Vermoeidheid?• Ervaren gevoel van aanhoudende moeheid en

verlies van energie• Afname van mogelijkheden, gevoel van

belasting, zelfs zonder inspanning• Verminderde spierkracht en behoefte aan

lichamelijke rust (fysiek)• Verlaagde concentratie of aandacht (cognitief)• Verminderde motivatie of interesse

(psychisch)

Kun je vermoeidheid meten?

Meetinstrumenten• Fysieke vermoeidheid: conditie,

spierkracht e.d.• Observeren: in slaap vallen, minder alert,

veel gapen• Vragenlijsten: Fatigue Impact Scale,

Fatigue Severity Scale, Checklist Individual Strength, Rand-36

• “Sinds het CVA ben ik sneller en vaker moe”

Fatigue Severity Scale1. Als ik moe ben ben ik minder gemotiveerd2. Mijn vermoeidheid wordt opgeroepen door lichaamsbeweging3. Ik ben snel vermoeid6. Langdurig lichamelijk inspannen kan ik niet door de

vermoeidheid8. Van de klachten die mij het meest hinderen is vermoeidheid

een van de drie ergste9. Bij mijn werk, gezinsleven of sociale contacten word ik

belemmerd door mijn vermoeidheid

Vóórkomen van vermoeidheid na CVA (vd Werf, 1999; Schepers, 2006)

0102030405060708090

100

opname 6 mnd 12 mnd 24 mnd 36 mnd

moe

Zijn CVA getroffenen vermoeider dan andere

chronisch zieken of gezonde volwassenen?

Vermoeidheid bij diverse aandoeningen

• CVA 4.7 (1.3)

• MS 4.8 (1.3)• Post polio 5.3 (1.5)

• Gezonde volwassenen 2.3 (0.7)

• CVA <-> gezonden: 51% <-> 16% (vd Werf, 2001)58% <-> 36% (Ingles, 1999)

Is vermoeidheid gerelateerd aan andere problemen na een

CVA?

Relatie met vermoeidheid (vd Port, 2006)

• ADL (Barthel index): geen relatie met FSS

• Huishoudelijke activiteiten en hobbies (FAI): wel relatie met FSS, maar niet meer na correctie voor depressie en motorische problemen

• Kwaliteit van leven (SIP-68): wel relatie met FSS, ook na correctie voor depressie

Relatie met vermoeidheid (Visser-Keizer, 2004)

• Geen verschil tussen links en rechts CVA• Geen relatie met leeftijd• Vrouwen rapporteren meer klachten na 3

maanden dan mannen• Beloop van vermoeidheid niet verschillend voor

mannen/vrouwen, links/rechts, jong/oud• Fysieke comorbiditeit geen invloed op beloop

van vermoeidheid• Rechtszijdig CVA en mentale traagheid gaat

samen met vermoeidheid

Komen vermoeidheid en depressie samen voor?

Depressie en vermoeidheid

  vermoeidnee ja  

depressie nee 25% 50% 75%

ja 5% 20% 25%

totaal 30% 70% 100%

Vermoeidheid en depressie• Vermoeidheid <-> depressie?• Vermoeidheid zelfs criterium voor vaststellen

van depressie• Vermoeidheid treedt ook op zonder depressie

(o.a. Ingles, 1999; Staub, 2002; Choi Kwon, 2005)• Relatie tussen vermoeidheid en IADL wordt

vertekend door depressie (vd Port, 2006)• Aanwezigheid depressie voorspelt optreden van

vermoeidheid (vd Port, 2006)

Kun je het optreden van vermoeidheid op langere termijn

voorspellen?

Determinanten voor vermoeidheid (vd Port, 2006)

Opname RC

1 jaar na CVA

Vermoeidheid

Leeftijd

Geslacht

Coping

Co-morbiditeit

Alleenstaand

Hemisfeer

Type CVA

Hemiparese

Cognitie

Depressie

Slaapproblemen

Determinanten voor vermoeidheid

Opname RC

1 jaar na CVA

Vermoeidheid

Leeftijd

Geslacht

Coping

Co-morbiditeit

Alleenstaand

Hemisfeer

Type CVA

Hemiparese

Cognitie

Depressie

Slaapproblemen

Meer kans op vermoeidheid 1 jaar na CVA?

• Vrouwen• Hogere leeftijd• Aanwezigheid van depressie• Externe locus of control: problemen en

oplossingen buiten jezelf leggen

Meer kans op vermoeidheid op langere termijn? (Visser-Keizer, 2004)

• Hoger angst niveau• Meer stemmingsproblemen• Grotere fysieke problemen• Grotere subjectieve cognitieve

veranderingen• Grotere emotionele veranderingen

Emotionele klachten 10 maanden na CVA (Hochstenbach, 1999)

Eerder huilen 58Initiatiefverlies 50Irritatie 50Veranderde seksualiteit 49Persoonlijkheid 48Afhankelijk gedrag 45Depressief 45In zichzelf gekeerd 41Emotioneel vlak 32Labiel 31

Depressie na CVA CES-D (revalidatiepopulatie)

(vd Port, 2006)

05

10152025303540

1mnd

1 jr 3 jr 7 jr

Post stroke depression

• Linker hemisfeer > re hemisfeer– Mn letsel meer naar frontaal

• Gegeneraliseerd vaatschade– Depressie CVA = depressie MI

• Familiair voorkomen• Depressie in VG

• 2004: post-stroke depression :bio-psycho-social approach. Ivo Aben

Kun je vermoeidheid behandelen?

Mogelijke behandelingen (de Groot, 2003; Stulemeijer, 2005; Colle, 2006)

• Voorlichting aan patiënt en familie• Medicatie:

- stimulantia- antidepressiva

• Stress-management• Slaaptherapie• Cognitieve gedragstherapie• Graded exercise• Loopband training en andere vormen van fitness

– ‘geen evidence voor’

Kun je depressie behandelen?

Mogelijke behandelingen (Choi-Kwon, 2006; Williams, 2007; Turner

Stokes 2002)

• Voorlichting• Antidepressiva • Cognitieve gedragstherapie• Activiteiten niveau verhogen• Fysieke training

• ‘beperkte evidence’

Kortom:• Wees alert op vermoeidheid• Wees alert op depressie• Het komt vaak voor ook in de acute en

revalidatiefase• Let op de aanwezigheid van andere

factoren en samenhang• Geef goede voorlichting aan patiënt en

naasten• Overweeg gerichte behandeling

Bedankt voor uw aandacht!!