scheuwvereniging ‘vrienden van de hoge veluwe’

1•

t. 1

24ejaargangnr. 4

w.ntcrschouwl 7 21 december1977

INHOUD:

81 Het Bonienfondsschonkf40.000,— aan De HogeVeluwe81 Een Nationaal Park kanmeerzijn danalleenmaarnatuurbeheer84 Wij sprakenmet Ir. H. van Medenbachde Rooy89 Noodkreetvan decommissieFototentoonstelling90 Uitslag teken-aquarel-enfoto-wedstrijd91 Eenschoolomjaloers op tezijn91 Luisterennaarvogels92 Het Nationale Park ,,BayerischerWald” H. Bibelriether99 Boerengeriefhout R. van Gerrevink

101 Rik Wouters W.H. Borst105 Vrijwilligerswerk in De Aanschouw

Hoge Veluwe-studiedag,,Vijf jaar nade storm”107 Openingsrededoor Ir. P.J. van Herwerden110 Voordrachtvan Ir. H. van Medenbachde Rooy114 Overdewenselijkheidvan natuurbosop ,,De HogeVeluwe” door

Drs. R. van der Meijden121 Oudejaarswandeling121 Het dia-archief Ton Berends123 Eekhoornszijn goedebosbouwers Th.O. Rax130 Jeugd-Hoge-Veluwedag Elze deRuiter130 Overen met roofvogels B. L. Boers132 Hoge Veluwedagenin ,,De Spil” in Harskamp134 Vogeltjesbedtijd, speciaalvoor de ringmus .. W.K.H. Karstens136 De Notenkraker W. Vogelzang136 Museumnieuws136 FototentoonstellingHoge Veluwe136 Contributieregeling

deschouwOrgaan van de Vereniging ‘Vrienden van De Hoge Veluwe’

Redactie:Mevrouw E.H. Prakke-Kley, Mevrouw W. M. C. Vogelzang-Gieske,W.H. Borst, Dr. W.J. DoudevanTroostwijk metmede-werkingvan de Fotowerkgroep.

Alle correspondentieaan:Redactievan De Schouw,p/a Mevrouw E.H. Prakke-KIey,Zonneheuvelweg20, Oosterbeek.

Overnameuit de inhoudvan dit tijdschrift is alleentoegestaanmet toestemmingvan4e redactieen ondervermeldingvandebron.

Het Bomenfondsschonkf40.000raan,,DeHogeVeluwe”Op 19 november1977,tijdens de HogeVe-luwestudiedagoverhandigdede voorzittervan onzevereniginguit hetBomenfondseenbedragvanf40.000,—aanhetbestuurvanDe Hoge Veluwe.

Het was dank zij de hulp van velen, in enbuiten onzevereniging,dat dit bedragaan-gebodenkon worden.

In nauw overleg met de directie werd ge-zochtnaareenverantwoordebestedingvandezegelden.Het bestuurvande VerenigingvanVriendenwas vanmeningdater op de Veluweenookop De Hoge Veluwe al meer dan genoeggrove dennen aanwezig waren. Beslotenwerdde geldente bestedenvoor deaankoopvan bomen,die de variatie in de biotoop zoveel mogelijk kunnenverrjken.Als gevolg van dit overleg zal overgegaan

worden tot de aanlegvaneen beukenbosje,het ,,Kramerbos”, het planten van bomenenstruikendie vlindersaantrekken,hetaan-leggenvan eenberkensingellangseen den-nenbos,hetrestaurerenvaneenbeukenalleeof eventueelnieuw aanleggenvaneen beu-kenalleeen tenslotte het beplantenmet di-verse bomen van de oude markengrenzenop De HogeVeluwe. Vooral vanhet laatstestellen wij onsveel voor, niet om historischsentiment,maar omdat de houtwalleneenbijzondergrote variatieen rijkdom aanfloraen faunagaranderen.Wat dat betreft doendeze houtwallen niet onder voor de alomberoemdeheggenvanhetengelselandschap.Met hetoverhandigenvan dezef40.000,—sprak de voorzitter tevens de wens uit dathet mogelijk zal zijn dezegeldenop kortetermijn om te zettenin jongebomenworte-lend in de grondvan De Hoge Veluwe.

EenNationaalPark kan meerzijndan alleenmaar natuurbeheerNu we eenkeuzevoor hetbomenfondsheb-benmoetendoen,welke bomenhet besteopDe Hoge Veluwe geplant kunnen worden,zijn we geenrecreantenmeeren is decharmevan onzeonwetendheidvoorbij. Aldus onzevoorzitter in zijn inleidenderedeop de Bo-men-HogeVeluwedag.Welke bomenhorenhier op De HogeVelu-we nu eigenlijk thuis?Voor watdiebomenbetreftzijn we nogmeerin de knoeigeraakt,mededoor onsenthou-siasmeom in het Park te helpenen tewer-ken. Aan de enekant is erhetbomenfonds,dat geldenverzameltom bomente planten,aande anderekant zijn er dedennenscheer-ders,die metalle machtzoveelmogelijk uit-

gezaaidegrove dennenuit onzeheideveldentrekkenof hakken.En dan te bedenken,dat die uitgezaaidegrove dennen100 maalmooier zijn dandiemiezerigepluimaspergesin hetofficiële bos.Door onzeactiviteitenin hetParkzittenwemet al ons onverstandmidden in de bos-bouwkundigeproblemen.Tot overmaatvanramp zijn de meningenvan de expertsbe-paaldniet eensluidend.Er was maar één oplossing om verder tekomen: het organiserenvan eenstudiedagen onsdaarzouitvoerigmogelijk latenvoor-lichten.Het zou egocentrischgeweestzijn, wanneerwe dezevoorlichting voor onsallééngehou-

81

denhadden,vandaardat we alle belangstel- bomenen de bossenkunnen bekijken.lendengraaghebbenuitgenodigd. Het is de Ik benontzettendblij, aldusdevoorzitteropeerstekeer dat we eendergelijke studiedag die ochtend,dat we uit allerlei verschillendebeleggen,dusvergeefonsde hierbij gemaak- stations,waar in Nederlandaan de studiete fouten, van bomen en bossengewerkt wordt, zoAl snel bleef het echterniet alleen bij het spontaanen zo vol bereidheidhulp verkre-organiseren van deze Hoge-Veluwedag. gen, om de bomenstudiedagte organiseren.Hebbenwe niet in hetcentrumvanhetNa- Wij laten hier nog evende rij van sprekerstionalePark eenuniekegelegenheidom bos- volgen.

Ir. P.J. van Herwerden Verenigingtot Behoudvan NatuurmonumentenInleiding

Jhr. Mr. W.J.C.M. van Nispentot Sevenaer— StaatsbosbeheerDe gevolgenvan destormrampenin Nederland

Ir. H. van Medenbachde Rooy— DirecteurNationalePark De Hoge VeluweDrie stormenraasdenoverhetNationalePark De Hoge Veluwe

Drs. R. van der Meijden — Rijksherbariumte LeidenOverde wenselijkheidvannatuurbosop ,, De Hoge Veluwe”

Ir. S. van der Werf — Rijksinstituut voor Natuurbeheer,LeersumOverhetnatuurbeheervan bossen

Dr. J.S. Zonneveld— InternationaalInstituut voor Luchtkarteringen AardkundeDe plaats van de Grove Den in hetnatuurgebied

bouwkundigenen in de bosbouwgeïnteres-seerdenbij elkaarte brengen?Tot nog toe is er veel te weinig contactge-weest tussen dezetwee groepen.Wat weetde gemiddeldeNederlander,ja zelfs de na-tuurliefhebberen zelfs menige bioloog vande bomenin ons land?Niets!Het wordt hoog tijd datde bosbouwersuithun hogebomenafdalenen met de gewone,,manin thestreet” in gesprekkomen.Waarkan datbeterdanhier in hethart vande Veluwe in hetNationalePark?Bomen bepalenbij uitstek het aanzienvanons land, van onze landschappenen onzesteden. Denk het landschapeens zonderbomen,U ziet eenwoestenij.Dat is ook dereden waarom onze nieuwe woonwijken,waarde architectenmet eenverbazingwek-kende hardnekkigheidde bomen vergeten,op eenmodernemaginotlinielijken.Het wordt hoog tijd dat we van bosbouw-kundige zijde uitvoerige voorlichting krij-gen, opdatwe met meerkennisen begripde

Dezegroteverscheidenheidvansprekers,elkuit een ander nest, leek de voorzitter eengunstig teken en een voorbeeld, speciaalvoor de Veluwe, waar samengaanen eengoededialoog nog zo moeizaamvan startgaan. Toch zullen we op de Veluwe dezekant uit moeten.

Voor hetNationaleParkenzijn Vrienden ishier een belangrijke taak weggelegd. EenNationaal Park dient immers niet alleenvoor het in standhoudenenbeherenvaneennatuurgebied.Een NationaalPark is méér,het behoort een cultureel Centrum te zijn,waar we als vrienden met elkaar kunnenpraten ennaarelkaarkunnenluisteren,ten-einde onzekennis en ons begrip in en voorde natuurzo veel mogelijk te verrijken.

Hopelijk kunnenwe dandaarnaverdergaanen onze ,,stenen”bijdragenvoor ons allerdoel: de gehele Veluwe één groot natuur-gebied en wat nog veel belangrijkeris: eennatuurgebiedmet méérnatuur.

82

1 :~i.~:

Wij sprakenmetIr. H.van MedenbachdeRooy

Naaraanleidingvanhetaanstaandeafscheidvande Heer Ir. H. van Medenbachde Rooy,wegenszijn pensioneringals directeurvanhetNationalePark,,De HogeVeluwe”, had-denwij met hem het hiernavolgendevraag-gesprek.

vraag Het NationalePark De HogeVelu-we is tot nu toeeenvan de weinige natuur-gebieden,die de statusvan ,,Stichting” heb-ben. Acht u deze beheersvormin de toe-komst nog relevant?

antw. De Hoge Veluwe is niet eenvan deweinige,die de statusvan Stichting hebben;deprovinciale landschappen,bv. Limburgs-Landschap,Zuidhollands-,Utrechts-en Gel-ders-Landschapzijn allemaal Stichtingen.Overigenshebben,,deKröller’s” indertijd deStichtingsvorm gekozen. Een Stichting isautonoomen kan daardooreenslagvaardigbeleid voeren.Zo heeft b.v. de Verenigingvan Vrienden via haar voorzitter, die lid isvan het algemeenbestuur,de mogelijkheidvan inspraak.Bovendienbestaathet Stich-tingsbestuurvoor meerdande helft uit ge-kwalificeerde bestuursleden;overigens zalhetbestuurnatuurlijk ook rekeninghoudenmet de publieke opinie.Het antwoord op het tweededeel van uwvraagis: ,,Ja, ik achtdezebeheersvormin detoekomstinderdaadnog relevant”.

vraag Ruimeenjaargeledensprakdevoor-zitter van de Stichting uit, dat hij de be-heersvormvan De Hoge Veluwe uniek envan belangvond. Bijna alle natuurgebiedenin Nederlandworden door CRM/SBB ofdoor Natuur-Monumentenbeheerd.Dreigt doordezeontwikkeling, waarbijpar-ticulier bezitsteedsminder gaatvoorkomen,niet een zekere eenzijdigheid te ontstaan?

aniw. De beheersvormvan De HogeVelu-we is inderdaaduniek; waareldersin Neder-land vinden we eencombinatievan natuuren kunst resp.cultuur,dusnatuurencultuurin dezevorm. Ook de eigendomsvormis heelbijzonder:eenRijksmuseumen beeldenparkstaandeop eenperceelgrond, datin erfpachtis uitgegevenvan een particuliereStichting.Indienalle bossenenanderenatuurterreinenin één hand zoudenzijn, de Staatb.v., zouinderdaadhet gevaarkunnen ontstaan,dathet beheereenzekereeenzijdigheidzougaanvertonen.Overigensbent u te pessimistichmet dezevraagt.a.v. de eigendomsverhou-dingen.Zo is 47%vanalhet bosin particuli-re handen, terwijl van de natuurterreinen25% particulier bezit is. Van de bossenis29% staatsbeziten van de natuurterreinen45%. De directie van het Staatsbosbeheer

84

acht de differentiatie in de eigendomstoe-standvan de bossenen natuurterreineneengoedezaak.Naarhaarmeningdient dit zo teblijven.

vraag Praktisch alle natuurreinenin onsland zijn vrij toegankelijk.De Hoge Veluweis daaropéénvandeweinigeuitzonderingen.Toch is er eengrote belangstelling— waar-door komt dit?

antw. Nationaleparkenhebbeneenzekereaccommodatie,die anderenatuurgebiedenin de regelniet hebben.Van de drie natio-nale parken in Nederland staat De HogeVeluwe watde accommodatiebetreft boven-aan.Daardoor,maarook en vooral, omdatonzeStichtinggeensubsidievandeoverheidontvangt zijn onze toegangsprijzenhoger.Blijkbaar heefthetpubliek datergraagvoorover.

vraag De Hoge Veluwe is een NationaalPark. Wat is naar uw mening de ,,doel-groep”: de gemiddelde Nederlander, degemiddelde natuurbeschermer,de actie-groep?

antw. De ,,doelgroep”van De HogeVelu-we is naarmijn mening de gemiddeldeNe-derlander.Bij onskan hetgeheleNederland-se volk, als ik het zo mag noemen,terecht.Daarvoor is het ook een Nationaal Park.Natuurlijk kan ook de gemiddeldenatuur-beschermerbij ons terecht,maardanwel ineenbeperktergebied.Eenactiegroepkanm.i.nooit eendoelgroepzijn. Eenactiegroepsig-naleertzaken,dienaarhaarmeningnietjuistzijn, ongeachtde beheersvormof de eigen-domstoestand.

vraag U gaat met pensioen.Schudt u DeHoge Veluwevan u af, of gaatu op de Heizittenluisterennaardejodelendewulp?

antw. Ik schud De HogeVeluwe nooit vanmij af, datzou ik niet eenskunnen.Niet al-leen luisterennaar de jodelendewulp, ookkijken en luisterennaar hetgrofwild en debaltsendekorhanen,maarook kijken naardezeldzameplanten,naarde bossen,naarde

heide,vooralalsdezebloeit,ennaardestuif-zanden.Kortom, naar alles wat De HogeVeluwetot eenuniekgebiedmaakt.

vraag Het bezoekersaantalis in de loop derjaren zeer toegenomen,levert dit geenem-stige moeilijkheden op voor de natuurbe-scherming?

antw. Neen, het bezoekersaantalis in deloop derjarenniet toegenomen.Ik benhal-verwegehet jaar 1966 gekomen.Als ik danhetaantal bezoekersin 1967 neem,en hetaantalbezoekersin 1977op 100stel, eenver-houdingsgetal,dan ligt hetgemiddeldeaan-tal bezoekersin deafgelopen10 jaar,dusvan1967-1977,op 96,5, dus minder, terwijl hetin de 5 jarendaarvoorop gemiddeld106 lag.Tot nu toe heeft het aantal bezoekersvanDe HogeVeluwe niet geleidtot eenbedrei-gingvandenatuurwetenschappeljkewaardevan hetPark.We zijn echtersteedsop onzequi-vive. Het beheervan De Hoge Veluweheefteigenlijk eendualistischkarakter;ener-zijds hoopje op veelmensen,anderskunnenwe de zaken niet draaiendehouden, dusvanwegede duiten, anderzijdsmoet je na-tuurlijk oppassen,dater niet te veelpubliekkomt enwel èn om de flora èn om de fauna,maar daaroverbehoevenwij onsvoorlopiggeenzorgente maken.

vraag Wat wasuw meestleuke ervaringendan ook maar: de minst prettigeervaring?

antw. Dat vind ik een moeilijke vraag,want ik hebin die achtermij liggendejarenvanzelfsprekendvele leuke ervaringenge-had. Maar, ik geloof, datik de leuksteerva-ring vond, hoewel de aanleidingnatuurlijkhelemaalniet leuk was, de eerstestorm van13 november1972. Toen stondik midden inde nachtop, staptein mijn autoenging naarDe Hoge Veluwe. Hetwasontzettendslechtweer en het was nogal gevaarlijk, want ervielen nog steedsbomen.Nu wetenwe alle-maal wel, dat het wild eenhekel heeft aanwind enregen,dankruipenzein de bosseninde dekking. En toen zag ik, in het stikke-donker van De Hoge Veluwe op de open

85

/ tij

/ 4• -~

7-1~

t —

~

4

r~

- t

t -

t,

4 -“

- - ~2

plekken op de heide,op de zandverstuivingentussende bossen,overal-delichtjes vandeogen van het wild en naarmatehet lichterwerd, kon je ze ook zien staan,eerstzagje alleenmaar dielichtjes, maardaarnazagje dusook hetwild staanen datvond ik eengeweldige belevenis. Door die storm is erniets met ons wild gebeurd,het is allemaalgoed afgelopen.Ja,datvond ik eenergleukebelevenis.En de minst prettigeervaring.Ik kangeluk-kig zeggen,dat ik maarweinig minderpret-tige ervaringenhebgehad.Eennareervaringvond ik wel, toenvorigjaar(de krantenston-denervol van)met Hemelvaartsdagvierwit-te fietsentotaal, maardanooktotaal, warenvernield. Eenvanmijn medewerkerszei, datkun je met je handenniet doen,waarschijn-lijk hebbenze de fietsenop de weggelegdenmet een auto of vrachtautoer overheenge-reden. Dat vond ik eennarezaak.Tochwilik hieraantoevoegen,dat wij en dat is welerg belangrijk, in hetPark bijzonderweinigmerken van vernielingenaan planten,bo-men, borden of wat ook. Ik vind datonzebezoekerszich overhetalgemeennetjesge-dragenen ik geloof, dat datkomt,omdatjebij ons entreemoet betalen.Eengezin,datbij De HogeVeluwekomt en totaalnietge-interesseerdis in de natuurof in de kunst,ofin beide,daarvanzegtpapa,ik gadatbedragniet betalen;we gaanergensandersheen.Alsmen bereid is entreete betalen,is men tochin iedergeval min of meergeïntersseerdinde natuuren ik geloof, dat we hetdaaraante dankenhebben,dat vernielingen in hetpark bijzondergeringzijn.

vraag Is uw werk ,,schilderenmet de bijl”maar wensverlopen?Hoe is hieropde reac-tie geweestvan flora en fauna?

antw. Ja,inderdaadis dat ,,schilderenmetde bijl”, zoals wij dat noemen,naarwensverlopen.Alleen hadik nogveelmeerwillendoen. Maar er is toch veel gebeurden deflora en de faunahebbener inderdaadopgereageerd.Een voorbeeldis het OtterloseZand, daar

hebbenwe grote stukkenvan hetvliegden-nenbosopgeruimd,gekapten.afgevoerd.Wehebbende heuvelsdie daar zijn met opzetbeschadigden de vegetatieer afgeschild,waardoorhet zandweer in bewegingis ge-komen.Daaris weerstuivendzandgekomen.De Heer De Gooyer, de voorzitter van devogelwerkgroepHoge Veluwe, die heeftmijhet jaar daarop geschreven,dat door ditopenmakenvanhet terreintweebelangrijkedingenzijn gebeurd:detypischevegetatieopstuifzanden de pioniervegetatie,zoalswijdat noemen met hetechtebuntgras,hetschapengras,de heidespurrie,de korstmos-sen, haarmos,dat kwam allemaalterug enDe Gooyeralsvogelmanschreefmij boven-dien,datdaarvogels,die daarindertijd wa-ren geweest,maarvertrokkenzijn nadatdatterrein langzaamaanmet die vliegdennendichtgroeide,terug waren gekomen.En ikherinnermij, dat hij alsvoorbeeldnoemdede duinpieper, dat is een zeldzamevogel.Verder noemdehij de tapuit in datgebied,de wulp en ik meenookde geelgors.Behalvedat het landschappelijkmooier werden dievegetatie terugkwam, kwam ook de oor-spronkelijke vogelbevolkingweer voor eengroot deelterug.

vraag Heeft u studie-groepengehadop DeHoge Veluwe op hetgebiedvanflora, fauna,amphibieën,reptielen en insecten?Zijn erbelangrijkeresultaten?

antw. Ja, er is zoals u weet, eenplanten-werkgroepvan de Ver, van Vriendensindsenigejarenendaarverwachtik heelveelvan.Er zitten heelenthousiastebotanici in dezegroep. Dezegroep moet nog tot ontwikke-king komen;rapportenof mededelingenhebik uiteraardnog niet gekregenvanhen.Eenbelangrijkewerkgroepis de vogelwerk-groep ,,De Hoge Veluwe”. Ik noemdebij devorige vraagal de HeerDe Gooyer,de voor-zitter vandiegroep.In dezegroepzittenheelgoedeornithologen.Eenkleine 10 jaargele-denis die groepopgerichten heeftin dieja-ren heel belangrijk werk gedaan.De laatstejaren is er ook nog een soort neven-werk-

87

groep van die werkgroep ontstaan,nl. eenwerkgroepvoor amphibieënen reptielenendaar is de Heerv.d. Bunt van de planten-ziektekundigedienstde groteman van.Ik zou in dit verbandzekerwillen noemende Dennenscheerders,devrijwilligers envrij-willigstersvan de Ver, vanVrienden,die nual jaren lang in hetwinterseizoenelkezater-dagen ook nog een aantal op donderdag-middagonshelpenmet het verwijderenvanvliegdennenen andereactiviteiten. Ik kannooit genoegmijn bewonderinguiten overde geweldige energie,de wilskracht en demoedvandezemensenomook bij hetslecht-steweernaarDe Hoge Veluwete komenomdit werkde heledagtedoen.Ik hebhetal bijherhalinggezegd,dat wanneerzij het nietdoen, het niet gebeurt,omdat ik er geenmensenvoor heben dat zij heel belangrijklandschappelijkwerk doen.Van het wetenschappelijkonderzoekop DeHogeVeluwe zou ik willen noemende HeerIr. Van der Werf, die geweldigveel onder-zoekingenop De HogeVeluweheeftgedaan.De vegetatiekaart,eenbelangrijkdocument,die in het bezit is vanDeHogeVeluwe,heefthij gemaakt.Hij kent De Hoge Veluwe alszijn broekzak. Hij is bosbouwkundiginge-nieur, is een bekwaambodemkundige,isuiteraardeengoedebosbouweren een ge-weldige botanicus.Dan zou ik nog willennoemen de afdeling wildbiologie van hetRijksinstituutvoor natuurbeheermet namede HerenDr. Van HaeftenenWeilands,dieons adviserenmet betrekking tot het wild-beheer.

vraag Hoe heeftu het probleembenaderdvan veel bezoekersen behoudvanmilieu enrust?

antw. In de eersteplaats door de ,,cen-trum”gedachte,zoals wij dat noemen, teontwikkelen. D.w.z. het centrum(niet geo-grafisch centrum) van het Noordelijk cul-tuurgedeelte,waarnogal wat bebouwingis,het museum,de beeldentuin,de Pampel,DeKoperen Kop, het Bezoekerscentrum,daaris onsstrevenop gerichtomdemensenvanaf

de ingangennaar dit centrum te brengen.Vandaaruit kan men gaan ,,uitwaaieren”.In verbanddaarmeehebbenwij ook de rij-richting aangepast.De kwetsbaregebiedenquafaunaenflora, daarlaatje niet bij voor-keur een weg langs lopen. Een aangelegdewegwordt zorgvuldiggetraceerd,daarbijdevegetatiekaartgoedin het oog houdend.Is er al eenweg, die door hetnatuurgebiedloopten kwetsbaaris, dan latenwe die wegdichtgroeienen de weg wordt omgeleid.Ook de wildkansel die in 1970 werd ge-bouwd is een goedetrekpleistervoor hetpubliekgebleken.Het publiekeenmaaldaargeweestis tevredenen heeft dan over hetalgemeenniet meerde neiging om nog eensdoor het Park te gaanstruinen.De veront-rusting in hetPark is daardoorminder ge-worden.vraag Als OnzeLieve Heeréénwensvanuzou vervullen t.o.v. het Park, welke zou ukiezen: alle dennen-opslagweg, of geenheli-coptersmeer,of de waterstandweerop oudniveau, of eennog vurigerwens?

antw. Mijn wenszouzijn, hetlawaaiwaar-aanwij niets kunnendoen,als Onze LieveHeer dat nog eens zou kunnenelimineren.En danbedoelik daarmede onrustdiewordtveroorzaaktdoorde helicoptersvandevlieg-basis Deelen, zowel het lawaai alsook hetverschijnen van de helicopters vaak heeldicht boven de grond,dat bezorgtveel be-zoekersnogal wat ergernis.En ook het la-waai vanhet schietenvande Harskamp.Alsdat lawaai eenkeer zou kunnenwordenge-elimineerddoor OnzeLieve Heer,danzouikdatheel fijn vinden.Wat de dennenopslagbetreft, daar hebbenwij onzeonvolprezenDennenscheerdersvoorenwat hetgrondwaterbetreft,we hebbenopDe Hoge Veluwe te makenmet eensecun-daire grondwaterspiegel,dus niet met heteigenlijke grondwater,maarja, d~.ârzorgtOnze Lieve Heeral voor.

vraag In welk onderdeelhad u het meesteplezieren welke gebeurtenisgafu de groot-ste bevrediging?

88

antw. Ik hadin alle onderdelenplezier. Ikvond hetallemaalfijn. De landschapsverzor-ging is natuurlijk het meestspectaculair,jeziet direct resultaat,maarook de bosbouw(ik ben tenslottevan huis uit bosbouwer)heeftaltijd mijn grote belangstellinggehad.De gebeurtenisdie mij de grootstebevredi-ging gaf,erwarenervele,maarals ik erdanéén noem, dan wasdat de openingvanhetBezoekerscentrumin 1972. Dat vondik tochwel eengeweldigemijlpaal in degeschiedenisvan hetPark. Ik hebgeprobeerdin mijn tijddemensenop eenwatgemakkelijkermanierte laten genietenvan De Hoge Veluwe, vande flora en de fauna. De bezoekeris geïnte-resseerdin de natuurenals hij ernuniet veelvan weeten in het Bezoekerscentrumzietaande handvandodematerie, d.w.z.foto’s,dia’s, geluidsbanden,opgezettedieren etc.

Noodkreetvan de

wat er op De Hoge Veluwe allemaalte zienis en dandaaropaansluitendhetObservatie-pad bezoektals eensoort verlengstukvanhetBezoekerscentrum,en daarziet de plan-ten, de struiken, de stuifzandjes,vennetjes,eenmieren-eneenvogelobservatie,danvindik dit eengoedemethodeom de mensdich-ter bij denatuurte brengen.Dit vond ik tochwel eenvan de meestverheugendegebeurte-nissen.

Tenslottezei de Heer Van Medenbachdathij, na zijn pensioneringgraagde redactieende lezersvan de Schouw, zo af en toe, zouwillen verblijden met een artikel van zijnhand.De redactie wenst hem voor de toekomstvele jaren in goedegezondheiden hetaller-bestevoor hem en zijn echtgenote.

CommissieFototentoonstellingDe Hoge Veluwe Fototentoonstelling,dievanaf 1975 (het 40-jarig jubileum van deStichting) op toumneeis door Nederland,heeft hierbij inmiddels 26 plaatsenaange-daan,en naarschattingruim 100.000bezoe-kersgetrokken.,,Eenpuik stukjepropagan-da” volgenseender recensies.Tot nu toe is de tentoonstellinggerunddooreencommissievandriepersonen.Dezecom-missie kampt momenteelmet grote proble-men: tweevande ledenzijn door persoonlij-ke omstandighedengedwongenhun activi-teitendrastischte verminderen,en de derdemoet er eind 1977 helemaalmee stoppen.Indien wij niet snel de commissieop sterktekunnen brengenbetekentdit heteindevande succesvolletoumnee.Vandaardezenoodkreetaandeverenigings-leden: Vrienden van De Hoge Veluwe, zijner mensenonder u, die de ontvolkte com-missiewillen bemannenenwat Vrije tijd wil-len inzettenvoor dit puik stukje propagan-da?Ons probleemis het grootstebij de ca.

12 verplaatsingenperjaar, die we bij voor-keur op zaterdagenuitvoeren, hoewel ditniet altijd mogelijk is. Het werk is niet ergzwaar(eenpaneelweegt20 kg, maarhetzijner wèl 23) en niet bijzondertechnisch(hetsysteem is steeds meer geperfectioneerd,maarer moet wel eenseen defectjeverhol-penworden),maarbovenalerggezellig.Om te kunnen blijven draaienhebbenweminimaal 2 nieuwe leden nodig, maar onsideaal is 10 â IS, opdat ieder maarenkele -

malenperjaarop staphoeftte gaan.Hoewelwe zeker mensenuit de directe omgevingvan De Hoge Veluwenodighebben,zijn ge-gadigdenuit hetheleland welkom voor hetwerk in hunomgeving.Grijpt uw kans,want wij biedenu eengoedvoornemenvoor het nieuwe jaar, dat noguitvoerbaaris ook.Voor opgaveof inlichtingen:

R. vanGerrevink055-253087

J.C.H.Oudemans055-238372

89

Ruim zeshonderdmaalwerd de kunstdezezomer, ondankshet slechteweer, in beeldgebracht.Er washetmeestsimpelekinderkiekjenaastdetechnischvolmaaktezwart-wit of kleuren-foto van de geroutineerdeamateur.Eenvoudigeen spontanekindertekeningenwerdenafgewisselddoortekeningenvanvol-wassenen,die gekenmerktwerdendoor eengrote matevan vakbekwaamheid.Vaak gingen de inzendingenvergezeldvaneen bemoedigendcommentaar,of wij kregeneen verslagvan de belevenissentijdens hetbezoekaande beeldentuin.Zelfs gedichten, gewijd aan de afgebeeldebeeldenwaren soms aan de inzendingtoe-gevoegd.Ook denauwkeurigeen preciezemenskwamom de hoekkijken door hetmeesturenvanhet afgestempeldekaartje van de bus vanArnhem naar Hoenderloo, als bewijsstukdat de afbeeldingvan de kunst inderdaaddezezomer wasgemaakt.Kortom, het was een wedstrijd die bij velebezoekersvande beeldentuineenwarmont-haal heeft gekregenen velen intensiefaanhetwerk heeftgezet.Na hetbestuderenvanalle afgebeeldekunst-werken heeft de jury het volgenderapportover de wedstrjdinzendingenuitgebracht:

Uitslag van de wedstrijd

Al. le Prijs: J.S. Selerki2e Prijs: Joop NuyensVerwonderlijk zoals de jeugd de beel-denin zich op heeftgenomenen uitge-beeld.

A2. le Prijs: J.A. Hardeman2e Prijs: M.M.A.P. van Schijndel-Je-hoelEnkelezeergoedetekeningenin zwart-wit, enkele ook met kleur opgehoogd.

B 1. le Prijs: MarlandeFlieck2e Prijs: Helenavan OortZeer goedeinzendingen.

B 2. Geenprijzen toegekend.Kwaliteit vol-deedniet aan het wedstrijdreglement.

CI. le Prijs: R.J. v.d. Hoven2e Prijs: R. den BoerVele leuke inzendingen.Frappantzoalsde jeugdmet eencamerakan omgaan.

C2. le Prijs: T.C. Schlebaum2e Prijs: A.L. van WezelZeer groteinzending.Veelwerkaanbe-steed.

Dl. le Prijs: Martin Jonker2e Prijs: niet toegekendBescheideninzending.

D2. le Prijs: J.H. Jonker2e Prijs: A. van OortGrote inzending,behoorlijke kwaliteitwaaronderenkele uitschieters.

EI. Geeninzending

E2. le Prijs: A.A. Joosten2e Prijs: J.A. denBoonEen60-tal inzendingen,waaronderzeerfraaie dia’s. Kleur en compositiezeergoed.

Jury:Mej. E. JoostenDhr. J. HoltmanDhr. W. Mulder

,~cflgdc

90

Een schoolen eenleraar Voor de prijsuitreiking tijdens de Museum

omjaloers optezijn

Onder de vele inzendingenvoor de wed-strijd ,,Brengde Kunstin Beeld”werdenweverrast door een groot pak bevattende30aquarellen,gemaaktdoor de leerlingenvande le en 2e klassenvan de ,,Koningin Wil-helminaMavo-School”te Doorn.De beide klassenwaren dezezomer geza-menlijk eendag naar De Hoge Veluwege-komenom in de beeldentuinte gaantekenenen aquarelleren.Elke aquarel had een anderonderwerpeniederkind hadop zijn eigenwijze de kleurenen de vormenop hetpapiergezet.Daarmoesteenfantastischetekenleraarach-ter steken,dat kon niet anders.Wij warenzo getroffendoor dit enthousias-me, dat het bestuursnel besloot een extraprijs in te lassenvoor de meestenthousiastegroepdie werkstukkenhad ingezonden.De prijs werdhetboek:,,OntdekdeVeluwe”.Gelukkigviel ook de eersteprijs in de jeugd-afdeling aquarellerenonder eenvande leer-lingenvan dezeschool.

Luisteren naar vogelsIn het komende voorjaar zal de HeerH.C. Klein gedurende4 zaterdagochtendeneen cursus geven getiteld:

,,LUISTEREN NAAR VOGELS”.De datavan dezezaterdagenzijn: 18 maart,1 april, 15 april en 29 april.Belangstellendenkunnen zich voor dezecursusinschrijvenbij de SecretarisvanonzeVereniging.Helaas kunnen aan dezecursus niet meerdan20 personendeelnemen.Op eengroteraantal personenzijn de vogelsniet gesteld.Ze vliegendan resoluutweg.Dus alleendiegenenonderu, die beslistalle

HogeVeluwedaghaddenwij dekinderenvanbeide klassenuitgenodigd en ze gevraagdhun tekenleraarmeete nemen.Ze waren er allemaal.Enkeledagenlaterontvingenwe devolgendebrief:

Mijne Heren,Doorn, 25-9-77.

Na een leuke dag in het park ,,De HogeVeluwe”, is het mij eengenoegenu hierbijnog eensschriftelijk, hartelijk te bedankenvoor uw lovendewoordengesprokenbij deprijsuitreiking en de fraaie kado’s die éénvan onze leerlingen ontving en het mooieboekvoor de bibliotheekdat wij ontvingen.Het was eenleukeervaringenook deouderswarenzéérenthousiast.Mocht u in de toekomst soortgelijkewed-strijden nog eensorganiserendanwilt u onswellicht op de hoogte houden?We zullenzekeropnieuwmeedoen.U voor de toekomsthet bestemet uw mooiewerk toewensend,verblijf ik inmiddels methartelijke groet en blijken van de meestehoogachting,

L. vanH., leraartekenen.

4 dagenaanwezigkunnenzijn, gelievenin teschrijven.Indien onzevreesbewaarheidwordt, daterte veelinschrijverszijn, danzal helaas,willenwe devogels in de bomenlatenzittenom ernaarte luisteren,tot loting overgegaanwor-den om het aantal deelnemerstot de ge-wensteomvangte brengen.Om de toch al overbelasteSecretarishetwerk niet nog moeilijker te maken, zullenwij alleendiegenenberichtendie door lotingin aanmerkingkomen. Wie na 1 februarigeenberichtheeftgekregenkan dusdit jaaraandezecursusniet deelnemen.

91

Eenbijzonderegastin onsmidden

Hans Bibelriether, deDirecteur vanhet NationalePark ,, Baverischer Wald” in Duitsland, was zovriendelijk op ons verzoekeen artikel voor de

Schouw” te schrijvenover zijn” NationalePark.Overal in de wereld zoekt men naar de juistebeleidslijnenvoor nationaleparken.Heefteennationaalpark een eigentaakenonder-scheidt het zich van andereparken, zoals land-schapsparken,recreatieparken,pretparkenetc.?Het is een vraag die steedsweerhij alle nationaleparken naar voren komt.Ook hij het BayerischerWaldheeftmen metdezeproblemengeworsteld,met als resultaat een dui-delijke omschrijvingvan dedoelstellingenvan ditpark.Over deze doelstellingenen over de bijzonder-heden van het Baverischer Wald vertelt HansBibelriether in nevenstaandartikel.

Het NationalePark,,BayerischerWald”

DOELSTELLINGENEN HUN VERWEZENLIJKING

door Hans Bibelriether

Nationaleparken — NatuurparkenIn de BeierseWetop de Natuurbeschermingvan 27 juli 1973 zijn voor het eerst in deDuitse Bondsrepublieknationaleparkenalseen bijzondere vorm van natuurbescher-mingsgebiedenvastgelegd.Paragraaf8 van dezewet luidt o.a.:1. Landschappelijkegebieden, die wegens

hunevenwichtigeecologie,hun bodemge-steldheid, hun verscheidenheidof hunschoonheidvan zeergrote betekeniszijn,die eenminimum oppervlaktevan 10.000ha hebbenen die verder voldoenaan devoorwaardenvan par.7, art. 1, lid 1 (voornatuurbeschermingsgebiedenin de zinvan de wet)kunnendooreengerechtelijkebepalingmet toestemmingvan de Land-dagtot nationaleparkenwordenverheven.

2. Nationaleparkendienenvoornamelijkhetin standhoudenen de wetenschappelijkeobservatievan natuurlijke en natuurver-wante levensgemeenschappenen een in-heemsdieren-en plantenbestand,dat zorijk mogelijk aansoortenis. Erwordthier-bij geeneconomischeexploitatiebeoogd.

3. Nationaleparken dienenmet het oog ophetverwervenvankennisenrecreatievoorde bevolkingte wordenopengesteldin zo-verre de doelstellingvan natuurbescher-ming dit toestaat.

Met dezewettelijke bepalingenvoor Beierenwerdenerregelingengetroffen,die in belang-rijke matemet internationalevoorstellingendaaromtrentovereenkomen(vgl. deresolutievande IUCN van 1969).Sinds 1 januari 1977 zijn nationaleparkenook in een federalenatuurbeschermingswetgedefiniëerd.Beidewetten latenergeentwij-fel over bestaandat in nationaleparkenna-tuurbeschermingde voornaamstetaak is:oorspronkelijke landschappenmoeten alstotaliteit, met hun levensgemeenschappen,hun planten- en dierenwereld,worden be-schermdenin standgehouden.Daardoorverschillennationaleparken ookin Duitsland van natuurparken.Natuurparkenzijn gebiedenvangroteopper-vlakte, die door hun natuurlijkegesteldheidbijzondervoorderecreatiegeschiktzijn enopbasisvanprojectenvoor dit doelverdermoe-ten wordenontwikkeld. Natuurparkenheb-bendusin eersteinstantieniet natuurbescher-ming, maarrecreatietendoel.Het is feitelijk niet juist nationaleparkenennatuurparkenalsbegrippenmetelkaargelijkte stellen,zoals hieren daarwel gebeurt.

Opzet van het Nationaal Park,,BayerischerWald”

HetmiddelgebergteaandegrenstussenBeie-ren en Bohemen omvat met meer dan2000 km2 het grootstesamenhangendebos-gebiedvan Midden-, West-enZuid-Europa.Tengevolgevanzijn afgelegenligging,ontoe-gankelijkheiden ruw klimaat wasdit bosge-bied tot ver in de Middeleeuwenpraktisch

92

niet bewoond.Pasin de 14een 15eeeuwves-tigden verspreideglasblazerijenzich in dezandgebiedenvan het bos. Grote delenzijntot op hedenals bosbewaardgebleven.Daarook eenintensieveexploitatiedoorbosbouwpaslaterdaneldersin Duitslandbegon,na-melijk in de eerstehelft vande vorigeeeuw,zijn in het Beierse Woud oorspronkelijkebossentot op de dagvan vandaagbewaard.Het is daaromde eerstedoelstellingvanhetNationaalPark ,,BayerischerWald” de na-tuurlijke of nagenoegnatuurlijke levensge—meenschappenin standtehoudenop eenop-pervlaktevan 13.000ha. Staatsbosin hetge-bied om Rachel(1453m) enLusen(1373m),de beidemarkantebergtoppenvanhet,,Bei-erse Woud”. Waar de oorspronkelijkheidvan de bossenverlorenis gegaan,moet hetnatuurlijke bos weer ontstaan,hetzij actief

door bepaaldebosbouwkundigeingrepen,hetzij passiefdoor het toelatenvannatuur-lijke ontwikkelingen.Er zijn ten gevolgevan de verschillendekli-matologischeomstandighedenverscheidenesoortenbos. In de lagen,die hogerzijn dan1200m bovendezeespiegeldominerenmon-tanedennewouden(SoldanellaPicaetum),dehellingen worden voornamelijk door ge-mengd bergwoud van dennen,sparren enbeukenbedekt (Abieto - Fagetum).In dekoude rivierdalen komen eveneensnatuur-lijke, vrijwel zuiveredennenwoudenvoor enverder hoogveenmet verschillendesoortenbergdennen.Overeenkomstigdezeergediffe-rentieerdegroeiplaatsenbevathet NationaalPark zeer rijk geschakeerdelevensgemeen-schappen.Zo heeftmen onderde bijna hon-derdsoortenbroedvogelseenbehoorlijkaan-

93

tal zeerzeldzamesoorten,b.v. auerhoen,ha-zelhoenen korhoen,ruigpootuil endwerguil,drieteenspechten grote bontespecht,dwerg-vliegenvangeren hetpaapje.Binnen in hetBeierseWoud levendelaatsteZuidduitseotters.Verspreid is de honderdjaar geledenuitge-roeide lynx weer gesignaleerd.In het jaar1972werdenvoor heteerstweerjongelynxengeobserveerd,die in de vrije wildbaanwarengeboren.Relatieftalrijk zijn edelhertenree,vos, das, marter en vele kleine zoogdieren.In de natuurlijke levensgemeenschappenwordtprincipieelzo min mogelijk ingegrepenendenatuurlijkekrachteneenvrije ontplooi-ing mogelijk gemaakt.Datbetekentvoor hetbos,datdeautochtonebestandenvanb.v. hetbergdennenwoud,maar ook aanverwantegemengdebergbossenaandenatuurlijkeont-wikkeling worden overgelaten. Secundairebossen,die wat betreft opbouw, samenstel-ling vandesoortenenstructuurverarmdzijn,krijgen een anderevorm, met het doel zonatuurlijk mogelijkebosvormente bereiken.Het daardoorvrijkomende hout wordt aanhoutbewerkendeen -verwerkendebedrijventer beschikkinggesteld.Het is begrijpelijk,datdezeopzetdegeëxploiteerdehoeveelheidt.o.v. vroeger moet worden gereduceerd.Deze hoeveelheid bedraagt tegenwoordigomstreeks50.000f.m (1 f.m = 1 m3 compact)per jaar, terwijl er ongeveer90.000f.m jaar-lijks bijgroeit. Jagenenvissenis in hetNatio-naal Park principieel verboden.Slechtsvantwee grote zoogdiersoorten,het edelhertenhet ree moet tenminstethansde standnogwordengereguleerd.Geendiersoortwordtopwelke manierdanook bevoordeeldof bena-deeld.Principieel komen roodwild en otterop dezelfdeplaats.

Natuurbescherming en toerisme

Toen er tien jaar geleden hevig gediscus-sieerd werd overhet ideevan eennationaalpark in hetBeierseWoud, zettengemeente-lijke autoriteiten,verenigingenen localeor-ganisaties zich nadrukkelijk in voor het

creërenvanhetpark.Hun motiefwerdvooraldoordeduidelijk voordehandliggendevoor-stelling bepaald,dat eendergelijkeinstellingtot de bevorderingvan het toerismein hetBeierse Woud zou kunnen bijdragen.Aandezewens van de gemeentenkomt de ver-plichting vandestaattegemoet,om nationaleparkenvoor het publiek toegankelijkte ma-ken, mits daardoorgeenafbreuk wordt ge-daanaanhetdoel, de natuurte beschermen.Er bestaatzekereenernstigconflict tussendedoelstellingenvannatuurbeschermingentoe-risme. Eengeslaagdeoplossingvan dit pro-bleemis erin deeersteplaatsvanafhankelijkof het lukt de bezoekergoed op te vangen.Wanneerer in bepaaldegebiedenveelbezoe-kerskomen,levertdit onvermijdelijkernstigemoeilijkhedenop voor veel facettenvan denatuurbescherming.N.a.v.dewereldconferentiein Yellowstonein1972 over nationale parken werd sterk denadrukgelegdop de betekenisvannationaleparkenalscultureleinstellingresp.alsplaatswaarmen informatie en kennisover de na-tuur kan opdoen. In het Nationaal Park,,BayerischerWald” werdsindsdeoprichtinghetbelangvande cultureletaakingezienenaande verwezenlijkingdaarvangewerkt.Erwordtgeprobeerdvandegelegenheidgebruikte makenomjaarlijks aanettelijke honderd-duizendenvakantiegangers,die tijdens hunvakantiewat op willen steken,aande handvan hetNationaalParkkenniseninformatieoverde natuuren de levensprocessenin denatuur te verstrekken.Daarmeekaneenbe-langrijke bijdragewordengeleverdtot de zodringend noodzakelijkeverbeteringvan deinstelling t.o.v. de natuuren het milieu.

Ecologischonderzoek als voorwaarde

Om aande enekant de takenop hetgebiedvande natuurbeschermingte kunnenvervul-lenen aandeanderekantde begeleidingvande bezoekersop verantwoordewijze te latenverlopen,is hetnoodzakelijkde ecologischeomstandighedenin hetNationaalParknaderte kennen.Spoedignade oprichtingvanhet

Sinds/970 komt de in het wild levendelvnx in het Bai’erischer Waldweer %‘oor.

94

NationaalPark in 1969 werdeenbeginge-maakt met wetenschappelijkeonderzoekin-genoververschillendeprobleemgebiedenomsamenhangen ontwikkeling van de levens-gemeenschappenbeterte doorgronden.HetBeierseStaatsbosbeheerheeft een aanzien-lijke hoeveelheidgelden personeelbeschik-baargesteldom eennauwkeurigonderzoeknaar groeiplaatsenin te stellen. Het gebiedzal bodemkundigengeologischin kaartwor-den gebrachten er zal met onderzoekingenop hetgebiedvande plantensociologiewor-den begonnen,samenstelling,opbouw ensituatie van het bos worden gedetailleerdgeregistreerdener zal eenonderzoekkomennaar de kwaliteit van de waterstaatin hetgebied. Voor speciale onderzoekplannenstondenaanzienlijkemiddelen ter beschik-king, b.v. over de standen de verspreidingvande otter,hetkorhoenendeuil. Hetis hetdoel van alle onderzoekingen,waaraanver-schillendeinstituten voor wetenschappelijkonderzoekdeelnemen,in het bijzonder debosbouwkundigefaculteitvandeUniversiteitvan München,eenomvattendbeeldvan denatuurlijke componentenvan het nationalepark te verkrijgen.Deze kennis is absoluut noodzakelijk omenerzijdsdoelbewusteingrepenin het eco-systeemmogelijk te maken,in zoverredit inhetbelangvandenatuurbescherminggewenstis (b.v. herinvoeringvan uitgestorvendier-soorten).Anderzijdslijkt hetveelbetekenend,daterin de Bondsrepubliektot nogtoegeenvergelijkend wetenschappelijkonderzoekisgedaannaarde natuurlijke levensprocessenin eengrootgebied,waaringeensprakeis vanexploitatie van de natuurlijkehulpbronnen.Tenslottezijn deresultatenvandeonderzoe-kingen voorwaardevoor deskundigeinfor-matieen voorlichting.

Conclusiesvoor planning en opbouwvan het NationaalPark

Tussende afzonderlijketakenvanhetNatio-naal Park bestaanprincipiële conflicten,waardoormen genooptis eenzeergedetail-leerdeplanning uit te werken. Het conflict

tussende doelstellingenom aande enekanteennatuurlijke ontwikkeling vande leefge-meenschappenmogelijk te makenen aandeanderekant grote aantallenbezoekersop tenemen,heefteraanleidingtoegegevenom teproberendoormiddelvaneengerichtaanbodaan voorzieningen voor de bezoekers,degastennaarbepaaldegebiedente leiden. Erwerd dus geenenkeleweg, van welke aarddan ook, aangelegdnaargebiedendie voorde natuurbeschermingvan bijzonder grootbelangzijn. Om de bezoekersin goedebanente leiden, is hetnetvan goedaangelegdeengemarkeerdewandelwegen(±200 km in hetNationaalPark)eeneerstevereiste.Het netgaatuit van parkeer-of rustplaatsenen isvoorzienvan schuilhutten,zitgelegenheden,afzonderlijke bankenen de onvermijdelijkepapierbakken,die daarbijhoren. Het hangtvoor eengroot deel vande kwaliteit vanditnetaf, of de bezoekersopdepadenblijven ofzomaarin het bosrondlopen.De uitbreiding van plaatselijk beperkte,,wandel-” of ,,ervaringsgebieden”is nuttiggeblekenals tweedevereisteomdebezoekersin hetparkmet succeste leiden. Hetbelang-rijkste van deze wandelgebiedenis de zg.,,omheindewildbaan”.Binneneenareaalvan±400 hamet rijk gevarieerdegemengdebos-sen worden de bezoekers30 verschillendedier- of vogelsoortengetoondin grote om-heiningenof volières,waarin de natuurlijkeomgeving van die soorten zoveel mogelijkwordt benaderd.Men houdtdaarbij tweedoelstellingenin het oog. Aan de enekantmoeteengrondigeinformatiemogelijk wor-den gemaaktover bepaaldediersoortenenhun relatie tot de omgeving,aande anderekantmoetendebezoekersdoordeattractievecombinatie,,dieren bos” op dit stukvanhetparkwordengeconcentreerd.De,,omheindewild baan”ligt dichtindebuurtvandehoofd-ingangaande randvanhet NationaalPark.Daarzalook het toekomstigebezoekers-eninformatiecentrumkomen.Als tweede ,,ervaringsgebied”werd op eenoppervlaktevan 460 ha een ,,wandelgebiedvoor bosgeschiedenis”gecreëerd.Eenderde

96

mogelijkheid voor de bezoekersom gerichteengebiedin hetNationaalParkte bewande-len is dezg. ,,rotswandel-zone”metmachtigerotspartijen en oorspronkelijkebosbestan-den, terwijl als vierde alternatief een bos-speeltuinis geconcipieerd,die vlak naasteenbelangrijk toeristenoordligt. Door voorzie-ningen van verschillendeaard moet dit ge-bied voor families met kinderenattractiefworden gemaakt.

Van informatie tot interpretatie

De laatstejarenzijn erin velebossen,in ge-biedenvlak bij de stad,zoalsvakantiegebie-den,talrijke instructiepaden,kleineinforma-tie- enbezoekershuttenendergelijkevoorzie-ningenontstaan.Meestalgevenzij afzonder-lijke informatieoverdelenvaneenboslevens-gemeenschap,over bomen,struiken of die-ren. Zulkeinformatieis meestalnietvoldoen-de voor eengoedbegripvanonzebossenenvelden.Daaromwordt in hetNationaalPark,,BayerischerWald” geprobeerdprocessenen ontwikkelingen in natuurlijke levensge-meenschappente verklarenen de bezoekersmet ecologischeproblemen vertrouwd temaken. Eenvan de eerstevereistenom ditdoel tebereiken,is eengrootsopgezetbezoe-kerscentrum,dat op stapel staat.Daarnaastwordt nu reedseenrondleidingen-en voor-drachtenprogrammaaangeboden.Dit behelstnaastgeregelderondleidingenin deomheindewildbaan,vakexcursiesnaarbestandenmetvolkomen maagdelijkwoud of naar hoog-veengebieden,ornithologische of gedrags-kundigeexcursies,maarookavondwandelin-gen zondervastthema,die gerichtzijn op deinteressevan de deelnemersin kwestie.Bo-vendien bevat het interpretatieprogrammanogdrukwerk,kaartenen beknoptegidsen,uitvoerige informatiebordenen instructie-padenmet verklarendetekstenin de berm.Met het werk in dezesectoris men in 1972begonnen.De materiemoet nog diepgaandwordenbestudeerdenerzijn grondigeonder-zoekingennodig om tot optimale program-ma’s en methodenvan kennisoverdrachttekomen.

Nationale parken in Duitsland

Het Nationaal Park ,,BayerischerWald”,waarvande BeierseLanddagin 1969tot deoprichting besloot en dat in oktober 1970werd geopend,is tegenwoordignog steedshet enigenationaleparkin de DuitseBonds-republiek. Een andernationaalparkis in hetgebied ,,BerchtesgadenerLand” in wording.Van vele kantenhoort men tegenwoordigbedenkingen,die men zeker ernstig moetnemen,dat de verheffingvaneengebiedtotnationaalparktegelijkertijdheteindevaneengeslaagdenatuurbeschermingbetekent.Dedaardoorveroorzaakteinvasievanbezoekerskan de gebieden,die moeten worden be-schermd,volledig verwoesten.Ik meen,datdit probleemoplosbaaris en in eerstein-stantie een kwestie is van wettelijk vast testellen beschermingsbepalingen.Voor hetgrondgebiedvan de Duitse Bondsrepubliekvind ik het gevenvan de status ,,nationaalpark” gunstigerdaneenverklaringtot grootnatuurbeschermingsgebied.Bijna zonderuit-zonderinggeldt helaasvoor degrotenatuur-beschermingsgebieden kleine bescher-mingsgebiedenkunnenvelebelangrijkefunc-ties totaalniet vervullen— datvroeg of laathun waardevollewezen wordt vernietigd.Tweewezenlijkeredenenzijn daarvoormaat-gevend.Aan de enekant zijn er zoveel specialever-gunningen,b.v. voor jacht, visserij, land-enbosbouw,dat hetdoel om de natuurte be-schermen,helemaalniet volledig kanwordenvervuld, aandeanderekant,en datis beslis-send,ontbreekteenbeheer,datvande nood-zakelijke bevoegdhedenis voorzienof perso-neel, waarvanhet de voornaamstetaak is,zorg te dragenvoor de belangenvande na-tuurbescherming in deze grote natuurbe-schermingsgebieden.Tot nu toe is hethelaasalleenin hetNationaalPark zo,dateenbe-stuur, door een geïnteresseerden kritischpubliek gadegeslagen,zorgt voor de hand-havingvan debeschermingsvoorschriftenopgrond van eengeschikte,reedsbestaandeofte creërenbasis.

97

Wanneerhet niet lukt grote natuurbescher-mingsgebiedenbeter dan tegenwoordig tebeschermen,rest eigenlijk slechtsde moge-lijkheid om te proberenandere,ook kleinerenationaleparkenop te richten, zonderdog-matischeuitleg van toch al dubbelzinnige,,definities” vannationaleparken.Stelligzijnenkele gebieden vanwege hun natuur ge-schikt. Hun beschermingis eencultureletaakvande eersteordeenook in onslandzouden

deze landschappenweer kunnenworden ofblijven, zoals in eenschrijvenvan hetCana-desedepartementstaat:,,Islandsof original beauty reservedasquiet placesfor rest,enjoymentandreferenceto our roots in history living story booksof theshapingof the faceof our land by theforces of nature — theelementsand livingthings”. Vertaald uit het Duits door

T J. Vogelzang,Apeldoorn

BoerengeriefhoutR. van Gerrevink

Bijgaande advertentie vond men vroegerregelmatig in de Veluwse kranten. Voor develesoortenhout,die menverkocht,bestonddeverzamelnaamBoerengeriefhout(houttengerievevan de boer).Wat deedde landbouweren veehoudermetdit hout?Om eenantwoordop dezevraagtekrijgen, nodig ik u uit om eenbezoekaaneenboerderijte brengen.

We zettende kalendereen 50 jaar terugenkomen bij de boerderijaan. We openenhethek in de oprit en zienal direct hetgebruikvan grenen (den) en vuren (spar) planken,waaruit het hek bestaat.Kijken we verderlangshet hekdanzienwehekkeposten,waar-langshetpuntdraad(schrikdraadwasernogniet) om de weide is gespannen.Dezehekke-postenwerden zoals de advertentieschrijftuit de eiken gezochten op maatgezaagd.Bij de boerderij gekomenzien we eengrotebergdennetakkenliggen, op z’n Veluws de,,Riezemiete”.De boergebruiktdit onderdekookpotten,waarhij hetvoer in kookt voorde varkensen verder in het bakhuis, waarmoederde vrouweropkookt. De riezemieteis tevenseen prachtschuilplaatsvoor kleinevogelstegensperwers,eksters,merriekoldersenz.Vandeeikenstompenwordtook gebruikgemaaktom op te koken,dezezijn afkomstiguit deeikenwallenom hetland,waarheteike-hakhoutuit afkomstig is.We gaanverderen komen bij de hooiberg.

Sbatshoscb~eheer.tIEHEL BOSCH.

jpsôarø HeutvMkapI~gop Dinsdag 30 December1919,desvootmiddag$II uur, ~ahetCn1~ DE EERSTE EN DELAKdTE AANLEG’, vo~rbeenF. PUT, te UGCHELEH, vis

4 pefCeele~leikenh*khO~it,ge-ichikt om te ~tteu-

3$ percerlen liggende eikentpalen, licht werkhout ene.),3 petceeenliggende bø~ken.

5 peretelen zwai’e, lIggendedennen,

5 perceelenderntrupeien,94 perceeien dennen (elieten,

4~k br*ndhout, dunnetene.).20 pererelea dennen bOonen~.

~tokhen,11 perceetendeane*-eneikea-

Ukkenboanen.19 perceelesdesusen-en eiken-

tak berkenb~’*~d~out,

2 percentseiken*tu.pen.l3etahngvô6r de we$ts*H?4.De voo~wair4enliggen~ In-

snee In het •UOCHELSCHE8OScW’ bi~den Base wa~t~r14. SOIEPER.

AM9XISg dngeH~ksdoofdesBuscbwsebtervournoe*d.

De staandepalen, bergroeden,waarop dekaprust enhogerenlagergezetkanworden,zijn afkomstig van zware,rechteeiken. Hijzal hier bij voorkeurbos-eikenvoor gebrui-ken; want samenopgegroeidzijn ze rechterensterker,dit in tegenstellingtotdezg.,,Hof-stee-eiken”die, hetwoordzegthetal,om zijnhofstedestaan.In weerenwind zijn dezevaakzonder bescherming,waardoor ze niet zorecht groeienen in het algemeenzwakkerhout leveren.

99

Vooral de wagenmaker,die o.a. voor deknuppel, het dwarshoutonder het lemoen,waar hetpaardaan trekt, hetsterksteeike-hout zocht, lette daarop.Vanzelf komen wij hierdoor bij de wagen-loods,diegeheelis opgebouwduit hout,zoalsin de advertentieis aangeboden.Wij lopenom de wagenloodsheenenziendeboerin bezig in de ,,Hof” (moestuin),ze isaanhetbonenleggen.De bonestokken,dunseluit hetdennenbos,staanreeds,waarlangsdezezomerde snij-pronk- en slabonenzullen groeien.Even verder komende rjserwtenen schok-kers reedsuit de grond, die langs rijshout,gezochtuit de dunnetakkenvan berkeneikgroeien.Nu we het tochoverde berkhebbenals leve-ranéiervan boerengeriefhout,wil ik vermel-dendat er behalveheidebezemsook berke-bezemsveelopde boerderijgebruiktwerden.Hiervoor werden de dunne takkenvan deberk gebruikt. Ook heiboenderswerdenvanheidegemaakt,heidedie geleverdwerddoorde heetsnieërs.Eenboomdie vroegerregelmatigvoorkwambij nederzettingenis deaccacia,bekendomzijn hardehout. Dit hout werdgebruiktvoorhetvervaardigenvanspakenin wagenwielen,stelenin bijlen enhamers,terwijl zijn dorens,volgens overlevering,gebruikt werden alsworstpinnen,alhoewel later ook de dorensvan de sleedoornhiervoor een functie ver-vulden.Worstpinnenwerdengebruiktom de eindenvan de worst bij elkaaren dicht te maken.Het was eenwelkometaakvoor dekinderendezete zoekenen te snijden.Een oud gedichtjeherinnertnog aandit ge-bruik.

,,Zoveelworsten,zoveelpinnen,Zoveelmensen,zoveelzinnen.”

Ook in de bijbel komt deaccaciareedsvoor;in Exodus 25 vers 10 lees ik: ,,Zij moetendan eenark van accaciahoutmaken”. In deoudebijbelvertalingstaat,,Sittimhout”.De lindebomen,diemensteedsvoorde boer-

derjen zag, diendenom schaduwte geven,maarof hethout nog ergensvoordiende,ismij niet bekend.De lindebloesemleverdedelindebloesemthee,welkegebruiktwerdtegenrheumatieken verkoudheden.Dit doet me tevensherinnerenaande kas-tanjeboom, die ook niet ontbrak bij eenboerderij en waarvan men een kastanjesteedsin de broekzakhad, ook tegenrheu-matiek.Ondereenafdakbij de boerderijzien we dekorven voor de immen (bijen) staan, ge-maakt van de takken van sporkeboomofvuilboomen afgewerktmetbuntgrasof stro.Wij vervolgenonzewandelingen komen inde koestal en zien boven de verblijfplaatsvanhet veede hilder of zolder,gemaaktvanslieten, in de lengte doorgezaagdedennen,die naast elkaar gelegd de vloer vormen,waarophethooi of stro gestapeldwerd.In het najaar, wanneerde appelsen perengeplukt worden, heeft men mandennodigom in te plukken. Om dezemandentema-kenheeftmen de takkenvande wilg nodig,die Vrij komenbij het knotten.De zg. wilge-teen.Het wilgehout uit de stam ging naar deklompenmaker,die er klompen uit hakte.Ook de populier of peppel werd hiervoorgebruikt,maarde wilgeklomp heeftdevoor-keur, omdatze sterkeris en men erwarmerevoeten in houdt dan in de klomp van depeppel.Tot slot van mijn opsomming,niet directhorendebij boerengeriefhout,wil ik nogwij-zen op het Kardinaalsmutsje,waar van destevigetakkenbreipennenwerdengesneden.Mocht u in de gelegenheidzijn om de wan-deling over het Natuurpad,,Hoog Baarlo”te maken,danzult u deverschillendebomenen struiken bij de voormalige huisplaatsenontdekkenen ik hoopdatdoor dit verhaal-tje u nog meerzult genietenvanalleswatdenatuurons schenkt.En alhoewel het spreekwoordzegt ,,Allehout is geentimmerhout” heeft u kunnenbemerken,dat het hout altijd een nuttigefunctie in hetboerenlevenheeftvervuld.

100

Rik WoutersWH. Borst

Rik was een van die veelbelovendejongemensenwaar het begin van deze eeuwzorijk aanwas.Rik leekvoor hetgelukgeborente zijn.

In de meubelmakerijvan zijn vaderhadmenhem geleerdhethardeeikehoutmetdebeiteltot elegantevormenen ornamentente’ her-scheppen.Hij werkte er al toen hij nauwelijkstwaalfjaar wasen ontwikkeldezichtot eenhandigeen vakbekwamehoutsteker.Zijn vader vervaardigdein zijn bedrijf teMechelen degelijke stoelen naar klassiekmodel.Ze warenmethetbestefluweelbekleeden dezestof wasmet koperenspijkersop hethout vastgenageld.Iedere stoelleuningein-digde in een leeuwekopmet een dreigendgebit waareenglimmendekoperenringtus-sengeklemdwas.De arbeid in de meubelmakerijwas goedvoor de ontwikkelingvan het vakmanschap,maarhet ontplooienvan artistiekeinspira-tieswerderniet doorbevorderd,wantiedereleeuwekopwasgelijk aande andere.Rik ging daaromal spoedignaarde kunst-academiein Brussel om er hetboetserenteleren. Hij bleefdaarslechtsenkelemaanden,want hetopleidingssysteemwasstaren con-ventioneel. Mogelijkheden tot vrije ont-ontplooiing warenniet aanwezig.Hij gaf erdan ook snel de brui aan en verkoos zijntalentenzelf te ontwikkelen.

Tijdens avondenmet vriendenin hetcafeetje,,La Rosedu Midi” te Antwerpen,waar zijregelmatigover kunstdiscussieerden,leerdehij Nel kennen.Zij wastoen nog maarzes-tien jaar.Later zouzij zijn vrouwworden.Met haarbezochthij de museavanAntwer-

penen Brusselen hij voeddehaarop in alleswat met kunst te makenhad. Zo las zij opzijn iristignatie de brieven van Vincent vanGogh.In hun eerstejarenhadhij eengrote invloedop haar ontwikkeling, maar na enige tijdzoudende rollen omgedraaidworden.Zijn werkis zonderhaarondenkbaar.Haarspontanelevensvreugdeen haar dynamiekdedenzijn talentenontvlammentot eenon-gekendescheppingsdrang.In het beginvan hun huwelijk ledenzebit-tere armoede.Somsstuurdezijn vadergeldvoor hetkopenvan eenpak. Hij nam het indank aanen kocht er schilderslinnenvoor,met de verontschuldigingdatdit linnen eenlanger bestaanhaddan hetzitviak van zijnbroek.Elslander,eigenaarvaneengalerie,beschrijfthun woning in Bosvoorde,ten oostenvanAntwerpen,als volgt:,,Men duidt mij het huis van het,,schilder-ke”, dicht bij de Bezembreek,eenhoekwaararme drommels zo als hij wonen, die hunarm bestaanwinnen doordood hout tehak-kendatze in hetwoud rapen.Eenklein smalstraatje,eenklein huisjeook, waarmen metde deur in huis viel en dat langsachteropeen dennebosuitkwam. Men kan zich eenideevormen van de engheidvande kamer:een onbeduidendmobilair, eenplaatijzeren,,stoof”, waarvanmen niet geprobeerdheeftde lelijkheid te verdoezelen,eenrondetafel,een kast, twee of drie stoelen.Er was geenmogelijkheid om te gaan zitten. Op deschoorsteeneen heilige maagd onder eenglazenstolp en aande zolderingeenluchteruit de bazarmet opaalblauwebol.”In deze primitieve omstandighedenhadhijeenongeëvenaardewerklust. Zijn ontplooi-ing bleekwonderlijkrijk envolschakeringen.Hij vervolmaakte zijn vaardigheid in hetboetseren;met penen potlood ontwikkeldehij zijn tekentalenten vervolgenswerdhij alsnel geboeiddoor de uitdrukkingsmogelijk-hedendie kleurenhenkondenbieden.De feesteljkheidvan warme kleuren deedhem naar het~penseelgrijpen. In uiterst

101

dunne lagenbrengthij de verf op het doek,zodatde structuur van het linnen in zijnscheppingenkan meespelen.Het weerkaatsenvanhet licht in zijn diversespectralekleurenherschepthij op zijn doe-ken met eenverbluffende kleurenrjkdom,zonder ooit te vervallen in enigekleurover-drjving.Het is eenzonnigeenvrolijke schilderkunst.De getuigenissenvan zijn confraterszijn alleeensluidend.Men looft zijn arbeidsvreugde,zijn goedehumeuren zijn vriendelijkheid.,,Rik?, een prachtkerel,niet groot, maarflink uit de kluitengewassen,eenstevigsterklichaam,breedgeschouderdenmet geweifdeborst, steviggeplantop de voeten;de benenwat uit elkaaren met eenwiegendegangalsvaneenzeeman.Mooie,fier opgehevenkop,heldereogeneneenfris gelaat,omringddoorkorterosseharen;de ogenporceleinblauw—

eensamengaanvanglimlachenstoutevreug-de,eenopenblik, stralenden bezield.Bij dedruk van zijn stevige handen,klinkt eenstemklaarenvol als vanzuivermetaal,somsgalmend in een zilveren lach. Hij had deallure van eenjonge kerel uit de provincie,geknipt voor het werk en vastbesloteneenweg door het leven te banen.Niets stoottehem af, nietshield hemtegen.Hij hadslechtsééndoel: zich zelf verwezenlijken.Hij wasaltijd verwonderd,lachendenvrijmoedig. Ergingvanhemiets uit, zowelvanzijn verschij-ningals vanzijn werk:eenstroomvanwarm-bloedig engezondleven.”

Wie de doekenof beeldenvan Rik Woutersbekijkt heefthet gemakkelijk.Rik is niet ge-interesseerdin filosofische, religieuze,poli-tieke of kunsthistorischetheorieën. Hemboeit slechtshet dagelijkselevenvan de ge-wonemens.Spontaniteiten blijheid zijn de kenmerkenvan zijn werken!Het is danook begrijpelijk dat hij hetboet-seren in de zachteklei steedstrouwis geble-ven,wantdaarmeeis despontaniteittenvol-le uit te leven.De harde materialenvan de steenhouwer

boden hem te veel weerstand,hij heeft zenimmer gebruikt.Met zijn mes sneedhij in éénhaal,vanbovennaarbeneden,door de klei, verwijderdedeovertolligestukkenen verdieptede zo ont-stanevlakkenmet zijn stevigeduim, waarnazijn scheppinggeborenwas.

Rik gebruiktede meestgewonemotievenomte schilderen,een landschap,eenvergezichtof zijn dagelijkseomgeving.Een huiskamermet een wijd uitzicht uit de ramen en eentoefbloemenop tafel was eengeliefd gege-ven,waarbij zijn vrouwnimmerontbrak.Zijwas er niet als portret, maarals menselijkefiguur endraagstervanrijke enwarmekleu-ren;zij was een deelvan zijn compositie.Haastaltijd was Nel op zijn doekenaanwe-zig; zij was immerszijn inspiratiebron.

Met zijn beeldenis het niet anders.Hij wilgeenbijzonderevrouwenmaken.GeenCleo-patraof Penelope.Bijzonderevrouwen kunnenslechtsaanlei-dinggeventothetweergevenvanindividuen.Gewonevrouwen, zoals de Zijne en al dieandere, geven het gewone en echte levenweer.Consequenthebbenzijn beelden dan ookgeen hoogdravendenamen. In het Kröller-Müller museumbevindt zich eenbeeld datde naam,,Attitude” draagt,in het Neder-lands: ,,Houding”.Het staatthansin het middenvan het oudemuseum, omringd door tijdgenoten zoalsSignac,Van Rijsselberghe,Floris VersterenSeurat.Met haar linkerhand de rechter elleboogachterde rug vasthoudend,is zein eenheelkarakteristieke lichaamshouding weerge-geven.Hij heeft het uit klei gesnedenen met dehand gemodelleerd.Paslater werd het inbronsgegoten.Hoewelde beeldhouwkunst,meerdanwelkekunstvorm ook, haast altijd de menselijkegestaltetot onderwerpheeft, komt de men-selijke beweging er zelden in voor. (Wie

102

monsieurJacqueskent, zalbegrijpenwat ikbedoel.)Om zijn model bewegingte gevenheeftRikhaar met opzetvoorzienvan een lange enwijde draperie. Door de wat getordeerdehouding van de romp geeft dit niet alleenvolume aanhet gehele lichaam, maarook,dank zij de grote niet geheelverticaal val-lende plooien, eenhaast wervelendebewe-ging.De weerkaatsingvanhetlicht op devlakken,waardoorzijn schilderijen onmiddellijk teherkennenzijn, vinden we hier duidelijkterug.De markanteen levendigevfakken van hetbeeld verstrooien het licht in eenwarmeglans om het hardemetaal. -

Door dezeweerkaatsingvan het licht is Riknatuurlijk een zuivere nakomelingvan hetimpressionisme.Maar de strakke constructieen het ritmevan devlakken,deeenvoudendekrachtvande architectonischelijnen gevenhet beeldméérdan alleenmaarschitteringvan licht.In het beeldis eenduidelijke expressievaneenfiere en blije levenshoudingaanwezig.Het was in 1909 dat hij dit beeldheeft ge-maakt;hetwaszijn eersteenhetbehoordealdirect tot eenvan de bestedingendie hij opzijn naamheeftstaan.

In 1907, na een korte voorbereidingstijd,stondhij aanhet beginvanzijn loopbaan.Inde daaropvolgendezevenjarenvervaardig-de hij eenverbluffend aantalkunstwerken:tekeningen,aquarellen,schilderijenen beel-den. Hij ontwikkelde zich tot eenvan demeestbelovendejonge kunstenaarsvan Bel-gie.Het toeval wil dat niet alleenzijn eerste,maar ook zijn laatste beeld in Nederlandaanwezigis. Het is in hetbezit vanhet Ste-delijk Museum te Amsterdam. Het werdvervaardigdin hetbegin van 1914.

In de herfst van dat jaarwerdenalle hoop-volle verwachtingenin heel de wereld metéénklap afgebroken.Rik werdgemobiliseerdenzwierfals soldaat

in eenbataljon, van her naarder door zijnland.Nade val van Antwerpenvolgde inter-nering in onsland,waar hij ondergebrachtwerdin eenkampbij Amersfoort.Daarmenbegreepdat eenlangerverblijf in eenkampzijn moreleondergangzoubetekenen,werdhij op zijn erewoordontslagenen kon zichmet Nel in Amsterdamvestigen.Hier probeerdenzij de draadweerop te vat-ten.Het lukte moeizaam.Hij hadalgeruimetijd last vantoenemendehoofdpijnen,waar-voor enige malentevergeefseenoperatieinhet Prinsengrachtziekenhuisondernomenwas. Er bleek een gezwel van een oog tebestaanen dit moest tenslotte verwijderdworden.Beelden uit klei snijden was daarnanietmeermogelijk, maarhet schilderenkwamgelukkig weer op gang. Hij hadeenonver-zettelijkewil en liet zich door nietstemeerdrukken.De zonnige kleuren veranderdenechter inkoeleblauwe engrijze tinten.

In Nederlandontdektemen snel de bijzon-derekwaliteitenvan Rik. Het StedelijkMu-seum in Amsterdamrichtte eengrote ten-toonstellingin, waarveelvanzijn doekenenbeeldenaanwezigwaren.Het was zijn eerstebelangrijketentoonstel-ling.Zijn kwaal weerhield hem niet met veelen-thousiasmeaande voorbereidingenvan detentoonstellingmeete werken.Op eeninspectietocht,de dagvoor de ope-ning, ontdektehij aande voet van eenvanzijn beeldeneenkleine ongerechtigheid.Hijbukte zich om dit te verwijderen.Plotselingknapteertoenietsin zijn hoofd.Wankelendwist hij de museumtrapnog af te komen,waarnaeentaxi hem naarhuis bracht.Periodenvan pijn, afgewisseldmet verdo-ving door pijnstillende middelen en eensteeds slechter wordend gezichtsvermogenmaakteneeneind aanzijn scheppingsdrang.De ellendeduurdenogenkelemaanden,totin 1916 het licht voorgoedzou doven. Hijwas amper33 jaargeworden.

104

Blijheid, vreugdeen verwonderingover hetleven warende kenmerkenvan dezealseenmeteooraan de Belgische kunsthemelver-schenenkunstenaar.

Het StedelijkMuseumheefteen aantalvanzijn kunstwerken, waaronder zijn laatstebeeld, in haarbezit. In dit beeldheefthij zijnvrouwafgebeeldmet de armenvoor deborstgekruist, het hoofd is wat afgewenden ingedachtenverzonken.Hetlichaamis weer ietsgedraaiden helt watachterover; wederom is zij gehuld in eenlang, in ruime plooien vallendgewaad.Als hommageaanRik staathet thansvoorde nieuwevleugel van het Stedelijk, temid-denvaneenantalanderebeelden.Zij staatin hetmidden.Door defelgroenekleurvanhet koperendebevallige en kwetsbaregestalte,treedtdezejongevrouwnaarvorenuit de donkerebeel-dendie haaromringen.Links enrechtsvanhaar staan beelden van ‘grotere omvang,waarin de menselijkegedaantenog nauwe-lijks herkenbaaris.Het is juist hâ~rmenselijkegestalteen delichte kleur van het metaal, waarnaaruwblik onmiddellijk getrokkenwordt.De tram komt er langsen het is eenvoudighaar te bekijkendoor evenuit te stappenendan met de volgendetram de reis weer tevervolgen.

Museumdirectieshebbensoms de narege-woontekunstwerken,waarje bijzonderaangehecht bent, te verplaatsen,ja zelfs in dekelder op te bergen.Toenik dit arrtikel schreef,benik voor allezekerheidgaankijken of ze er nog wel was.Het was een van de weinige zonnigemid-dagenvan dit jaar.Ze stonder in volle glorie en haargekruistearmenlagen vol bloemen.Geraniums,pe-tunia’s en salvia’s;door voorbijgangersclan-destiengeplukt uit dedeftigetuintjesvanhetMuseumplein.Van zijn schilderijenweten we datRik haarzijn hele leven omringdheeftmet eenover-daadaanbloemen.

Nu hebbenanderendat van hem overge-nomen.De bekoring die het beeld uitstraalt moetiets van Rik’s liefde op de anoniemeAm-sterdammersovergebrachthebben.Plotselingkwamer uit hetmuseumeensup-poost,gekleedin eengrijze ente ruime stof-jas. Op zijn hoofd een grote pet, met hethoofdstedelijkewapen.Hij was voorzienvan eenstoffer en emmer.Met enkele halenvan de stoffer warenallefleurige bloemen in de emmerverdwenen.

De volgendemorgenkon ik het niet nalatennog evenlangshaar te gaan.Ze stond er nog zoals Rik haargeschapenheeft, klaarom bloemente ontvangen.

VRIJWILLIGERSWERKIN DE AANSCHOUW

Een vande vormenvanhulp,die onzeverenigingaanhetPark geeft,bestaatsindszesjaren uit hetbezettenvandebalie inhetBezoekerscentrumDeAan-schouw,De Vaste kern van deze groepdamesen herenkanenigeversterkinggebrui-ken in de vorm van vrijwilligers, diezichin deochtendtussen10.00en13.00uur of in de middag tussen 13.00 en17.00uur of liefst gedurendeeenge-heledag, beschikbaarstellen.Het Be-zoekerscentrumis geopend van om-streeks1 april tot 1 november.Wie interessevoor dit werk en vol-doendekennis van hetPark heeftominformatie te gevenenboekenen bro-chures te verkopen,kan zich wendentot MevrouwC. Haitink-Bartels,PrinsBernhardweg10 in Oosterbeek,tele-foon 085-335455,die de Organisatievande bezettingvandebaliewederomop zich heeftgenomen.

105

HogeVeluwestudiedag,Vijf jaar nadestorm”

OPENINGSREDE DOOR Ir. P.J. VAN HERWERDEN

Het is mij een groot genoegenom als ver-tegenwoordiger van Natuurmonumentendezedagte mogenopenen,te meerdaarereen groeiendesamenwerkingis tussen DeHogeVeluween Natuurmonumenten.Maarook omdat ik bij de storm en alle effectendaarvan emotioneelen vaktechnischdirectbetrokkenbengeweesten tenslotteook om-dat ik enigermatemedeplichtigbenaandezedag.

Het is voor degenen,die de storm hebbenmeegemaakt,zoals wij bv. op het landgoedvan de vereniging, toen de ergste stotenkwamen en hetbos links en rechtsvan onsomging een geweldige emotionelegewaar-wording geweest.Op zo’n moment besefje paswat voor eenklein mensje bent en wat voor angstenjeop zo’n momentkunt doormaken.Je rentdanmetje tasop je hoofduit hetbosweg enje realiseertje nauwelijksdatdit eenbeschermingis die waarschijnlijk toch nietveel zal helpenalser eenboom op je hoofdvalt.De storm is voor de beheerderseenheeldui-delijke markering van hun werk geweest.Wat ze tot datmomentgedaanhaddenwerdin eenvlaagweggevaagd,of in twee,wanterzijn verschillendestormen geweest.U zietdan ook, wanneeru bij de beheerderskomt,dat er een duidelijk onderscheidis tussenmensenvan voor de storm en van diegenendie het niet meegemaakthebben.Als u met dezemensenpraat,krijgt u vaakheelverschillendereacties.Voor de eenis er een stuk levenswerkver-nietigd, met name in Drente, waar herbe-bossingen hebben plaats gevonden door

mensendie zelf geplant hebbenen opge-werkt tot dat wat er thanswas; een stukhoutproductie werd dan weggevaagd,hetwas een enorme emotioneleervaring voordeze mensenen heel moeilijk om op datmomentoverheente komen.Voor anderenwerd er opeenseen nieuwekans gegeven om het heel andersaan tepakken.De bosbouwkundigevereniging heeft omdie reden in 1974 een studiedaggeorgani-seerd, waar verschillendemeningen tegen-overelkaargesteldkondenworden.Er waseenuitgangspuntvanuitdebosbouw:wat heeftmen geleerdvan de stormen,watvoor effectenheefthetgehadop watmen deafgelopen 50 jaar gedaan heeft; kon mendaarlessenuit trekkenenwilde men er les-senuit trekken.Aan de anderekant waser eenheel nieuweimpuls voor diegenendie wilden pratenendiscussiërenovereenanderbosbeleid,meerop de natuurbescherminggericht.Mensenvandie verschillenderichtingenzijnop die studiedagbijeengeweest,waarbij deuiterstestandpuntenwaren: weerpreciesalsvroeger,alshetwareniets veranderen,hoe-wel men doordezestormwel heeftbegrependat enigszinsanderetechniekenontwikkeldmoetenworden, maar in wezen.zouhetbe-leid hetzelfdeblijven.Het andereuiterstewashelemaalnietsdoen,hethout laten liggen zoalsheter lag. Als udatzag,zoals in eenmin of meernatuurlijkbos, b.v. bij ons in de kop van Overijssel,was dat eenheel natuurlijk beeld,met hieren daareenboom onderstebovenen met dekluit omhoog,eenbeeldwaarje je vankuntvoorstellendathetin eenechtnatuurbosook

107

zo gebeurt,wantdat is deervaringdie ik uitnatuurbossenheb.Op andereplaatsen, waar b.v. fijnsparrenstonden,, lagen de stammenvijf lagen dikover elkaar.Dat kon je zo niet latenliggen,daarmoestopgeruimdworden.De discussieis goed op ganggekomenenheeft zich in de daarop volgendetijd ookvoortgezet.Ik geloof dat het een bijzonder goedege-dachtegeweestis vandaaghier met belang-stellendemensenuit uw kring envakmensendaareenseendiscussieover te openen.Het is zo dat je in hetalgemeenkunt stellendat een kwart tot een derdevan ons bos-areaaltweederdevan het hout produceert.Dat betekent dat driekwart tot tweederdevanhetbosareaaleigenlijk eengeringehout-productieve functie heeft en voornamelijkeenwelzijnsfunctieheeft, terwijl alsbijfunc-tie een geringehoutproductieplaatsvindt.Het uitgangspuntvande natuurbeschermingin de discussiewas dathet boseen levens-gemeenschapis, met bodem, water, lucht,vegetatievan mossen,kruidlagen,struikla-gen en boomlagen,het totaalals eenorga-nischgeheelte beschouwen.Vanuit dit standpuntdient de discussiege-opendte worden,waarbij hetrelatiepatroondat u zich kunt voorstellentussende ver-schillende vegetatiesen de fauna die er inleeft, de wisselendestructurenzijn, zoalsdieuit allerlei ecologischestudiesblijken.In de discussienaarde bosbouwtoehebbenwij eenevaluatiegegevenvanwatwij exotennoemen,van eldersgeïmporteerdesoortendie in Nederlandniet thuis horen en ookdaarvan hebbenwe de specifiekewaardenvoor denatuurbeschermingbestudeerd.Dankomt er b.v. tenaanzienvande fijnsparuit,dat deze ten aanzienvan de paddestoeleneenbijzonderefunctieheeftende naaldhout-soorten,met name in het noordenals je inDrente bentwaaralshet wareeenbeetjebo-reaal klimaat bestaat,zoals in de scandina-vische landenaanwezigis, met de daarbijbehorendevegetatie,dan ontstaatde kraai-heide en er komen bepaâldevogelsoorten

diedaarbij horen,naastdenegatievekanten;dat is in het algemeende verarmingdie hetnaaldhoutte zien geeft tenaanzienvan devegetatieverijkdom en ook van de dier-soorten.

Door onzegroepwerdduidelijk gepleitvooreen veel groter areaal aan natuurlijk boszoals dat hier in Nederland thuis hoort enals u op de armezandgrondenzit zoalswijhier op De Hoge Veluwe, dan is heteiken-berkenboshetnatuurlijkebos.Ten aanzienvan de geïmporteerdehout-soorten gaatde discussiezich al gauw toe-spitsen, hetgeenuw voorzitter ook reedsaanstipte:de grove den, behoortdie hier nuwel of niet thuis? Welke plaats moetenwehemtoekennen?Ik geloofdathetgroveden-nenboseenverarmingte zien geefttenaan-zien van het hier thuis horendeeiken-ber-kenbos.Een andere mogelijkheid was om van destormvlaktesdie ontstaanwaren een heelandersoort landschapte maken, geen bosmaar een uitbreiding van het heide-areaal,dat in Nederlandop grote schaalis terugge-drongentot een beperktaantal reservaten.Ook hier zijn de moeilijkhedengroot, wantde heideveldengroeiensneldicht; u kunt erhier op De Hoge Veluwe van meepraten.Er werd bij die besprekingenook gedachtaan een geleidelijke overgangvan het bosnaardeheide,kortom er zijn tallozevariatiesmogelijk waarop we de natuur kunnen be-invloeden.Tenslottewaserde mogelijkheidalleenmaarte kijken wat er gebeurdealsmende natuurzijn gangliet gaan,doorgewoonafte wach-tenwater op de stormvlakteszouontstaan.Met deze laatste mogelijkheid liepen wetegende voorschriften van de boswet aan.Er ontstond hierdooreen discussiemet hetStaatsbosbeheertenaanzienvan de proble-men: wat is de herplantplicht,wat verstaatmen onder eenbos en wat kunnen wij in dedialoog met elkaarovereenkomen.Kunnenbijvoorbeeld de natuurlijke verjongingenvande berk ook alsbosbeschouwdworden?

108 Foto: J. vander Schoor

.,~‘ ,~i

,~‘;~i~$>4~ ~

‘~ ~4~q

—‘-~ ~-, __

- S ~ .—~‘

En wanneereen aantal geplante eiken erdoor uitzaaiing vanzelf tussen komen testaan,behorendie eveneenstot het begripbos?Het is eendiscussie,dienog steedsgaandeisen zich ook dezedagwel zal manifesteren.Zo is ernogeenanderdiscussiepunt.Wat isde plaatsvan de in de laatsteeeuwin grotegetaleaangeplantegrove denin hetop dezearme zandgrondenmeernatuurlijke eiken-berkenbos?

Wat moetenwe daarmeeaanen in welkematekun je daarweereenwatevenwichtigersituatie scheppenten aanzienvan het minof meernatuurlijkebos?

Desprekersvandezedagzullenallevariatiesaan mogelijkhedenongetwijfeld helder enuitvoerig uiteenzetten.

Ik wil u eengoedestudiedagtoewensen,meteenopen discussietussende vele belangstel-lendenen de vakmensen.

VOORDRACHT VAN Ir. H. VAN MEDENBACH DE ROOY

Mijnheer de Voorzitter Van de Vereniging,,Vriendenvan De Hoge Veluwe”, Damesen Heren,

In de eersteplaats wil ik u, Mijnheer deVoorzitter, ook namens het Bestuur vanonze Stichting, hartelijk dankzeggenvoorhet door uw Bestuurgenomeninitiatief omdeze,,Stormdag”(alsik hetzo magnoemen)te organiseren.Zoalsik metu hebafgesproken,zal ik omde wille van de tijd mijn praatjekort hou-den. Ik zal mij dan ook beperkentot de ge-volgen van de 3 stormenvoor hetNationalePark ,,De Hoge Veluwe”. Daarnazal ik ietsvertellenoverde dooronsreedsuitgevoerdeen nog uit te voerenherbebossingen.

Tijdens de 3 stormenis op De HogeVeluwe— ik spreekin ronde getallen in totaal25.000m3 hout gestreken.De tweedestorm (die van 2 april 1973)wasvoor ons de ergste:er viel 12.000m3 hout,dat is 48%van hettotaleverlies. Tijdens deeerstestorm (13 november1972) werd rond10.000m3 hout gestreken,datis 40%vanhettotaal. Ende laatstestorm (dievan3januari1976) kostte ons ,,slechts”3.000m3 ofwel12% vanhet totaleverlies.Eendeelvanhetstormhoutwerd ,,dunnings-gewijze” gestreken.Daarnaastechter ont-stondeen,,kap”-vlaktevanin totaal 196 ha.

Vandeze196hawas±185 hagrove-dennen-bos(datis ruim 94%)terwijl de overige11 habegroeidis geweestmet fijnspar,douglasenberk.Dat door de stormengrote schadeis aan-gericht, behoeft wel geenbetoog. En dandenk ik, behalveaan de financiële schade,aan de bosbouwkundigeschade(een totaalverstoorde bedrijfsregeling), aan de land-schappelijkeschade,aande gevolgenvandeontbossingenvoor onze fauna (niet alleenvoor het grofwild, maar bijvoorbeeldook voor de roofvogels: we hebbenbijnageenoudebossenmeer), aanhet verhoogdegevaarvoor insectenschade,aande schade,die tijdens het afvoerenvanal dathout aanonzezandwegenwerdtoegebracht,enz.enz.Gelukkig werddefinanciëleschadevermin-derddoorhet zg. ruimingssubsidie,datdoorde Minister vanLandbouw,op voorstelvanhetStaatsbosbeheer,aande gedupeerdebos-eigenarenwerd verleend. Dit subsidiebe-droegf21,— perm3 geruimdhout.Ook hetzg. transportsubsidie,tenbedragevanf 9,—per m3, betekendeeen welkome verlagingvan de schadepost.Verheugendwasverderhetresultaatvaneendooronsopgezetteactie,,Zeteenboomop”.Ieder,dief 10,—of meeraanonsovermaak-te, ontvingeenexemplaarvan hetdooronzeStichting in het voorjaarvan 1973 uitgege-ven ,,Stormboek”.

110

Over de herbebossingzou ik het volgendewillen opmerken:Van de totale stormvlaktevan 196ha zal±50 ha aande natuurwordenovergelaten,of andersgezegd: hier zal natuurlijke ver-jonging voor de reboisatiemoetenzorgen.Eenexactevoorspellingwât voor opstandendaarbij zullenontstaan,is moeilijk te geven.

Wij verwachtenechterongeveerhet volgen-de beeld:2 â 3 ha zal begroeidrakenmet douglas,4 â 6 ha zal begroeid raken met berk en

40 â 45 hazal begroeidrakenmetgroveden.

Voor de resterendeoppervlakte,groot 146ha,werd, nadatin 1974en 1975 enkeleklei-nere herbebossingenwaren uitgevoerd,een3-jarenplanopgesteld,t.w. voor de plant-seizoenen1975/76,1976/77en 1977/78.

Als gevolg van de schaarsteaanplantsoenkon dit programmahelaasniet geheelwor-dengerealiseerd.Het — bijgesteldeenintus-sen grotendeelsuitgevoerde — herbebos-singsschemaziet er nu als volgt uit:

Beplant in voorjaar 1974:Beplant in voorjaar 1975;Beplant in voorjaar 1976:Beplant in voorjaar 1977:Te beplantenin 1978:Te beplantenin 1979:

1,75 ha3,50 ha

46,50ha48,50ha36,00 ha9,75 ha

Totaal: 146,00 ha

Deze kunstmatigeverjongingenzijn uitge-voerdresp.zullenwordenuitgevoerdmetdevolgendeboomsoorten:

Groveden 90 haLariks 15 haFijnspar 15 haDouglas 8 haBeuk 8haBerkInlandseeikAmerikaanseeik

Aangenomendatdehierbovengenoemdena-tuurlijke verjongingenalle zullen slagen,zal

de totalestormvlaktevan 196 haer overeenaantaljarenongeveerals volgt uitzien:

Dat wil zeggen,dat 68% uit grove denzalbestaan,20% uit zg.meereisendenaaldhout-soortenen 12% uit loofhout.

In dit verbandwil ik gaarnegewag makenvan de belangrijkefinanciële hulp, die derijksoverheid, i.c. het Staatsbosbeheer,degedupeerdeboseigenarenbiedt. De herbe-bossingskostenvan de stormvlakten van1972 en 1973 worden nl. niet — zoals bijnormaleherbebossingenhetgevalis — voor50%gesubsidieerddochvoor 90%.Voor de stormvan 1976 is men niet zo gulgeweest,terwijl voorts moet wordenopge-merkt, dat ten aanzienvan de zg. afron-dingskap hetsubsidie in de herbebossings-kosteneveneensslechts50% bedraagt.Wanneereenbosvoor b.v. 90%wasomge-waaid, had het in de regelgeenzin om deresterende10% te laten staan, terwijl ditbovendien de herbebossingalleen maarmoeilijker — en dusduurder— zou maken.Het vellen van dergelijke restantenboswordt ,,afrondingskap”genoemd.

Wat de houtsoortenkeuzebetreft het volgen-de:Bij herbebossingenin de Wildbaan kan, inverbandmet de aanwezigheidvan edelher-ten, geengebruikwordengemaaktvanmeer-eisendenaaldhoutsoorten(douglas, lariks,fijnspar, Abies grandis,Tsugaheterophyllaenz.).We moesten derhalve kiezen tussengroveden en loofhoutsoorten.Het gebruik van loofhout is slechts in be-

Grove den 133 haLariks 15 haFijnspar 15 haDouglas 10 haBerk 9haBeuk 8haInlandseeik 3 haAmerikaanseeik 3 ha

Totaal: 196 ha

4 ha3 ha3 ha

Totaal: 146 ha

111

perktemate mogelijk, omdat in eengebiedmet een — vrij hoge — roodwildstandbe-plantingenvan beuk,eik, berk enz.niet al-leen moetenworden ingerasterdmaarbo-vendienzeerlang (25 â 30 jaar) ingerasterdmoetenblijven. Dit is — met de huidigelonen en materiaalprijzen— een welhaastonbetaalbarezaak,terwijl aande aanwezig-heidvandergelijkeomrasterdeterreinenookuit eenoogpuntvan wildbeheer grote be-zwarenkleven. Naampeloverwegenhebbenwe tenslottebeslotenin het noordoostelijkdeelvan de Wildbaan,waar de grond vanwat beterekwaliteit is (zoalsu weet,stelt —

in het algemeengesproken— loofhoutho-gereeisenaande grond dannaaldhout),eenaantal kleinere stormvlakten te beplantenmet berk, inlandseeik en Amerikaanseeik.Deoverige— grote— stormvlaktenzijn her-bebostmet groveden.

In het Noordelijk Cultuurgebied en op,,Kemperberg”is, naastdegenoemdeboom-soorten,op de beteregrondengebruik ge-maaktvan lariks, fijnspar en douglas.Dezesnel groeiendesoortenzijn vooral dilar ge-plant waareensnellebosvorminggewenstis(om landschappelijkeredenen).Daarde douglasalleen op beschutteplaat-sen kan worden aangeplant(als onderbe-planting) is het gebruik van deze boom-soort beperktgebleventot eenoppervlaktevan in totaal 8 ha.Van de grotere — open — stormvlaktenis15 ha beplantmet lariks en eveneens15 hamet fijnspar.Voor de grote open vlakten — veelal opvoormaligstuifzand— achtenwij de grovedende meestaangewezensoort.Loofhout is op ,,Kemperberg”gebruiktin dezeer gevarieerdebebossingvan de ,,Stads-dennen”,verderop de ,,Tonnenberg”(berk)en in de ,,Reeënbosjes”(inlandseeik).In het Noordelijk Cultuurgebied zal eengroot vak (achterhet kampeerterrein)wor-den herbebostmet beuk, als voortzettingvan de beukengordellangs de Prins Hen-driklaan.

Ik hebu verteld,dat van de 196 habos,dieop De HogeVeluwe door 3 stormenis ver-woest,94% grove-dennenboswas. Van deoverige6%, bestaandeuit fijnspar,douglasen berk, was slechts2% loofhout.Wanneer onzeherbebossingengereedzijn(in 1979)en allesgoedaanslaat,zalniet min-derdan23 ha— dat is bijna 12% — uit loof-houtbestaan.Dat is dus rond6 maalzo veelals er verloren is gegaan.Dit verheugtmijddâromzo, omdat,toen ik ruim 11 jaar ge-leden op De Hoge Veluwe kwam, ik mijvoornamom van de totale bosoppervlakte(±1.550ha) het loofhoutareaaluit te brei-den ten koste van het naaldhoutareaal.Enwel in hoofdzaakom tweeredenen:a. loof-houtbosis — naarmijn smaak althans—

landschappelijkfraaier dannaaldhoutbosenb. op loofhout komen— inhetalgemeenge-sproken— meerinsectenvoordanopnaald-hout. En eenrijkere entomofaunazal totge-volg hebben,datook de vogelbevolkingrij-ker gevarieerdwordt.Ik heb u ook verteld, dat om redenenvanverschillendeaard(meestalechteromdatdegrondte armen/ofte droogis) hetaanplan-ten van loofhout op De HogeVeluwe vaakniet mogelijk is. Een vande — zeerweinige!— voordelenvan de stormis in iedergeval,dat ons loofhoutareaaleenniet onbeteke-nendeuitbreidingzal ondergaan.

Tot slot, Mijnheerde Voorzitter, zouik nogtweedingenwillen zeggen:a. Ik herinnermij nog heel goed,dat mijnopvolger,deheerStefels,mij enigejarenge-ledenverteldevanzijn ervaringentijdenseenvliegtocht overde Veluwe, die hij in 1973 —

tussendeeersteendetweedestorm— samenmet een functionaris van het Staatsbosbe-heeren eenmedewerkervan het Rijksinsti-tuut voor Onderzoekin de Bos- en Land-schapsbouwheeft gemaakt. De bedoelingvandezeluchtverkenningwas niet alleenomeenindruk te krijgen vande totaleschadeinde bossenop de Veluwe, maarook om ant-woord te krijgen op de vraagof de matevanstormschadeop de verschillendebezittingen

113

vanuit de lucht met eenzekerenauwkeurig-heid kon worden vastgesteld. Dat menenormis geschrokkenvande verwoestingen,die de storm van l3-ll-’72 hadaangericht,ligt voor de hand.De heer Stefelsverteldemij echter, dat hij nog mééris geschrokkenvande diepin hetnatuurgebieddoorgedron-gen aantastingendoor de mens: autosnel-wegen en andereautowegen,vuilstorten,campings,zomerhuisjes(al of niet legaal),stacaravans(al of niet legaal), op tal vanplaatseneen enorme ,,slijtage” van heide-veldenen anderenatuurterreinenals gevolgvan eenveeltesterkerecreatiedruk,enz.enz.Door de tallozeontbossingenwarenal dezemenselijkeaantastingenvan onsgrootste—

en naarmijn smaakmooiste— natuurgebiedop onbarmhartigewijze ,,blootgelegd”.Wij sprekenvandaagover de gevolgenvande 3 stormen.Die gevolgenkunnenwordenhersteld,zo niet geheeldan toch wel vooreenzeergrootgedeelte.De gevolgen echtervan de menselijkeaan-tastingenvan de Veluwe kunnen niet (ofvrijwel niet) wordenhersteld.Niet voor niets heeftde FranseauteurRa-mond eensgezegd:,,Un siècle de l’hommepèsesur la terre plus que vingt sièclede lanature”!Daarom moetenwij ons — individueel ènmet z’n allen— krachtigte weerstellentegenverdereaantastingvan onzeuniekeVeluwe.Of we dat doenals beheerdervan eenbos-gebiedof andernatuurgebied,als lid vaneenGemeenteraad,van Provinciale Staten,vaneenStreekplancommissieof in welkefunctie

of kwaliteit ook, wij moeten eendrachtigsamenwerkenom watons in Nederlandnogrest aan natuurterreinente behoedenvoorverdereaanslagen.b. In dit verbandkom ik danop hettweedepunt,dat ik nog op m’n hart had.En dat is de toenemendeen steedsscherperwordende kritiek, die van natuurbescher-mingszijde — en speciaaldoor bepaaldegroepen— op de bosbouwen vooral op debosbouwersvan Nederland wordt uitge-oefend.Ik wil hierniet verderop ingaan;demij toegemetentijd staatdat trouwensookniet toe. Ik wil alleen een waarschuwendgeluid latenhoren.Kritiek moet te allentijde mogelijk zijn. Datis goeden dat is nuttig.Maar kritiek moet naar mijn mening ookredelijk zijn en men dient begrip — beternog: respect— te hebbenvoor de opvattin-genvan de ander.Er wordt in onsgoedevaderlandal zo veelgepolariseerd! De afschuwelijke gevolgendaarvan (niet alleen in de politiek) zijn uevengoedbekendals mij.Natuurbeschermersen bosbouwers: tweegroepenvan mensen,die beide op de bresstaanvoor de onsnog restendenatuur: on-misbaar,niet alleenvoor ons,maarook envooral voor hen, die ml ons komen.Latenwij toch eendrachtigzijn! Onze tegenstan-derszijn dat! En zij zullen, als wij niet op-passen,zonderenigetwijfel gebruik makenvan onzeverdeeldheid.Onder het bekende— of betergezegd:beruchte— motto: ver-deelen heers!

Mijnheerde Voorzitter, damesen heren,

Volgens zijn doelstellingenwil de Stichting,,Het NationalePark De HogeVeluwe” hetpubliek in de gelegenheidstellenom in kon-takt te komen met natuuren kultuur. Ver-tegenwoordigddoor niet minder dan hetRijksmuseum Kröller-Müller heeft ,,kul-

tuur” hier ondubbelzinnigde betekenisvanKunst, in de gunstige zin van het woord.,,Kunst”kanechterook wel, in mindergun-stige zin betekenen:tegengesteldaannatuur,zoalsbijvoorbeeldin hetwoordkunstbeen...of, bijvoorbeeld, in kunstbos,ook wel ge-naamdkultuurbos.Het begrip ,,natuur” heeftniet tweezo dui-

OVER DE WENSELIJKHEID VAN NATUURBOS OP,,DE HOGE VELUWE”DOOR Drs. RUUD VAN DER MEIJDEN, RIJKSHERBARIUM, LEIDEN

114

/

TekeningP.L. Dubourcq- Boomstudie1839-RijksmuseumKrö/ler-Müller

delijk verschillendewaarderingen.Toch iser wel veel verwarring overde inhoud vandatwoord. Zo is hetbijvoorbeeldzéérmodi-eusom de oorspronkelijkeuit de planologieafkomstige opvatting van ,,natuur” te ge-bruiken: in die merkwaardigeterminologieis ,,natuur” danal hetniet-stedelijkegebied.Let wel: tot de natuur zoudendan ook dekippenfabriekenbehorenin deGelderseVal-lei... Gelukkig betekent,,natuur”voor veelburgersechternog steeds,,bos” of ook wel,,heide”. In de naamvan deaktie ,,Gééfomde natuur” wordt onder ,,natuur” het vol-gendeverstaan:het totaalvan alle gevestig-de ecosystemenwaarin de invloed van demensniet beduidendgroter is dandie vananderezoogdieren.In die laatstebetekeniswil ook ik het woord ,,natuur” gebruiken,evenals,,natuurljk”.In onzestrekenzou de natuurer uitzienalsbos. Dat moet u echter niet omdraaien,want: hoe natuurlijk zijn de bossenhiereigenlijk...?Om een duidelijk antwoordtekunnengevenop dezevraagwil ik de bosseneerstindelen volgens een zestalnatuurlijk-heidsgraden,ook wel genoemd,,hemerobie-graden”, naarde Fin JALAS en de Duitseauteur SUKOPP. Die indeling luist — inNederlandsetermen vertaald — als volgt:natuurlijk - bijna natuurlijk - half natuurlijk- weinig natuurlijk - niet natuurlijk - en ten-slotte: extreemonnatuurlijk.Natuurlijk bos,ook wel oerbosgenoemd,isin Nederlandtotaaluitgeroeid.Bijna-natuurlijk bosis hierzeerzeldzaamenbedekt meestal zulke kleine oppervlaktendat je dateigenlijk geenbosmeerkunt noe-men. In zulk boszijn de bomenaangeplantnochdoorde mensingezaaid,enhoutwordter niet geoogst.Half-natuurlijk bos magwel, volgensde ge-bruikelijke opvattingen,geplant zijn, maarhetmoetbeslistbestaanuit inheemsesoortenop eenvoor die soortengeschiktebodem.Ineenhalf-natuurlijk bos kan wordengekapt,maar kaalkap is uiteraard totaal uit denboze. Selektievekap, zoals bijvoorbeeldinde vroegeremalebossenwordt danbedoeld.

Ook half-natuurlijk bos is er nog maarwei-nig in ons land, want,behalvede genoemdemalebossenhoren hiertoe alleeneen aantalkleine moerasbosjes,alsmedede beroemdebossenin het Mergelland.Verrewegde meesteloofbossenbehorentotdekategorieweinig-natuurlijk.Datgeldtdus66k voor eenzeergroot deelvan debeuken-bossen,eveneensvoordeeikenbossen,welkelaatste hardnekkig worden aangeduidalsbossenvan ,,inlandse”eik. Zomereikwordtdaarmeebedoeld, of soms, wintereik. Dereden datook deze loofbossen,,weinigna-tuurlijk” zijn is dat ze ôf slechts één leef-tijdsklasse bevatten,~if omdat ze op ver-keerdebodemszijn aangeplant,zoalsvooralmet beukenbossenheel vaak het geval is:beukenbossengroeienimmersniet op voed-selarmdekzand...Vanzelfsprekendzijn de bossen van uit-heemsesoorten, waarvoor de fraaie term,,exoten” wordt gebruikt, weinig- of niet-natuurlijk. Hiertoe behoren66k heel watloofbossen, bijvoorbeeld die met Ameri-kaanseeik, en de naregeometrischgeplanteCanadapopulierenbossen.Naaldbossenho-ren, bij de huidige klimaatstoestanden,nietin ons land thuis,al is erwel watvoortezeg-genom de Grove dentochals eeninheemsesoort te beschouwen.(De heer Zonneveldzal daarstraksover spreken.)Omdatechterhethuidigebestandvande Grovedenvrijweluitsluitend bestaat uit geselekteerdeuit-heemserassen,geldt hiervoor eveneens,dathetexotenbetreft.Alle overigenaaldbossenzijn zonder meerals uitheemste beschou-schouwen.Veel mensenbeschouwenbossen,die eenkaalkap-regimemoetenondergaanniet eensmeerals weinig-natuurlijk maar als onna-tuurlijk. Ik vind dat wel een beetje over-dreven.Boomgaardenen aanverwanteartikelenbe-schouwik als extreemonnatuurlijk.Dit overzichtoverziendeis op de vraagnaarde matevannatuurlijkheidvande bosseninNederlandeen zeer duidelijk, maar helaasergonbevredigendantwoordtegeven,endat

116

luidt: bijna al hetbos in Nederlandis niet-,of hdögstensweinig-natuurlijk te noemen.En datgeldt beslist ook voor de bossenopDe HogeVeluwe. Waarwe eigenlijk natuur-reservatenof natuurmonumentenzoudenverwachtentreffen we produktiebos-monu-mentenaan... Dit nu lijkt mij volkomeninstrijd met de doelstelling van dit nationalepark. Waaromzoude kwaliteit van de bos-sen, van de natuur, zoveel minder moetenzijn dan die van de kultuur die in Kröller-MUller wordt geboden? Daaromwil ik erop aandringendat een veel groterdeel vanhet boswordt omgevormdin half-natuurlijkbos, en dat tevens een forse aanzetwordtgegevennaar het ontwikkelen van bijna-natuurlijk bos.Voor alle duidelijkheid wil ik nogwel open-lijk stellen dat dat niet hoeft te betekenendatdan ook direktâl hetproduktiebosmoetworden omgevormd.Hetgewenstebijna-natuurlijkeboswil ik ge-makshalveaanduidenmetde term ,,natuur-bos”. Hoewelontwikkeling van eennatuur-bos te beschouwenis alseeneerstebeschei-denstap naar oerwoud, is het, voor de be-leidsbeslissingenin het heden,volkomen ir-relevantof daterzal komen.Wie wil nu eenvoorspelling doen over de opvattingenvaneen bevolking die vijfhonderd jaar na onsleeft?En dan is er heusnoggeenoerbosge-komen...Hoe onderscheidthetnatuurboszich, ml depionierfase,van andereloofbossen?Ik wilhier twee belangrijke herkenningspuntennoemen:zo’n bos heeftbomenvanverschil-lende leeftijden en stamdiktesdoor elkaarheen,jonge, oudere,dunneoude,en dikkeoudeop eenogenschijnlijkwillekeurigewijzenaastelkaargroeiend.Zekerevenopvallendzal de aanwezigheidzijn van dodestammenen allerlei stadiavan, wat de bosbouwerzalbetitelenals ,,verval”, half-hangende,en lig-gendedodestammendus.Ophetbelangvande aanwezigheidvandood hout wil ik naderingaan.Veel dood hout in eenbos is echtniet alleenmaarbelangrijk omdaterdaneenrijke groei

van mossenen schimmelskan optreden,ofomdathet levenskansengeeftvoor veledier-soorten.Op dat, op zichzelf zeerbelangrijkeaspekt,ligt vaakveel te veelnadruk. Als ermeerbontespechtenin zo’nbosvoorkomen,is dat beslist eenverrijking vanhetbos-eco-systeem,maar het gaat niet om een belan-genafweging van de levenskansenvan despechtenhetnut voor de mens,hetgaatomhet bos zèlf! Want.., op de zandgrondenisde aanwezigheidvan veel dood hout veelbelangrijker,ja, zelfs essentieel,voor de hu-musontwikkeling,en daarmeebepalendvoorde successie.Ik zal dezeopmerkingverdui-delijken.Op de voedselarmegrondenwordt hetpio-nierbosgevormddoor de Ruwe berk,even-tueelsamenmet deJeneverbes.Deberkleeftmaarvrij kort, en alnavijftig tot tachtigjaarzullen vrijwel alle berkebomenwel doorna-tuurlijke oorzaken zijn doodgegaan.Juisthet vrij spoedigeen massaledoodgaanvandit pionierbosis van vitaal belangvoor derichtingvande volgendesuccessiestadia.Opde voedselarmegronden is de humusvor-ming vrij geringdoor het uitspoelenvan inde grondaanwezigemineralenen dedaarop-volgendepodzolizering. Met de boomwor-tels wordende uitgespoeldemineralenweeromhooggebracht,maar ze blijven groten-deelsopgeslagenin hethout. Als er nu, vrijplotseling, via de omgevallenstammeneengrote hoeveelheidmineralenvrijkomt, zal erop veleplaatseneen meerstabielehumus-vormingontstaan.Daardoorneemthetpod-zolizeringsprocesaf, en kan een werkelijkeboshumusbodemontstaan.Essentieelis dusde aanwezigheidvan veeldodestammenopde bodem.In afstervendberkenboszal datal spoedighet gevalzijn. Het is daaromjuistin de pionierfaseabsoluutnoodzakelijkomgeenhout weg te halenuit het bos.Al reedsde tweede bosgeneratiekan danprofiteren van een veelbeterebodem.Dâtnu maakthet mogelijk datheteiken-berken-bosniet het eindstadiumvandesuccessiezalzijn op de dekzanden.De verondersteldecyclische degradatieklimaxvan het eiken-

117

berkenbos kan doorbroken worden, mis-schienwel tenvoordelevan het lindenbos!Daaroverlater.

Watbetreft de huidige naaldbossenstaatheter, naar menselijketijdschaalgemeten,be-duidend ongunstiger voor. Brandstichtingen kaalkapbuiten beschouwinggelaten,zalnaaldbos,bij hetachterwegeblijven vanalleandere menselijke aktiviteiten, maar heellangzaamveranderennaar natuurbos.Datkomt doordat het harshoudendestrooiselen de dito stammenbijzonder moeilijk inhumus kunnen wordenomgezet,en boven-dien omdat de leeftijd waarop de meestenaaldbomenspontaandoodgaanzekerzo’ntweehonderd,maar wellicht ook wel drie-honderdof meerjarenbedraagt.Als we nietzdlang willen wachtenmoet zulk naaldbosworden gekapt,want op de kapvlaktenkaner wèl eenpiepjongnatuurbosontstaan.En66k de stormvlaktengeveneen goedeuit-gangssituatievoor vestigingvaneen natuur-bos.Als je, zoalsik, je helelevenin hetWes-tenhebt gewoond,zegt hetje niet zoveelalsje, op deochtendna destorm van 1972 overde radio hoort datgrote delenvandebossendoor eenstorm zijn verwoest.De ravagedieik later in Drenteaantrofmaaktediepein-druk op me. Maartoen ik het berichthoordekreeg ik enigeoptimistischegedachten.Ni.lzou het bosbeleidveranderen,ik waservastvan overtuigd. Toen er bovendien,zo kortdaaropnôgeenstweeverwoestendestormenhuishielden in het bos.. . was dat niet hètsein om eenbredediscussieovereenveran-dering in het bosbeleid,die immers allangachterdeschermenop gangwasgekomen,inalle openheidte doenlosbranden?Waaromdat toenniet gebeurdis, is mij tot dehuidigedageen raadsel.Misschienwasmentè drukbezigom de gevolgenvandie stormenzo be-perkt mogelijk te houden,om subsidierege-lingen te treffen om de stormschadete ver-goeden. Maar is het niet ridicuul alser dande gevolgtrekkingwordt gemaakt,dat heteconomischgezien aanbevelingzouverdie-nen om eenstormschade-egalisatiefondste

stichten?Die gedachtegaater van uit datstormschadevoortaan een onregelmatig,maar betrekkelijk normaal verschijnselzalworden in de bosbouw. SLINGENBERGstelde zulks voor voor De Hoge Veluwe.Accepterende bosbouwersdanzomaardathun bossenomwaaien?Ach, er kwâm ook wel enigediscussienaarbuiten overhoehet eventueelandersmoest.Maar wat waren datvoor geluiden?Wildemen niet van stormvlaktenheideveldenma-ken?Heide, in plaatsvan bos, is dat eengoedezaak?We stikkenvan de milieugroe-pen, maarhoeveelzijn er, die werkelijk aan-dachtschenkenaanbos?Ik kenermaartwee:aande enekant de stichting Industriehout,bij mondevande zeeraktieveheerVanderMeiden, en aan de tegengesteldekant deLandelijkewerkgroep,,Kritisch Bosbeheer”.Zou er niet eenechte,,boslobby” gevormdmoetenworden,vanallen die, hoeverschil-lend hun opvattingenook zijn, tezameninelk geval BOS willen hebbenin ons zo be-lachelijk bos-armeland? Gelukkig hebbenwe nog de Boswet,dieverbiedt,datbosver-andertin niet-bos.Ik wil ervoor pleitendaterslechtsbij hogeuitzonderingontheffingenwordenverleendvan deze wet.In de huidige troebelesfeer is ook de dis-cussie loofbos versus naaldbos weer évenopgeflikkerd...maarhetnaaldboswon. Enzo ook in hetnationalepark De Hoge Velu-we... De stormvlaktenzijn hier inmiddelsweer voor 3/4 ingeplant met de onvermijde-lijke Groveden.We hebbenechterook voor-beeldengezien van aanplantvan Fijnspar,en een tweetalbosbouwkundigebijzonder-heden: een gemengdenaaldhoutaanplantmet Grove den, Fijnsparen Larix, en eenmonokulture van de vijf-naaldige Wey-mouthden,Pinus strobus.En tôch... zèlfs de meestereedsingeplantestormvlaktenzijn nog stéédszeergeschiktom er natuurbosop te latengroeien.Vooralop dedoorrasterstegenhetwild beschermdedelenzijn de jongeberkenmassaalopgeko-men,en alszeblijven staanin plaatsvan teworden uitgerukt, zal de aanplanteronder

118

wel wegkwijnen.Zo’n situatietroffen we aanbij het Hertenbos,met de eerdergenoemdegemengdenaaldhoutaanplantmet berken-opslag. Is hetniet zondevan het geld? Hadmen dat geld niet beterkunnengebruiken,bijvoorbeeldom de betrekkelijkbescheidenkosten te dekkenvoor de omvorming vananderestukjesbosnaarnatuurbos?Niemand van de hier aanwezigepersonenzal meerdan pionier-natuurboste zien krij-gen in zijn leven, ook alsmôrgende beslis-sing om zulk eenboste makenal zouwordengenomen.Tochis het wel zinvol om de vraagte stellenhoe datboser zal gaanuitzien. We moetendanonderscheidmakentussenkorte en lan-ge termijn. ,,Kort” betekenthier minimaalvijftig jaar, en ,,lang” minstensvijfhonderdjaar. Zoalsde volgendesprekerzal vertellen,zijn onzevoorstellingenop kortetermijnvrijduidelijk. Sommigendenkenoverigensdatde bossenop de Veluwe eentonigzoudenwordenalseroveralnatuurboszouontstaan.Zelfs alsâlle zogenaamdeslechtebossenzou-denzijn omgevormdin natuurbosis ermijnsinziensop kortetermijn geensprakevaneen-tonigheid. Zoudenalle partikuliereboseige-narentegelijkertijd beginnenaande omvor-mingvanhunbossen?Hoogst onwaarschijn-lijk, want velen van hen bezittenzulke arm-zaligeopstanden,dat de opbrengstvan hetgekaptehout niet eensde kostenzal dekkenvan de kap zelf. De omvormingzal gespreidin de tijd plaatsvinden,en danzullende bos-sener, door de velestadiavanontwikkelingwaarin het bosverkeert,niet bepaald,,saai”uitzien. Bovendien zullen er, vooral in debeginjaren,maarwellicht ook nogveellater,veelverschillenontstaandoorkleineplaatse-lijke verschillen in de bodemomstandighe-den. Toevallighedenzullen ook een voor-namerol spelen.Eengoedbeukenootjesjaarvalt niet met zekerheidte voorspellen. Deaanwezigheidvan een enkeleberk of eik inde direktenabijheidvaneenstorm- of kap-vlakte kan een belangrijk verschillendresul-taat opleverenin vergelijking met zulke ge-biedenwaar die zaadbomenwat verderweg

staan.In het eerstegeval is het, met namevoor de berk, denkbaardaterheelveelber-kenzadentegelijkertijd ontkiemen.Dan zalereensoort struweelvan nietigeberkjesont-staan.Maar kiemener relatief weinig ber-kenzaden,danontstaater eenopgaandber-kenbos,kortom, aan afwisseling geen ge-brek. Enevenminmoetenwe de invloed vanplantenetendedieren uit het oog verliezen.Daarover wil ik niet meerzeggendan datbeginnendnatuurbos66k in zijn eerstejarentegen dezedieren moet worden beschermd.Er is eigenlijk maar één manier om zoge-naamdeentonigbos te krijgen, endat is, alsde menser zichonverhooptop grote schaaldaadwerkelijkmeezou bemoeien.Ik benervan overtuigd dat als dat niet gebeurt,hetVeluwe-landschapzeersterkzal verlevendi-genin vergelijking tot nu.Wat voor bos we moeten verwachtenop,langetermijn is nog grotendeelsin nevelengehuld. Leerdeik niet, in mijn studententijd,die ik me nog z6 versherinner,dat deBeukin Nederlandbeslist niet inheemszou zijnbuiten Zuid-Limburg en de Achterhoek?Weinigejarenlater leek het tochwel onom-stotelijk te zijn aangetoonddater geenin-heemseresoort denkbaarwas dandiezelfdebeuk endaternieteenszo hééllanggeleden,uitgestrektebeukenwoudenin onsland had-dengegroeid?Enhoeis hetnu?Wetenschap-persdie te betitelenzijn als ,,ecologischepre-historici” of ,,palaeooecologen”hebbenaan-nemelijk gemaaktdat, nog maar zo’n drie-duizend jaar geleden,de dekzandenop deKempennota benemet bijna zuiver linden-boswarenbegroeid.Is er iemand in de zaaldie zich zo’n bos zou kunnen voorstellen?Toch zoudeWinterlinde,ook op deVeluwe,een belangrijke rol hebbengespeeldin detoenmaligebossen. Uit het binnenkort tepublicerenproefschriftvanBAKELS blijkennog meer aanwijzingendat zulk Lindenbosmisschienwel weerzoukunnenterugkomen,ook op de Veluwe, en dan in plaats vanBeukenbos.Voor beslissingenop korte termijn is dathelemaalniet van belang. Als we de Natuur

119

L‘1

f~j1

gewoonzijn ganglaten gaan,als de opeen-volgendegeneratiesmensende aantekenin-gen over hoehet in hun tijd was doorgeven,ach, wat zoudenwe ons dan nu druk ma-ken. Gewoonbeginnen,geendure experi-mentenopzetten.Pleit erookmaarietstegenom, met name in ons nationalepark DeHoge Veluwe, gewoon te beginnen?Vijfen-dertig jaar geledenbepleitte KOSTER ditook al. Waaromzoudenwe nôg eensvijfen-dertigjaar wachten,tot hetjaar 2012...omnatuurbosin Nederlandeen echtekans tegeven?

Verslagenvan de lezingenop de Hoge VeluwestudiedagEen gedeeltevan de lezingen,die gehoudenwerden op de HogeVeluwestudiedag,kon-den reeds in deze Winter-Schouwopgeno-men worden.Door tijd enplaatsgebrekwashet niet moge-lijk alle verslagenreeds nu te publiceren.In de Lente-Schouwkunt u de nog ontbre-kendeverslagenvande overigelezingenaan-treffen.

Het dia-archief

Het is eenjaargeledendat de directeur,deheerVan Medenbachde Rooy, officieuseenindexvan het dia-archiefvande Fotowerk-groep werdaangeboden.Sindsdienfunctio-neert het archief provisorisch en er is aldiversemalengebruik vangemaakt.Nu zijn de indexengereedenaande betrok-kenenuitgereikt.

Wat is dat dia-archiefeigenlijk, hoe werkthet en hoe ziet het eruit?

Om met het laatstete beginnen:stelt u zichvoor een kast met een schuifdeurvan ca.90 X 50 cm. Men schuift de deuropen,dangaat in de kast,achtereenmatglazenwand,een egale zachteverlichting branden. Erstaan in rails, rechtsvan deze lichtbak, 10

Ton Berends

metalenrekken met sponningen,waar dia’sin geplaatstkunnenworden. In de breedtevan elk rek 10 stuks en zo 20 rijen bovenelkaar,dat maakt200 dia’sperrek. Maal 15,geeft de mogelijkheid om 3000 dia’s op tebergen.Aande zijkant vanelkrek zittenrui-terswaaropde indeling vermeldstaat.Laten we eenskijken naarhet roodwild. Wezoekende lettersRD op enschuivenhet rekvoor delichtbak. Nu zien we eenuniekecol-lectie dia’s van roodwild. De helecyclusvanhetmanlijk wild in alle jaargetijden.Vanafhetafwerpen,de stangenin de sneeuw,debloedrodebreukplaatsop de rozenstok,viahet bastgewei,het geveegdegewei met debast in vellen er langs, tot het hert in debronstop z’n mooist is. Vanspitsertot kapi-

OUDEJAARSWANDELING

Wederomis er voor vrijdag 30 decem-ber 1977 een oudejaarswandelinginonsprogrammaopgenomen.

Verzamelen: 9.45 uur, parkeerteinKoperenKop.Route.’ Koeversbos- Lijkweg - Pam-

pelseZand - Plijmen - KoperenKop.

Tijdsduur: Ca. drie uur wandelen.

In restaurantDe KoperenKop kanom13.00 uur gelunchtworden. Dit is vrij-blijvend en voor eigenrekening.Neemtu voor onderwegwel eenboter-hammetjemee?Tot ziens op 30 december.Voor dezewandelingis opgavevoorafniet nodig.

Mevr. W. E.-v.R.

De wondere kleurenwereld van De Hoge Veluwein een kast

121

taal hert, zoelendin de modder,burlend ofvechtend. Verder het kaalwild, smaldierenen kalveren.Of wilt u landschappenzien?Schuif het rekgemerkt LN voor, en de wonderekleuren-pracht van het afwisselendeHoge-Veluwe-landschapziet u voor u.Zo zijn er 10 verschillendeonderwerpenopde volgendewijze ondergebracht:PB = plantenen bloemenBS = bomenen struikenVS = vogelsGR = gebouwenen recreatieIR = insectenen reptielenKD = kleinwildRD = roodwildLN = landschappenMVR = mouflons, varkensen reeënPZ = paddestoelenIn het archief staan uitsluitend copieën,voorzien van een nummer, waarmeedezealtijd geïdentificeerdkunnen worden. Deoriginelediaheefteencorresponderendnum-mer, maaris tevensvoorzienvan eenroodmerkje en blijft in het bezit van de maker(fotograaf).Het oorspronkelijkevoorstel was, zoals bijde Duitse Natur- und Tierfotografen, dedia’s alleenin eencataloguste omschrijven.Het nadeelhiervanis, datmen zeerveel fan-tasie nodig heeft om aande handvan dezeomschrijvingeenbeeldvandedia te vormen.Het laten copieërenis een behoorlijke in-vesteringgeweesten betaalddoordeVereni-ging van Vrienden,maarde mogelijkhedenzijn danook veel ruimer.1. Altijd de beschikkingover dia’s voor le-

zingen.2. Bij beschadigingof zoekrakenaltijd nog

het origineel voorhandenom te duplice-ren.

3. Direct eenoverzichtvan alle mogelijkhe-denvoor publicatiesin boeken,foldersoftijdschriften. Hierbij is de kwaliteit voorde drukker vangroot belangen kan aande handvan hetnummeronmiddellijk deoriginele dia bij de fotograafwordenop-gevraagd.

De copieën zijn overigensvan uitstekendekwaliteit.Copieën kunnen altijd bijgemaaktwordenen voor het Bezoekerscentrumbiedt hetar-chiefvelemogelijkheden.Toenwe tweejaargeledenaanelk van de leden van de Foto-werkgroepschoorvoetend10 dia’s vroegenom meete starten,kondenwe niet vermoe-dendater in zo’n korte tijd, zo enthousiast,eenverzamelingvaneen kleine 600 dia’s bijelkaar zou komen. En dit is nog maareenbegin. Dit betekenteenstringentaanhoudenvan het systeem.Alle veranderingenenaan-vullingen moetenminstens1 X perjaarwor-denbijgewerkten doorgegeven,andersgaatbinnen de kortst mogelijke tijd het helesysteemde mist in.De in onze Vereniging welbekendeheerKlein zal onsassisterenbij het successievelijkdeterminerenvande dia’s.Het meestbelangrijke vind ik datDe HogeVeluwe nu de beschikkinggaat krijgen overeen uniek soort Dia-documentatie-centrum.Een documentatievan de flora, de faunaende landschappen.Met het vorderen derjarenzal hetarchiefsteedsmeerwaardekrij-gen,vooral bij landschap-en situatie-veran-deringen.Is het niet vreemddat zo’n documentatie-centrum buiten het Nationale Park wordtbeheerd?Juistniet. We ziensteedsmeer,datbedrijvenuit oogpuntvan efficiëntie en ca-paciteit bepaaldedienstenuitbestedenaanspecialisten of gespecialiseerdebedrijven.Zo zou men dit ook kunnenzien. Een z6omvangrijk beheer kost tijd en geld. DeHogeVeluwe heeftnu voor nietsde beschik-king over een schitterendarchief, dat metliefde en vakmanschapwordt gerunddooronzearchivarisde heer P. Timmerbeil, dienaastde deur van De Hoge Veluwe woont.Een wens hebbenwe nog. De catalogi zijn,,geschreven”op voorgedruktelijsten. Graagzoudenwe die getypt willen hebben,maarwie wil dat voor onsdoen?Misschiendaterledenvande Verenigingbereidzijn om afentoe eenseen paar voorgedruktelijsten (A4dwarsformaat)voor onsover te typen.

122

Eekhoornszijn goedebosbouwersTh.O. Rax Foto’s. J.G. Boering

Halverwege februari is het wilde feest involle gang: tweeroodbruinestrepenvliegendoorde toppenen langs de stammenvandebomen,ze rennenvanbovennaar benedenen van benedennaarboven, stamop, stamaf.Dagenlang wordt het mannetje door hetvrouwtje afgesnauwd.Uiteindelijk geeft zij zich, dank zij zijn hard-nekkigheid,toch gewonnen.De bezetenheidvande dolle jachtmaakt nu plaatsvoor eensierlijk en goedaardigspel.Ze dartelendoor de bomenen pronkenmethun staart.Na van dit spel volop genotente hebben,wordt het mannetje tot het nest van hetvrouwtje toegelaten.Er volgt een uitvoerigebalts met parmantigegebaren,waarbij destaartzo dik kan wordenals eenouderwetselampepoetser.

Maar dan loopt de taak van het mannetjesnel ten einde.Na de paring wordt hij hetnest uitgezet,dat voortaanalleen door hetwijfje en haartoekomstigekroost bewoondzal worden. Voor het verstotenmannetjeishet niet moeilijk eenanderonderdakte vin-den. In eenoud eekhoornsnestverzamelenzich wel 6 â 8 medeslachtoffers.Eenouder-wetseherensociëteit.Overigens zijn eekhoorns weinig socialedieren. Zij leven alléén en hebbenweinigcontactmet elkaar.Slechtstijdensde perio-de ‘van voortplantingzoekenze elkaar op.

Met degrootstezorgwordt eenboom uitge-zochtwaarin eennestgebouwdkanworden.De verkozenboom — eventueelin combina-tie met enkele bomen in de buurt — dientverscheideneholen te bevatten, want hetreservevoedselvoor de winter dient in ver-

Dieren op De Hoge Veluwe

123

schillende voorraadschurenbehoorlijk op-geborgente kunnenworden.Ook moet de nestboomniet te veraf staanvan bomen die eikels, beukenoten,denne-appelsof andergeschiktvoedselproduceren.Aan dézeeis is niet gemakkelijk te voldoen.Eenbeukheeftmaarliefst 80 jaarnodigomgoedebeukenotente maken. Eeneik begintpasop 40-jarigeleeftijd goedeeikelsafte zet-ten. Eikehakhoutis er iets vlugger mee: 25jaar.Coniferendoener in het algemeenmaar20 jaar over voor zij goed zaadhoudendekegelsontwikkelen.Het vruchtzetten van bomen is ieder jaarweer verschillend.De meestebomenhebbenslechtsom de 3 â 5 jaareen goedezaadop-brengst.Eekhoornsblijven daaromnooit indezelfdebomen zitten, maarzoekensteedsnieuwe op die voldoendevruchten zullendragen.Dit verklaartwaaromer vaakjarenzijn dat we plaatselijk zeldeneeneekhoornzien.In Siberië komen hele volksverhuizingenvoor om de beste bomen te vinden. Tien-duizendeneekhoornstrekken dan door debossenenzwemmenzelfsoverde ruim 12kmbredeSiberischerivieren.

De nestenzittenhoogin de bomenenzijn inloofbomenvooral in de winter, nahet vallenvande bladeren,goedte zien. Ze zijn onge-veer zo groot als een voetbal,maar ovaalvan vorm en ziener watslordig uit, omdataan alle kantenbladerloze twijgen uit hetneststeken.Aan de buitenkantlijken de nestenveel opdievanekstersof kraaien.Somszijn hetookoudenestenvandezevogelsof vaneenhout-duif. Na eenopknapbeurtzijn zeweergoedte gebruiken,maarhetidentificerenvanhetnestis erniet eenvoudigerop geworden.Ook eenleegspechtenestis ergin trek, wantdat geeft de meestafdoendebeschermingtegenregenen wind.Het eekhoornnestzit meestalin eenboom-vork tegen de stam aan,eenenkele keer ishet ook in de smalletwijgen van de kroontevinden.

Dennen, larixen en sparren herbergendemeestenesten; eikebomenen beukebomendoen dat in mindere-mate.De openingvan het nestligt vande wind afen is van buiten moeilijk zichtbaar. Eenkronkelige gang leidt van de ingang naarbinnen.Het nestmateriaal,dato.a.uit drooggrasen mosbestaat,wordteerstin deinganggelegd. Daarnawordt het met de punt vande snuitnaarbinnengeduwd,omvervolgensover de binnenwandverdeeldte worden.

In oktober wordt het hoofdnest klaarge-maakt,waarde eersteworp terwereldkomt.Het ligt gedurendehet gehelejaar in hetmiddelpuntvanal hun activiteiten.In de zomerwordenook nog ettelijkenestenin de buurtgebouwd.Dezebijnestenwordengebruikt als veilige vluchtplaatsen om hetongediertein hethoofdnesttijdens dewarmezomerte ontlopen.Eekhoornswerpen meestal twee maal perjaarjongen.De eersteworp is in april, de tweedetussenmei en augustus.Per worp wordengemid-deld drie jongen ter wereld gebracht. Deeersteworp heeft plaats in het hoofdnest.Tijdens deverzorgingvande jongenherstel-len deoudersinmiddelseenandernestin dedirecteomgevingen beginnendaarde voor-bereidingenvoor de volgendeworp.Gedurendedezeperiodezijn de oudersmo-nogaam.

De kruinen van de bomen zijn hun snel-wegen.Ze lopen volgens vaste routes overde bomennaarhun voedselgebieden.De tocht doorde toppenvandebomengaatmeestalin pijlsnelle vaart. Eenvlieghuid tus-sende voorpotenende romp maaktzwevenenigszinsmogelijk.Voor de rechtestukkenis de staartvanbe-lang. Eeneekhoornstaartheeftbij hetsprin-gendezelfdewerking alseenspeer.Met eenlangespeerkan eenveelgrotere afstandaf-gelegdwordendanmet een korte.

Op degrond bestaatgeeneigenterritorium.Iederzoektwaar hij het meestdenktte vin-

124

den. Bij het rennenover de grondbewegenze zich in eenzig-zaglijn. Elke boom wordteven benut om in te kruipen. De wereldrondomkandansnelverkendworden.Daar-nawordt weerin volle vaartnaardevolgen-de boom gehold.Vooral bij mooi en zonnig weer zijn ze ergactief. Ze rennenen dravende hele dagenspringenmet gemakkelijke sprongendoorde bomen.Bij koud weerneemtdeactiviteitduidelijk af. Tochgaanze in de winterregel-matig op zoek naar voedsel. Dankzij hundikke, langharigewintervacht verlaten zehunnestenzelfsbij temperaturenvan-iS0C.Echt thuis blijven doenzealleenbij hardeenruwe wind. Om in eenvliegendestorm vande enenaar de andereboom te springeniszelfsvoor dezelenigeengespierdediereneenonmogelijkeopgaaf.

Zoals de meestedierenhebbeneekhoornseen vaste dagindeling.‘s Morgensvroeg enlaatin demiddaggaanzeop zoeknaarvoed-sel. Is dit in overvloedaanwezigdanwordtdegeheledaggegeten.Eenenkelemaalgaanze wel eens‘s avondsop stap om voedseltezoeken,maarwanneerde vos en de uil hunzwervendleven in de duisternisbeginnenisdat toch niet al te verstandig.Nog vddr dezon achterde kim verdwenenis, dient deeekhoornzijn nestbetrokkente hebben.

De samenstellingvan het menuwisseltmetde seizoenen.In het voorjaar worden veeljonge loten van struikenen bomengegeten,evenalsbastsappenvanjongeconiferen,bol-len, wortels en insecten.In de zomeretenzebladeren,bessenen fruit; enhetnajaar,meteenovervloedaaneikels, beukenoten,hazel-noten, denneappelsen paddestoelen,be-hoort tot de bestetijd vanhetjaar.Om aan hun eiwitbehoeftete voldoenetenze mieren, miereëieren,insectenlarven,mei-kevers,vlinders, sprinkhanen,kleine vogelsen bladluizen.‘s Winters knabbelenze graagaanafwerp-stangenvan herten of reeën, die rijk aanmineralenzijn. Om dezelfde redenwordenook spreeuweschedelsverzameld.

Tijdens hetnajaar,wanneerereenovervloedaanvoedselis, wordeneikelsen beukenoot-jes in de grondverstoptop de plaatswaarzegevondenworden. Eerst gravenze met depoteneengangin de grond, waarnahet re-servevoedselmetde snuit naarbinnenwordtgeduwd.Vervolgenswordthetgatmet aardegevuld, aangedrukten nog eensmet aardebedekt.Deze operatieduurt niet langerdanenkeleseconden.Ook in holen van bomen — vaak oudespechtenesten— wordenvoorradenaange-legd. Nooit zullen eikels of beukenotenbijelkaar opgeborgen worden. Voor iederesoortwordteenaparthol gezocht.OokmaIs-korrels worden vaak in holen verstopt, alevenminin combinatiemet eenanderewin-tervoorraad.Het verstoppenis eenzucht. Het is niet dekomende winter die oorzaak is van dezeverzamelwoede,want dieren in gevangen-schap, die het helejaar een overmaataanvoedselkrijgen,verstoppenook hethelejaareen deelvan datvoedselonderde grond ofin een hol.Het is de overmaatdie hen aanzettot hetbewarenvan het bekende,,appeltjevoor dedorst”.De verstopplaatsenliggen langs de wegendie naardevoedselgebiedenleiden. In slech-te tijden lopende dierenlangsdezepadenenontdekkenhet begravenvoedseldan doorhet te ruiken. Ze herinnerenzichhun voor-raadschurenslechtseen kort moment. Watogenschijnlijkeenherinneringlijkt is in wer-kelijkheid eenherontdekking.Door dereukgeleid graaft de eekhoorn regelrecht naarbenedenzonderde eerdergegravengangtebenutten.

Veel eikels en beukenotenontkiemenin degrond omdat ze nooit teruggevondenwor-den. Met de vlaamsegaai, die dezelfdever-stopzuchtheeft, is deeekhoornhierdooreensuccesrjkebosbouwer.

Omdat de omgeving het bestevanuit eenboom overzien kan worden klimt een eek-

126

hoornuit veiligheidsoverwegingeneerstnaarboven, alvorenszijn maaltijd te beginnen.We kennenallemaal het vertrouwdebeeldvande eekhoorndieop eenboomtakzit meteen denneappeltussen zijn voorpoten. Tebeginnen bij de stompe kant worden deschubbenen vliezener afgerukt, die hij ineen onafgebrokenstroom naarbenedenlaatdwarrelen.De vrijkomendezadenworden metde tongopgelikt. Door het afrukken van de schub-benzien de spoelener slordig uit.*)Een muis doethet veelnetter,die knaagtzemet zijn tandjesheelscherpaf!Behalvezadenvandenneappelswordenookeikels, beuke-en anderenotengegeten.Voorelke type noot bestaateenspecialeopenings-techniek,zodatde vrucht met behulpvandesnijtandenmeestalbinnen enkele secondente voorschijnkomt,De onderstesnijtandenkunnenbij dezekar-weitjes ook als pincet fungeren, omdatdebenige onderkaak in het midden niet aanelkaaris gegroeid. Eenspecialespierhoudtde twee delenvan de onderkaakbij elkaar,maarer blijft eenkleine openingtussendetwee snijtandenbestaan. Pas wanneer despier aangespannenwordt sluiten de tandentegen elkaar. Wanneereenhardenoot nietgekraaktkan worden, maar de snijtandenslechts een klein gaatje in de bast kunnenboren, worden ze als pincet gebruikt. Hetvruchtvleeskan nu via een kleine openingnaar buiten wordengebracht.

De voor een eekhoornzo belangrijke snij-tandengroeienhet hele leven door. Als ge-volg vanhetintensievegebruikslijten zeaande achterkant— waar ze niet met glazuurbekleedzijn — zo sterk,datde lengtesteedsgelijk blijft enze ook hun vlijmscherpesnij-vlak behouden.Valt één van de twee snijtandenuit, danheeft dit, evenals bij alle knaagdieren,dedoodtengevolge.De opponerendetandheeftnu geentegenliggermeerdiehemkort houdt

*) Zie de Schouw1975, no. 1, pag. 3.

en groeit dientengevolgein eengrote krulverder, totdat de schedelaangepriktwordten hetdier sterft. Meestal komt het niet zover en sterft de eekhoornal eerderdooruit-hongering.

Omdathij op de grond,onderzijn boomtak,alle voedselrestenlaat liggen en bovendienbij het pellenvan een denneappeleen knis-perendgeluid maaktdat op geruimeafstandhoorbaaris, kan men een etendeeekhoorngemakkelijk ontdekken.Soms kan hij zo volledig opgaanin hetaf-pellen van zijn voedsel, dat hij naderendemensenniet opmerkt. Uit pure schrik laathij dedenneappelvallen.Omdatzijn nieuws-gierigheid altijd nog groter is dan zijn be-duusdheid,kijkt hij de vallende denneappelbelangstellendna. Menige voorbijgangerdenkttenonrechtedat hij door de eekhoornmet denneappelswordt bekogeld.

We zijn zd gewendaanhet beeldvande opeen tak zittende eekhoornmet een denne-appel tussende handen,dat we niet wetendat hij somsals een acrobaataanhetwerkis. Dank zij de vier stevige klauwenvandeachterpotenkunnen de dieren in het voor-jaarmetde- kop naarbenedenende buik plattegen een boomstamhangen.De cambium-laagwordt met de scherpesnijtandenblootgelegd, waarna ze de rijkelijk stromendevloeistof uit deze laag, die bestemdis voorde groeivan de boomen zeerrijk is aansui-kersen mineralen,opslurpen.Het zijn de jongeexemplarenvan spar enlarix die hier ernstig van te lijden hebben.De bastverwondinggeneestwel, maar destam kan zich niet meermooi circulair ont-wikkelen.

De eekhoornslopen bij hun snelle tochtendoorde bomenzeldenverwondingenop. Zebewegenzich nauwkeurigtussende takkendoor. Tactiele(tast)haren,diein directever-bindingstaanmet het centralezenuwstelsel,spelenhier een grote rol. Ze zijn bovendeogenen onderde kin te vinden en ook in’de.

127

handwortels, de buitenkant van de rompen de armen. Deze tastharengeven eennauwkeurigeinformatie over de afstandtotde takken en twijgen waarlangs gelopenwordten zelfs overde sterktevandetwijgenwaar ze over lopen. Het zijn typischeorga-nenvan dieren die in woestevaart door debomenvliegen. Ondanksdezetastharenzalbij eengevaarlijkesprongtoch wel eenseenplukje haarsneuvelen.De vachtwordt regelmatigvernieuwd. In hetnajaarkrijgt de eekhoorn,te beginnenbijzijn staart,eennieuwevachtdieveel dikkeren langharigeris dande zomervacht.Even-tuele beschadigingenworden hierdoor her-steld. In mei vindt de rui plaats.Hij verliestdan, te beginnenbij de nek, zijn winterseharen.Als de rui na eenmaandhalverwegegevorderdis, ziet hij erheelkomiek uit. Hetbovenlichaamheeft danal de slankheidvande zomervacht,terwijl hetachterlichaameruit ziet alsof hij nog een dikke, wintersebroekaan heeft.

Dank zij zijn uiterst scherpegehoororgaanis de eekhoornzeeralert voor elk verdachtgeluid. Zodra hij iets hoort, zit hij rechtovereind met de voorpotentegende borst.Blijkt er inderdaadgevaarte bestaan,danrent hij met adembenemendesnelheid engrote sprongennaar eenboom om die aandeanderekant te beklimmen,zodathij nietgezien wordt. Het gehoororgaanis niet al-leenzeerscherp,maarheeftook uitstekendestereocapaciteiten,waardooreen nauwkeu-rige plaatsbepalingvan het geluid mogelijkis. De spitse oorschelpen,aan de top voor-zien van pluimen, zoals die bij de lynx zomooi voorkomen*), wijzen er al op dat deeekhoorneengehoormoet hebbenmet bij-zonderecapaciteiten.

Het leven in bomenvraagtniet alleengoedeoren, maarook goedeogen.Hoewelde eek-hoornvrij ernstigkleurenblindis — hij ziet

*) Zie foto van lynx in artikel over BayerischerWald.

rood, blauw en groen als grijs — bezit hijvan alle knaagdierentoch het bestegezichts-vermogen. De vooruitstekendeogen liggeniets buiten de schedel,net zoalseenkroko-dillenoog dat doet, waardooreen gezichts-veld naar alle kantenverkregenwordt.Verscholenachtereenboom kan hij om eenhoekvandie boom naarde overkantkijkendoor alléénmaarzijn oog uit te steken.Deogen bewegen nauwelijks en lijken vaakstarendin de oogkassente staan.De alert-heid van de rompreactiebij storendgeluidis zo groot, dathetbewegenvandeogennietmeernodig is. De expressievande eekhoornligt danook niet in zijn ogenmaarin de be-wegingenvan zijn romp en vooral in hetgedragvan zijn staart,die net zo lang is alskop en romptezamen.Het is de staart die het dier zijn typischeaspect geeft. Wanneerde staartontbreekt,blijft er maareen zielig klein beestjeover,dat zichmoeilijk door de bomenkanbewe-gen. De gemoedstoestandvan de eekhoornis af te lezen van zijn staart. Trots en uit-dagingweethij er meeuit te drukkeneven-alsangsten bedeesdheid.Tijdens de balts worden de uitdrukkings-mogelijkhedenvan de staartnatuurlijk heeluitbundig gebruikt.De staartis niet alleeneenexpressiemiddel,maar ook een navigatie-instrument.Bij eensnelledraf houdt hij het lichaamin balansen in de bochtenis hij een warebalanceer-stok; bij eenval werkt hij als eenparachuteen bij het zwemmenfungeerthij als roer.Tenslotte heeft de staart ook nog een be-schermendefunctie. Bij koud en winderigweerwordt hij overde rug gelegdendraaithetdierzich in zijn nester onderom zo minmogelijk warmtete verliezen.In de winter, wanneerde staarteendikkereen langerevacht heeft, behoedthij de eek-hoorn, vooral in gebiedenmet extreemlagetemperaturenvoor de dooddoorbevriezing.De officiële, wetenschappelijkenaamvanhetdier is dan ook terecht’ ,,Sciurus”,het-geenbetekent:,,Hij die leeft in de schaduw(bescherming)van zijn staart”.

128

4..

DeJeugdHogeVeluwedagOp zaterdag27 augustuswas er weer eenJeugd-Hoge-Veluwedag.Dit keer met als onderwerpde grotezoog-dieren op De Hoge Veluwe.Om 10 uurwas het verzamelenbij de Pam-pel; de belangstellingwaserg groot. Er wa-ren zo’n kleine 50 deelnemersin dejachtka-mer verzameld.Mijnheer Klein, die de le-zing verzorgde, had veel materiaalmeege-nomen. Op een tafel lagen o.a. meerdereschedels.Aan de hand van vooral de vormvanhet gebit liet hij de kinderenhet verschilzien tussenvleeseters,planteneterszoals dereeën en moeflons en alleseterszoals dezwijnen.Verderwarener noggeweienvanzowel her-ten als reeën,en hij verteldezeer boeiend

B.L. Boers

Roofvogelshebbenaltijd despecialebelang-stellingvan demensgehad.Meestalkomtditvoort uit eengefascineerdzijn doorde bouwenhet gedragvandezevogels,gecombineerdmeteenzekereromantiek.De laatste tijd komt daar nog een extrawetenschappelijkebelangstellingbij. Dezevogels,die aan de top van de voedsel-pyra-mide staan, fungerennI. als milieu-indica-toren! Dit betekent, dat als ergens in devoedselketeniets niet in orde is met het mi-lieu, dit zich het sterkst zal manifestereninde top van de voedselketen,en metnameindit geval in de standvan roofvogels.Het bekendstevoorbeeldis hetgebruik vanlandbouwvergiften. Landbouwvergif opzaadwordt gegetendoor zaadetendevogels.Zo’n vogeleet b.v. 100korrelsenkrijgt daar-door IOOX een klein beetjevergif binnen.Een aantal van deze vogels wordt gegeten

overde groeien het afwerpenvanhetgewei.Hierbij leerdehij ook de benamingenvandestangenvan het gewei aande jongeaanwe-zigen. Voorts werder nog gekekennaarhetverschil met de hoornvan het moeflon.Mijnheer Klein liet verder nog dia’s zien,gemaakt door de fotowerkgroep, die metveelbewonderingwerdenbekeken.Aan het eind van het verhaal kregen allekinderen eenboekje,,Hetwildbeheerin Ne-derland” en een nummervan ,,Het VeluwsHert”. Daarnawerd buiten in het zonnetjede boterhamopgegeten.‘s Middagswerd er gewandeldonderleidingvan mijnheer Klein, waarbij vooralde pad-destoelenveel aandachtkregen.Na de wandelingwashet op naarde Kope-ren Kop, waar de kinderen een verfrissingkregenaangeboden,en na eenfijne dagweerdoor hun ouderswerdenopgehaald.

Elze de Ruiter.

door anderevogels,diedaardooreenaantalmaal IOOX kleine beetjesvergif binnenkrij-gen. Dezevogelswordenweergegetendoorgrote roofvogels,diedaardoorweereenaan-tal malenmeer vergif binnen krijgen. Hetuiteindelijke effect van het landbouwvergifmanifesteertzichdaardoorhetduidelijkst inde top van de voedselketen.Natuurlijk geldt een dergelijke redeneringvoor allefactorendieinvloed hebbenop zo’nvoedselketen.Het is dan ook niet verwon-derlijk, dat in eentijd, waarinallerleiaansla-gen op het milieu wordengepleegd,de roof-vogels het zo nu en danergmoeilijk hebben.Slechtvalkenbv. hebbeneen erg moeilijketijd achterde rug. Overal in Europaen ookdaarbuitennamendeaantallenschrikbarendaf. Vogelsstiervenaanvergiften,eierenwer-den niet bevruchtof haddeneen dermatedunneschaaldatze braken.In dit gevalble-

Over enmetroofvogels

130

ken gechloreerdekoolwaterstoffende boos-doenerte zijn. Eensnellereactieop dezeont-dekkingbleekechterniet mogelijk, daarvoorzatener te veelcommerciëleen politieke be-langen aan vast. Nu echterdeze middelenvoor veel toepassingenverbodenzijn, blijktde natuur gelukkig nog voldoende veer-krachtte hebbenom zich snelte herstellen.Overal neemtde slechtvalkweer toe en welin eenbehoorlijk tempo.Een zelfde geschiedenisis ook voor de havikte vertellen, Weliswaar is deze soort, alssoort, over zijn hele verspreidingsgebiednooit echtbedreigdgeweest,maarin Neder-land was toch de stand gedaaldtot enkeletientallen paren.In vier jaar tijd heeft destand zich hersteldtot een peil, dat net zogoedis als in de meestoptimalejarenin hetverleden.Mondiaal gezien zijn echter enkele roof-vogelsoortentot de randvande afgrondge-bracht, zoals b.v. de Mauritius-torenvalk.Men probeertnu dezesoort d.m.v. fok ingevangenschapte redden,maarde kansopslagenlijkt gering.Het blijft wel zaak,voor die soorten,die hetnu weergoedgaat, de ontwikkeling scherpin de gatente blijven houden.Het is echter in Nederlandweer mogelijk,zonder dat al te veel geluk nodig is, roof-vogelste zien en van dezevogels,hun vlieg-beeldenen hunjagente genieten.Zoalsookde heerSuetensonsop de Hoge Veluwe-dagop 22 oktober liet genietendoor zijn prach-tige opnamenvanallerlei soortenroofvogels,en het boeiendebetoog waarmedehij dezevergezelde.

Valkenierswerden ook genoemdbij de op-somming van bedreigingenin de lezing (inwelk rijtje ik overigensvogelfotografenmis-te).De heerSuetenszelf wasechter,in eenlatergesprek met aanwezigevalkeniers, directbereid toe te geven,dat die valkeniers,dieeen bedreigingvormen voor de roofvogel-standslechtseen kleineminderheidvormen.Het zijn vaak niet eens valkeniers, maar

roofvogelhandelaren,die hoofdzakelijkaanroofvogelparkenen ,,zomaar”particulieren,die roofvogels alsstatus-symbolenhouden,leveren.Het is wel jammer,dat deheerSuetensdezenuanceniet in zijn lezing zelf naar vorenheeft gebracht, hetgeen tevens mijn enigepuntvankritiek is op eenoverigensvoortref-felijk verhaal.

Wat is nu echtervalkerij? Volgensde opvat-ting van het NederlandsValkeniersverbond

- ,,AdriaanMollen” is valkerij: Hetjagenmetroofvogels op hun natuurlijke prooien inhun natuurlijkeomgeving.Dit geeftaldirectaan,datde naam,,valkeniersdemonstratie”voor het gebeurendat ‘s middags plaatsvond, was gekozen bij gebrek aan beter.Immers:gejaagdwerder niet en natuurlijkeprooien speeldenook geenrol. En hoewelwaarschijnlijkerg veel mensenhebbenge-notenvan het schouwspel,is het misschiengoedom te stellen,dathetlatenkomenvanvogelsvanuitbomenop de handof opkunst-prooien (loer)alleenmaariets laat zienvaneen deelvan de africhting van jachtvogels.Eigenlijk gaathet aanhetwezenlijkevan devalkerij voorbij.Het probleem is dat echte valkerij iets iswaarbij eenjager, gebruikmakendvaneenroofvogel, en misschiennog eenhond of eenfret, alleen het veld in gaat om te jagen.Enige toeschouwersdie zich onopvallendgedragenzijn daarbij wel aanvaardbaar,maarhebbenmet hetjachtgebeurenop zichniets te maken. Ze kunnen eigenlijk alleenmaar storen. De band tussenvalkenier envogel is eentere band,gebaseerdop weder-zijds vertrouwen.Alles watdaarinbreuk opmaakt kan maaral te snel leidentot verliesvan een vogel. Dat zo’n weggevlogenvogelzich niet zou wetente handhavenvanwegezijn bellen, zoalsregelmatigbeweerdwordt,is onzin. Er zijn gevallen bekend van ont-snaptevogelsdie parenmet wilde vogelseneen nestjongengrootbrengen,terwijl ze debellen nog dragen.Het is dus begrijpelijk, dat met eenpubliek

131

van enige honderdenmensen,de valkenierszeerbeperktwarenin wat zij met hunvogelskondenlaten zien.Desondankseindigdede dagtochnogbijnain een tragedie. Nadat een aantal havikenhaddengevlogen,zou als klapstukéénvande twee slechtvalken,die in Nederland invalkeniershandenzijn, (eenvogel in gevan-genschapgefokt) een demonstratiegeven.De valk verdweenhelaasuit het gezichtenliet zich niet weer zien. Het kostte ander-halve dagvruchtelooszoekendoor eenaan-tal valkeniersen vervolgenseen grote tele-fonische inlichtingenactiein de omgeving,tot wonder boven wonder de valk tweeeneen halve dag later bij Renkum weer konworden binnengeroepen.Gelukkig liep hetgoed af, maarhet illustreert wel hoe slechtvalkerij zich leent voor grootscheepsever-toning.Tenslottenog iets overde valkerij in Neder-land. Het valkeniersverbondverenigt bijnaallevalkeniersin Nederland.Hoewelermeerdan 100 leden zijn aangesloten,schommelthet aantal praktiserendenrond de dertig.Het aannamebelejdvannieuweledenis zeerstreng. Voordat men als valkenier wordttoegelatenspeelteen leerperiodevan min-stens driejaareengrote rol. Dit alles om tevoorkomen, dat vogels in ondeskundigehandenkomen.Daarnaastis voor deze vogelseenvergun-ning nodig, die wordt verstrekt door hetministerievan C.R.M.Er wordt gejaagdmet twee- in de Neder-landsejachtwet toegelatensoorten,t.w. ha-vik en slechtvalk.De havik voorlopendenvliegend wild (hazen, konijnen, fazantene.d.), de slechtvalkalleenvoor vliegendwild(kraai,patrijs).Bijna alleledengebruikenhaviken,die in demeestejachtterreinenzijn te gebruiken endie worden verkregenuit landenwaar destandvan dezevogels zodanigis, dat doorovermatige schadejaarlijks afschot plaatsvindt.Een enkelingheeftde mogelijkheidom meteen valk te jagen. Deze vogels stellen veel

hogereeisen aan het jachtterreinen boven-dien is hetergmoeilijk om op verantwoordewijze aanvalken te komen.

Valkenierswerkenin internationaalverbandaan experimenten voor het fokken vanslechtvalken.Dit gebeurtzowel voor valke-niersdoeleinden,als om natuurlijkepopula-ties te kunnen helpen door uitzetten inslechtetijden.Niet voor niets stelt het Verbond zich totdoel: ,,valkerij en roofvogelbescherming”.Bij de goedevalkeniergaatdit samen.

Welke soortenkunnen we nu op De HogeVeluwe waarnemen?In de zomer: torenvalk, buizerd, havik,boomvalk,sperweren wespendief.In herfsten winter: tevensde kiekendieven,het smelleke en met wat geluk: ruigpoot-buizerd, zeearend,visarend en slechtvalk.Boomvalk en wespendieftrekken aan heteind van de zomerweg.

Foto.’ B. Buurman

HogeVeluwedagenin,,DeSpil” in HarskampHiermedewijzen wij er onzeledenop datdelezingen op onzeHoge Veluwedagenvoor-lopig weer in hetDorpscentrum,,De Spil”in Harskampgehoudenzullenworden.Dank zij eennieuwe en voortreffelijke ge-luidsinstallatieachtenwij hetraadzaamonzebijeenkomsten voorlopig weer naar hetDorpscentrumte verleggen.De geluidssituatie in het Museum maakthelaasnogenkelekinderziektendoor, welke— wij twijfelen daarniet aan— binnenkorthersteldzullen worden. In afwachtinghier-van verblijvenwij dus,te beginnenop zater-dag 28 januari in het Dorpshuis te Hars-kamp, waar de nieuwe Directeur van DeHoge Veluwe, Ir. C.J. Stefels,zijn visie zalgeven op het onderwerp ,,Natuurbeheer”.

132

Vogeltjesbedtijd, speciaalvan de Ringmusdoor W.K.H. Karstens

Er valt veel te vertellenover de activiteitenvan vogelsoverdag,speciaalvandagvogelsnatuurlijk, maarvalt er overde aanvanger-vanelkedagen hetophoudenervanaanheteinde van de dag iets te zeggen?Over hetbeginkunnenwe iets afleidenuit hetgezang,dat ‘s morgensvroeg op gaat klinken, maarhetis gevaarlijkenwaarschijnlijkonjuistomeruit te concluderen,dathetmomentvandeeerstezangtoonvaneenvogeltevenshetbe-gin van zijn dagelijkseactiviteiten is. Overhet einde vande dag vaneen vogel is, ookweer met de nodige voorzichtigheid,even-eens iets te zeggen. Merels bijvoorbeeldschetterenv66r hetopzoekenvanhun roest-plaats tegenhet invallen van de duisternisuitbundig. Huismussen,die vaakin aantal-len gezellig in de klimop van stadstuinenovernachten,maken,voordatiedernaarzijnzin op stokis gegaan,ook hetnodigekabaal.Maar, als het al helemaaldonkeris, zingt deroodborstnog steedszijn liefelijk, wat aar-zelendlied endenkterkennelijknog niet aanom zichter rustete begeven.De nachtegaalmaakt het nog later! Eigenlijk weetje vanheelveelvogelszelfs niet,hoeen waarzij denachtdoorbrengen.Mijn bedoelingis om iets te vertellen overhet ,,naarbed” gaanvan ringmussen.Ring-mussenzijn aardigevogeltjes,ze zijn mooiom te zien en het is haastaandoenlijk,zoalsmannetjeen vrouwtje altijd gezellig dicht bijelkaar in de buurt blijven. Het is bepaaldheelleuk, hoeze ,,knusen tevreden”naastelkaarop het dakterrasvan hun nestkastjezitten. Mannetje en vrouwtje hebben integenstellingtot de nauwverwantehuismushetzelfdeverenkleed.Op de rug en aandevleugelsen staart zijn ze alseenmannetjes-huismus kastanjebruinmet donkerderstre-pen en randjes,de borst en buik is beige-achtiggrijs en het keeltjezwart.Ze hebben

een mooi mat kastanjebruinschedelkapjeen hunnaamdankenze aande witte wang-en oorstreek,die bijna eenhalsbandjevormt,terwijl tenslottemidden in de witte wang-partij eenzwart vlekje zit.In het uitgebreideboekAvifauna van Mid-den-Nederland,een publicatie uit het jaar1971 van de Stichting voor VogelstudieenVogelbeschermingte Utrecht, is uit de ver-spreidingskaartvanderingmusin dit gebiedaf te leiden,datdezevogel op de Utrechtseheuvelrug,eengebiedmet veelbosvanover-wegend naaldhout,maar locaal ook nogalwat loofhout, en met parkachtigedorpen,doordebankgenomenvrij talrijk voorkomt.Hoewelik geenuitsluitselheb overhetvoor-komenvanderingmusop De HogeVeluwe,moet de soort zekerin het noordelijk deel,gezien de aard van de bebossingen van deaangrenzendegebieden,voorkomen.*)In de periode van 1 december1975 tot inapril 1976 haddenmijn vrouwen ik gelegen-heid omnauwkeurighetslapengaanvaneenringmussenpaargade te slaan. Tegen destam van eengrove den voor het grote enhogeraamvande zitkamervanonsbuiten-huisje op het bungalowterreinDe MaarnseBerg te Maarn hangt op ongeveer3½mhoogte een nestkastje, dat verschillendemalenringmussenheeftgehuisvestenwaarinevenzovele malen broedselsmet goed ge-volg werdengrootgebracht.In de loop vandejaren,vanaf 1960 hebbenwij dat kunnenvolgen,isin hetoorspronkelijkopenbosvanvrijwel uitsluitend opgaandegrove dennenmet hierendaareenamerikaanseeik,ameri-kaansevogelkersen lijsterbesdoor aanplanten door natuurlijke opslag van vogelkers,lijsterbes,vlier en berkeenvrij dichteonder-

*) De Ringmus (PasserMontanus)komt op DeHoge Veluweregelmatigvoor (red.).

134

16.00 1’1~-75 1-~-76 1-~’76 1-~-76 1’~’76datum

groei ontstaangepaardgaandemet eenop-merkelijke verrijking van de vogelwereld.Wat de ringmussen betreft, vertoonde zichvoor het eersteenpaartje in april 1969 enlegde belangstellingaan de dag voor hetnestkastje,waaroverin dit artikeltje sprakeis. Het kwam toen echterniet tot nestelen.In najaaren winter van hetzelfdejaar fre-quenteerdenzij ons terreintje en in 1970werd er voor het eerstmet succesgebroed.Aaneentweedebroedselzijn deringmussen,althans op onsterreintje,dat slechtsonge-veer 1000m2 groot is, tot nu toe niet geko-men. Wel waren er enkelejaren, dat tweepaartjes tegelijkertijd van onzenestkastjesgebruikmaakten.Zoals in bovengenoemdboekstaatbeschre-ven,sliep ook bij onseenringmussenpaarinhet genoemdewinterseizoenin het bewustekastje.In de periodevan ruim vier maandenkon op 30 dagende aankomstvan de ring-mussenbij het nestkastjeen hetdaaropvol-gend naarbinnengaannauwkeurigwordenwaargenomen.Zoalsaanstondszal blijken,gaanringmussenniet vroegnaar bed, maartegende lucht was éénen ander,niettegen-staandehetweinige licht, toch goedwaar tenemen.Er werdenin verbandmet het laterof vroe-ger invallen van de duisternisgrofwegdrietypen weer onderscheiden,te weten helderweer, ,,tussensoort”weer en somberweer.In figuur 1 geeft degetrokkenlijn in de be-treffendeperiodevandagtot dagde tijd aan,

waaropde zon onderging.De drie soortensymbolengevende momentenaan, waaropop decorresponderendedatabij helderweer,bij somberweer en bij tussensoortweer deringmussenhunnachtverblijfbinnengingen.Omdatde geslachtenbij de ringmusniet vanelkaar te onderscheidenzijn, is het helaasniet mogelijk geweestvastte stellen,of wel-licht éénvan beide partnersaltijd het eerstenaarbinnenging. In het algemeenkwamende twee ringmussenvrijwel gelijk, als hetware,uit de bomenvallen om, ôf in de strui-ken op ongeveerdezelfde hoogte als hetvlieggat van het nestkastjeôf op het dakervante landen.Daarnablevenzekortereoflangeretijd, maarhet was steedsslechtseenkwestie van minuten, ,,mediteren”,waarnâer éénin het kastjeverdween,terwijl de an-derenogwat korterof langerbleefverpozenalvorensook naar binnente gaan.Watzichdaarbinnenverder afspeelde,is mij uit deaard der zaak niet bekend,wel zal het ervrijwel pikdonkerzijn geweest.Steedsis hetgemiddeldevande invliegtijden vandebeidepartners genomen, het verschil bedroeghooguitenkeleminuten.Wanneernu gekekenwordt naar de liggingvan de puntentot de drie weertypenbeho-rende,tenopzichtevan de zonsondergangs-lijn, dan liggen alle 16 punten van het hel-dereweertypebovendeze lijn, wat ook hetgeval is bij de 4 punten,die bij het tussen-soort weer behoren.Heel anders,daarente-gen, is de situatie bij hetsombereweertype.Hier liggen 6 punten bovende zonsonder-gangslijn, hierbij aantekenend,dat 3 ervanvrijwel ôp de genoemdelijn liggen, terwijltenslotte4 puntenonderdezonsondergangs-lijn gelegenzijn.Uit de gedanewaarnemingstijdenkunnentenslottede verschiltijden tussen het gaanslapenendezonsondergangstijduitgerekendworden. Het blijkt dan,dat bij helderweerde ringmussengemiddeldbijna eenkwartierna zonsonderganghun slaaphokjebinnengaan, terwijl dit bij tussensoortweer8½mi-nuut bedraagt.Bij somber weer tenslottevindt het momentvanhetzich terugtrekken

tijd

19.00

16.00

1700

135

voor de nacht ongeveereen kwart minuutv66r zonsondergangplaats. Hier moet deaandachteropgevestigdworden,datde ver-schillen tussen de afzonderlijke waarne-mingstijden voor de twee eerstgenoemdeweertypenbetrekkelijk geringwaren, maardatde spreidingervanbij hetsombereweer-type aanzienlijk was. Het is waarschijnlijk,dat hier éénof anderecomplicatieoptreedt.Samenvattendkan gezegd worden, dat ereen opvallendnauwverbandbestaattussenhetmomentvanverdwijnenvanderingmus-sen in hun slaaphokjeen het tijdstip vanzonsondergang,maardat er eenduidelijkebeïnvloedingdoor hetweertypeplaatsvindten wel zodanig,dat uiteindelijk geconclu-deerdzou kunnenworden,dat dedierenbijhet dalenvan de lichtintensiteit tengevolgevan het ondergaanvan de zon blijkbaarsteedsbij eenbepaaldlichtniveauhun,,werk-zaamheden”staken.Aangezienzich éénenanderin een bos met dichte ondergroeiaf-speelt,ligt dit niveauerg laag.

DeNotenkrakerMisschienherinnert u zich nog dat in 1968eeninvasievan notenkrakersons land bin-nenviel.Wij schrevenover dezekraaiachtigevogelsin de Schouwnr. 3 en 4 van 1968.Thans zijn ze weer gesignaleerdop de Ve-luwe, in Drente,de GelderseAchterhoekende Utrechtseheuvelrug.Deze,,Siberischegasten”zijn geïnteresseerdin naaldbomen,waarvan ze de zadeneten;tot hun verderemenubehoreneikels,noten,bessenen insecten.De ornitholoogJaapTaapkenheeftin 1968eenuitgebreidonderzoekingesteldin samen-werking met de vogelwerkgroepHaarlem.Nu zou hij graagzo nauwkeurigmogelijkwordeningelicht over dezebezoekers.Zijn adresis Utrechtseweg43, Hilversum.Vermeld u hem bij uw waarnemingen:data,aantalen plaats(plus gemeente)en de duurvande aanwezigheidvande notenkraker(s).

W. Vogelzang.

MuseumnieuwsExpositiesRijksmuseumKröller-Müller

na 11 december(Voorlopig) selectieuit eigencollectie: foto-projecten,sculptuuren reliëfs (nieuwevleu-gel).4 december- 8 januariKeuze uit recente tekeningen-aanwinsten(prentenkabinet).14 januari - 20 februariDouwe Jan Bakker, project: een vocabu-laire beeldenverzamelingin het IJslandselandschap(fotografische beelden,prenten-kabinet).

FototentoonstellingDe reizende fototentoonstelling over DeHogeVeluwe is in de komendemaandenopde volgendeadressente bezichtigen:10 decembertot 7 januari in het CultureleCentrum,,De Kolk” te Assen.7 januari tot 4 februari in Coornhertstate,Vogelwijk 20 te Heerenveen.

Contributie 1978Voor het komendejaarblijft decontributie-regelingongewijzigd,t.w.:

f 15,00 voor gewoneleden;f 5,00 voor huisgenotenvanleden;f 2,50 voorjeugdleden(tot 18 jaar).

Afgezien van eenbetrekkelijk geringaantalrappèlsis de contributie 1977 vrij vlot bin-nengekomen,dank zij de vele leden, dieeigener beweging hun contributie vroeg-tijdig overmaakten.Vandezeplaatsgraagonzedanken dievande dames Alberts en Rosendahlvoor diespontanebetalingen.Voor 1978 doenwij opnieuweenberoepoponze leden om nu de contributie 1978 overte maken.Het bespaartons veel werken hetis zoveel goedkoper.Ons gironummer: 95 1993, ,,VriendenvanDe HogeVeluwe”, Otterlo.

136

vereniging ‘vrienden van de hoge veluwe’

Uit de Statuten:Artikel2: Het doel van de vereniging is het vergroten van de belangstellingvoor hetNationalePark ‘De Hoge Veluwe’ (hiernate noemenhet Park)en het desgevraagdbijstaanvan de stichting genaamd‘Stichting Het Nationale Park De Hoge Veluwe’ (hierna tenoemende Stichting) bij de uitvoeringvanhaartaak.Artikel3: De verenigingtracht haardoel te bereikendoor:a. jaarlijks één of meerzogenaamdeHoge Veluwe-dagenen/of anderemanifestatieste

organiseren;b. werkgroepente vormen tot het bestuderenvan flora, fauna, geschiedenisen andere

onderwerpenhet Park betreffende;c. publicatieste doenverschijnen;d. al wat verderkanbijdragentot het in artikel 2 genoemdedoel (mits niet tredendin de

bevoegdhedenvan de Stichting), met namedoor het aankwekenvan een band onderhen, die belangstellingkoesterenvoor hetPark.

BESTUURDA. KramerW.H. BorstH.C. Haitink

K. HylaridesIr. B.T. BosmanDr. W.J. DoudevanTroostwijkMr. F.Th. DijckmeesterMevr. W. Ebregt-vanRiemsdijkR. van GerrevinkGA. KolkDrs. J.C.H.OudemansDrs. J.A.F. RoeienJ. SlotK. Stapel

Adviserende leden:Ir. C.J. StefelsDr. R.W. Oxenaar

- ere-voorzitter- voorzitter- secretaris

Prins Bernhardweg10, Oosterbeek,telefoon0X5 -335455- penningmeester

- burgemeestervanApeldoorn

- burgemeestervan Arnhem- burgemeestervanEde

- directeurNationalePark De Hoge Veluwe- directeurRijksmuseumKröller-Mülier

BomenfondsHoge Veluwe: postgiro 3534903 Apeldoorn.

De minimum-contributie bedraagtfl5,— voor gewone leden; voor huisgenotenvanledenf5,—; voor jeugdleden(tot 18 jaar) f2,50. Organisatiesen verenigingenkunnenalszodanig lid worden voor tenminstefl5,— per jaar. ‘De Schouw’ wordt u gratis toege-zonden. Contributiesdienen overgemaaktte worden aan de Vereniging ‘Vrienden vanDe HogeVeluwe’, giro 951993 te Otterlo.Het verenigingsjaaris gelijk aanhet kalenderjaar.Het lidmaatschapvande vereniginggeeftgeenrechtop gratistoegangtot hetPark.

‘Î~E1-106E Ç’ELU\~./E~- VERENIGING ‘VRIENDEN VAN DE HOGE VELUWE’

Jaarprogramma1978

vrijdag 30 december1977

zaterdag 28 januari

zaterdag 4 maart

zaterdag 11 maart enzondag 12 maart

zaterdag 22 april

zaterdag 20 mei

zaterdag 27 mei

zaterdag 9 september

zaterdag 28 oktober

vrijdag 29 december

Oudejaarswandeltocht.

Winter Hoge Veluwedag.Lezing Ir. C.J. Stefels: ,,Natuurbeheer”.

VoorjaarsHoge Veluwedag.Lezing Prof. Dr. L. Vlijm: ,,Spinnen”.

Voettochtenover De Hoge Veluwe.

Ledenvergadering.Film ,,De Veluwe natuurlijk?” door W.van Schieveen.

le Jeugd-Hoge-Veluwedag.Dr. H. van Balen over ,,Nestkastjes”

Zomer Hoge Veluwedag.Lezing Dr. Ir. G. Sissïng: ,,Bomen op De Hoge Veluwe”.

2e Jeugd-Hoge-Veluwedag.De Heer0. van Doorn: ,,Kringloop in de natuur”.

Herfst Hoge Veluwedag.Lezing Ing. A. Langenbach:,,Oude geschiedenisopDe Hoge Veluwe”.

Oudejaarswandeltocht.

Naderebijzonderhedenzullen steedsper circulaire wordenbekendgemaakt.