POLITIEACADEMIE

Toekomsten verkennen voor analisten

Instrumentarium voor prognoses en visieontwikkeling

Peter KlerksNicolien Kop

Toekomsten verkennen voor analisten

De volgende publicaties zijn verkrijgbaar:

1. Mariëlle den Hengst (maart 2010), Informatierijk en toch kennisarm!?;2. Cees Sprenger, Eefje Teeuwisse, Else Pragt, Gieta Bhansing en Agnes

Dinkelmans (juni 2010). Bouwen aan een Community of Intelligence;3. Nicolien Kop en Peter Klerks (juni 2010), Alertheid van politiemensen

bij signalen van ‘onraad’;4. Peter Klerks en Nicolien Kop (augustus 2010), Toekomsten verkennen

voor analisten;5. Peter Versteegh, Theo van der Plas en Hans Nieuwstraten

(augustus 2010), The Best of three worlds.

Deze publicaties zijn verkrijgbaar bij:

Politieacademie Lectoraat IntelligencePostbus 8347301 BB Apeldoornlectoraat.intelligence@politieacademie.nl

Toekomsten verkennen voor analisten

Instrumentarium voor prognoses en visieontwikkeling

Peter KlerksNicolien Kop

PolitieacademieApeldoorn, augustus 2010

“What we anticipate seldom occurs; what we least expect generally happens”

Benjamin Disraeli.

4

ISBN 978-90-79149-31-5

© PolitieacademieBehoudens de door de wet gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt zonder schriftelijke toestemming van de Politieacademie, die daartoe door de auteurs met uitsluiting van ieder ander onherroepelijk is gemachtigd.

5

Inhoud

HOOFDSTUK 1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

HOOFDSTUK 2 Toekomst verkennen: ambities en beperkingen . . . . . . .132.1 Verbeeldingskracht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .132.2 Onvoorspelbaarheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142.3 Wetenschap of bijgeloof? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17

HOOFDSTUK 3 Begrippenkader. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .213.1 Uitgangspunten voor toekomstverkenningen . . . . . . . . . . . . .213.2 Terminologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24

HOOFDSTUK 4 Methoden en technieken . . . . . . . . . . . . . . . . . . .294.1 Het oppikken van zwakke signalen . . . . . . . . . . . . . . . . . .294.2 Soorten bronnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .314.3 Beoordelen van bronnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .344.4 Beoordelen van informatie door combineren

en duiden van gegevens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .354.4.1 Verzamelfase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .364.4.2 Combinatiefase. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .364.4.3 Interpretatiefase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .384.5 Toekomstgevoelige criminologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .394.6 Toekomstverkenning en beslissen over uitvoering van de politietaak 41

HOOFDSTUK 5 Beschrijving van bruikbare methoden en technieke . . . . .435.1 De omgevingsscan (Environmental Scanning) . . . . . . . . . . . .435.1.1 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .435.1.2 Hoe te gebruiken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .445.1.3 Sterke en zwakke kanten van de methode . . . . . . . . . . . . . . .485.2 Delphi methode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .505.2.1 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .505.2.2 Hoe te gebruiken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .515.2.3 Sterke en zwakke kanten van de methode . . . . . . . . . . . . . . .545.3 Wiel van toekomsten (Futures Wheel) . . . . . . . . . . . . . . . . .555.3.1 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .555.3.2 Hoe te gebruiken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .565.3.3 Sterke en zwakke kanten van de methode . . . . . . . . . . . . . . .575.4 Trend Impact analyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .575.4.1 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .575.4.2 Hoe te gebruiken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .585.4.3 Sterke en zwakke kanten van de methode . . . . . . . . . . . . . . .58

6

5.5 Het systeemperspectief. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .595.5.1 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .595.5.2 Hoe te gebruiken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .605.5.3 Sterke en zwakke kanten van de methode . . . . . . . . . . . . . . .615.6 Relevantiebomen en morfologische analyse. . . . . . . . . . . . . .615.6.1 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .615.6.2 Hoe te gebruiken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .625.6.3 Sterke en zwakke kanten van de methode . . . . . . . . . . . . . . .635.7 Scenario’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .635.7.1 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .635.7.2 Hoe te gebruiken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .635.7.3 Sterke en zwakke kanten van de methode . . . . . . . . . . . . . . .665.8 Participatieve methoden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .675.8.1 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .675.8.2 Hoe te gebruiken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .675.8.3 Sterke en zwakke kanten van de methode . . . . . . . . . . . . . . .695.9 Simulatie en Serious Gaming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .705.9.1 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .705.9.2 Hoe te gebruiken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .715.9.3 Sterke en zwakke kanten van de methode . . . . . . . . . . . . . . .715.10 Genius Forecasting, visie en intuïtie. . . . . . . . . . . . . . . . . .725.10.1 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .725.10.2 Hoe te gebruiken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .735.10.3 Sterke en zwakke kanten van de methode . . . . . . . . . . . . . . .755.11 Normatieve methoden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .755.11.1 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .755.11.2 Hoe te gebruiken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .755.11.3 Sterke en zwakke kanten van de methode . . . . . . . . . . . . . . .78

HOOFDSTUK 6 Overzicht van enige minder bruikbare methoden en technieken . . .79

6.1 Cross-Impact analyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .796.2 Statistisch modelleren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .806.3 Structurele analyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .806.4 Backcasting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83

HOOFDSTUK 7 Het vakgebied futurologie . . . . . . . . . . . . . . . . . .85 HOOFDSTUK 8 Praktijkvoorbeelden van toekomstverkenning . . . . . . . .87

8.1 Onderzoek ten behoeve van het Nationaal dreigingsbeeld . . . . . .878.2 Rotterdam-Rijnmond: Trendanalyses . . . . . . . . . . . . . . . . .92

7

8.3 CCV Trendsignalement . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .928.4 SOCA: Concepts Map . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .938.5 Canada: signaleringsrapporten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .938.6 Pearls in Policing: Policing in 2020 . . . . . . . . . . . . . . . . . .938.7 BZK: Toekomstverkenningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .948.8 Ministerie van Justitie: prognosemodel . . . . . . . . . . . . . . . .948.9 Het Britse Ministerie van Wetenschap: Horizon Scanning Centre . .94

HOOFDSTUK 9 Conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97

HOOFDSTUK 10 Nawoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99

Literatuur en websites . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

Bijlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

8

9

1HOOFDSTUK

Inleiding

De Amerikaanse Central Intelligence Agency definieerde intelligence ooit kort-weg als “knowledge and foreknowledge of the world around us”.1 Voorkennis betreft dan ook het essentiële doel van klassiek inlichtingenwerk: het op een zodanig moment kunnen beschikken over cruciale informatie die anderen nog niet hebben, dat men een voordeel heeft bij het nemen van beleidsbeslissingen. Daarbij kan het gaan om strategische informatie over de militaire aanvalsplannen van een vijandelijke mogendheid, om de waarschuwing dat een terroristische cel een aanslag voorbereidt, of om de tip dat een drugshandelaar op het punt staat grote geldbedragen wit te wassen. Doorgaans zal dergelijke informatie verkregen worden door de inzet van geheime middelen, zoals spionagesatellieten of afluisterapparatuur, een informant of een undercover agent. Voorkennis wordt echter in toenemende mate ontleend aan het vinden en combineren van informatie uit open bronnen. Het Internet is daarbij een belangrijk instrument.

Voorkennis hoeft niet per definitie met slinkse middelen te worden verkregen. Evenmin is voorkennis het resultaat van een esoterisch proces rond een voorspel-lend orakel. De toekomst laat zich niet voorspellen en evenmin berekenen. Met rationele methoden kan de onzekerheid aangaande komende ontwikkelingen echter wel worden gereduceerd, zolang maar rekening wordt gehouden met de onvermijdelijke complexiteit en wispelturigheid die eigen is aan ieder menselijk handelen. Drie elementen zijn in die rationele manier van werken van belang.2 Ten eerste is kennis een vereiste: wie kan beschikken over een goed inzicht in maatschappelijke processen, gebaseerd op ervaring en analyse, en voldoende geordend feitenmateriaal, is altijd in het voordeel in onzekere situaties. Met der-gelijke kennis kan men het palet van mogelijke ontwikkelingen en de consequen-ties van het menselijk handelen immers beter inschatten. In de tweede plaats moet men gevoel ontwikkelen voor de juiste signalen en bronnen.

1 Central Intelligence Agency, 1999: viii.2 Voor een uitvoeriger bespreking van factoren die bijdragen aan het vertrouwen dat een analist

heeft in zijn of haar producten en prognoses, zie Peterson (2008). Deze zouden neerkomen op het gebruik van gestructureerde methoden, algemene bronbetrouwbaarheid, ondersteuning of eendui-digheid van bronnen, materiekennis, mate van samenwerking tussen analisten, taakcomplexiteit en tijdsdruk.

10

Uit welke hoek kan relevante informatie komen, en hoe detecteert men vroeg-tijdig belangrijke maar vaak zwakke signalen te midden van een zee aan ruis? Tot slot is samenwerking met vakgenoten van groot belang om de kwaliteit van zowel het zoekproces als het kennis- en beoordelingsproces te vergroten. Wanneer een analist van de regiopolitie Haaglanden in contact staat met een collega in Rotterdam-Rijnmond, en ze informatie en inschattingen kunnen uitwis-selen over ieders trendanalyses, zullen beiden van elkaars kennis van bronnen, feiten en methoden kunnen profiteren.

Dit overzicht van methoden voor toekomstverkenning beoogt beschikbare informatie over bronnen, zoekstrategieën en methoden voor politieanalisten en –onderzoekers toegankelijk te maken. Daarmee zou het vermogen in de politie-organisatie om mogelijke toekomstige ontwikkelingen te verkennen, moeten worden gediend.

Binnen een politieorganisatie zullen twee soorten toekomstverkenningen vooral in de belangstelling staan. In de eerste plaats is dat de categorie strategische verkenningen, waarvan het Nationaal dreigingsbeeld georganiseerde criminaliteit een uitstekend voorbeeld is. Hierbij gaat het om globale inschattingen van trends en ontwikkelingen die het werkaanbod van de politie zullen beïnvloeden over een periode van meerdere jaren. Meer concreet: welke problemen rond criminaliteit, openbare orde en veiligheid zullen in kwalitatief en kwantitatief opzicht vooral om aandacht vragen, en welke veranderingen zullen er zich daarom naar verwachting voordoen in het huidige werkaanbod?

Vragen van de tweede categorie zijn meer specifiek omtrent de ontwikkeling van criminaliteitsvormen, dadergroepen en dergelijke en de consequenties daarvan, beperkt naar tijd en ruimte. Meer concreet gaat het dan om vragen als: zal er zich meer mobiel banditisme voordoen, gepleegd door dadergroepen uit de Balkan? Is een verdere toename van overvallen in een verzorgingsgebied te verwachten en is deze dreiging nader te specificeren naar dadergroepen, objecten, tijdsperiodes en dergelijke? Maar ook: welke invloed kan de economische crisis het komende jaar hebben op de criminaliteit in een regio?

Eerste categorie vragen zullen over het algemeen niet aan een afzonderlijke analist worden gesteld; daarvoor zijn ze te complex en zit er teveel werk aan vast. Het beantwoorden van een dergelijke vraag vergt een projectmatige aanpak en de inzet van meerdere onderzoekers en wellicht ook expertise van buiten de organisatie. Tweede-categorie vragen kunnen vaak wel door een individuele onderzoeker of analist worden getackeld, door gebruik te maken van een of meer methoden die in dit rapport worden gepresenteerd.

11

Een scala aan methoden voor toekomstverkenning passeert in dit rapport de re-vue, waarvan de meeste uitgaan van drie basisveronderstellingen.

(1) De toekomst zal in algemene zin veel overeenkomst vertonen met het heden.

(2) Voor zover er veranderingen in trends optreden, vinden die overwegend plaats onder invloed van factoren die tot op zekere hoogte nu al kenbaar zijn. Het gaat dan om specifieke manifestaties van grote ontwikkelingen in de economie, de cultuur, de technologie en soortgelijke domeinen. Globalisering en de ontwik keling van informatie- en communicatietech-nologie bijvoorbeeld hebben tot effect dat iedereen vrijwel voortdurend bereikbaar is en dat mensen uit alle windstreken zich in Nederland ophouden om daar te werken, te studeren of te huwen.

(3) Kennis over dergelijke invloedsfactoren is op te doen door eigen onder-zoek, door brainstormen en/of door het bevragen van deskundigen. De methoden voor toekomstverkenning verschillen in de wijze waarop invloeden worden vastgesteld en gewogen, maar het basispatroon komt overeen.

De indeling van dit rapport is als volgt. In hoofdstuk 2 wordt geschetst wat met de huidige stand van kennis mogelijk is wat betreft toekomstverkenning, en waar de beperkingen liggen. In dit hoofdstuk wordt ook kort ingegaan op pseudo-weten-schappelijke methoden en bijgeloof. Hoofdstuk 3 beschrijft het gehanteerde begrippenkader en verschaft enige definities. In hoofdstuk 4 komen de methoden en bronnen aan bod die van belang zijn bij toekomstverkenningen, en wordt besproken in hoeverre criminologische inzichten hierbij relevant zijn. Vervolgens omvat hoofdstuk 5 de kern van de rapportage, namelijk een overzicht en beschrij-ving van bruikbare methoden en technieken voor toekomstverkenningen. Hoofdstuk 6 biedt daarna een globaal overzicht van methoden en technieken die weliswaar in de literatuur zijn aangetroffen, maar die voor politiedoeleinden wellicht minder toepasbaar zijn. Hoofdstuk 7 gaat over het vakgebied futurologie, waarbij aan de orde komt welke vindplaatsen van kennis en netwerken van praktijk er zijn. Hoofdstuk 8 geeft een aantal praktijktoepassingen van toekomst-verkenningen, waarna hoofdstuk 9 de conclusies biedt. Een nawoord sluit het rapport af.

De auteurs zijn erkentelijk voor het waardevolle commentaar van Peter Versteegh, Tjeerd ten Brink en Mariëlle den Hengst op een eerdere versie van deze rapportage.

12

13

2HOOFDSTUK

Toekomst verkennen: ambities en beperkingen

“The only function of economic forecasting is to make astrology look respectable”John Kenneth Galbraith

2.1 VerbeeldingskrachtOp 11 september 2001 gebeurde in New York het onvoorstelbare: het World Tra-de Center werd geheel verwoest ten gevolge van een terroristische aanslag. Ook elders vonden aanslagen plaats. In totaal verloren die dag 2.974 slachtoffers het leven.3 De Verenigde Staten investeert jaarlijks naar schatting bijna 50 miljard dollar in haar inlichtingendiensten.4 Het was daarom niet verwonderlijk dat velen met verontwaardiging en ongeloof keken naar de CIA, de FBI en andere diensten: waarom hadden hun spionnen, satellieten en analisten niet gewaarschuwd? Ach-teraf bleek uit reconstructies dat er tevoren binnen en buiten de inlichtingenge-meenschap wel degelijk alarmsignalen waren afgegeven, maar die hadden niet tijdig tot effectieve acties geleid. De officiële onderzoekscommissie voor de 11 september ramp vond drie jaar later de verklaring hiervoor onder meer in een gebrek aan verbeeldingskracht. Vrijwel niemand kon zich voorstellen dat zoiets ondenkbaars zou kunnen gebeuren (National Commission …, 2004: 339 ff.).

In de intelligence-literatuur is een ander aanknopingspunt voor dit historisch falen van de veiligheidsdiensten te vinden. Dergelijke instellingen ontwikkelen sets van vooronderstellingen en overtuigingen over de wereld om hen heen. Zulke expliciete cognitieve modellen helpen analisten om relevante informatie te filteren uit de reusachtige hoeveelheden gegevens die ze dagelijks te verwerken krijgen. Onder die sets van overtuigingen vormen zich denkkaders, die ongewild kunnen leiden tot overwaardering van hypotheses die in overeenstemming lijken met vooraf gevormde conclusies. Dit mechanisme staat bekend als cognitieve rigiditeit, en het verhindert onbevangen reflectie op nieuwe informatie en hypo-theses (Robson 2005). Het resultaat kan een collectieve bijziendheid zijn, die kan

3 http://en.wikipedia.org/wiki/September_11_attacks4 http://en.wikipedia.org/wiki/United_States_Intelligence_Community

14

leiden tot het niet opmerken van waarschuwingssignalen voor een catastrofaal incident als 9/11.

Intelligence-analisten kunnen niet zonder kritisch vermogen, en uiteraard moeten ze beschikken over gezond verstand en voldoende kennis over zowel de eigen organisatie als over de structuren en gewoonten van de doelwitten waarin hun diensten interesse tonen. Ook mogen ze beslist niet naïef zijn. Toch zijn een zekere onbevangenheid en verbeeldingskracht voor een analist evenzeer onmisbaar. Zonder verbeeldingskracht is het nadenken over toekomstige ontwik-kelingen en dreigingen immers nagenoeg onmogelijk. Deze rapportage gaat daarom uitvoerig in op werkwijzen waarmee verbeeldingskracht in combinatie met analytisch vermogen kan worden aangewend voor het opstellen van bruikbare toekomstverkenningen.

2.2 OnvoorspelbaarheidEen wezenlijke beperking in het menselijke vermogen om de toekomst te kunnen voorspellen ligt in de onmogelijkheid om alle relevante invloeden op maatschap-pelijke ontwikkelingen te kunnen overzien. Holbewoners konden vermoedelijk nog aardig realistisch inschatten wat voor leven hun kinderen zouden leiden. Ook het bestaan van de meeste middeleeuwers was overzichtelijk, hoewel de gebeurtenissen in bijvoorbeeld oorlogsgebieden elkaar in snel tempo konden opvolgen. De kans om ontheemd te raken was dan aanzienlijk. In de negentiende eeuw was het voor jeugdige stadsbewoners al erg lastig om hun levensloop te voorspellen: werkeloosheid, dienstplicht, een leven als fabrieksarbeider of toch in de handel? De mobiliteit van platteland naar stad was in die periode al van grote invloed. De twintigste eeuw heeft een ongekende mobiliteit gebracht, zowel ‘horizontaal’ in de vorm van fysieke verplaatsingen naar andere oorden, als ‘verticaal’ in de vorm van sociale mobiliteit. Betere onderwijsmogelijkheden, meer verkeersmiddelen, doorgaande industrialisatie en het opkomen van een diensteneconomie zorgden dat veel Nederlandse kinderen uit de jaren vijftig en zestig inmiddels hun geboortegrond hebben verlaten om elders hun geluk te beproeven. Het leven is daarmee verregaand onvoorspelbaar geworden, en de ontwikkelingen volgen elkaar in steeds sneller tempo op. Onze samenleving is dermate complex geworden dat het uitspreken van toekomstverwachtingen zelfs over een periode van enkele jaren soms weinig zinvol lijkt.

Hoewel er nog altijd veel optimisme is over de maakbaarheid en daarmee ook de betrekkelijke voorspelbaarheid van onze samenleving, roepen auteurs als Nassim Taleb (2008) op tot bescheidenheid. Zij stellen dat de kans dat onvoorziene gebeurtenissen met grote impact zich voordoen, zo groot is dat trendstudies weinig zinvol zijn. Taleb wijst aan de hand van vele voorbeelden op het veel-

15

vuldige falen van toekomstvoorspellers, hoewel het besef daarvan nauwelijks doordringt tot het publieke bewustzijn. Vrijwel alle grote ontdekkingen, techno-logisch en anderszins, komen volgens deze auteur voort uit toeval. De wereld ontwikkelt zich volgens grillige patronen en het normale is in toenemende mate irrelevant. Terwijl de meeste mensen zich vooral druk maken over het Bekende, schiet onze verbeeldingskracht op groteske wijze tekort.

Taleb wijdt het menselijk onvermogen om zinvol op de toekomst te reflecteren aan drie factoren. Ten eerste de illusie van begrip van een wereld die zo complex en random is dat weinigen nog overzicht hebben. Ten tweede de retrospectieve vervorming, waardoor de wereld ‘in de achteruitkijkspiegel’ veel logischer en meer georganiseerd lijkt dan die in werkelijkheid is. Tot slot de overwaardering van feitelijke informatie door mensen met gezag en een hoge opleiding. Taleb beveelt vooral het lezen van originele historische dagboeken aan, waaruit volgens hem blijkt dat maatschappelijke catastrofes door tijdgenoten zelden worden onderkend. Hij houdt journalisten (“industrial producers of distortion”) verant-woordelijk voor een groot deel van de vervuiling en vervorming van informatie. Zij scheppen volgens hem nieuws vanuit een analysekader van elkaar beïnvloe-dende vakgenoten, geformatteerd naar de voorwaarden van de media waarvoor zij werken. Ook zogenoemde experts, en in het bijzonder economen, moeten het bij hem ontgelden. Taleb voert verscheidene onderzoeken aan waaruit zou blijken dat academische specialisten en topjournalisten niet beter waren dan gemiddelde krantenlezers in het opmerken van belangrijke veranderingen in de wereld rond-om hen (Taleb 2008: 145 ff.).

Nassim Taleb heeft enig recht van spreken: de mathematisch specialist in derivaten voorzag als een van de weinigen de beurscrash van oktober 1987, anticipeerde daarop en vergaarde een kapitaal. Zijn boek is dan ook doorspekt van kritiek op de wereld van

“… serious-looking businesspersons (dark suits and standardized minds) theorizing, explaining things, or talking about random events with plenty of ‘because’ in their conversation.” (Taleb 2008: 39)

Zijn observaties hebben ook relevantie voor de opsporing, zoals wanneer hij ingaat op de ideeën van Karl Popper en het verschijnsel confirmation bias.

16

“By a mental mechanism I call naïve empiricism, we have a natural tendency to look for instances that confirm our story and our vision of the world(…). You take past instances that corroborate your theories and you treat them as evidence.”(Taleb 2008: 55)

“Not theorizing is an act (…) It takes considerable effort to see facts while withholding judgment and resisting explanation.”(Taleb 2008: 64)

“We (…) have a hunger for rules because we need to reduce the dimen sion of matters so they can get into our heads. (…) the same condition that makes us simplify pushes us to think that the world is less random than it actually is.”(Taleb 2008: 69)

“Our tendency to perceive – to impose- narrativity and causality are symptoms of the same disease – dimension reduction.”(Taleb 2008: 70)

“We want to be told stories.” (Taleb 2008: 75)

Taleb adviseert om terughoudend te zijn in het volgen van het nieuws. Geen TV kijken en weinig kranten lezen bespaart tijd en beschermt enigszins tegen de waan van de dag.

“Listening to the news on the radio every hour is far worse for you than reading a weekly magazine, because the longer interval allows information to be filtered a bit.” (Taleb 2008: 144)

Hij waarschuwt tegen ‘narrowmindedness’: “invest in preparedness, not in prediction.”

Het opdoen van veel gevarieerde ervaringen helpt volgens Taleb tegen klein-geestigheid, hetgeen een goede reden is om in een grote stad te wonen:

“you increase the odds of serendipitous encounters (…) go to parties! (…) And if you are autistic, send your associates to these events.” (Taleb 2008: 209)

1717

Taleb oordeelt hard over toekomstvoorspellers:

“Anyone who causes harm by forecasting should be treated either as a fool or a liar. Some forecasters cause more damage to society than criminals.”(Taleb 2008: 163)

Onvoorspelbaarheid lijkt daarmee een wezenskenmerk van alles wat in de toekomst zou kunnen gebeuren. Iedere inspanning om zinvolle uitspraken over de toekomst te kunnen doen zou dan pretentieus en futiel zijn. Doorgevoerd in zijn uiterste consequentie zou inlichtingenwerk daarmee feitelijk een zinloze bezigheid zijn. Toch wordt de soep niet zo heet gegeten. Er zijn immers beleidsagenda’s, wat betekent dat bepaalde gebeurtenissen met een zekere mate van waarschijnlijkheid de komende tijd staan te gebeuren. Daarnaast hebben ook andere actoren dan de overheid bepaalde intenties en middelen, waarmee zij hun doelen trachten te verwezenlijken. Wanneer niemand hen iets in de weg legt, zouden ze daar in kunnen slagen. Het is onder meer aan de politie om dergelijke geplande gebeurtenissen, voor zover ze ongewenst en onwettig zijn, zoveel mogelijk te helpen voorkomen. Dat vraagt om voorkennis, dus om goed inlichtin-genwerk op basis van onder meer afgeluisterde gesprekken en informanten. Het vraagt ook om systematisch redeneren en om verbeeldingskracht. Talloze malen is gebleken dat intelligence, mits professioneel uitgevoerd, kan helpen om kwaad te voorkomen. Daarmee vormt het, ook in een wezenlijk onvoorspelbare wereld, een zinvolle bezigheid voor de politie.

2.3 Wetenschap of bijgeloof?De vraag dient hier te worden gesteld in hoeverre onderzoek doen naar de toekomst enige wetenschappelijke basis kan hebben, gegeven het feit dat empirische gegevens over de toekomst pas beschikbaar komen zodra de toekomst tot heden is geworden. De vraag is hoogst relevant in een tijdperk waar bijgeloof en religieuze verdwazing in opkomst zijn.

Naast sterrenwichelaars, tarotlezers en andere koffiedikkijkers bestaat er nog een andere categorie wat minder doorzichtige charlatans: de modieuze toekomst-onderzoekers die duurbetaalde adviezen verstrekken, vaak op basis van niet veel meer dan het herkauwen van buitenlandse websites. Trendwatching is beslist een vakgebied waar men serieus werk in kan verrichten, maar dit vergt onder meer uitvoerig veldwerk en een intensief informatievergarings- en analyseproces. Lang niet alle zelfbenoemde trendwatchers beschikken hierover.

18

De politieorganisatie is helaas niet immuun voor de verleiding van dubieuze adviseurs en verkopers van new age-filosofieën. Het verdient daarom aanbeveling kritisch te kijken naar de theoretische en empirische basis waarop adviseurs hun producten bouwen, en natuurlijk vooral naar hun resultaten. Aan het verhogen van kritisch vermogen hoopt deze rapportage een bijdrage te leveren. Naar de opvatting van de auteurs is het serieus toekomsten verkennen een respectabele bezigheid, en eigenlijk vanzelfsprekend voor een organisatie die intelligence-gestuurd politiewerk als uitgangspunt neemt. Intelligence gaat immers over het analyseren en benutten van informatie om probleemgericht politiewerk mogelijk te maken. Het behelst het aanleveren van relevante en gewogen informatie over mogelijke toekomstige dreigingen, zodat daar tijdig op kan worden geanticipeerd. Daarbij speelt dat het probleemgebied van vandaag vaak ook de hotspot van morgen zal zijn.

Sinds prehistorische tijden hebben mensen gezocht naar signalen en methoden waarmee de onbekende toekomst zou kunnen worden voorspeld (Allan 2002). Natuurvolkeren probeerden uit de ingewanden van dieren de toekomst te voorspellen, en sterrenwichelaars meenden uit het hemelgewelf de vooruitzichten voor hun opdrachtgevers te kunnen aflezen. Zelfs wereldleiders als Ronald Reagan en Winston Churchill zouden astrologen en andere ‘zieners’ hebben ge-raadpleegd. Nog altijd is de astrologie een populaire en voor sommigen lucratieve bezigheid, die echter iedere wetenschappelijke basis ontbeert. Wij onderschrijven vooralsnog het in de westerse wereld gangbare wetenschappelijke paradigma. Volgens huidige inzichten bestaat de toekomst bestaat nog niet en laat die zich dus niet kennen.

Op sommigen komt dit over als kortzichtigheid. Iedereen heeft immers wel eens voorgevoelens die uitkomen, of kent iemand die tevoren aanvoelt of een persoon spoedig ziek zal worden of sterven. Er zou meer zijn tussen hemel en aarde dan aan de mensen bekend is, en ‘zieners’ zouden in staat zijn de tekens te lezen. De Oudheid kende vele van dergelijke zieners: van de priesteressen rond het Orakel van Delphi tot de mythische Cassandra, die het noodlot kon voorspellen maar nooit werd geloofd. Nog altijd geloven veel mensen dat het voorzien van de toekomst mogelijk is en praktische betekenis kan hebben.5 Ondanks veelvuldige experimenten zijn zogenoemde parapsychologen er echter nooit in geslaagd empirisch aan te tonen dat de toekomst zich laat voorspellen.

5 Voor een overzicht van bijgeloof, zoals astrologie, en pseudo-wetenschappen zie de website www.skepsis.nl en Hulspas & Nienhuys (1997).

1919

Sommige religieus georiënteerde mensen gaan uit van de voorbeschikking: een godheid zou bepalen hoe het de wereld vergaat. Dat geldt ook voor traditionele christenmensen: in de Statenvertaling van de Bijbel komt het woord ‘ziener’ 26 maal voor. Anderen, waaronder theoretische fysici, menen dat ons concept van tijd slechts voortkomt uit menselijke beperkingen. Wij zouden volgens deze visie de vierde dimensie eenvoudig niet kunnen waarnemen, omdat die ons begrip te boven gaat. Het is niet uitgesloten dat verleden, heden en toekomst inderdaad bestaan binnen een continuüm, en dat onder bepaalde condities een besef van wat voor ons toekomstige situaties zijn, toch al in het ‘heden’ mogelijk is. Een rapport als dit is echter niet de juiste plaats voor dergelijke bespiegelingen, eenvoudig omdat er geen woord met zekerheid over te zeggen valt. De toekomst is op dit moment niet ‘objectief kenbaar’, laat staan dat dergelijke ‘kennis’ toetsbaar, herhaalbaar of overdraagbaar zou zijn. Dat heeft als consequentie dat er bij het maken van rationeel beleid met niet wetenschappelijk onderbouwde opvattingen geen rekening kan worden gehouden. De Politieacademie zal dan ook vooralsnog geen opleidingen aanbieden voor pendelen, wichelroedelopen en het inter preteren van Nostradamus.6

6 Hoezeer de mogelijkheid om op wetenschappelijke wijze in de toekomst te kijken ook politie-leiders aanspreekt, mag blijken uit de populariteit van Steven Spielberg’s film Minority Report uit 2002. In deze film, die zich afspeelt in 2054, benut het ‘Precrime Department’ van de politie van Washington, DC de voorspellende gaven van zogenoemde ‘precogs’ om ernstige delicten te voorspellen en voorkomen. Passages en afbeeldingen uit deze film werden herhaaldelijk gebruikt bij politieseminars en in visiedocumenten zoals ‘Spelverdeler in de opsporing’ (Raad van hoofd-commissarissen, 2004). Een recente kritiek bieden McCulloch & Pickering (2009).

20

2121

3HOOFDSTUK

Begrippenkader

“It ain’t what you don’t know that gets you into trouble.It’s what you know for sure that just ain’t so.”Mark Twain

Het vakgebied van toekomstverkenningen verkeert nog volop in ontwikkeling. Dit blijkt onder meer uit het vooralsnog ontbreken van een breed geaccepteerd gezamenlijk begrippenkader. Voor de bruikbaarheid en uitwisselbaarheid van producten in de sfeer van veiligheid en rechtshandhaving is het evenwel van belang om het over de terminologie eens te zijn. Om die reden stellen wij voor om waar mogelijk gebruik te maken van begrippen die in de politie- en inlichtingen-wereld gangbaar zijn, en die onder meer bij het opstellen van dreigingsanalyses worden gebruikt. In dit hoofdstuk wordt dit begrippenkader expliciet gemaakt.

3.1 Uitgangspunten voor toekomstverkenningenIn deze rapportage zijn wij er van uit gegaan dat toekomstverkenningen vooral zijn gericht op het strategische beleidsniveau. Gezien de kosten en de relatieve complexiteit gaan wij er daarbij van uit dat prognoses overwegend zullen worden opgesteld door landelijk opererende diensten (met name de dienst IPOL van het KLPD) en op regiokorpsniveau. Een district of wijkteam kan weliswaar prognoses maken over het voorzienbare criminaliteitsaanbod in hun verzorgings-gebied, zoals het aantal vermogensdelicten en waar die vermoedelijk zullen worden gepleegd. Het gaat dan echter om relatief eenvoudige rekenkundige exer-cities op basis van extrapolatie van historische trends, eventueel in combinatie met vooraf bekende factoren zoals de beschikbaarheid van doelwitten en daders. Hiervoor is inmiddels bruikbare software voorhanden, onder andere geleverd door SPSS. Hiermee is in diverse korpsen zoals Amsterdam-Amstelland en Haaglanden ervaring opgedaan.

De hier gepresenteerde methoden en technieken zijn gericht op meer complexe vraagstukken met veel onbekende grootheden. Er worden zowel kwalitatieve als kwantitatieve methoden beschreven, alsmede normatieve vormen van toekomst-verkenning.

22

De toekomst is, zoals we herhaaldelijk zullen benadrukken, principieel onken-baar. In de eerste plaats omdat mensen, anders dan fysische natuur verschijnselen, het vermogen hebben om omstandigheden en interacties in zekere mate te beïn-vloeden. Dit schept een wezenlijke mate van onvoorspelbaarheid, die voor een deel door de betrokkenen (zoals heimelijk opererende criminelen) zelfs bewust wordt nagestreefd. In de tweede plaats baseert voorspellen zich voor namelijk op kennis van bestaande trends en omstandigheden, terwijl er zich in de praktijk voortdurend unieke gebeurtenissen voordoen. Juist bij zeer ingrijpende voorval-len spelen vaak bijzondere combinaties van factoren een sleutelrol. Het geheel van invloedsfactoren en intenties wordt daarmee al snel dermate gecompliceerd, dat voorspellen feitelijk onmogelijk blijkt.

Nauwkeurig voorspellen kan dus niet, en wie zekerheid zoekt betreffende het toekomstige werkaanbod zit bij de politie in de verkeerde bedrijfstak. Tegelijk zullen er altijd wetsovertreders blijven. De vraag is alleen waar, wanneer en hoe zij hun snode acties gaan plegen. Op die laatste vraag zijn twee soorten antwoorden mogelijk. De eerste categorie is bescheiden en wil slechts meerdere mogelijke (plausibele) toekomsten in beeld brengen zonder uitspraken over waarschijnlijkheid te doen. De nadruk ligt dan niet zozeer inhoudelijk op de uiteindelijke scenario’s, maar vooral op het proces van verkenning. De bedoeling is het denken over de toekomst bij beleidsmakers te stimuleren, om hen zodoende beter voor te bereiden op wat er zich uiteindelijk gaat voordoen. Het gaat om een oefening in mentale flexibiliteit, een loskomen van de waan van de dag, waardoor men minder snel wordt verrast zodra de geschiedenis een onverwachte wending neemt.

De tweede categorie van antwoorden op de wie, wat, waar en wanneer-vragen is meer gedurfd. Zodanig zelfs dat de nagestreefde ambitie om wel degelijk iets over waarschijnlijkheid te zeggen, door veel methodologen ten zeerste wordt afgera-den. “Wat je ook doet, ga nooit voorspellen” zo luidt de waarschuwing. Toch is het juist de wezenlijke opgave van intelligence om uitspraken te durven doen in onze-kere situaties.7 Beleidsmakers verwachten advies over de beste koers, en bij voor-keur ook waarschuwingen over toekomstige dreigingen waarop zou moeten wor-den geanticipeerd. Daarom bevat dit overzicht ook methoden die wel degelijk claimen, zinvolle uitspraken op te leveren over de toekomst. In hoeverre het maken van zulke prognoses zinvol blijkt, hopen we de komende tijd te horen van

7 Jerome Clauser waarschuwt analisten dan ook in zijn handboek (Clauser 2008: 24): “Of all the intellectual activities performed by man, none is so fraught with potential for error as prediction. Yet prediction (in its various forms) constitutes a major part of the activities in intelligence and is, in fact, the purpose for which even basic intelligence is produced (foreknowledge).”

23

analisten en onderzoekers die met deze materie aan de slag gaan. Evaluatie van prognostische rapportages draagt immers bij aan betere werkwijzen.

Bij het verkennen en prognosticeren van toekomstige ontwikkelingen worden doorgaans zes tijdspannes onderscheiden.8

Onmiddellijk: nu tot 2 jaar• Korte termijn: 2 – 5 jaar• Middellange termijn: 5 – 10 jaar• Lange termijn: 10 – 20 jaar• Zeer lange termijn: 20 – 50 jaar• Verre toekomst: 50 jaar en verder•

Methodologisch gezien komen uitspraken over de toekomst voort uit een induc-tief proces. Op basis van een reeks feiten en logische gevolgtrekkingen worden hypotheses geformuleerd over wat zou kunnen gebeuren. Vier elementen komen hierbij steeds naar voren (Quarmby 2004: 132):

1. de relevante omgeving, waarin onder meer politieke, sociale, economi-sche en technologische aspecten kunnen worden onderscheiden;

2. De belanghebbenden (stakeholders) die in deze omgeving een rol spelen;3. de krachten en factoren die veranderingen teweeg brengen;4. de mogelijke veranderingen in de loop van de tijd.

Op basis van waarneming, benoeming en interpretatie van de eerste drie elementen in hun samenhang worden mogelijke constantes of veranderingen als hypotheses geformuleerd (het vierde element). Naarmate er onvermijdelijk meer onzekerheden en aannames (inschattingen) in het analytisch proces zitten, wordt de waarschijnlijkheid van de hypotheses geringer. Dienovereenkomstig moet terughoudendheid worden betracht wanneer men op basis van dergelijke analyses gevolgtrekkingen wil formuleren.

3.2 Terminologie9

Futuring is een term die veelvuldig wordt gebruikt in de Engelstalige vak-literatuur. Zij heeft betrekking op de exploratie van mogelijke toekomstige ont-wikkelingen, zonder dat daarbij uitspraken worden gedaan over waarschijnlijk-

8 www.policefuturists.org/futures/index.htm9 Voor de hier gegeven definities is waar mogelijk gebruik gemaakt van de standaardterminologie

van het Nationaal Adviescentrum Vitale Infrastructuur (NAVI 2008).

24

heid of zelfs wenselijkheid van een bepaalde mogelijke toekomst. In deze rapportage is het begrip vertaald met ‘toekomstverkenningen’. Wel is het moge-lijk, zoals bijvoorbeeld de Nederlandse auteur Herman Rottinghuis doet, om sce-nario-denken met visieontwikkeling te verbinden en zo toch de aspecten ver-wachting en wenselijkheid erbij te betrekken.

Forecasting is de Engelse vakterm voor het maken van inschattingen en ver-wachtingen ten aanzien van onbekende situaties. In deze rapportage is de term vertaald met het maken van ‘prognoses’. We vervallen in herhaling, maar strikt genomen moet er van worden uitgegaan dat de toekomst zich niet op wetenschap-pelijke wijze laat voorspellen. Wanneer het om maatschappelijke processen gaat heeft men immers nooit compleet inzicht in alle bepalende factoren en processen en bestaat steeds de wezenlijke mogelijkheid dat er zich iets onverwachts zal voordoen. Waar in deze rapportage methoden aan de orde komen om prognoses te kunnen doen, zal altijd een voorbehoud dienen te worden gemaakt ten aanzien van de betrouwbaarheid ervan.

In de context van operationele criminaliteitsanalyse wordt forecasting in meer beperkte zin gebruikt, getuige de volgende omschrijving:

“Techniques that attempt to predict future crime based on past crime. Series forecasting tries to identify where and when an offender might strike next, while trend forecasting attempts to predict future volumes of crime.” (Bruce et al. 2004: 412)

Wat ons betreft zijn hiervoor de tactische en operationele analyse het meest veel-belovend, en niet primair statistiek en dataminingtechnieken.

Risico wordt in Van Dale’s Groot woordenboek omschreven als “gevaar voor schade of verlies, de gevaarlijke of kwade kans of kansen die zich bij iets voordoen”. Risico in de context van plotselinge gebeurtenissen is de kans dat een gebeurtenis plaatsvindt, vermenigvuldigd met het gevolg van die gebeurtenis. Een risico kan in de context van veiligheidsbeleid worden gedefinieerd als de functie van de kans op en het gevolg van een ongewenste gebeurtenis. Dit maakt het mogelijk een waarde toe te kennen aan het gevolg van een ongewenste gebeurtenis. Die waarde is afhankelijk van de ernst van het gevolg. In deze definitie wordt ruimte gelaten voor het maken van bepaalde risicoafwegingen en rekening gehouden met niet te voorziene gebeurtenissen.

25

Het risico kan worden geclassificeerd als kritiek (K), substantieel (S), beperkt (B) of minimaal (M) als resultante van de kans (dreiging) x effect (kwetsbaarheid en impact).10 11

Dreiging betekent volgens Van Dale in de meest algemene zin: “als onaangename ervaring of ongewenste toestand in het vooruitzicht staan resp. stellen”. Vertaald naar de veiligheidssector wordt er doorgaans onder verstaan: een potentiële oorzaak voor het optreden van een ongewenst incident wat kan leiden tot schade aan een object, persoon, systeem of organisatie. Dreigingen kunnen worden gekwalificeerd als zeer waarschijnlijk (ZW), waarschijnlijk, (W), mogelijk (Mo), onwaarschijnlijk (O) of zeer onwaarschijnlijk (Zo), afhankelijk van de kans van optreden. Inlichtingendiensten hanteren gestandaardiseerde termen bij het maken van inschattingen als het gaat om het aangeven van waarschijnlijkheid. In de literatuur is aangegeven dat assessments worden gekwalificeerd met de volgende termen van afnemende waarschijnlijkheid:

“probable, likely, possible, and unlikely”(Quarmby 2004: 132)

Crisis: een situatie waarin een vitaal belang van de samenleving is aangetast of dreigt te worden aangetast.

Gevolg (impact): beoordeling ten aanzien van de omvang van de schade aan de bedrijfsvoering of de samenleving die ontstaat in relatie tot een persoon of object. Het gevolg kan kwalitatief (zoals verwachte financiële schade) of kwantitatief (hoog, middel, laag) worden uitgedrukt. De Nationale Risicobeoordeling gebruikt de indeling catastrofaal, zeer ernstig, ernstig, aanzienlijk en beperkt gevolg.

Strategie is in de meest algemene betekenis het beleid of plan volgens welk men te werk gaat. Meer specifiek toegesneden op veiligheidsbeleid en de aanpak van

10 De vraag is overigens of het verstandig is om kans en effect gezamenlijk in één waarde uit te drukken. Een beleidsmaker wil waarschijnlijk wel weten of een mogelijk effect zó ernstig is, dat het eigenlijk nooit acceptabel kan zijn. Zo zou bijvoorbeeld een bepaalde vitale of dichtbevolkte locatie nooit in aanmerking kunnen komen voor de vestiging van een risico-object als een kern-centrale, ook al wordt de kans op een fataal incident minuscuul geacht.

11 Kwetsbaarheid wordt hier naast ‘impact’ opgevoerd als een mogelijk nadelig effect. Een negatief gevolg van een zich manifesterend risico kan immers, naast rechtstreekse schade, ook bestaan uit verhoogde kwetsbaarheid voor andere schadelijke invloeden. Zo veroorzaakt een verdunning van de ozonlaag op zichzelf geen huidkanker (heeft dus geen directe impact), maar neemt de kans op die ziekte door inwerking van schadelijke zonnestraling wel toe: verhoogde kwetsbaarheid door afnemende bescherming.

26

criminaliteit gaat het om de keuzes die men op het hoogste schaalniveau maakt om de missie van de organisatie te realiseren, bezien in verhouding tot de kosten. Het kan dan gaan om het bepalen van de uiteindelijke doelen, voor zover deze niet door andere gezaghebbende instanties (bestuur, openbaar ministerie) worden opgelegd. Tot de strategiebepaling behoort echter ook de keuze van de middelen en de wijze waarop die op hoofdlijnen worden ingezet om de gestelde doelen te verwezenlijken. Strategie is dus het bepalen van de richting en het maken van keuzes (prioriteren). Hierbij zal duidelijk zijn dat ook op het niveau van de werk-eenheid (bureau, wijkteam) beleidskeuzes worden gemaakt, die worden afgestemd met het bevoegde gezag en de partners. Binnen de aanpak van crimi-naliteit wordt in de praktijk nog wel onderscheid gemaakt tussen de keuze ván aandachtsgebieden (prioritering): de ‘strategie in ruime zin’, en de keuze bínnen een aandachtgebied: de ‘strategie in enge zin’. In de praktijk spreken teamleiders en anderen ook wel van ‘recherchestrategieën’ als het gaat om de manier waarop men een zaak wil oplossen of een crimineel samenwerkingsverband wil aanpak-ken. In strikte zin gaat het dan echter om tactische en operationele beslissingen.

Tactiek heeft in de meest algemene betekenis betrekking op de aan de omstandig-heden aangepaste wijze van doen om een bepaald doel te bereiken. Meer concreet in de politieomgeving wordt gesproken van tactiek wanneer het gaat om de inzet en het optreden van eenheden. Het gaat dan in de praktijk bijvoorbeeld om keuzes ten aanzien van de aan te pakken CSV’s en de daarbij te volgen werkwijze: korte klap of lange haal, soort korte klap, bestuurlijke aanpak et cetera.

Operationeel zijn de keuzes die vervolgens worden gemaakt binnen de aanpak van een CSV. Het gaat dan om de beslissingen welke mensen en middelen ‘dagdagelijks’ worden ingezet om tot een oplossing van gestelde problemen te komen. Welke bijzondere opsporingsmethoden worden aangewend, welke informatiebronnen worden aangeboord, welke specialismen worden ingeroepen en hoe worden de onvermijdelijke schaarsteproblemen opgelost?

Analyse: (1.) het onderdeel van redeneren dat betrekking heeft op het opdelen van een probleem in onderdelen om die vervolgens te bestuderen; (2.) een proces waarin ruwe data in bruikbare intelligence worden omgezet. De politiële expertgroep Analyse hanteert de volgende definitie van criminaliteitsanalyse: “Het in opdracht van politie en/of Openbaar Ministerie, door functionarissen van deze organisaties (Hieronder ook begrepen: personen die worden ingehuurd door korpsen en Openbaar Bestuur), zoeken naar en inzichtelijk maken van verbanden tussen criminaliteitsgegevens onderling en/of tussen criminaliteitsgegevens en andere mogelijke gegevens ten behoeve van een product dat de besluitvorming door politie en Openbaar Ministerie aangaande de praktische criminaliteits-beheersing ondersteunt”.

27

Estimative intelligence. Deze term wordt hier zonder vertaling vermeld, omdat het in de internationale inlichtingenwereld een standaardbegrip is waarmee toekomstgerichte inschattingen (estimates) van situaties en ontwikkelingen worden aangeduid.

“Estimative intelligence is that which provides forward looking assess-ment and predictive judgments, and attempts to project probable future developments in the law enforcement environment and analyses their implications. Assessments normally have an explanatory section (environmental and stakeholder analysis) culminating in a discussion of key change agents or drivers. Finally the types of futures or future implications are discussed.” (Quarmby 2004: 131)

Het gaat de context van deze rapportage te buiten om dieper in te gaan op de definiëring van strategische, tactische en operationele sturing en bijpassende soorten analyse in het licht van intelligencegestuurd politiewerk (IGP). Hiervoor verwijzen wij naar Politie Kennis Net en de producten van de Expertgroep Analyse en het Programma Intelligence.

28

29

4HOOFDSTUK

Methoden en technieken

“Prediction is very difficult, especially about the future”Niels Bohr

Voor ‘Futures work’ gelden de normale principes van intelligence analyses. Het gaat dus om het stellen van de juiste vragen, het vinden van relevante methoden en bronnen, het vaststellen van de kwaliteit van de bronnen en het trekken van onderbouwde en relevante conclusies.

4.1 Het oppikken van zwakke signalenHet signaleren van nieuwe relevante ontwikkelingen vereist een ‘antenne’ om zwakke signalen op te pikken in de informatie-oceaan, gekoppeld aan een methode om hierin selectief te kunnen zijn. ‘Weak signals’ zijn omschreven als: advanced, noisy and socially situated indicators of change in trends and systems that constitute raw informational material for enabling anticipatory action.12

Zwakke signalen zijn ambigue en controversiële stukjes informatie over de taakomgeving die doorgaans verborgen blijven in de ruis van dominante infor-matiekanalen en het geldende zingevende paradigma. Geleidelijk gaan dergelijke subtiele signalen opvallen omdat ze vaker voorkomen of door meer observatoren (bijvoorbeeld journalisten of wetenschappers) worden opgepikt. Dan ontstaat geïnterpreteerde informatie: intelligence dus, die leiders er op attent kan maken dat serieuze beleidsaanpassingen nodig zijn. Een belemmering voor het tijdig oppikken van dergelijke subtiele signalen is onze oriëntatie op bekende en dominante informatiebronnen temidden van het dagelijkse bombardement van noise via allerlei media in onze cultuur. Ook is het niet altijd eenvoudig om feiten te onderscheiden van meningen en manipulatie door voorlichters, lobbyisten, politici, ‘spin doctors’ en anderen. Een voorbeeld van hoe lang het kan duren voordat relevante signalen werkelijk doordringen en tot actie leiden is de opwarming van de planeet. De eerste serieuze wetenschappelijke studies dateren uit de jaren zeventig en namen steeds in diepgang, onderbouwing, gezaghebbend-heid en aantal toe. Pas met de film An Inconvenient Truth van Al Gore in 2006,

12 http://en.wikipedia.org/wiki/Futurology

30

een bepaald niet wetenschappelijk solide product, kwam het thema wereldwijd echt op de agenda. De laatste jaren wordt door overheden en het bedrijfsleven steeds meer geïnvesteerd in toekomstonderzoek, onder meer in de vorm van scenariostudies. In deze ‘Futures studies’ is het grote belang gebleken van het onderkennen en analyseren van ‘opkomende thema’s’ (emerging issues analysis). Deze worden gekenmerkt door informatie die nog onzeker is, vaak tegenstrijdig en aangetroffen in de marges van het waarnemingsspectrum, zoals in de kunst, in tegenculturen of technische vakliteratuur.

Het oppikken van zwakke signalen is in het dagelijkse werk van analisten en onderzoekers binnen de politie van belang. Bij het maken van criminaliteits-beeldanalyses bijvoorbeeld zal worden gelet op wat er aan nieuwe en afwijkende ontwikkelingen is geconstateerd. Alertheid op relevante nieuwe ontwikkelingen is binnen een intelligencegestuurde politie voor veel meer politiemedewerkers een gewenste competentie. De Politieacademie leverde in 2009 een onderzoeks-rapport af over alertheid in politiewerk (Kop & Klerks 2010). In de praktijk zullen frontlijnwerkers veel meer dan analisten in aanraking komen met zwakke signa-len. Zij kunnen (in het kader van informatiesturing en briefing) alert worden gemaakt op wat in dit verband relevant kan zijn, waardoor dergelijke signalen meer kans maken daadwerkelijk te worden opgepikt.

Wat is nu het werkelijke belang van dergelijke zwakke ‘tekens aan de wand’? Meestal blijkt statistische trendanalyse niet effectiever, omdat de toekomst nog niet bestaat en toekomst voorspellen geen wetenschap is. Een samenleving of organisatie kan zich met behulp van bepaalde methoden en technieken wel beter voorbereiden op toekomstige ontwikkelingen waarvan het min of meer aannemelijk is dat die relevant zullen worden. Wat de grote trends betreft zijn de SEPTED-dimensies van belang: Sociaal-cultureel, Economisch, Politiek, Technologisch, Ecologisch en Demografisch.

Naast de min of meer voorzienbare grote maatschappelijke trends kunnen zich echter ook haast onvoorstelbare verrassingen met grote gevolgen voordoen: voorvallen waarmee weinigen in de mainstream rekening hadden gehouden. De aanslagen op 11 september 2001 zijn een voorbeeld van zulke ‘wild cards’ (low-probability and high-impact events). Het werk van kritische onder zoekers en analisten is het zoveel mogelijk voorkomen van verrassingen door wild cards. Gebleken is dat zwakke signalen het in aantocht zijn van

31

dergelijke ‘Onver wachte Gebeurtenissen met Hoge Impact’ (OGHI) in sommige gevallen kunnen aan kondigen. Het is daarom van vitaal belang om het vermogen tot identificeren van relevante zwakke signalen te optimaliseren. Dat vermogen is momenteel nog goeddeels een kunde en geen wetenschap. Enige aanwijzingen zijn al wel te geven.

4.2 Soorten bronnenOm nieuwe en afwijkende belangrijke ontwikkelingen tijdig te kunnen onderken-nen is een grondige kennis van het bestaande nodig. De effectieve analist moet dus een solide kennisbasis hebben: een brede algemene ontwikkeling als individu en de beschikking over een doelmatig kennissysteem vanuit de organisatie.

Daarnaast heeft een politieanalist ook specifieke kennis nodig, bijvoorbeeld van criminele bedrijfsprocessen waarover men uitspraken doet. Hoe verloopt de logistiek, wie zijn belangrijke spelers, wat zijn daderkenmerken, welke markten worden bediend?

Voor de hand liggend om voor trend watching in de gaten te houden zijn rapporten van de planbureaus van de overheid, met als belangrijkste natuurlijk het Centraal Planbureau (www.cpb.nl). Dat betekent niet dat de daar gevonden informatie voor zoete koek moet worden geslikt: prestaties in het verleden lijken daartoe geen aanleiding toe te geven.13 Andere relevante bronnen in dit verband zijn het Sociaal en Cultureel Planbureau (www.scp.nl) en de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (www.adviesorgaan-rmo.nl). Wat verkenningen aangaande het overheidsbeleid betreft is nuttige vooruitziende informatie te vinden bij de Raad voor het Openbaar Bestuur en de Raad voor de Financiële Verhoudingen (www.rfv.nl). Ook het ambtenarenvakblad Binnenlands Bestuur heeft een reputatie in het oppikken van bestuurlijke trends (www.binnenlandsbe-stuur.nl). Voor verkenning van veiligheids vraagstukken verdient de Stichting Maatschappij Veiligheid en Politie (www.smvp.nl) hier vermelding.

Het loont voorts te investeren in het monitoren van nieuwe trends in de media, onder meer door het in de gaten houden van bronnen als de wetenschapspagina’s en economiekaternen van kranten als NRC Handelsblad en de Volkskrant. Ook specialistische tijdschriften als de New Scientist signaleren belangrijke ontwikkelingen vaak vroegtijdig. In Nederland ambieert FD Outlook zakelijk

13 Henk-Jan van Alphen, “Centraal Planbureau zit er bijna altijd naast”. NRC Handelsblad 29 april 2009.

32

relevante prognoses te bieden.14

Afhankelijk van de taakstelling kan een analist zich concentreren op specifieke categorieën bronnen. Zo kan een analist voor wie jeugdcriminaliteit van belang is bijvoorbeeld jeugdculturen in de gaten houden om te zien wat nieuw en vooral wat populair is, en dus massaal gebruikt en commercieel interessant kan worden. Dat kan vervolgens verklaren waarom bepaalde gebruiksvoorwerpen in trek zijn en veel worden gestolen.

Het monitoren van marginale culturen is zinvol bij het signaleren van nieuwe trends en ‘hippe’ dingen. Daarbij helpt het als men in een stad als Amsterdam of Rotterdam woont en werkt. Men kan dan bijvoorbeeld zo nu en dan een specifieke boekhandel inlopen om in wat zines te bladeren, zoals Atheneum of het Fort van Sjakoo in de hoofdstad. Het helpt als men in een omgeving woont, werkt en recreëert waar veel creatieve mensen zijn. Het (groot)stedelijke straatbeeld (zoals affiches en graffiti) vormt een informatiebron voor de politieke en subculturele sfeer, thema’s en dergelijke.

Verder kan men letten op bekende trendwatchers en futuristen. Dit kunnen personen zijn als Karl Rohde en Faith Popcorn, Marcel Bullinga, Adjiedj Bakas en Alvin Toffler, maar ook instellingen (zoals het Rathenau-instituut), onder-zoekers, bepaalde tijdschriften en websites (Revu, Quote, Geenstijl.nl).

Het bijhouden van de vakliteratuur, en vooral ook grijze publicaties zoals crimi-naliteitsbeeldanalyses opgesteld door vakgenoten, loont altijd. Voorts brengt het Centrum voor Criminaliteitspreventie en Veiligheid (www.hetccv.nl) ieder voor-jaar een informatief Trendsignalement uit als een van de producten van de trend-analyses waarmee het CCV zich bezighoudt. Deze instelling beschouwt het sig-naleren, monitoren en publiceren van nieuwe ontwikkelingen op het gebied van maatschappelijke veiligheid en criminaliteitspreventie als een kerntaak.

Buitenlandse media zijn informatief, zoals bijvoorbeeld het Duitse kwaliteitsblad Der Spiegel. Dat geldt ook voor mailing lists, zoals PFI (www.policefuturists.org) en LEANALYST, waar vakgenoten nieuwtjes uitwisselen en bespreken. Ook het Global Futures Forum (https://globalfuturesforum.org) is zeer informatief voor veiligheidsvraagstukken, al moet men eerst via bemiddeling toegang krijgen tot deze beveiligde omgeving. Meer algemeen, maar eveneens alleen toegankelijk voor professionele gebruikers is het Shaping Tomorrows Foresight Network (http://shapingtomorrowmain.ning.com). Wie een indruk wil krijgen van weten-

14 http://fd.nl/nieuws/fdoutlook

33

schappelijke methodologische literatuur over het maken van prognoses kan onder meer terecht bij het Journal of Future Studies (www.jfs.tku.edu.tw). Ook biedt het Finland Futures Research Centre van de Turku School of Economics de mo-gelijkheid om gebruik te maken van hun abstracts database, waarin publicaties worden bijgehouden uit de futures studies vaktijdschriften (www.tse.fi/EN/units/specialunits/ffrc/Documents/Futurum-en.pdf).

Politieanalisten kunnen verder gebruik maken van hulpmiddelen zoals de Landelijke nieuwsvoorziening, aangeboden door de Mediatheek van de Politieacademie. Het betreft hier een gerichte selectie van nieuws, dagelijks aangeboden op het Intranet en te vinden op Politiestartpagina/externe bronnen. Met de signaleringsservice van de Mediatheek kan men attent worden gemaakt op nieuw verschenen publicaties op prioritaire thema’s.

Reizen en verblijven in het buitenland is verheffend. Buitenlandse airport bookstalls zijn vaak goede vindplaatsen van nieuwe trends, en het aangebodene declareert beter dan reukwatertjes. Op congressen (vooral in de wandelgangen) en beurzen pikt men nieuws op dat voor de Nederlandse situatie relevant kan zijn of worden. Veel nieuwigheden komen nog altijd uit de Verenigde Staten en deels ook uit het Verenigd Koninkrijk, maar in technologisch opzicht in toenemende mate uit Azië.

Gespecialiseerde media, met name uit en over de inlichtingenwereld, signaleren en duiden deels verborgen voorvallen en ontwikkelingen, zoals het digitale vakblad Intelligence en andere virtuele private intelligence resources.15

Zelf in redacties zitten van trendgevoelige (vak)tijdschriften en dergelijke loont de moeite, want daar is het tijdig onderkennen van nieuwe trends een expliciete opdracht.

Contacten met journalisten kunnen inspirerend zijn wanneer daar inzicht door ontstaat in wat zij willen weten, wat ze interessant vinden en wat dus uiteindelijk ook door de massa van mediaconsumenten sneller wordt opgepikt. Ook krijgt men hierdoor op den duur beter inzicht in selectiemechanismen van nieuws-relevantie in de samenleving.

15 Intelligence verschijnt twee- tot driewekelijks en wordt sinds 1980 digitaal uitgegeven in Parijs: http://perso.wanadoo.fr/intelligence-adi

34

Tot slot mag ‘de man in de straat’ als informatiebron niet over het hoofd worden gezien. In een tijd waarin het populisme politiek hoogst relevant is en politici overgevoelig zijn voor actualiteit en hypes, dient ook een analist een goed beeld te hebben van ‘wat er speelt langs de weg’. Veelvuldig bezoek aan koffiehuis en kapper is nogal tijdrovend, maar er zijn ook andere middelen. Lange tijd was het lezen van De Telegraaf in intellectuele kringen geen aanbeveling, maar dit ochtendblad en bijvoorbeeld de website Geenstijl.nl zijn tegenwoordig zeker bruikbaar om de polsslag (volgens sommigen de onderbuik) van de samenleving te voelen. Lezers van roddelbladen merkten bijvoorbeeld al in 2008 dat de brede publieke opinie ten aanzien van het koningshuis aanmerkelijk kritischer werd dan voorheen het geval was; een trend die in de highbrow media pas eind 2009 werd gesignaleerd en toen ook in parlementaire kringen niet onopgemerkt bleef.

4.3 Beoordelen van bronnen16

Als uitgangspunt is voor trendanalisten vooral een basishouding • van onbevangen nieuwsgierigheid van belang. Dus niet bij voorbaat normatief oordelen.Bij de criteria voor het beoordelen van bronkwaliteit telt primair • de reputatie van een bron: zijn er door of vanuit deze bron vaker op betrouwbare en informatieve wijze nieuwe trends vroegtijdig gesigna-leerd (het track record)? Geniet de bron aanzien en respect onder vakgenoten, of geldt juist het omgekeerde?17

De ernst, intrinsieke kwaliteit of originaliteit van een nieuwe ontwikke-• ling biedt op zichzelf onvoldoende indicatie dat iets kans maakt om breder opgepikt te worden. Een ontwikkeling of trend moet ook appelle-ren aan bepaalde voorkeuren of (voor)oordelen, of in verbinding kunnen worden gebracht met andere zaken die al in de aandacht staan. Hier komt de zogenoemde appeal factor in beeld. Is iets bovengemiddeld media-gevoelig, trekt het de aandacht? Sommige ontwikkelingen worden door hun uiteindelijke impact altijd van invloed, maar de wereld is vol ‘briljante’ vondsten die het nooit verder brachten dan de studeerkamer.Het herhaalde verschijnen van vergelijkbare signalen via meerdere • onderling onafhankelijke bronnen of kanalen versterkt de kans dat het gaat om een significant fenomeen.

16 De adviezen in de paragrafen 4.3 en 4.4 zijn gebaseerd op eigen inzichten van de auteurs, opgedaan in dertig jaar onderzoekservaring.

17 Wikipedia biedt bruikbare aanwijzingen voor de beoordeling van de betrouwbaarheid van open bronnen. Zie http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Reliable_source_examples

35

Een medium met brede scope ziet andere dingen dan een gespecialiseerd • orgaan met smalle focus. Wanneer een nieuwskanaal in zeker opzicht ‘marginaal’ is, zoals een regionale krant, een branche-vakblad, een fringe weblog of iets soortgelijks, kan dit de relatief hoge gevoeligheid verklaren voor specifieke signalen vanwege geografische, thematische of ideologische nabijheid. Voor een analist vormen gespecialiseerde bronnen het equivalent van een microscoop, in vergelijking met bijvoor-beeld landelijke dagbladen als ‘radarsysteem voor horizonverkenning’.

4.4 Beoordelen van informatie door combineren en duiden van gegevensGegevens dienen te worden verzameld, gecombineerd en geïnterpreteerd. Dit is niet per definitie een lineair proces dat zich in opeenvolgende en gescheiden fasen voltrekt; in de praktijk bijvoorbeeld kan in de combinatiefase nogmaals gericht naar nieuwe gegevens worden gezocht. Hoewel het voor de voortgang van het onderzoek nodig is om op enig moment de informatieverzamelingsfase in principe af te sluiten, zal onderzoek vaak langere tijd heen en weer caramboleren tussen vergaren, combineren, interpreteren en uiteindelijk rapporteren.

Over de verzamelfase is in bovenstaande paragrafen al het een en ander gezegd. Hoewel gericht en kritisch zoeken gezien de overvloed aan bronnen zeker geboden is, is dit ook de creatieve fase waarin ruimte wordt geboden aan oncon-ventionele benaderingen. Inbeeldingsvermogen, fantasie, vrije associatie, magisch en subversief denken kunnen mogelijkheden en risico’s in beeld brengen die onvermoed, maar daarom niet bij voorbaat onmogelijk zijn.

Deze ‘vrije fase’ dient te worden gevolgd door een kritisch-evaluatieve beschou-wing van het gevondende, waarin realisme en waarschijnlijkheid worden beoordeeld. Gegevens worden samengebracht en gecombineerd om te zien of meerdere signalen in dezelfde richting wijzen of dat er tegenstrijdigheden kunnen worden vastgesteld. Vervolgens moet de interpretatieve fase conclusies opleveren ten aanzien van relevantie en betekenis.

Voorafgaand aan dit gehele proces vragen wij echter aandacht voor enige uitgangspunten en voor risico’s die het analytische proces in ongewenste zin kunnen beïnvloeden. Hiermee willen we onderzoekers en analisten, waarschijn-lijk ten overvloede, wijzen op de mogelijkheden van bias en tunnelvisie.

Nuchterheid, gecombineerd met verbeeldingskracht is voor een analist essentieel, evenals het vermogen gegevens en kennis te combineren en in onderling verband te zien. Allereerst is (zoals eerder betoogd) een grondige kennis van het maatschappelijk systeem waarin nieuwe ontwikkelingen zich zouden kunnen

36

manifesteren, gewenst. Dit biedt inzicht in de ontvankelijkheid voor nieuwig-heden, in tradities en precedenten, weerstanden, kwetsbaarheden en dergelijke.

Voorts dient een mannelijke Nederlandse analist van middelbare leeftijd er rekening mee te houden dat de percepties en waarderingen van het merendeel der bevolking kunnen afwijken van die van hemzelf. Ruim de helft van de Nederlandse bevolking bestaat immers uit vrouwen, een toenemend deel uit personen met een niet-Nederlandse culturele achtergrond, en veel mensen zijn een stuk jonger of ouder dan hij. Deze medeburgers beleven de wereld soms wezenlijk anders dan een blanke vijftiger uit de middenklasse. Het belang daarvan voor analisten kan niet worden overschat. Het helpt al wanneer men zich enigszins verdiept in de belevenissen en voorkeuren van jeugdigen; de recal-citrante pubers in eigen huis kunnen bijvoorbeeld een onbekend en waardevol venster op de wereld bieden.

4.4.1 VerzamelfaseProbeer met strategische beslissers te spreken en kijk of hun behoeften en • overtuigingen zich laten benoemen in termen van intelligence require-ments. Zijn bij de afnemers van de intelligenceproducten ook relevante beperkingen, blinde vlekken of vertekende percepties (bias) te onder-kennen, die de analist wellicht met specifieke informatie of argumentatie zou kunnen trachten te compenseren?De analist kan overgaan tot rolwisseling of zelfs trachten ‘subversief te • denken’, waarbij men zich als denkoefening verplaatst in de positie van een misdaadondernemer of terrorist. Dat biedt een ander perspectief op de vraag welke kansen een specifieke ontwikkeling of trend biedt om geld te verdienen, dan wel ondermijnende activiteiten te ontplooien. Oefening in rolwisseling kan voor analisten, maar ook voor beleidsma-kers zeer verhelderend zijn. Het geeft bovendien richting aan het proces van informatie verzamelen.Iets onbepaalds als ‘gevoel voor de tijdgeest’ helpt bij het signaleren van • trends. Welke thema’s en discussies spreken veel mensen aan, wat komt op of steeds terug? Vaak wordt daarbij ingespeeld op wezenlijke elemen-ten als angst, eenzaamheid, opwinding en op het nieuwe en onverwachte, en op seks en relaties. Ook emotioneel geladen onderwerpen zoals de ‘zieligheidsfactor’ (met name ten aanzien van kinderen en dieren), gewelds aspecten, existentiële dreiging en dergelijke krijgen relatief veel aandacht. Een oud journalistiek adagium luidt niet voor niets: “If it bleeds, it leads”.

37

4.4.2 CombinatiefaseBij het beoordelen van trends is het raadzaam zowel aandacht te hebben • voor de economie en andere fysieke en tastbare aspecten van het maatschappelijk leven, als ook voor de cultureel-ideologische dimensies (vgl. de eerdergenoemde SEPTED).Het is van belang om vast te stellen of een voorval een merkwaardige • afwijking betreft of dat het past in een bredere ontwikkeling. Afwijkin-gen vinden plaats, ze kunnen zeer belangwekkend zijn en men moet er dus oog voor hebben, maar een zekere continuïteit vormt in wezen toch de onderstroom van de West-Europese burgerlijke samenleving in de voorbije honderd jaar. Een zinvol, zij het dus niet doorslaggevend criterium voor relevantie en realiteitsgehalte is daarom: is iets te verkla-ren uit eerdere trends? Dit vraagt om het zoeken naar onderliggende processen en verbanden. Wanneer een gesignaleerd fenomeen kan worden begrepen als een specifieke manifestatie van een bredere rele-vante trend, is er een grotere kans op wederzijds versterkende interactie met gelijksoortige fenomenen die deel uitmaken van diezelfde trend.Bespreek wat men aan relevants denkt waar te nemen met mensen • uit andere vakgebieden, zoals medici, ondernemers of journalisten. Zij kunnen een heel ander licht op de zaak werpen.Het loont de moeite om aandacht te schenken aan de houding van • significante derde partijen tegenover nieuwe ontwikkelingen. Bij het maken van prognoses is een vorm van stakeholder-analyse dan ook vaak zinvol. Indien bij een gesignaleerd fenomeen immers actoren betrokken zijn met de middelen, motieven en gelegenheid om het fenomeen uit te breiden of te versterken, vergroot dat de waarschijnlijkheid dat het van wezenlijke invloed zal worden.Wanneer concurrenten een bepaald signaal oppikken en kennelijk naar • aanleiding daarvan tot actie overgaan, is er vermoedelijk sprake van een relevant signaal.Wanneer als expert beschouwde commentatoren de relevantie van een • signaal bevestigen, behoort het eigenlijk al niet meer tot de ‘zwakke’ signalen maar is het (bijna) opgepikt door de mainstream.Zowel wat betreft methodologische aanpak als feitelijke bevindingen kan • veel worden opgestoken van specialisten in toekomstverkenningen, zoals militaire en academische denktanks die zich speciaal hierop richten (vgl. RAND, Hiltunen 2007, DCDC 2007). Een signaal dat zich manifesteert ondanks inspanningen van significante • en machtige derde partijen met substantiële belangen om het te blokkeren of onderdrukken geeft blijk van vastberadenheid, vinding-rijkheid en veerkracht.

38

4.4.3 InterpretatiefaseInterpretatie vraagt om een theoretisch en wellicht ook beleidsmatig kader, • dat middels onderzoeksvragen het analytische proces kan structureren. De aard van dat kader hangt af van de te onderzoeken materie en proble-matiek, van de achtergrond van de onderzoekers en van de organisatori-sche context waarbinnen men opereert. Zo ligt het in de criminaliteits-bestrijding voor de hand om gebruik te maken van de kennis van criminele processen, afscherming en bestrijdingsmethoden en -strategieën waarover een politieanalist hoort te beschikken. Indien dit onbekend ter-rein is, verdient het aanbeveling de vakliteratuur te gaan bijhouden.Wanneer een gesignaleerd fenomeen overeenkomt met vooraf benoemde • indicatoren in een specifiek toekomstscenario, is het vanzelfsprekend relevant voor de waardering van dat scenario.Vanwege het belang van overheidsbeleid en haar grote invloed op de • politie en haar werkterrein, is ook de vraag aan de orde in hoeverre een ontwikkeling politieke implicaties kan hebben. Angst en beheersings-strategieën binnen politiek-ambtelijke organen (‘de minister uit de wind houden’) bepalen voor een belangrijk deel de publiek-bestuurlijke agenda.Bij meer commerciële trends is natuurlijk de vraag aan de orde of er een • relevant publiek of een klantenpotentieel voor bestaat. Zal het daarom aanslaan, of blijft het marginaal?Nieuws is een instabiel mengsel van commercie, politiek en theater. • Daarom is steeds de vraag gerechtvaardigd naar mogelijke belangen bij de boodschapper van nieuws. Zijn die belangen vooral commercieel van aard of eerder politiek-ideologisch? Gaat het om een groepsbelang, een institutioneel belang of wellicht om iemands persoonlijke hobby? Deze inschatting verdient het steeds om expliciet in een beoordeling te worden verdisconteerd.In het verlengde daarvan geldt de klassieke vraag uit de inlichtingen-• wereld: Qui bono? Wie heeft er (potentieel) voordeel bij een ontwikke-ling, beslissing of actie?Wetenschappelijk onderzoek heeft uitgewezen dat het menselijk oordeel-• kundig vermogen gebaat is bij rustig nadenken en even laten bezinken van nieuwe informatie.18 De analist die het zich kan permitteren doet er daarom goed aan over een belangrijke beoordeling ‘een nachtje te slapen’, omdat dit allicht leidt tot een beter doordachte rapportage. Dit laat natuurlijk het belang van een robuuste en zorgvuldig toegepaste metho dologie onverlet.

18 Dijksterhuis, 2007.

39

Wat de werkwijze betreft is het raadzaam om het beoordelingsproces • en de afwegingen transparant en inzichtelijk te maken voor vakgenoten en de afnemer van het analyseproduct. Waarvan is gebruik gemaakt, waar is rekening mee gehouden en op basis van welke afwegingen en argumenten kwam men tot een oordeel?

4.5 Toekomstgevoelige criminologieOver het anticiperen op ontwikkelingen in de criminaliteit is in de criminologie veel gepubliceerd. Het gaat dan bijvoorbeeld om het extrapoleren van bestaande trendmatige ontwikkelingen, het voorspellen van recidive bij veelplegers en dergelijke. Zo heeft de Amerikaanse criminoloog Marcus Felson belang wekkende indicatoren aangegeven die in meer algemene zin van invloed zijn op ontwikke-lingen in criminaliteit.19 Felson ontwikkelde de bekende gelegenheidstheorie over het samenvallen van dader, doelwit en ontbrekend toezicht. Verandering in één of meer van die factoren leidt tot verandering in aard en omvang van criminaliteit. In dat kader wijst Felson op de ‘wapenwedloop’ van misdaadpreventie: de samen-leving vindt belemmeringen voor het plegen van criminaliteit, waarop criminelen weer hun modus operandi aanpassen. Vooral ontwikkelingen in producten (klei-ner, duurder, krachtiger et cetera) zijn volgens hem van belang voor trends in vermogenscriminaliteit. Analisten kunnen dergelijke ontwikkelingen vroegtijdig signaleren door met politie collega’s te praten die dagelijkse criminaliteit afhande-len, maar ook met verkopers van bijvoorbeeld elektronische gebruiksgoederen en dergelijke. Verder kunnen jongeren (rond de 15 jaar volgens Felson) als geen an-der vertellen over wat trendy en gewild is en dus ook gestolen wordt, en wat ‘uit’ is. Voor criminelen is (volgens Felson’s routine activity theory) dan vooral bepa-lend wat gemakkelijk te stelen is, zonder veel risico’s en met een relatief hoge opbrengst. In zijn boek Crime and Nature (2006) gebruikt Felson als verklarend kader de ecologie, waarbij hij termen introduceert als roofdieren en prooi, foera-getactieken, habitat en niche. Dat perspectief leent zich aardig voor het duiden van veel crimineel gedrag.

Williams & Godson (2002) hebben gepubliceerd over het anticiperen op georga-niseerde en transnationale criminaliteit. Deze auteurs benadrukken vooral dat effectieve anticipatie op ontwikkelingen in georganiseerde criminaliteit een bruikbare kennisbasis vereist, gekoppeld aan tijdige en accurate intelligence en expliciet benoemde indicatoren. Voor effectiviteit van criminele samenwerkings-verbanden zijn vooral het vermogen om hun activiteiten af te schermen en om zich tijdig aan te passen aan nieuwe omstandigheden en marktkansen van belang.

19 Klerks, 2009.

40

Zij gaan vervolgens vooral in op extrapolatie van bestaande trends en suggereren daarvoor enkele relatief eenvoudige modellen uit onder meer de politieke en economische domeinen. Marktanalyses van bijvoorbeeld drugstrends zijn behulpzaam bij het anticiperen op veranderingen in afzetgebieden en transport-routes, en risicomanagement is voor hen evenzeer een leidend crimineel managementprincipe. Alles draait uiteindelijk om drie factoren: kansen, druk en beloning, en resources. Hoe accuraat en bruikbaar hun benadering is kan men zich overigens afvragen. Zo voorspelden zij dat Cuba een belangrijke functie zou krijgen als thuisbasis en gastheer voor cocaïnehandel en witwassen in Midden-Amerika (2002: 344-5). Voor zover bekend heeft die ontwikkeling zich tot dusver niet voorgedaan. Mogelijk is hier sprake van een politieke bias.

Michael Kenney (2007) schreef een interessant boek over aanpassing en vernieu-wing bij drugssmokkelaars en terroristen. Hij deed onderzoek naar innovatie en aanpassing in de cocaïnehandel en bij Al Qaeda in relatie tot de bestrijding ervan, en constateerde dat de relatieve openheid of geslotenheid van die organisaties belangrijke factoren zijn in het vermogen tot aanpassing. Criminele organisaties die meer gecompartimenteerd zijn in celstructuren zijn weliswaar beter beschermd tegen informatielekken, maar dit gaat ten koste van hun aanpassingsvermogen. Hij geeft wel voorbeelden van sterk organisatorisch leervermogen, waarbij bin-nen 24 uur na een onderschepping van een cocaïnetransport in Duitsland smok-kelaars wereldwijd dwingend kregen opgedragen een bepaalde werkwijze aan te passen. Leren bij smokkelaars verloopt in de praktijk echter vooral in “small com-munities of practice” in informele netwerkverbanden. Kenney geeft ook aan hoe intelligence die voor een criminele organisatie van vitaal belang is, vaak is opge-slagen in het hoofd van een individu, zodat één gerichte arrestatie een sterk ver-zwakkend effect kan hebben. Bij terroristen zijn trainingskampen en de relaties die daaruit overblijven van wezenlijk belang bij het blijven doorgeven van ge-leerde lessen, evenals natuurlijk het Internet. Zowel bij drugshandelaren als ter-roristen wordt vaak de figuur van de go-between aangetroffen, die de verbindende schakel vormt tussen planners en uitvoerders. Verder lijken de verschillen tussen wat de effectiviteit van illegale netwerken en bijvoorbeeld politieorganisaties be-paalt niet eens zo groot. Kenney’s criminele respondenten schetsen een wereld waarin vooral territoriale conflicten, slechte betaling van medewerkers, ruzies over vrouwen en andere vormen van jaloezie bepalen hoe de tactieken en activi-teiten zich ontwikkelen.20 Door daar op te letten wijkt zijn aanpak wezenlijk af van de rationele modelbenadering van Williams & Godson.

20 De juistheid van dit beeld wordt ondersteund door talrijke (auto)biografische documenten uit het criminele milieu, zoals Brown (2009) en Johnson (2007).

41

4.6 Toekomstverkenning en beslissen over uitvoering van de politietaakDe hier gepresenteerde methoden staan niet op zichzelf, maar zijn geselecteerd en beschreven met het oog op het ondersteunen van besluitvormingsprocessen over de uitvoering van de politietaak. Criminaliteits- en dreigingsanalyses moeten politiemanagers en bestuurders beter in staat stellen te anticiperen op de impact van mogelijke toekomstige ontwikkelingen. Dit kan op ten minste drie manieren.

Ten eerste levert het deelnemen aan bijvoorbeeld een scenariosessie vaak nieuwe inzichten op die analisten en beleidsmakers kunnen stimuleren in het denken buiten de vertrouwde kaders. Dit kan tot gevolg hebben dat men meer sensibiliteit ontwikkelt voor strategische veranderingen in de samenleving die het eigen werkveld raken. Dit kan een productieve dynamiek in de organisatie opleveren, waardoor bijvoorbeeld de uitdagingen van globalisering en interactief internet-gebruik beter worden opgepakt. Ook kunnen de kwaliteiten van bijvoorbeeld zij-instromende hoog opgeleide collega’s daardoor beter worden benut.

Een tweede toepassing van futuring is het identificeren van kenmerkende indi-catoren die, wanneer zij zich voordoen, de waarschijnlijkheid van een bepaalde ontwikkeling vergroten. Toekomstonderzoek kan bijvoorbeeld vaststellen dat bepaalde voorvallen of drempelwaarden kenmerkend zijn voor specifieke dreigingen. Dergelijke voorboden kunnen dan vervolgens aanleiding zijn voor het nemen van tijdige maatregelen.

Op de derde plaats kan een toekomstverkenning een aantal scenario’s opleveren van mogelijke ontwikkelingen. Wanneer die een dreiging inhouden kan bijvoor-beeld een politiekorps een eventualiteitenplanning (contingency planning) opstel-len, waarbij wordt bekeken of men in staat zal zijn om de eventuele risico’s het hoofd te bieden. In veel gevallen zal dan uit efficiencyoverwegingen de aandacht vooral uitgaan naar het worst case scenario en het meest waarschijnlijke scenario.

42

43

5HOOFDSTUK

Beschrijving van bruikbare methoden en technieken

“Who controls the past controls the future: who controls the present controls the past.”George Orwell, Nineteen Eighty-Four (1949)

Hieronder worden de meest gebruikte methoden en technieken voor het samen-stellen van toekomstverkenningen en prognoses beknopt uiteengezet.21 Omdat in het vakgebied van de futurologie het Engels de voertaal is, is naast de Nederlandse aanduiding waar nodig ook de Engelse benaming aangegeven. Slechts met enkele van de hier beschreven methoden is binnen de Nederlandse politie ervaring opgedaan. Daarom worden ook voorbeelden van mogelijke toepassingen gegeven.

5.1 Omgevingsscan (environmental scanning)

5.1.1 BeschrijvingDe omgevingsscan (in het Engels aangeduid als Horizon of Environmental scanning) is wellicht van oudsher de meest gebruikte benadering van toekomst-verkenningen. De basisgedachte erachter is dat een adequaat planningsproces altijd begint met het formuleren van toekomstverwachtingen. Omdat daarbij rekening moet worden gehouden met maatschappelijke veranderingen op macro-, meso- en/of microniveau, zal worden gezocht naar informatie die de

21 De aanduiding toekomstverkenning of prognose is in de inleidende tekst bij iedere methode steeds cursief aangegeven. Alle hierna volgende methodenbeschrijvingen zijn, tenzij anders vermeld, gebaseerd op informatie uit het standaardwerk van Glenn & Gordon (2007), die overigens zelf voortbouwen op eerdere publicaties. Daarnaast is onder meer gebruik gemaakt van Clauser (2008), m.n. hoofdstuk 11, en Quarmby (2004).

44

onzekerheid over die veranderingen kan reduceren.22 Dit zoeken naar informatie over veranderingen in de relevante taakomgeving, over nieuwe kansen of bedreigingen, competitie en innovatie komt feitelijk neer op het scannen van de omgevingshorizon. Belangrijke veranderingen die uiteindelijk aanpassingen van de organisatie zullen vergen, worden niet altijd met klaroengeschal aange kondigd. De eerste indicaties dat er belangrijk nieuws aan de horizon gloort zijn vaak zwakke signalen (‘weak signals’), die aanvankelijk door weinigen worden onderkend.23

5.1.2 Hoe te gebruikenDe vraag op welke manier het scannen van de omgeving het best kan geschieden, is niet eenduidig te beantwoorden. Er zijn diverse mogelijkheden, waarvan de belangrijkste hier worden besproken. Waar uiteindelijk voor wordt gekozen hangt onder meer af van de urgentie (hoe vitaal is de omgevingsscan?), de beschikbaar-heid van tijd, middelen en budget, de aard van de organisatie waarvoor of waardoor de omgevingsscan wordt verricht, et cetera. De Nederlandse politie doet op verschillende manieren aan het scannen van de omgeving, deels impliciet en deels zeer doordacht. In feite doet zelfs iedereen die de media volgt aan horizonverkenning, maar de omgevingsscan verschilt van zulke informele verkenningen door haar methodologisch geformaliseerde en systematische karakter. Als informatierijke organisatie kan de politie beschikken over een veelheid aan bronnen en zeer gevarieerde databestanden. De hieraan ontleende gegevens kunnen door professionele analisten worden geïnterpreteerd. Naarmate het intelligencegestuurd politiewerk (IGP) zich krachtiger ontwikkelt, zal de politie in steeds meer opzichten haar omgeving professioneler kunnen scannen en daarmee in haar strategische sturing beter op veranderingen kunnen anticiperen.

De politieorganisatie kan haar eigen sensoren en waarnemingen benutten, en op basis daarvan door onder meer statistische analyse van kwantitatieve data, textmining in tekstuele gegevensbestanden en gericht (vervolg)onderzoek belangrijke ontwikkelingen signaleren. Statistische trends in delicten, daders en

22 Met ‘macroniveau’ wordt hier gedoeld op generieke ontwikkelingen die op grote delen van de bevolking of sectoren van de samenleving hun uitwerking hebben, zoals globalisering. Het ‘mesoniveau’ betreft in deze context veranderingen die zich binnen (enkele) maatschappe-lijke sectoren voltrekken of die voor specifieke bevolkingscategorieën van belang zijn, zoals de invloed van migratiepatronen op bepaalde bevolkingsgroepen of markten. Het ‘microniveau’ heeft betrekking op concrete manifestaties van grotere veranderingen in een specifieke lokale of tijdgebonden context, zoals de uitwerking van globaliseringsprocessen op mensensmokkel in relatie tot bijvoorbeeld de Chinese horeca.

23 Uskali 2005.

45

slachtoffers zijn relatief eenvoudig vast te stellen, en de interpretatie ervan stelt de politie doorgaans niet voor grote uitdagingen. Om echter uit de oceaan van data die de 24-uurs politieorganisatie voortdurend binnenhaalt andere relevante gegevens te kunnen filteren, is inzicht in sociale systemen nodig. Gedegen kennis van verschijningsvormen, processen en patronen van bijvoorbeeld georganiseerde criminaliteit stelt een onderzoeker in staat om hypothesen te formuleren. Wanneer bekend is dat in een crimineel bedrijfsproces bepaalde logistieke voorzieningen essentieel zijn, kan vanuit waargenomen maatschappelijke veranderingen worden gelet op indicaties van aanpassing. Wanneer zich bijvoorbeeld een oorlogssituatie voordoet in een bronland voor grondstoffen, of in een land waar een veelgebruikte smokkelroute doorheen loopt, kan worden gelet op signalen dat men naar andere aanvoerroutes gaat zoeken. Macro-economische ontwikkelingen zoals de actuele kredietcrisis kunnen tot gevolg hebben dat er tijdelijk meer onroerend goed tegen lagere prijzen beschikbaar komt voor wie daarvan wil profiteren. Ook worden waarborgen tegen crimineel misbruik wellicht minder effectief wanneer onder-nemers onder grote financiële druk staan en het voortbestaan van hun bedrijf in gevaar komt.

Naast het benutten van de eigen informatiesystemen kan de politie haar voordeel doen met bronnen en kennis die elders beschikbaar zijn. Zoals gezegd is voor het juist selecteren en interpreteren van zwakke signalen specifieke kennis nodig. Deskundigen en instanties die daarover beschikken kunnen worden benaderd om hun inzichten te delen.

ExpertpanelsEen panel van deskundigen kan worden georganiseerd en bevraagd om relevante signalen waar te nemen en te duiden. Deelnemers aan een dergelijk panel zou kunnen worden gevraagd, systematisch waarnemingen te verrichten en commen-taar te leveren ten aanzien van belangrijke ontwikkelingen die in hun vakgebied gaande zijn of worden verwacht. Men hoeft hiervoor niet fysiek bijeen te komen: communicatie kan per e-mail of via een website (wiki) plaatsvinden. Panelleden kunnen ook worden bevraagd om voorgenomen beleid te becommentariëren in het licht van deze ontwikkelingen.

Kandidaat-panelleden kunnen worden geïdentificeerd door middel van systema-tisch literatuuronderzoek, voordracht door twee of meer collega’s volgens de sneeuwbalmethode of door aanbevelingen van professionele organisaties. Belangrijke kwalificaties van panelleden zijn hun vakgebied, ervaringen, werk-zaamheden, interesses en originaliteit.

46

Data-analysesHet analyseren van databases kan bruikbare inzichten opleveren. Naast politie-gegevens kunnen ook bestanden van bijvoorbeeld mediaberichten, de lokale overheid, het handelsregister of andere economische gegevens bruikbare informatie bevatten die benut kan worden voor een omgevingsscan. LexisNexis is beschikbaar voor politieanalisten en zeer bruikbaar voor het monitoren van nieuwsdiensten. Voor het benutten van databases die onder meer grijze literatuur bevatten is het raadzaam gebruik te maken van de diensten van professionele mediatheekmedewerkers. De Mediatheek van de Politieacademie is voor politiemedewerkers een effectieve en voor de hand liggende intermediair.

InternetHet Internet kan worden gebruikt om trends te signaleren. Weblogs bijvoorbeeld kunnen opmerkelijke observaties bevatten, omdat de auteurs vanuit hun beroep, het deel uitmaken van een subcultuur of toegang tot bepaalde informatie bronnen of mensen zaken kunnen waarnemen die verder onopgemerkt blijven. Voor bepaalde thema’s, zoals jeugdcultuur, kunnen ook foto- en videosites (zoals Flickr en YouTube) worden benut.

Zoekmachines op het Internet vormen een vanzelfsprekende ingang om informatie te vinden. Daarbij dient men voor serieus gebruik verder te kijken dan Google, hoe goed die zoekmachine ook is. Op meta-zoekpagina’s en http://searchenginewatch.com is informatie te vinden over de sterke en zwakkere kanten van zoekmachines.24

MediaGespecialiseerde tijdschriften kunnen evenzo informatie bevatten die de politie-organisatie attent maakt op relevante nieuwe trends. Daarbij kan het zowel gaan om wetenschappelijke- en vakliteratuur als trendgevoelige publiekstijdschriften zoals de Revu. Ook tijdschriften gericht op jeugdculturen of voortkomend uit bepaalde subculturen kunnen inzicht verschaffen in bijvoorbeeld de normen, waarden, wensen, overtuigingen en debatten die in bepaalde subculturen spelen. Hier heeft het Internet echter in toenemende mate de drukpers als medium verdrongen.

Expert trackingTot slot geldt ook het gericht volgen van bepaalde trendsetters en commentatoren als bruikbare techniek voor het vroegtijdig onderkennen van belangrijke

24 Zie onder meer: www.zoekprof.nl/achtergronden/zoeksites.html ; www.voelspriet.nl ; http://lib.berkeley.edu/TeachingLib/Guides/Internet/MetaSearch.html ; www.ixquick.com

47

ontwikkelingen, evenals het bijwonen of anderszins volgen van conferenties, beurzen en seminars op specifieke vakgebieden of terreinen. Daarbij is het ‘scannen van de scanners’ efficiënt. Wanneer een specialist op een bepaald relevant vakgebied bijvoorbeeld een nieuwsbrief, weblog of twitter bijhoudt waarop hij belangwekkende gebeurtenissen signaleert, commentaar levert bij conferenties en dergelijke is dit handig om dat vakgebied te volgen.

Veredelen en waarderen van signaalinformatieEén signaal op zichzelf kan nauwelijks als relevant gelden: het kan immers om een incidenteel voorval gaan.25 Pas in samenhang met andere signalen en achter-grondinformatie ontstaat een patroon en kunnen richting en relevantie worden bepaald. Globaal gesproken gaat het om het zo goed mogelijk inschatten van de achtergronden, de voorzienbare ontwikkeling en de (potentiële) impact van het gesignaleerde verschijnsel.

Alert gebruik van de media is vaak de basis van een omgevingsscan. Sommige onderzoekers houden uitgebreide knipselmappen bij, maar tegenwoordig is vrijwel alle informatie (ook) digitaal beschikbaar. Het is moeilijk aan te geven wat precies kan gelden als een relevant ‘zwak signaal’. Als voorbeeld kan de huidige economische crisis dienen. In de aanloop naar de kredietcrisis waarschuwden (achteraf gezien) bepaalde observatoren al in een vroeg stadium (dat wil zeggen begin 2006 of eerder) voor wat zich vanaf augustus 2008 ontwikkelde tot de meest invloedrijke economische crisis in acht decennia.26 In het buitenland zijn weblogs als http://globaleconomicanalysis.blogspot.com (van Mike Shedlock) en http://blogs.ft.com/maverecon (van prof. Willem Buiter) sterk in het vroegtijdig signaleren en duiden van macro-economische ontwikke-lingen. In Nederland trekt vooral macro-analist Kees de Kort van AFS Capital Management in Amsterdam al jaren de aandacht als scherpzinnig voorspeller en duider van economische trends.

25 Het principe ‘één bron is geen bewijs’ wordt vaak aangehaald als axioma in onder meer de journalistiek, de strafrechtspleging en het inlichtingenwerk. Toch kan men zich een dergelijke methodologische zuiverheid in de rauwe werkelijkheid niet altijd veroorloven. Er zijn talrijke voorbeelden waarbij een signaal uit een enkele bron zo overtuigend of alarmerend werd geacht dat er toch actie op werd ondernomen, met name wanneer de bron in kwestie eerder betrouwbaar is gebleken, of als de ontvangen informatie zeer plausibel lijkt. In de context van prognostiek is echter grote terughoudendheid geboden, en zou zeker gericht naar ondersteunende of contraire informatie moeten worden gezocht alvorens tot conclusies te komen.

26 Zie bijvoorbeeld: Duhigg, Charles (2008). “At Freddie Mac, Chief Discarded Warning Signs.” The New York Times, August 5, 2008.

48

De gebeurtenissen rond de economische crisis die begon in de zomer van 2008 roepen de vraag op of economie wel een echte wetenschap is.27 Wanneer zo velen uit een vakgebied er zo drastisch naast kunnen zitten zegt dat immers ook iets over het onvermogen van een dergelijke discipline, en daarmee van het beperkte maatschappelijk nut. De schijnzekerheid die ingewikkelde economische modellen suggereren vormen misschien zelfs wel een risico voor de continuïteit van de samenleving, en in ieder geval voor het vermogen van beleggers die hun beslissingen er op baseren. Toch zijn er wel degelijk experts geweest die de economische collaps hebben zien aankomen. Alleen blijven dergelijke roependen te vaak eenzaam in de woestijn. Het systeem lijkt onvoldoende in staat te zijn om ‘economische seismologen’ die onraad tevoren zien aankomen, te herkennen. Zo ontdekte een onbeduidende medewerker van een investerings-managementsbedrijf, Harry Markopolos, al in 1999 dat de investeerder Bernie Madoff een piramidespel had opgezet waarin vele miljarden omgingen (http://en.wikipedia.org/wiki/Harry_Markopolos). Hij vond wiskundig bewijs dat Ma-doff’s geclaimde successen onmogelijk waren en trok herhaaldelijk bij de financieel toezicht houder SEC aan de bel, maar daar geloofde niemand hem. Madoff’s succes was gewoon te mooi om te wantrouwen, en Markopolos bleef vergeefs waarschuwen tot Madoff’s imperium van vijftig miljard dollar aan geïn vesteerd vermogen in 2008 in elkaar stortte.

5.1.3 Sterke en zwakke kanten van de methodeDe Nederlandse politie is er zich zeer van bewust dat de uitvoering van haar essentiële maatschappelijke taken zodanige voorkennis vereist, dat preventie en gedegen voorbereiding zo optimaal mogelijk kunnen worden benut. Repressie, of het nu in de vorm van ordehandhaving of strafrechtelijk optreden is, zal altijd een relatief kostbaar middel zijn met beperkt effect. Voorkennis is dus van wezenlijk belang, en dat maakt een permanente capaciteit om die voorkennis te verwerven en benutten vanzelfsprekend. Een moderne, vanuit intelligence gestuurde politieorganisatie kijkt voortdurend vooruit naar mogelijke dreigingen en kansen om die het hoofd te bieden. Of het nu gaat om nieuwe technologie of bijvoorbeeld gedragskundige kennis, de politie is alert op wat de wetenschap en het eigen vakgebied in binnen- en buitenland aan veelbelovende of bewezen in-novaties te bieden heeft. Toch is hier nog veel winst te behalen. Informatie over

27 Nobelprijswinnaar Economie Paul Krugman riep in 2009 zijn vakgenoten op tot herbezinning. Hij constateert dat economen elkaar in de periode voorafgaand aan de crisis van 2008 feliciteerden met het succes van hun vak, maar dat uiteindelijk maar weinigen van hen de crisis zagen aankomen. Erger nog vindt Krugman “de blindheid van de professie voor de mogelijkheid van catastrofaal falen in een markteconomie” (Krugman 2009).

49

nieuwe strategieën, tactieken en technieken wordt nog maar beperkt uitgewisseld. Praktijkmensen werken vooral incidenteel samen: struc turele kennisuitwisseling is zeker niet vanzelfsprekend. Met de versterking van de kennisfunctie aan de Politieacademie wordt toegepaste wetenschappelijke kennis beter dan voorheen binnengehaald, en ook het KLPD doet meer dan vroeger aan technology assess-ment, vooral als het over bijzondere opsporingsmiddelen gaat. Met het Nationaal dreigingsbeeld georganiseerde criminaliteit is een indruk wekkend instrument ontwikkeld om dreigingen te kunnen onderkennen en er actie op te ondernemen.

Hier en daar vinden er in de regiokorpsen interessante ontwikkelingen plaats, zoals in Rotterdam-Rijnmond, waar binnen de Regionale Informatie Organisatie de Onderzoek & Analyse Eenheid werkt aan Strategische Analyse & Kennis, in het kader waarvan sinds 2007 onder meer jaarlijkse trendanalyses worden samengesteld. Deze Trendanalyse is een vrij uitvoerige scan van opvallende ontwikkelingen op het gebied van criminaliteit en veiligheid in de regio Rotterdam-Rijnmond, waarbij veel aandacht wordt geschonken aan onder liggende maatschappelijke factoren zoals economie, demografie en internetgebruik. Er is echter nog geen strategische intelligence-eenheid die voor de Nederlandse politie als geheel dergelijke trendanalyses en dreigingsmonitoring voor haar rekening neemt. Wanneer een dergelijke analysefunctie er wel zou zijn, zou de methode van omgevingsscan zeker tot haar instrumentarium behoren.

Voor het scannen van problemen van criminaliteit en overlast in verzorgings-gebieden kan hier voorts de Gebiedsscan worden genoemd, ontwikkeld door Bureau Beke (www.beke.nl/beke/wijkscan_criminaliteit_en_overlast).

Hoewel het voor de politie haast vanzelfsprekend klinkt om allerlei bronnen, waaronder de publieke media te monitoren om indicatoren van dreiging waar te nemen, is dat zeker niet zo. Een van de redenen hiervoor is dat het al gauw een onevenredig grote inspanning vergt om de media voortdurend te volgen, terwijl het rendement niet altijd zichtbaar zal zijn. Sterker nog: wanneer er zich opeens duidelijke indicatoren aftekenen, zal de monitoring-afdeling wellicht niet als eerste daarmee naar de korpsleiding stappen. Krachtige indicatoren van dreiging komen immers vaak langs meerdere kanalen tegelijk binnen, en het belang ervan is dan voor haast iedereen al snel evident. De korpsleiding leest zelf ook kranten en gebruikt de audiovisuele media, daar hebben ze geen inlichtingendienst voor nodig. Een samenwerking tussen de Mediatheek, de voorlichtingsafdeling en de strategische monitoring vanuit de Informatieorganisatie ligt dan ook voor de hand teneinde doelmatig gebruik te maken van mensen en middelen.

50

Omdat tevoren niet altijd duidelijk is waar indicatoren zich zullen aftekenen, kan de neiging bestaan om dan maar alles te willen volgen en registreren. Met de opkomst van blogs, Twitter en andere online voorzieningen naast de meer traditionele media is dit echter vrijwel onmogelijk geworden. Het risico van dichtslibben en achterstanden oplopen is dan zeer reëel. Pogingen in sommige korpsen de afgelopen jaren om een monitoringfunctie op basis van open bronnen in te richten, zoals het ‘Voortschrijdend inzicht’ in het regiokorps Amsterdam-Amstelland, zijn daarom niet altijd van de grond gekomen. Ander-zijds is met moderne informatietechnologie en de services van nieuws leveranciers als Lexis-Nexis wel degelijk een zeer snelle attenderingsservice op basis van tref-woorden te realiseren, en deels ook al in de praktijk gebracht.

Samengevat kan als voordeel van omgevingsscanning de snelheid, systematiek en het tijdig vinden van de juiste relevante informatie worden genoemd. Als mogelijk nadeel geldt dan het risico van data overflow, hoge kosten en de inzet van veel capaciteit om een naald in de hooiberg te vinden.

5.2 Delphi methode

5.2.1 Beschrijving28

Een Delphi-studie is een onderzoeksmethode waarbij de meningen van een aantal experts wordt gevraagd ten aanzien van een onderwerp waarover geen consensus bestaat. Door de antwoorden van de andere experts anoniem terug te koppelen wordt in een aantal rondes geprobeerd tot consensus te komen.

De Delphi methode werd begin jaren zestig als eerste vorm van moderne toekomstverkenningen ontwikkeld door de RAND Corporation, een Amerikaanse denktank die nog altijd voorop loopt in toekomststudies.29 Aanvankelijk werd de methode vooral ingezet om de militaire toepassingen van nieuwe technologieën inzichtelijk te krijgen en om politieke kwesties te onderzoeken.

28 Deze paragraaf is onder meer samengesteld met behulp van informatie afkomstig van Wikipedia en Loo (2002).

29 De naam ‘Delphi’ verwijst naar het Griekse Orakel van Delphi, hoewel de methode van RAND allesbehalve esoterisch beoogde te zijn. Het Orakel was aanvankelijk een jonge maagd, die echter al snel slachtoffer werd van een zedenmisdrijf gepleegd door een verliefde klant. De orakelende maagd werd daarop vervangen door een oude vrouw in maagdenkledij. Het Orakel van Delphi deed van circa 1200 voor tot 390 na Christus vaak onnavolgbare uitspraken over de toekomst. Die werden dan vervolgens door priesteressen aan de bezoekers uitgelegd. Deze rituelen kwamen vermoedelijk tot stand onder invloed van in rotsspleten onder de tempel opgehoopt hallucinerend ethyleengas.

51

De RAND onderzoekers onderzochten het gebruik van expertpanels bij het opstellen van toekomstverwachtingen (prognoses). Zij redeneerden dat experts, zeker wanneer ze onderling overeenstemmen, vaker dan leken vragen op hun vakgebied correct zullen kunnen beantwoorden. Ze ondervonden echter dat het bijeen brengen van experts in een vergaderzaal met allerlei verstorende effecten gepaard ging. Zo kon de luidst sprekende of meest zelfverzekerde expert anderen met betere argumenten overstemmen, en bleken experts huiverig voor het terugkomen op eerder ingenomen posities in het bijzijn van hun vakgenoten.

Enkele RAND-medewerkers experimenteerden eind jaren vijftig rond de vraag hoeveel men kon weten over de toekomst. Zij werkten daarbij onder meer met veronderstelde experts die op de paardenrennen gokten, omdat daarvan de uitsla-gen de volgende dag al beschikbaar waren. Daarbij bleek dat het in herhaalde cycli delen van de geanonimiseerde opinies van andere respondenten de kwaliteit van de voorspellingen deed toenemen. De Delphi-methode was geboren.

Men beoogde hiermee echt debat mogelijk te maken, los van persoonlijkheden. Anonimiteit was vereist in de zin dat niemand wist wie de andere deelnemers waren. Verder werden de argumenten ‘gesteriliseerd’ door de onderzoekers om radicale en gematigde opvattingen allemaal gelijk ‘gewicht’ te geven, waarna ze werden teruggekoppeld naar de groep als geheel voor verdere analyse. Structure-ring van de informatiestroom, anonimiteit en feedback vormen zo de specifieke elementen van de Delphi-methode.

5.2.2 Hoe te gebruikenEen Delphi-studie gebruikt een panel van experts dat zorgvuldig uitgekozen wordt. Geschikte methoden voor het vinden en kiezen van respondenten worden elders in dit rapport besproken. Kortweg komt het neer op literatuuronderzoek (wie zijn de meest gezaghebbende, relevante of actuele publicisten), op aanbevelingen van instanties of op de sneeuwbalmethode, waarbij respondenten om suggesties voor andere respondenten wordt gevraagd. Een typische Delphi-studie heeft een panel van 15 tot 35 respondenten.

Zodra de lijst van beoogde deelnemers is samengesteld wordt met hen individueel contact gelegd. Dit kan per telefoon of mail: bij instemming bevestigt een formele brief later de deelname. Een dergelijke brief bevat een beschrijving van het project, de doelstellingen, het aantal ronden dat wordt voorzien c.q. de te investeren tijd en de belofte van anonimiteit van deelnemers.

52

De geselecteerde experts antwoorden op vragenlijsten waarvan de vragen gewoonlijk geformuleerd worden als hypothesen. De formulering luistert heel nauw: voor misverstanden en ambigue antwoorden moet geen ruimte zijn. De experts moeten dan antwoorden wanneer zij denken dat de hypothesen vervuld zullen zijn. De tussentijd per ronde bedraagt enkele weken. Elke vragenronde wordt gevolgd door een terugkoppeling met de resultaten van de vragenronde, gewoonlijk dus anoniem. De experts worden op die manier ertoe aangezet hun meningen bij te stellen aan de hand van de antwoorden van de andere experts. Steeds wordt gevraagd naar argumenten om bijvoorbeeld inschattingen die ver afwijken van het gemiddelde, te kunnen weerleggen. Tijdens dit proces zouden de verschillen tussen de antwoorden moeten afnemen om uiteindelijk te convergeren naar het ‘juiste’ antwoord. Na een aantal rondes wordt het proces beëindigd, en de medianen bepalen het uiteindelijke antwoord. Aan de hand hiervan kunnen tijdstabellen voor toekomstige ontwikkelingen opgesteld worden. Ook wanneer geen consensus wordt bereikt, resulteert een kristalhelder overzicht van beargu-menteerde inschattingen.

Het soort vragen in een Delphi-procedure laat zich onderscheiden in drie catego-rieën.

(1) Prognoses over het zich voordoen van toekomstige ontwikkelingen. Dit levert antwoorden op over wanneer een gebeurtenis te verwachten is of over de toekomstige waarde van bepaalde parameters.

(2) De wenselijkheid van een toekomstige situatie. Dit vraagt om een oordeel of iets wel zou moeten gebeuren, en de argumenten daarvoor.

(3) De middelen om een bepaalde toekomstige situatie te vermijden of juist te bereiken. Hierbij gaat het vooral om vragen naar te voeren beleid: naast de wie-wat-waar-wanneer-hoeveel-vragen gaat het ook om de vraag naar het beoogde doel. De vragen moeten worden gerelateerd aan het rea-liseren van de doelstellingen en de waarschijnlijkheid dat zulk beleid daadwerkelijk tot vervulling van beoogde doelstellingen zal leiden.

Deze drie types van vragen vereisen mogelijk verschillende soorten expertise. De prognosevraag naar waarschijnlijkheid vergt directe ervaring en grondige kennis van de grenzen van relevant onderzoek. De vraag naar wenselijkheid heeft be-trekking op een morele, politieke of sociale dimensie, die is te onderscheiden van de expertise die nodig is bij het beoordelen van waarschijnlijkheid. De vraag naar beleid vraagt kennis van de kunst van het mogelijke.

In plaats van vragenlijsten zijn ook diepte-interviews gebruikt in Delphi-studies. Dit vergt ervaren en deskundige interviewers die goed op de hoogte zijn van het onderzoeksdoel. Feedback kan in de vorm van twee interviewrondes met tussen-

53

tijdse terugkoppeling, maar ook een enkele ronde van interviews kan worden geprobeerd, waarbij bevindingen uit eerdere interviews worden voorgehouden aan navolgende respondenten. De voordelen van interviews zijn natuurlijk, naast minder tijdsinvestering van de respondenten, vooral flexibiliteit. Zo kan worden doorgevraagd op onduidelijkheden of achterliggende argumenten bij een stand-punt, en kan worden ingespeeld op hints en suggesties tijdens het interviewen.

Hedendaagse varianten op de klassieke Delphi-studie zijn de online panelstudie, de Group Decision Room en het gebruik van stemkastjes in groepsbijeenkomsten. De anonimiteit van de deelnemers zal hierbij in de regel verloren gaan, maar onmiddellijke discussie op (eventueel geanonimiseerde) respons is wel mogelijk, en de verdeling van opinies kan direct worden teruggegeven in de vorm van bijvoorbeeld staafdiagrammen.

De volgende karakteristieken onderscheiden een Delphi-studie van andere methodes, en helpen de deelnemers zich te concentreren op de kernproblemen.

(1) Structureren van de informatiestroom. In het begin worden de bijdragen van de experts verzameld in de vorm van antwoorden op vragenlijsten en commentaren op deze antwoorden. De leider van het panel behoudt de controle over de interacties tussen de deelnemers door de informatie te verwerken en irrelevante inhoud te verwijderen. Hierdoor worden de negatieve effecten van face-to-face-discussies vermeden en worden problemen die in verband staan met de groepsdynamiek opgelost.

(2) Regelmatige terugkoppeling. De deelnemers brengen commentaar uit op hun eigen voorspellingen, de antwoorden van anderen en de vooruitgang van het gehele panel. Zij kunnen op elk ogenblik hun mening herzien. Waar deelnemers in gewone vergaderingen vaak vasthouden aan hun oorspronkelijke mening en zich conformeren aan de groepsleider, gaat een Delphi-studie dit juist tegen.

(3) Anonimiteit van de deelnemers. De deelnemers blijven gewoonlijk anoniem, ook na de studie.30 Hierdoor kunnen de deelnemers hun autoriteit of persoonlijkheid niet gebruiken om invloed uit te oefenen op de andere deelnemers. Zij kunnen vrij hun mening weergeven, er is meer ruimte voor kritiek en het toegeven van fouten door het herzien van oorspronkelijke meningen, en er is minder kans op kuddegedrag.

30 De anonimiteit kan absoluut zijn: er wordt dan niet bekend gemaakt welke deelnemers het Delphi-panel hebben gevormd. Ook kan de anonimiteit worden beperkt tot wie specifieke antwoorden heeft gegeven, bijvoorbeeld door het gebruik van software of stemkastjes.

54

Delphi-studies zijn niet bedoeld om de respons van een grotere populatie te voorspellen. Dit is onmogelijk, omdat het aantal respondenten doorgaans klein zal zijn. Een Delphi-rapportage is de synthese van het advies van een specifiek geselecteerde groep, niet meer en niet minder. De waarde van de Delphi-methode ligt in de ideeën die worden gegenereerd, zowel wanneer consensus ontstaat als wanneer dat niet gebeurt. Het inzichtelijk maken van meningsverschillen tussen deskundigen en het verduidelijken van de argumenten voor extreme standpunten vertegenwoordigen ook nuttige producten.

De Delphi-methode wordt door politieonderzoekers vooral in het buitenland met regelmaat aangewend. Een voorbeeld hiervan is te vinden in België, waar crimi-nologen van de Katholieke Universiteit Leuven in 2006 de afdeling Strategische analyse van de Federale Politie ondersteunden bij het opstellen van het Politieel Veiligheidsbeeld met behulp van een Delphi-panel (Bouckaert et al. 2006).

5.2.3 Sterke en zwakke kanten van de methodeDe Delphi-studie is allereerst een complexe methode: de selectie van panelleden, de formulering van de vragen en de bewaking van het proces zijn essentiële facto-ren die de kwaliteit en bruikbaarheid van de resultaten sterk beïn vloeden. Verder is het, met al gauw enkele maanden doorlooptijd, een tamelijk langdurig proces.

In zekere zin gaat het bij een Delphi-studie om een gecontroleerd debat dat de waarde erkent van de opinie van experts, hun ervaring en intuïtie, en dergelijke opinies na een proces van ‘veredeling’ gebruikt wanneer volledige wetenschap-pelijke kennis ontbreekt. De ervaringen met Delphi-studies zijn gemengd en soms waren de resultaten bedroevend. Dit kan echter zijn toe te schrijven aan een gebrekkige toepassing van de methode en niet aan een zwakte in de methode zelf. Bovendien mag bij het doen van uitspraken over de toekomst van wetenschap en technologie een precieze en correcte voorspelling als haast onmogelijk worden beschouwd, zodat een substantiële foutenmarge moet worden verwacht.

Een typerend probleem voor Delphi-studies is dat ze sterk beïnvloed kunnen worden door de vooroordelen van de onderzoekers en dat de antwoord formulieren creatieve of alternatieve zienswijzen kunnen uitsluiten. Immers, ontwikkelingen in de wetenschap en technologie worden niet altijd geproduceerd door een iteratieve consensus onder experts, maar soms ook door onconventionele ideeën van buitenstaanders.

Delphi-studies zouden niet ‘misbruikt’ mogen worden voor het achterhalen van informatie die ook op andere wijze feitelijk is vast te stellen. Een expert op het gebied van demografie bijvoorbeeld zou niet moeten worden bevraagd op

55

prognoses van bevolkingsgroei, want daarvan zijn redelijk betrouwbare cijfers beschikbaar. Het gaat primair om inschattingen die geen eenvoudige, rechtstreekse feitelijke basis hebben.

De methode heeft slechts beperkte waarde wanneer het gaat om complexe voorspellingen met meerdere factoren. Aanvankelijk werden toekomstige ontwikkelingen vaak als geïsoleerd beschouwd, waarbij de ene geen invloed had op de andere. Later werd de Delphi-studie methode uitgebreid om dit probleem te verhelpen, bijvoorbeeld door wederzijdse impactanalyses die de mogelijkheid verdisconteren dat één bepaalde gebeurtenis de waarschijnlijkheden van andere gebeurtenissen kan beïnvloeden. Delphi-studies zijn desalniettemin het meest bruikbaar bij het bepalen van voorspellingen betreffende één enkele indicator.

5.3 Wiel van toekomsten (Futures Wheel)

5.3.1 BeschrijvingDe Futures Wheel methode is ontwikkeld door Jerome C. Glenn in 1971.31 Latere variaties op het oorspronkelijke idee zijn onder meer in Nederland bekend geworden als de Mindmap-methode. De oorspronkelijke methode, het schema met ‘ringen’ of lagen van primaire, secundaire en volgende invloeden, is echter doorontwikkeld en specifiek geschikt voor toekomstverkenningen.

Figuur 1 Basisvorm van een Futures Wheel

31 Glenn, Jerome C. “Futurizing Teaching vs Futures Course,” Social Science Record, Syracuse University, Volume IX, No. 3 Spring 1972.

56

Een Futures Wheel ontstaat door een trend of gebeurtenis midden op een vel papier (of computerscherm met Mindmap-software) te plaatsen. Vervolgens worden de primaire invloeden op die trend of consequenties van die gebeurtenis als ‘ballonnetjes’ er omheen geplaatst. Vanuit die ‘ballonnetjes’ kunnen weer secundaire invloeden worden beschreven in een tweede ring, enzovoorts tot een voldoende gedetailleerd overzicht is verkregen.

Het is een flexibele methode, die als een soort gestructureerde brainstorm zonder veel voorbereiding en kosten te gebruiken is. Deelnemers worden gestimuleerd om hun creativiteit en kennis te benutten, en krijgen er een overzicht van hun eigen inbreng en die van anderen voor terug in de vorm van een mentale kaart van een mogelijke toekomst.

5.3.2 Hoe te gebruikenDe kracht van de Futures Wheel methode zit hem vooral in het samenstellen van de tweede en volgende laag van invloeden. Nadat de eerste ‘ring’ van primaire invloeden op de centrale trend is getekend, vraagt de leider van de sessie de deelnemers om de centrale trend te vergeten, en zich te concentreren op de afzonderlijke invloeden. Die worden vervolgens afgelopen, waarbij telkens de belangrijkste invloeden daarop worden geschetst. Deze vormen daarmee een tweede laag, ditmaal van secundaire invloeden op het centrale thema. Waar dat van toepassing is kunnen lijnen worden getrokken tussen afzonderlijke ‘bal-lonnetjes’.

Nadat een derde of zelfs vierde ‘ring’ is ontstaan, is er gelegenheid om het geheel nogmaals kritisch te overzien. Net zoals in reguliere brainstormprocessen is dit een noodzakelijke verhelderingsfase.

Het is mogelijk om verdere precisering aan te brengen door de verbindende lijnen niet alleen enkelvoudig, maar ook dubbel, driedubbel of zelfs nog dikker te maken. Hiermee kan het niveau van invloed worden aangegeven, waarbij dunner meer primair is.

Een verdere mogelijke verfijning van de methode is een Futures Wheel versie 2, waarbij de invloeden worden geclusterd naar domeinen zoals technologie, economie, cultuur, politiek, ecologie of wat verder van toepassing is. Zo ontstaat een Futures Wheel, ingedeeld in ‘taartpunten’.

57

Een volgende uitbreiding zou kunnen resulteren in een Futures Wheel versie 3 met een derde dimensie, wanneer het basiswiel wordt uitgebreid met een onderliggend wiel voor de historische dimensie en een daarboven geprojecteerd wiel voor toekomstige consequenties.

Voor gebruik in een inlichtingenomgeving is het interessant om te kijken naar de benadering die door Robert M. Clark (2004: 165-173) is ontwikkeld. Hij gebruikt een variant op de boven omschreven werkwijze, namelijk de Box-Jenkins methode in zijn predictive synthesis/analysis proces.

Toepassingen van de Futures Wheel methode in een politieomgeving zijn nog niet bekend. Voorstelbaar is het gebruik bij het inschatten van toekomstige trends en risico’s rond bijvoorbeeld een bepaalde modus operandi, zoals het skimmen van betaalpasjes.

5.3.3 Sterke en zwakke kanten van de methodeHet Futures Wheel is een eenvoudig toepasbare methode die snel resultaten oplevert. Hoewel de methode op zichzelf simpel is, biedt die wel de mogelijkheid om complexe en niet-lineaire relaties visueel inzichtelijk te maken. Het stimuleert een overstap van hiërarchisch denken naar denken in termen van netwerken. Ook maakt het patronen van samenhangende factoren en tegengesteld werkende invloeden goed zichtbaar.

5.4 Trend Impact analyse

5.4.1 BeschrijvingTrend Impact Analysis (TIA) is ontwikkeld in de jaren zeventig voor het verbe-teren van kwantitatieve methoden waarmee op basis van historische gegevens prognoses werden gemaakt door extrapolatie van deze gegevens in de toekomst. Dergelijke methoden negeren de gevolgen van nog onbekende toekomstige gebeurtenissen.

Bepaalde kwantitatieve methoden, waaronder de meer basale econometrische modellen, veronderstellen dat krachten die in het verleden van invloed zijn geweest op gebeurtenissen en trends ook in de toekomst hun effect zullen hebben. Van toekomstige gebeurtenissen die wezenlijke verandering kunnen teweeg brengen wordt verondersteld dat die zich niet zullen voordoen, of dat hun invloed wordt afgeweerd. Dergelijke modellen hebben doorgaans een zeer beperkte betrouwbaarheid.

58

TIA verschaft daarentegen een benadering om een geprognosticeerde tijdreeks aan te passen onder in vloed van een set van geïdentificeerde sleutelgebeurtenissen, hun waarschijnlijkheid en hun effect. Het aldus combineren van statistische en kwalitatieve technieken zou een meer realistische inschatting van trends mogelijk moeten maken.32

5.4.2 Hoe te gebruikenTIA kent twee belangrijke stappen:

(1) Een curve wordt opgesteld aan de hand van een daartoe te ontwikkelen algoritme, gebaseerd op historische gegevens, voor het berekenen van de toekomstige trend. Hierbij wordt in aanmerking genomen dat zich geen onvoorziene toekomstige gebeurtenissen voordoen.

(2) Experts stellen een set van mogelijke toekomstige gebeurtenissen op die, als ze zouden optreden, kunnen leiden tot afwijkingen van de extrapolatie van historische gegevens. Voor elk van deze gebeurtenissen beoordelen deskundigen de waarschijnlijkheid van het voorval en de verwachte impact op de toekomstige trend indien het fenomeen zou plaatsvinden. Een evenement met een groot effect zal naar verwachting de trend relatief sterk in een positieve of negatieve richting beïnvloeden. Deze tweede processtap vraagt om verbeeldingskracht en oordeels-vermogen. De inbreng van deskundigen kan plaatsvinden in de vorm van Delphi-rondes.

Toepassingen van de TIA in een politieomgeving zijn niet aangetroffen, maar het is goed voorstelbaar dat bijvoorbeeld de ontwikkeling van marktprijzen van verdovende middelen of andere illegale waar door een TIA-combinatie van extrapolatie en commentaar kan worden ingeschat.

5.4.3 Sterke en zwakke kanten van de methodeDe belangrijkste functie van de TIA-methode is dat de analist wordt gevraagd te preciseren welke evenementen een verschil zullen maken in de toekomst. In plaats van slechts te poneren: “Dit is wat ik denk dat de variabele gaat worden in de toekomst” kan de analist er door het gebruik van TIA aan toevoegen “en dit zijn de mogelijk relevante gebeurtenissen die ik heb gevonden”. Doordat de kritiek zich vervolgens kan toespitsen op die gebeurtenissen en hun effecten

32 Internet biedt op de zoeksleutel ‘Trend Impact Analysis’ talrijke voorbeelden en methodo logische literatuur.

59

voltrekt de discussie zich op een meer gedetailleerd niveau, gericht op de factoren die belangrijk zijn voor het verloop van de variabele.

In zekere zin werken de gebeurtenissen en de uitspraken daarover als een scenario. TIA dient zo bezien ter kwantificering van een scenario, en kan bijdragen aan de interne consistentie daarvan. Ook kan op basis van de met behulp van TIA vastgestelde relevante gebeurtenissen een scanning systeem wor-den opgezet om te zoeken naar ontwikkelingen die veranderingen indiceren in de waarschijnlijkheid of de gevolgen van de kritische gebeurtenissen.

De methode is bekritiseerd op de haast onvermijdelijke onvolledigheid van de lijst van mogelijk invloedrijke gebeurtenissen. Ten tweede is de nauwkeurigheid van de geschatte waarschijnlijkheid en impact onzeker. Deze voorbehouden gelden echter voor de meeste futures benaderingen.

Verwant aan de TIA is de zogenoemde ‘Cross-Impact Analysis’. Hierbij gaat het om het inschatten van de invloed die potentiële toekomstige gebeurtenissen op elkaar kunnen hebben. Zie voor een verdere beschrijving paragraaf 6.1.

5.5 Het systeemperspectief

5.5.1 BeschrijvingHet systeemperspectief (systems perspective) is ontwikkeld in de wereld van managementkunde ter verbetering van de reductionistische methode. Systeem-bepalende factoren worden hiertoe eerst op zichzelf en vervolgens in combinatie met andere factoren beschouwd. Reductionisten focussen op onderdelen, veronderstellen lineaire causaliteit, gaan uit van ‘objectieve’ observaties en hebben weinig oog voor context en systeemexterne factoren. Oogmerk is het oplossen van ‘het’ probleem door ‘de’ beste oplossing te vinden. Een systeem-benadering kiest daarentegen bij het opstellen van prognoses voor een holistisch perspectief, waarbij causaliteit als een circulair proces wordt gezien. De observator onderkent daarbij de subjectiviteit van zijn eigen visie en accepteert meerdere antwoorden en ‘waarheden’. Context wordt als hoogst relevant beschouwd voor probleeminzicht, zodat oplossingen ook worden gezocht in het beïnvloeden van een geheel samenhangend systeem. Daardoor kan het voorkomen dat problemen als het ware letterlijk ‘oplossen’ en dus verdwijnen.

Een systeembenadering is interdisciplinair van aard en ziet de wereld als een samenhangend stelsel van onderling verbonden subsystemen. Een hiërarchische ordening naar macht is hierbij niet vanzelfsprekend. Ordeningspatronen herhalen zich op de diverse niveaus, waarbij het systeem vanuit onderlinge afhankelijkheid

60

en zelfregulering in een staat van evenwicht kan verkeren: de zogenoemde homeostase. De analogie met het ecologische systeem is evident. Stress en (vooral onverwachte) verstoringen kunnen voor onbalans zorgen en uiteindelijk tot de ondergang van een systeem leiden. Een robuust systeem, goed ingericht op het opvangen en compenseren van verstorende invloeden, vindt de veerkracht vooral in variëteit. Zolang meerdere reacties mogelijk blijven is het absorptie-vermogen van het systeem groter en kan er in een later stadium, op basis van betere informatie, worden bijgestuurd. De nadruk ligt hier dus bij voorbereiding op eventualiteiten door onder meer redundantie in het systeem te bouwen. De hoogcomplexe Nederlandse samenleving, met zeventien miljoen mensen die intensief bewegen binnen een beperkte en optimaal benutte ruimte, lijkt soms meer op het tegendeel. Een relatief lichte verstoring op bijvoorbeeld de vervoersinfrastructuur kan daarom al snel tot kettingreacties of zelfs een ‘verkeersinfarct’ leiden.

5.5.2 Hoe te gebruikenEen systeembenadering kan vorm worden gegeven door het opstellen van een model, waarbij begonnen wordt met het vaststellen van het doel van het systeem. Zodra dit is benoemd kunnen de grenzen van het systeem en het geheel van elementen, factoren en processen in beeld worden gebracht. Een volgende stap is het introduceren van enige mate van kwantificering in het model, om te zien of het inderdaad het ‘gedrag’ van het systeem juist voorspelt. Wanneer het model onder dergelijke tests voldoende betrouwbaar lijkt kan het worden gebruikt, waarbij bijvoorbeeld alternatieve scenario’s kunnen worden doorlopen. Naarmate het inzicht voortschrijdt behoeft het model natuurlijk onderhoud en aanpassing.

Een model hoeft natuurlijk niet vanaf de grond te worden bedacht en opgebouwd. Zeker wanneer het gaat om organisatieontwikkeling kan gebruik gemaakt worden van bestaande modellen en onderliggende theorie uit bijvoorbeeld het kwaliteits-management (zoals Total Quality Management) of Operations Research. Ulrich’s Critical Systems Heuristics biedt goede aanknopingspunten.33 Hetzelfde geldt voor Interactive Planning, zoals ontwikkeld door Ackoff.34 Een zeer ambitieuze en complexe, maar goed uitgewerkte generieke benadering voor het modelleren van systemen op basis van acht niveaus en twintig geabstraheerde subsystemen biedt de Living Systems Theory van James Miller.35 Benaderingen van een dergelijke complexiteit zijn echter alleen bruikbaar in grotere teams of wellicht

33 www.geocities.com/csh_home/bio.html34 http://ackoffcenter.blogs.com/ackoff_center_weblog/35 http://projects.isss.org/the_living_systems_theory_of_james_grier_miller

61

voor een proefschrift. In de militaire inlichtingenwereld wordt ook met zeer complexe forecastingmethoden en modellen gewerkt. Een voorbeeld hiervan dat is toegesneden op terrorisme wordt beschreven door Sundri Khalsa (2004). Het lectoraat Recherchekunde heeft kort geleden geprobeerd deze benadering als pilot op Nederlandse analisten over te dragen door Khalsa voor het geven van een cursus naar Nederland te halen. Daarbij bleken de verschillen in cultuur en taal echter aanzienlijke obstakels te vormen voor werkelijke implementatie. Relevanter voor de toepassing van het systeemperspectief binnen de Nederlandse politie is het programma ‘Kennisontwikkeling in modellen’ van het KLPD, dat inmiddels meerdere bruikbare modellen heeft voortgebracht.

5.5.3 Sterke en zwakke kanten van de methodeEen systeemperspectief vereist het gebruiken van diverse invalshoeken en een goed zicht op alle bepalende factoren. Een blinde vlek kan de betrouwbaarheid van het op te stellen model sterk reduceren. Het kunnen benutten van verschillende invalshoeken vergt doorgaans de betrokkenheid van een relatief groot aantal mensen (stakeholders), zodat deze benadering een stevig beslag kan leggen op een organisatie. Daarbij komt dat de methode intensief gebruik maakt van berekenin-gen en dat voor het daadwerkelijk kunnen toepassen van de hierboven genoemde specifieke modelbenaderingen rekening moet worden gehouden met een aanzien-lijke leercurve en mogelijk met investeringen in specialistische software.

5.6 Relevantiebomen en morfologische analyse36

5.6.1 BeschrijvingEen ‘relevance tree’ is een kwalitatieve analytische methode waarbij een breed onderwerp wordt onderverdeeld in een aantal kleinere deelonderwerpen. ‘Morphological analysis’ is een daarop aansluitende methode voor toekomst-verkenning, waarbij nog niet bestaande mogelijkheden aan een relevantieboom worden beschreven en gekoppeld. Deze ‘lege velden’ roepen even zovele vragen op: waarom bestaat dit niet, en zou dit realiseerbaar en zinvol zijn? Op deze wijze worden mogelijkheden voor innovatie en ontwikkeling van nieuwe producten of beleid zichtbaar gemaakt. De grafische weergave hiervan wordt, naar de ontwik-kelaar ervan, wel aangeduid als een ‘Zwicky Box’ of ‘morphological box’.37

36 Deze paragraaf is grotendeels gebaseerd op: The Futures Group, Relevance tree and morpho-logical analysis (1994). www.lampsacus.com/documents/TheFuturesGroup.pdf

37 Ritchey, T. (1998). Fritz Zwicky, “Morphologie”and policy analysis. www.foi.se/ma/zwicky3.pdf

62

5.6.2 Hoe te gebruikenVoor het maken van een relevantieboom wordt bovenaan een pagina, vel of venster een abstract vraagstuk geformuleerd, waarna daaronder een omgekeerde boomstructuur wordt getekend met deelaspecten, hiërarchisch geordend naar een toenemende mate van detaillering. Idealiter bevinden de deelaspecten op eenzelfde niveau van abstractie of relevantie zich naast elkaar in het schema en vertonen de deelaspecten geen overlap. In de praktijk blijkt dit zelden haalbaar. De boom is voltooid zodra de detaillering voldoende is om de bestaande condities en mogelijke oplossingen inzichtelijk te maken.

Zwicky onderscheidt vijf stappen voor het toepassen van zijn morfologische methode.

(1) Het formuleren en definiëren van een probleem en te bereiken doelen.(2) Identificatie en beschrijving van alle parameters die relevant zijn voor

oplossingen (hiervoor kan een relevantieboom worden gemaakt).(3) De constructie van een multidimensionale matrix (de morfologische

box), met verticaal de parameters en horizontaal de aard van het pro-bleem, waarna de combinaties alle mogelijke oplossingen in zich bergen.

(4) Evaluatie van resultaten, gebaseerd op haalbaarheid en het bereiken van gestelde doelen.

(5) Diepteanalyse van de best mogelijke oplossingen in verhouding met beschikbare middelen.

De relevantie voor toekomstverkenningen is dat met behulp van een morfologi-sche box scenario’s kunnen worden ontwikkeld. Hierbij wordt een wereld be-schouwd als een configuratie van componenten, die telkens ieder in een aantal mogelijke staten kunnen verkeren. Binnen een denkbeeldige wereld kunnen zo bijvoorbeeld het economisch domein, de demografie, de cultuur, politiek enzo-voort worden onderscheiden, die dan kunnen verkeren in een hoogconjunctuur of bloeifase, een dieptepunt of crisis, et cetera.

De ‘Zwicky Box’ wordt ook gepropageerd als middel voor analisten die verlegen zitten om creatieve ideeën of alternatieve verklaringen, zoals bij het uitwerken van mogelijke hypotheses en scenario’s (http://redteamjournal.com/2008/09/how-to-generate-alternatives-using-zwickys-morphological-box). In opsporings-onderzoeken zou het bruikbaar kunnen zijn voor het in beeld brengen van complexe stakeholder netwerken.

63

5.6.3 Sterke en zwakke kanten van de methodeDoor de systematische manier van werken kan een morfologische analyse mogelijkheden zichtbaar maken waaraan wellicht nog niet eerder is gedacht. Zo komen blinde vlekken in beeld. De morfologische analyse onderscheidt zich van de Future Wheel-methode doordat bij de eerste expliciet wordt gevraagd naar (mogelijk fictieve) probleemoplossingen, terwijl de laatste beoogt invloeden op een trend in kaart te brengen.

Het risico bestaat evenwel dat een morfologische analyse dermate veel mogelijk-heden en variabelen oplevert dat men door de bomen het bos niet meer ziet. Bovendien is het risico van menselijke fouten altijd aanwezig, waardoor de verkeerde kritieke keuzes worden gemaakt en de betrouwbaarheid van de resultaten wordt ondergraven.

5.7 Scenariostudies38

5.7.1 BeschrijvingDe term ‘scenario’ is ontleend aan de theaterwereld, waar het verwijst naar het schema van de opeenvolging van de scènes van een toneelstuk. In de filmindustrie wordt vaak de term ‘draaiboek’ gebezigd, d.w.z. het schema van scènes alsmede de geschreven tekst van een film. In meer algemene zin duidt ‘scenario’ volgens Van Dale’s woordenboek op de te veronderstellen loop van de gebeurtenissen. Herman Kahn introduceerde het begrip in de jaren vijftig in de V.S. in de context van strategische en militaire beleidsverkenningen. Shell gebruikte als een der eerste grote bedrijven beleidsscenario’s, wat het oliebedrijf in staat stelde te anticiperen op de gevolgen van de oliecrisis in 1973.

In de context van toekomstverkenningen is een scenario te omschrijven als een plausibel verhaal waarin de beschrijving van een specifieke toekomstsituatie verbonden wordt aan de hedendaagse werkelijkheid, doordat causale relaties worden gelegd die mogelijke besluiten en de consequenties daarvan verduidelijken. Het gaat dus niet over één enkele voorspelling, maar om een manier om vele uit-spraken over de mogelijke toekomst in een logisch verband te organiseren. Een goed scenario is (1) plausibel, (2) helder w.b. causale relaties en beslissingen, (3) intern consistent, zodat alternatieve scenario’s onderling kunnen worden vergeleken, en (4) voldoende aansprekend om van invloed te kunnen zijn op beleidsmakers. Omdat de toekomst zich niet laat voorspellen, wordt het als weinig zinvol gezien om een ‘meest waarschijnlijk’ scenario aan te wijzen.

38 Voor deze paragraaf is intensief gebruik gemaakt van Rottinghuis, 2008.

64

Het doel van het werken met scenario’s is het systematisch verkennen, creëren en testen van mogelijke en van te prefereren toekomstige situaties. De achter liggende gedachte is dat scenario-exercities leidinggevenden in staat stellen om simulatie-oefeningen ter doen voor toekomstige situaties. Aldus voorbereid zouden zij in staat moet zijn om adequate plannen voor de toekomst te maken en waar zinvol nu al bij te sturen naar een gewenste situatie. Bij onverwachte ontwikkelingen zou bovendien in plaats van de gebruikelijke verrassing en verwarring vroegtijdige herkenning mogelijk worden, waardoor de reactietijd wordt bekort. Doordat het mogelijke consequenties van beleidsbeslissingen op de langere termijn in beeld brengt en onrealistische verwachtingen als zodanig zichtbaar maakt, is het gebruik van scenariostudies zinvol in de context van strategische planning. Hoewel scenario’s op kwalitatieve wijze kunnen worden ingevuld kan het interessant zijn om de waarde van belangrijke variabelen in het verloop van de tijd kwanti tatief aan te geven. Dan immers kunnen indicatoren worden gemonitord en desgewenst relaties met rekenkundige modellen worden gelegd.

5.7.2 Hoe te gebruikenScenario’s kunnen op diverse manieren worden ontwikkeld.39 Zo kan om te beginnen het relevante ‘universum’ worden geschetst waar de belangstelling naar uit gaat: dit wordt wel aangeduid als de ‘scenario space’.

Vervolgens worden de belangrijkste sleutelvariabelen (‘key driving forces’) geïdentificeerd die ontwikkelingen binnen dat universum beïnvloeden. Deze bepalende krachten, bijvoorbeeld economische groei, wettelijk regime of beschikbaarheid van technologie, moeten een potentieel grote invloed hebben op alle scenario’s in de set. Door het verwijderen van overlap en redundantie tussen de variabelen zou een set van circa zes tot twintig variabelen moeten resteren.

Hierna worden drie tot zes scenario’s geschreven, waarbij een voor de hand liggend scenario continuïteit van de nu van invloed zijnde factoren veronderstelt. Andere scenario’s zijn bijvoorbeeld optimistischer of pessimistischer ten aanzien van bepaalde vitale ontwikkelingen. Scenario’s kunnen worden opgehangen aan belangrijke mogelijke sleutelgebeurtenissen, zoals een economische crisis, schaarste aan grondstoffen, ernstige vijandigheden of andere bepalende factoren. Dergelijke sleutelgebeurtenissen zijn van beduidende invloed op de bepalende krachten, de causale relatie tussen huidige realiteit en een geschetste toekomst,

39 Een bruikbare Nederlandse handreiking voor het werken met scenario’s is uitgebracht door het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, 2003).

65

of op de effectiviteit van bepaald beleid. De waarschijnlijkheid dat deze gebeur-tenissen zich zullen voordoen verschilt in de diverse scenario’s. Voor zover mo-gelijk kunnen plausibele niveaus van kwalitatieve en kwantitatieve variabelen worden bepaald. Door het projecteren van bepaalde waarden van de sleutel-variabelen onder invloed van sleutelgebeurtenissen kan het verhaal in de diverse scenario’s, de ‘toekomstige geschiedenis’, worden verteld. In een eenvoudiger werkwijze worden de twee allerbelangrijkste variabelen met behulp van scores van deskundigen of stakeholders bepaald, waarna een assen-kruis ontstaat waarop de beide ontwikkelingen naar twee uitersten worden geschetst. Dit kan bijvoorbeeld zijn: de factoren welvaart en technologisering, waarbij het assenkruis grote en geringe welvaart contrasteert en intensieve tegen-over terughoudende inzet van technologie. Aldus ontstaan vier kwadranten: Een relatief weinig welvarende samenleving met weinig technologie, eenzelfde welvaart in combinatie met intensieve toepassing van techniek, enzovoort. De kwadranten kunnen nu worden ingevuld, waardoor vier scenario’s ontstaan. Ook andere methoden, elders genoemd in deze rapportage, kunnen bij het samenstellen van scenario’s worden benut.

Bij het bepalen welke scenario’s moeten worden ‘verteld’ kan de logica van de beschreven methode ongewenst dwingend zijn. Het doel van de exercitie is om beleidsmakers in staat te stellen na te denken over mogelijke toekomsten en de invloed die zij nu daarop kunnen uitoefenen. Wanneer voor hen een bepaald scenario van bijzonder belang is, kan dat zonder bezwaren aan de methodisch ontwikkelde scenario’s worden toegevoegd.

Het samenstellen van scenario’s kan in betrekkelijke isolatie door een groep(je) beleidsmedewerkers of researchers gebeuren, maar het kan ook de vorm van een interactief proces krijgen, waarbij zowel strategische beleidsmakers als anderen (materiedeskundigen, middle management) worden betrokken. Dit is afhankelijk van de mogelijkheden binnen de organisatie; het zal duidelijk zijn dat een goed voorbereid interactief proces zowel de kwaliteit van de scenario’s als het draagvlak ervoor aanzienlijk kan vergroten.

De strategisch adviseur Herman Rottinghuis presenteerde recentelijk een uitge-werkte methode waarbij de scenariomethode werd gekoppeld aan strategie- en visieontwikkeling.40 Hij duidt deze benadering aan als ‘Futuring’. De door Rot-tinghuis bepleite werkwijze respecteert de onzekerheid en complexiteit die ken-merkend is voor sociale en beleidsprocessen in plaats van de werkelijkheid “plat

40 Rottinghuis, 2008.

66

te slaan”, zoals hij het formuleert (p. 14). Deze auteur bepleit een benadering van “open anticiperen”, die procesmatig langs tien stappen verloopt. Deze stappen, deels overeenkomend met het hierboven reeds beschrevene, zijn hier kortheids-halve samengevat. Voor het daadwerkelijk kunnen toepassen van deze benadering zij echter verwezen naar het boek van Rottinghuis zelf.

1. Stel kernvraag, scope, focus en tijdshorizon vast.2. Stel de mogelijke consequenties vast: welke gebeurtenissen zouden er

werkelijk toe doen?3. Stel ketens van causaliteit en systemische verbanden vast.4. Stel vast óf, en zo ja, welke doorslaggevende invloed je daarop zou

kunnen hebben.5. Stel een gedurfd plan (visie) op m.b.t. de beïnvloedbare gebeurtenissen.6. Stel een set alternatieve representaties samen van de belangrijkste

niet-beïnvloedbare gebeurtenissen (scenario’s).7. Toets de visievarianten aan de waarden van de organisatie

(wenselijkheid) en aan de huidige werkelijkheid van de organisatie, en bezie welke variant met de minste inspanning het meest tijdig gerealiseerd zou kunnen worden (haalbaarheid).

8. Toets de varianten van het gedurfde plan (visie) aan de scenario’s en bezie óf, en zo ja, welke variant het best scoort in de meeste scenario’s (robuust); vergelijk de uitkomsten ook met de wenselijkheid- en haalbaarheidsbeoordeling.

9. Stel een oefenplan op en oefen tot je weet dat het uitvoerbaar is.10. Controleer en heroverdenk tijdens de uitvoering de uitgangspunten

en conclusies van het voorgaande bij herhaling.

Scenario studies worden ook binnen de politie met enige regelmaat gebruikt. Zo ontwikkelde de internationale ‘Pearl Fishers’ groep vanuit de Politieacademie/SPL in 2008 toekomstscenario’s voor internationale politiesamenwerking (zie verder paragraaf 8.6). Ook worden adviesbureaus door politiekorpsen ingehuurd om scenariostudies uit te voeren. Zo ontwikkelde DNV-CIBIT reeds vele jaren geleden een dienstenpakket rond toekomstverkenningen voor managementteams en beleidsmedewerkers (Osse 2002).41

5.7.3 Sterke en zwakke kanten van de methodeHet werken met scenario’s kan als eye opener fungeren. Ook beleidsmakers hebben bewust of onbewust een toekomst voor ogen die zij wensen of verwachten,

41 Deze vermelding is niet als aanbeveling van DNV-CIBIT of anderszins kwalificerend bedoeld.

67

en waarop hun handelen deels is gebaseerd. Het inzicht dat er nog vele andere toekomsten mogelijk zijn, en dat relatief kleine gebeurtenissen of ontwikkelingen zo’n andere toekomst meer of minder waarschijnlijk maken, bevordert het inzicht in de effecten van beleid en de complexiteit van de functionele omgeving waar-van de organisatie deel uitmaakt.

Een mogelijk risico doet zich voor wanneer een of meer scenario’s zonder de context en het voorbehoud van de methodologie aan buitenstaanders beschikbaar worden gesteld. Een journalist die bijvoorbeeld de beschikking krijgt over een scenario kan het presenteren als een ontwikkeling die door de betreffende organi-satie wenselijk wordt geacht, of die juist wordt gevreesd. Zodoende kan zelfs een effect van zichzelf waarmakende voorspelling gaan optreden.

5.8 Participatieve methoden

5.8.1 BeschrijvingHet idee om (potentieel) belanghebbenden te betrekken bij het opstellen van prognoses lijkt vanzelfsprekend, maar was tot de jaren zeventig volstrekt ongebruikelijk. Nu is algemeen geaccepteerd dat de inbreng van deskundigen en gebruikers, maar ook van het bredere publiek een meerwaarde oplevert in vergelijking met toekomstverwachtingen die uitsluitend door een klein groepje onderzoekers en beleidsmedewerkers zijn opgesteld.

Verscheidene methoden en technieken kunnen hierbij worden toegepast, zoals de klassieke survey (al dan niet via het Internet) en Groupware voor brainstorming en dergelijke. Ook het samenstellen van uitgebalanceerde focusgroepen, die vervolgens herhaaldelijk kunnen worden bevraagd, is een interessante mogelijk-heid. Binnen een politieomgeving kan het Politie Intranet hierbij worden beproefd, al leverde een experiment hiermee in de voorbereiding van het eerste Nationaal dreigingsbeeld georganiseerde criminaliteit in 2003 nog weinig op. Tegenwoordig zijn politiemensen echter veel actiever in cyberspace en er zijn inmiddels ook op het Internet websites en communities van geïnteresseerde politiemensen, zoals Politie 2.0 (http://criminaliteitswijzer.ning.com), die kunnen worden betrokken bij het in beeld brengen van mogelijke toekomstige kansen, dreigingen en uitdagingen.

5.8.2 Hoe te gebruikenAllereerst dient onderscheid te worden gemaakt tussen het werken met een groep mensen die fysiek op een bepaalde tijd en plaats bijeenkomst, en een virtueel netwerk waarbij telecommunicatiemiddelen worden gebruikt, zoals het Internet.

68

Hoewel fysieke bijeenkomsten soms wat ouderwets en omslachtig lijken, liggen hier zeker nog goede mogelijkheden. Het voordeel is immers dat men redelijk weet wie (d.w.z. wat voor mensen) men als gesprekspartner c.q. respondent kan verwachten, en dat een rechtstreekse benadering mogelijk wordt, wat de respons gunstig kan beïnvloeden. Ook kan directe interactie voor een dynamiek zorgen die via op Internet gebaseerde werkwijzen moeilijk te bereiken is.

Het uitnodigen van interessante mensen voor een fysieke bijeenkomst, uitsluitend met het verzoek te participeren in het opstellen of bespreken van een toekomst-visie, zal doorgaans weinig kansrijk zijn. Drukbezette managers en specialisten zullen niet snel prioriteit geven aan het inplannen van zo’n afspraak in hun agenda. Wanneer men weet aan te haken bij een reeds geplande bijeenkomst om de aanwezigen uit te nodigen voor het deelnemen aan een toekomstverkenning, is er een grote kans van slagen. Dat kan bijvoorbeeld een beroepsmatige bijeen-komst zijn, zoals een conferentie of een beurs. De organisatoren van bijvoorbeeld een veiligheidsbeurs kunnen zelfs belang hebben bij het faciliteren van een derge-lijke stand of sessie. Wat meer experimenteel is het om bezoekers van bijvoor-beeld een popfestival of een andere grootschalige bijeenkomst te interesseren voor een forum of groepsdiscussie. Zo is het sinds het optreden van oud-premier Ruud Lubbers op het Lowlandsfestival in 2005, waar hij een college over duur-zaamheid gaf, al enkele keren voorgekomen dat festivalbezoekers met veel en-thousiasme reageerden op bijeenkomsten over ‘moeilijke’ maatschap pelijke on-derwerpen. Waarom zouden bijvoorbeeld studenten aan de Politieacademie niet veel meer gebruik maken van dergelijke mogelijkheden om hun voelsprieten uit te steken en jongeren als informatiebron en klankbord te gebruiken bij het denken over criminaliteit en veiligheid?

Nog wat verder gedacht kunnen bijvoorbeeld bezoekers van hackersfestivals, zo-als die ieder jaar ergens op een Nederlandse camping worden gehouden (vgl. https://har2009.org), worden benaderd. Zij kunnen wellicht bruikbare inzichten aanleveren voor politiemensen die zich met cybercrime en andere vraagstukken op het snijvlak van techniek en maatschappij bezighouden. Technisch gezien kun-nen groepen mensen efficiënt worden bevraagd met behulp van stemkastjes en dergelijke tools.

De andere variant is het gebruiken van ICT, doorgaans het Internet of een intranet, om respons en betrokkenheid te krijgen. De deelname aan opiniepeilingen en on-line discussies blijft vaak beperkt tot enkele enthousiastelingen, die doorgaans geen doorsnee van de gehele populatie vormen. Ook bestaat het risico dat de interactie een eigen leven gaat leiden, waarbij men totaal van het onderwerp afdwaalt en er verhitte en persoonlijke discussies ontstaan. Een zorgvuldige en professionele voorbereiding en begeleiding zijn dus geboden wil men hiermee resultaat boeken.

69

Deelname en betrokkenheid kunnen sterk worden gestimuleerd als ‘er wat te halen valt’. Wanneer bijvoorbeeld een bekende functionaris of BN-er als magneet fungeert, waarmee deelnemers quasi-persoonlijk in contact kunnen treden, kan dat een goede respons opleveren. Ook wanneer er bruikbare kennis of tools worden aangeboden neemt de belangstelling toe. Een eigentijdse wijze om dit in het vat te gieten is het zogenoemde Webinar. Bedrijven en sommige onderwijsinstel-lingen hebben hiermee de afgelopen paar jaar interessante resultaten behaald. Een Webinar is een vorm van web conferencing, waarbij deelnemers vanachter hun toetsenbord deel kunnen nemen aan de uitwisseling van informatie op gelijksoor-tige wijze als op een traditioneel congres (http://en.wikipedia.org/wiki/Webinar). Ondersteund door allerlei softwarefaciliteiten kunnen zo groepen mensen rond een tekst, presentatie, video of ander object hun indrukken en overtuigingen uitspreken en in discussie gaan. Voor gebruik in een politieomgeving biedt web conferencing fantastische mogelijkheden, waarbij bovendien heel wat tijd en autokilometers worden bespaard. Naarmate mobiele telefoons op meer manieren gecombineerd met het Internet zullen worden gebruikt, ontstaan er nog interessantere mogelijkheden om groepen mensen rond een thema virtueel bijeen te brengen.

Er zijn nog andere moderne technieken die kunnen worden aangewend, zoals het Virtuele kantoor waarmee onder meer aan de Politieacademie wordt gewerkt, of professionele sociale netwerken als LinkedIn. Dergelijke voorzieningen hebben echter als nadeel dat het potentiële deelnemers moeite kost om entree te krijgen. Men moet passwords en eventueel extra software gebruiken, de weg vinden in een virtuele omgeving en nog andere belemmeringen overwinnen die een laagdrempelig gebruik in de weg kunnen staan.

5.8.3 Sterke en zwakke kanten van de methodeHet is van belang om deelnemers aan participatoire methoden, of zij nu fysiek ergens bijeenkomen of via hun computer deelnemen, het gevoel te geven dat hun inbreng serieus wordt genomen. Het is funest als achteraf blijkt dat de betrokken-heid van outsiders alleen werd gezocht om vooraf al vaststaande uitkomsten te legitimeren. In zo een situatie is er niet langer sprake van een transparant en integer proces, iets dat de politie zich niet kan veroorloven. Tegelijk dient men zich te realiseren dat de uitkomsten van een proces waarbij grotere aantallen outsiders worden betrokken, nogal onvoorspelbaar kunnen zijn. Discussies kunnen op een ongewild oppervlakkig niveau blijven en het consultatieproces is enigszins gevoelig voor manipulatie.

70

Voorts is het van belang om gedurende experimentele projecten proces en inhoud zorgvuldig gescheiden te houden. Het is ook zinvol om een parallel evaluatie- en leerproces te organiseren om zodoende barrières te minimaliseren en ook in de toekomst optimale resultaten te kunnen bereiken. Verder gelden gebruikelijke voorbereidingen, zoals het goed informeren van betrokkenen over de bedoeling en spelregels van het proces en die ook zelf goed in de gaten te houden. Feedback naar de deelnemers gedurende en eventueel na afloop van het proces is evenzeer gewenst.

5.9 Simulatie en Serious Gaming

5.9.1 BeschrijvingMeer nog dan toekomstverkenning is het ‘ervaren van de toekomst’ door simulatie een innovatieve manier om beleidsmakers voor te bereiden op mogelijke toekomstige ontwikkelingen. Tot dusver gaat het dan vooral om bedreigende en riskante ontwikkelingen, vaak in de vorm van een crisis, waarbij het doel vooral oefening in besluitvorming onder druk is. Wie eenmaal verschil-lende situaties in een simulatie heeft ‘gespeeld’ is beter voorbereid en kan, wanneer een vergelijkbare situatie zich in het echt voordoet, kiezen uit een beproefd handelingsrepertoire.

Simulaties zijn doorgaans gebaseerd op een model, dus op gereduceerde realiteit. Om het proces naar tijd, complexiteit, kosten en uitvoerbaarheid beheersbaar te houden wordt de werkelijkheid gesimplificeerd, zodat bijvoorbeeld de tijd wordt versneld, slechts enkele parameters beïnvloedbaar zijn of een functie of taak wordt geïsoleerd uit een groter geheel. Bestuurders, zoals kabinetsleden en burgemeesters, maar ook functionarissen zoals managers uit de krijgsmacht en de politie worden in hun opleiding en latere training in gesimuleerde omgevingen geplaatst om op veilige wijze te kunnen oefenen met crisisbeheersing. Deskundige observatoren, maar ook collega’s kunnen daarna feedback geven op hun functioneren onder gesimuleerde omstandigheden.

Simulaties zijn typisch gebaseerd op scenario’s, waarin een hypothetische situatie wordt gecreëerd die voortbouwt op de werkelijkheid. Naarmate de simulatie realistischer is, met audiovisuele input en interactie met andere deelnemers en/of acteurs, kan de ervaren psychologische druk groter zijn.

Een game is een variant op simulaties, waarin een spelelement wordt ingebouwd. Deelnemers concurreren dan bijvoorbeeld met elkaar of proberen in beperkte tijd met de inzet van hulpmiddelen een zo goed mogelijk resultaat te ‘scoren’.

71

5.9.2 Hoe te gebruikenIn de context van toekomstverkenningen kan een simulatie worden benut om met een groep deelnemers de consequenties van een bepaald voorval of van een vernieuwing te doorlopen. Ook kunnen toekomstscenario’s die op andere wijze zijn ontstaan, door simulatie worden beproefd. Het gaat bij simulaties doorgaans om een nogal droge, meer intellectuele exercitie. Games daarentegen kunnen realistischer en daardoor meer geschikt zijn voor het beproeven of bestaande procedures, beleid of structuren voldoen onder bepaalde condities.

Het onderwijs biedt een voor de hand liggende omgeving voor het benutten van simulaties en games. Studenten krijgen op die manier niet alleen droge kennis gepresenteerd, maar beleven hoe het in de praktijk kan uitwerken. Dit alles gebeurt op een veilige manier, zodat er van vergissingen kan worden geleerd op individueel en collectief niveau. De Politieacademie gebruikt al geruime tijd een tamelijk geavanceerde simulatieomgeving in het Verenigd Koninkrijk voor rechercheopleidingen. Een eigen simulation suite is in voorbereiding. Zakelijke aanbieders kunnen ook in Nederland geavanceerde simulatieomgevingen aanbieden, al is de beschikbaarheid van specifiek op politiegebruik toegesneden en in virtual reality vervatte scenario’s nog wel een knelpunt.

5.9.3 Sterke en zwakke kanten van de methodeHet belangrijkste voordeel van het gebruik van simulaties in het kader van toekomstverkenningen is de gelegenheid om te experimenteren met modellen zonder de kosten die daarmee in het echte leven gepaard zouden gaan. Dit betreft zowel financiële kosten als de risico’s voor instituties, mensen en goederen, inclusief imagoschade en onrustwekkende berichtgeving. Zo kan worden geëxperimenteerd met ‘thinking the unthinkable’: het doordenken en eventueel doorleven van scenario’s waarin er zich bijvoorbeeld polarisatie, gevolgd door grootschalige gewelddadigheden tussen bevolkingsgroepen voordoen.42 Ook kan bijvoorbeeld het uitbreken van een pandemie worden doordacht.

42 Een voorbeeld hiervan is het denkbeeldige Libanonscenario. In West-Europa tekenen zich duurzame conflictlijnen af langs etnisch-religieuze grenzen. De gevolgde strategie van integratie en appeasement leidt tot substantiële inperking van burgerlijke vrijheden. Er ontstaan enclaves waarin de facto de sharia van kracht is. In sommige wijken is het voor vrouwen niet meer moge-lijk om in zomerse kleding over straat te gaan. Anderzijds trekt blank, welvarend Nederland zich terug in de kleinere steden en dorpen en in wijken met voornamelijk koopwoningen. Deze worden geplaagd door roofcriminaliteit met een gewelddadig karakter, wat het inrichten van gated communities tot gevolg heeft. Politiek, religieus en etnisch getint geweld over en weer wordt een alledaags verschijnsel. De representatieve democratie boet in aan legitimiteit en acceptatie. De reguliere politiek polariseert sterk.

72

Er kan een crisis in de energievoorziening of logistiek op regionaal of nationaal niveau worden gesimuleerd met haast onvoorstelbare consequenties voor de veiligheid en continuïteit van de samenleving. De stress die dan op (onder andere) de politieorganisatie komt te staan kan tijdens een simulatie dermate invoelbaar worden voor deelnemers, dat video-opnamen hiervan uiteindelijk de beleids-agenda op nationaal niveau beïnvloeden.43

Wanneer voor het simuleren wordt gekozen voor gamingtechnieken doet zich een probleem voor bij het ontwikkelen en bouwen van hoogrealistische games. Het aantal beslissingsmogelijkheden voor deelnemers neemt al gauw exponentieel toe, waardoor het vrijwel onmogelijk is om voor alle mogelijke keuzevarianten geschikt audiovisueel materiaal te maken zonder dat de kosten onacceptabel hoog worden. Tijdens eenvoudiger games kan een goed ingewerkte spelleiding daaren-tegen adequaat improviseren en zo de deelnemers zinvolle input geven via instructies per telefoon of e-mail.

5.10 Genius Forecasting, visie en intuïtie

“Achteraf beschouwd komt het ons voor dat de mensen aan het begin van de twintigste eeuw eigenlijk hadden moeten zien hoe snel het tot een onmogelijke oorlog kon komen. Maar ze zagen het niet, ze zagen het niet totdat de atoombom in hun handen ontplofte.”H.G. Wells in zijn roman The World Set Free uit 1914, vijf jaar voordat Ernest Rutherford er als eerste in slaagde een atoom te splitsen

5.10.1 BeschrijvingGenius forecasting verwijst naar het gebruiken van de inzichten van specifieke individuen die er blijk van hebben gegeven over een buitengewoon talent te beschikken om zinvolle uitspraken te doen over de toekomst. Dat betekent niet dat dergelijke personen over paranormale gaven beschikken, waardoor zij in de toekomst kunnen zien op een wijze die zich niet binnen het geldende wetenschap-pelijke paradigma laat verklaren. Wel kunnen zij door een combinatie van aanzienlijke kennis, buitengewone verbeeldingskracht en oog voor details blijkbaar verbanden en signalen opmerken die voor de meeste anderen verborgen blijven. Dat kan interessante prognoses opleveren.

43 Een boek dat de verbeelding stimuleert wanneer het gaat om denken van het ondenkbare is Clarke (2005).

73

Met het woord ‘visie’ wordt doorgaans aangeduid: een verbeelding van de wijze waarop een organisatie er op een gegeven moment in de toekomst in geslaagd zal zijn haar missie succesvol en in overeenstemming met haar kernideologie te realiseren. We hebben het dan over visie in de context van ondernemend en inspirerend leiderschap, waarbij degene die de visie verwoordt niet zozeer een voorspelling, maar veeleer een ambitie uitspreekt. In relatie tot het doen van prognoses heeft ‘visie’ betrekking op de verwoording van een verwachte of waarschijnlijk geachte toekomst: een droom of een voorvoelen dus. In het verleden zijn Aristoteles, Michelangelo, Benjamin Franklin, Herman Kahn, H.G. Wells, Isaac Asimov en Jules Verne ieder op hun eigen terrein dergelijke visionairs geweest. Het benoemen van eigentijdse visionairs is een hachelijke zaak. In Nederland golden mensen als Roel Pieper en Maurice de Hond ooit voor sommigen als zodanig, maar daar wordt inmiddels iets anders naar gekeken.

Een woord van waarschuwing voor de ‘Jomanda’s’ van deze wereld. Er ligt een duidelijk commercieel en soms ook een ideologisch belang in het zich kunnen presenteren als een groot visionair. Er is een hele industrie ontstaan van trend-watchers en toekomstvoorspellers die niet alleen de modewereld bedienen, maar ook departementen en andere organisaties die worstelen met het ontwikkelen van toekomstbestendig beleid. Bij dergelijke ondernemers is het altijd zaak te kijken wat de empirische basis voor hun uitspraken is en in hoeverre ze kunnen wijzen op eerder gedane en correct gebleken prognoses. Ook is het van belang de eigen kennisbehoeften helder te krijgen alvorens een dergelijke goeroe in te huren. Gaat het er om, opkomende trends in bijvoorbeeld jeugdculturen tijdig op te merken of worden doorzichten naar een verder weg gelegen toekomst verwacht? Intuïtie is het onderwerp van een ongeveer gelijktijdig verschijnende publicatie van de Politieacademie, opgesteld in opdracht van het Programma Intelligence. Die publicatie gaat voornamelijk over de betekenis van intuïtie in het politiewerk van de dagelijkse praktijk. In relatie tot prognoses verstaan we onder intuïtie kort gezegd het krijgen van inzicht in de toekomst langs processen die te subtiel en complex lijken om te reconstrueren. Bepaald geen transparante en reproduceer-bare methode dus, maar het kan niettemin interessant zijn om te kijken of er toch iets zinvols over te zeggen valt.

5.10.2 Hoe te gebruikenDe methode waarmee genius forecasting tot stand komt is niet eenduidig omschreven, en verschillende ‘genieën’ kunnen op uiteenlopende wijze tot uitspraken komen. Toch geldt in ieder geval dat het moet gaan om personen die kunnen bogen op een verdiende reputatie in het doen van later correct gebleken uitspraken over de toekomst. Doorgaans zal het dus gaan om zeer ervaren

74

individuen die er in slagen om alle relevante kennis en informatie over een bepaald thema te verwerken tot inschattingen die een hoge mate van betrouw-baarheid hebben. Het gaat dus beslist niet om het extrapoleren van bestaande trends, maar veeleer over het kunnen gebruiken van verbeeldingskracht, gekoppeld aan kennis over wat onder bepaalde omstandigheden realistisch is en wat aan menselijk handelen kan worden verwacht. Dit kan bijvoorbeeld kennis vergen van technische ontwikkelingen (die door insiders met kennis van experimenterende laboratoria zeker tien jaar naar voren is te projecteren) in combinatie met een goed inschattingsvermogen van marktmechanismen en politieke besluitvorming. Naarmate maatschappelijke systemen en situaties complexer worden gelijken ze meer op een chaotisch systeem. Het voorspellen van het grillige gedrag van een chaotisch systeem met behulp van exacte methoden lijkt tot dusver onhaalbaar, zodat we dan feitelijk zijn aangewezen op het menselijk brein, dat wellicht onbewust de verborgen patronen onder de chaos herkent.

Een van de bronnen waaruit visionairen kunnen putten is de fictie, en dan met name de science fiction. Hier is men immers niet onderworpen aan de noodzaak van bewijs, zodat vrijuit kan worden gefantaseerd op basis van speculatie, intuïtie, verlangen en vrees.

Afhankelijk van hoe men tegen visionairen aankijkt kan men bij het zoeken naar een dergelijk iemand afgaan op natuurlijke aanleg of opleiding. Met andere woorden: worden visionairs geboren of opgeleid? Een mogelijke benadering is om mensen van aanzien, of gevestigde instituten te vragen wie zij aanbevelen als visionaire personen. Die personen zouden, als dat realistisch is, op hun beurt weer kunnen worden gevraagd wie hen als visionair inspireert. Het uitschrijven van een prijsvraag voor wie het meest bruikbare idee zou kunnen aanleveren betreffende de toekomst waarop leiders van vandaag kunnen handelen, zou een andere manier kunnen zijn. Dit vormt echter geen enkele waarborg voor een bruikbaar resultaat.

Een boeiend experiment zou zijn om medewerkers van een afdeling of onderdeel te vragen uitspraken op papier te zetten over voorziene ontwikkelingen in de komende twee jaar. Een korte vragenlijst kan behulpzaam zijn bij het structureren van de bijdragen. Wanneer de binnengekomen mails twee jaar later worden geanalyseerd en beoordeeld, zullen sommigen wellicht opvallend goed hebben voorspeld wat er gebeurde. Dat kan zijn door hun gunstige informatiepositie, door hun opleiding, IQ of doordat ze de juiste publicaties tot zich nemen. Misschien nemen ze voldoende tijd om in een hangmat te liggen en gewoon na te denken, of te mediteren. In ieder geval zou een dergelijke aanpak, mits enkele keren herhaald, de meer visionaire collega’s kunnen identificeren, waarna de

75

organisatie hun inzichten vervolgens bijvoorbeeld door middel van een focus-groep gericht zou kunnen benutten.44

5.10.3 Sterke en zwakke kanten van de methodeHet werken met mensen die worden verondersteld over visionaire eigenschappen te beschikken is ronduit riskant. Men verlaat immers het domein van de wetenschap en geeft men zich over aan onbeproefde en ondoorzichtige werkwijzen. Het risico op al dan niet bewuste en bedoelde manipulatie is groot. Bovendien kunnen menselijke zwakheden als ijdelheid en bluf een rol gaan spelen, zeker wanneer men sommige collega’s expliciet als ‘visionair’ zou bestempelen. Tot slot is niet uitgesloten dat de veronderstelde visionairen salaris-verhoging zullen claimen, of ontslag nemen om elders hun talenten te gaan ontplooien.

5.11 Normatieve methoden

5.11.1 BeschrijvingNaast de verkennende toekomststudies is er nog een tweede belangrijke categorie: die van de normatieve methoden. Het gaat dan om toekomstvisies met de nadruk op visie, in de zin van geambieerde toekomst. De term ‘visioning’ werd in de jaren tachtig en negentig wel gebruikt voor het aanduiden van een dergelijk normatief proces van toekomstverkenning: wat voor toekomst zou u willen helpen creëren?

5.11.2 Hoe te gebruikenAnders dan bij de verkennende studies wordt bij normatieve studies nauwelijks gebruik gemaakt van kwantitatieve methoden. Veeleer gaat men uit van interviews, groepssessies en Delphi-studies. Normatieve studies gaan vaak uit van een geformuleerd doel dat in de toekomst zou moeten worden bereikt. Dat doel hoeft niet logisch voort te komen uit continuering van bestaande trends. Sterker nog: het impliciete oogmerk van normatieve studies is, meer nog dan bij verkennende studies, het beïnvloeden van actuele beleidsvorming. Vanuit het na te streven doel wordt door terugredeneren aangegeven welke stappen in de naaste toekomst

44 Een creatief maar bepaald onorthodox idee voor het achterhalen van visionaire dromers komt van het Arlington Institute (www.arlingtoninstitute.org). Hun project ‘Whethermap’ beoogt voorspel-lende dromen te inventariseren en aan elkaar te relateren, vooral wanneer deze catastrofale ge-beurtenissen betreffen. Men kan zijn dromen inzenden via de website.

76

genomen zouden moeten worden om het doel te verwezenlijken. Politiek-ideolo-gische motieven zijn daarom doorgaans niet ver te zoeken wanneer het om nor-matieve toekomststudies gaat.

Bekende voorbeelden van normatieve toekomstvisies zijn het voornemen, geuit door president John F. Kennedy op 25 mei 1961 om binnen tien jaar een mens naar de maan en terug te brengen. De film An Inconvenient Truth van oud- vicepresident Al Gore over klimaatsverandering uit 2006 is eerder een voorbeeld van een omgekeerde normatieve visie. Hierin wordt de toekomst van de planeet Aarde geschetst zoals die zich volgens Gore dreigt te ontvouwen, indien er zich op korte termijn niet wereldwijd een radicale beleidswijziging zal voltrekken. In beide gevallen was de expliciete bedoeling om drastische beleidswijzigingen door te doen voeren. President Kennedy was daarin, in de maanden die hem restten voor de dodelijke aanslag in Dallas, uitzonderlijk invloedrijk en zette een koers uit die inderdaad leidde tot voetstappen op de maan op 20 juli 1969. Wat het effect is van Gore’s film zal nog moeten blijken.

Een voor de hand liggende en veel gebruikte methode om normatieve uitspraken te krijgen over een gewenste toekomst is het voorleggen van vragen in die richting aan relevante stakeholders. Het kan dan gaan om vragen op operationeel, tactisch of strategisch niveau. Zo zou er onderzoek kunnen worden verricht naar de wijze waarop men de politiefunctie over tien jaar het liefst zou zien ingericht, waarbij ook naar argumentatie kan worden gevraagd. Vanzelfsprekend komen op die manier ook belangen van respondenten in het spel, want in veel gevallen zal hun eigen toekomstige positie worden beïnvloed indien het beleid door de resultaten van een dergelijke toekomststudie zou worden beïnvloed. Ook wanneer wordt gevraagd naar een situatie in een wat verdere toekomst, wanneer een respondent zelf al pensioengerechtigd zou zijn, kunnen ideologische overtuigingen en (overmatige) identificatie met de huidige functie c.q. werkomgeving van invloed zijn op het antwoord. Dit geldt ook wanneer onderliggende overwegingen op rationele wijze worden gepresenteerd. Aan de Politieacademie heeft het lectoraat Recherchekunde uitgebreide ervaring met dergelijk onderzoek. In grotere studies naar onder meer de inrichting van de landelijke opsporingsfunctie, het werken onder dekmantel en het heimelijk waarnemen werd steeds naast de ist-situatie ook de soll-situatie, dus de wenselijkheid van toekomstige inrichtingsmodellen, expli-ciet als onderzoeksvraag meegenomen.

Diverse methoden die elders in deze rapportage in enig detail zijn beschreven, kunnen ook voor normatieve studies worden gebruikt. Het gaat dan bijvoorbeeld om de Delphimethode, de relevantieboom en morfologische analyse en de scenariostudie.

77

De werkwijze verloopt op hoofdlijnen als volgt.

1. Formuleer de doelen van de normatieve studie.2. Maak de verantwoordelijkheden voor het verrichten van de studie

duidelijk en regel budget, projectteam, doorlooptijd en randvoorwaarden.3. Verzamel de relevante informatie, met de nadruk vanzelfsprekend op die

trends en factoren die evident van invloed zijn op het te onderzoeken vraagstuk.

4. In dit stadium kan contact worden gelegd met relevante belanghebben-den: de deelnemers aan de normatieve studie. Door middel van consulta-tie in de vorm van publicaties en reacties, gesprekken, seminars of andere methoden kan het projectteam input krijgen betreffende de mogelijke toekomsten die men voor zich ziet. In dit stadium van het project gaat het dus eigenlijk om verkennend onderzoek zoals elders in dit rapport omschreven.

5. Niet noodzakelijkerwijs onderscheiden van de vorige fase kan vervolgens op basis van feedback van mogelijke toekomsten naar de deelnemers de meest gewenste toekomst worden geïdentificeerd.

6. Wanneer deze meest gewenste toekomst eenmaal is vastgesteld, kan samen met de deelnemers worden onderzocht welke stappen nodig zijn om die toekomst inderdaad te realiseren. Hierbij komen zowel noodzake-lijke resources (middelen) als barrières aan de orde. Barrières kunnen bijvoorbeeld tekorten aan financiën of kennis zijn, maar ook obstakels van juridische of politieke aard.

7. Op basis van de vastgestelde behoeften en belemmeringen kan een plan van aanpak op hoofdlijnen worden geschetst: welke stappen zijn nodig om het gewenste doel te bereiken, en hoe grijpt dat alles procesmatig in elkaar? Zo komt een visie tot stand van wat wenselijk is, en de grondsla-gen voor een strategie over hoe daar te komen.

8. Onderdeel van een dergelijk plan is een monitoringfunctie: hoe houden we de strategische aanpak op koers, zodra de onvermijdelijke onvoor-ziene verstoringen zoals incidenten en bezuinigingen zich aandienen?

9. Het ligt voor de hand om in de loop van de implementatie van beleid met regelmaat terug te gaan naar de belanghebbenden/deelnemers, die immers belangrijke steun kunnen geven zowel in termen van draagvlak als praktische uitvoering.

5.11.3 Sterke en zwakke kanten van de methodeVisietrajecten zijn heel gebruikelijk bij alle meer grootschalige beleidstrajecten. Zo lag er een strategische visie ten grondslag aan het Deltaplan, aan de Betuwelijn en de Noord-Zuid-lijn. De Flevopolder is ingericht op basis van visionaire

78

toekomstplannen, al is het de vraag of ingenieur Lely het huidige Almere heeft voorzien toen hij in 1891 zijn eerste plan voor de afsluiting en inpoldering van de Zuiderzee tekende. Het zich voortdurend ontwikkelende denken over stedenbouw, landbouw, natuurbeheer en verkeersstromen heeft het aanzien van het ingepolderde land sterk beïnvloed. Naarmate er een beter doordacht concept van toekomst-verkenning aan dergelijke grootschalige trajecten ten grondslag ligt, is de kans groter dat er een resultaat uitkomt waarbij de opbrengsten opwegen tegen de in-vesteringen. Dat zou dus ook gelden voor toekomstige ontwikkelingen in de politie organisatie en haar functionele en politieke omgeving. Het doen uitvoeren van normatieve toekomstverkenningen hoeft, met de inzet van studenten van de Politieacademie, geen bijzonder kostbare zaak te zijn. In ieder geval draagt het bij aan een visieontwikkeling met draagvlak, hetgeen het gevoel van herkenning en erkenning onder de professionele medewerkers ten goede komt.

Een risico bij het inrichten van dergelijke normatieve studies is dat er te weinig aandacht wordt besteed aan de haalbaarheid van toekomstscenario’s. Een niet-realistische visie kan hoon uitlokken en als luchtfietserij worden weggezet.

79

6HOOFDSTUK

Overzicht van enige minder bruikbare methoden en technieken

“The future is called ‘perhaps,’ which is the only possible thing to call the future. And the important thing is not to allow that to scare you.”Tennessee Williams

Naast de zojuist geschetste methoden zijn er nog andere in de vakliteratuur te vinden. Daarvan lijkt de geschatte toegevoegde waarde in verhouding tot de be-nodigde inspanningen ze echter minder geschikt te maken voor gebruik in de Nederlandse politieomgeving. In dit hoofdstuk passeren enkele minder praktische benaderingen kort de revue.

6.1 Cross-Impact analyseDe Cross-Impact Analyse is een prognostische methode die dateert uit de jaren zestig, waarbij wordt gepoogd om van een betrekkelijk groot aantal (tot tientallen) factoren die vermoedelijk van invloed zijn op een bepaalde ontwikkeling, de onderlinge samenhang te bepalen. Hiertoe wordt een matrix opgesteld, waarbij telkens de waarschijnlijkheid wordt aangegeven dat een factor zich inderdaad zal voordoen en dan ook van invloed zal zijn. Afhankelijk van de variatie van de methode die gebruikt wordt, wordt bij het bepalen van de waarschijnlijkheid direct al rekening gehouden met de invloed van andere factoren, of wordt iedere factor aanvankelijk afzonderlijk geschat en daarna pas in samenhang met de andere gebracht. Zodra de matrix is samengesteld en gevuld, wordt met behulp van de computer de te voorspellen ontwikkeling een aantal malen gesimuleerd, waarbij telkens at random factoren zich wel of niet voordoen. Op deze wijze wordt het geheel gekalibreerd en ontstaat een model, waarbij op afzonderlijke factoren kan worden gestuurd om te zien wat daarvan het effect zou zijn.

Toepassingen van de methode die in de literatuur worden beschreven hanteren tussen de tien en veertig invloedsfactoren. Omdat alle factoren elkaar beïnvloe-den, moeten vervolgens alle cellen in de matrix worden gevuld. Dat levert een aantal in te schatten verhoudingen op van n2-n, waarbij n het aantal factoren is. Deze nogal bewerkelijke exercitie reduceert de bruikbaarheid van de methode aanzienlijk.

80

De kracht van de methode zit in de mogelijkheid ontwikkelingen modelmatig te simuleren en het model in de loop der tijd te verfijnen. Bovendien worden de ketens van causaliteit en onderlinge beïnvloeding goed zichtbaar gemaakt. Een nadeel is de tijdrovende vereiste om onderlinge verbanden in te schatten en te verwerken. Bovendien is de veronderstelling dat een inschatting van waar-schijnlijkheid die rekening houdt met onderlinge beïnvloeding meer accuraat zou zijn dan een a priori inschatting op zichzelf, niet bewezen.

6.2 Statistisch modellerenHet gebruik van statistiek bij het ontwikkelen van prognoses is gebaseerd op het uitgangspunt dat het mogelijk is om historische gegevens op relevantie te selecte-ren, en deze vervolgens te benutten voor het ontwerpen van modellen in de vorm van een set van vergelijkingen waarmee historische patronen zijn te repliceren. Bij demografisch bijvoorbeeld kan dit een bruikbare methode opleveren om de toekomstige bevolkingsomvang te schatten. De benadering veronderstelt echter dat er zich geen ingrijpende onvoorziene veranderingen zullen voordoen, die de uitkomst van het model sterk zouden beïnvloeden.

Het gegeven dat in het najaar van 2008 de op statistiek gebaseerde econometrische modellen niet in staat bleken om de kredietcrisis te voorspellen, hoewel er talrijke indicaties waren van naderend onheil, heeft het vertrouwen in de econometrie niet vergroot. De ontluistering werd nog versterkt toen achteraf duidelijk werd dat investeringsstrategieën in de financiële industrie gebaseerd waren op dermate complexe constructies, dat beslissers veelal niet in staat waren deze te begrijpen en de risico’s ervan te onderkennen.

De meest gebruikte statistische methoden in het statistisch modelleren zijn de analyse van tijdseries, regressieanalyse, complexe modellen gebaseerd op een groot aantal vergelijkingen, en simulatiemodellen. Het gebruik van statistische technieken bij het onderbouwen van toekomstverwachtingen is eeuwen oud, maar pas met de komst van de computer werd het mogelijk om complexe simulatiemodellen te ontwerpen.

Het is weinig zinvol om in een methodenoverzicht voor gebruik in een politie-omgeving uitvoerig de mogelijke voor- en nadelen van geavanceerde statistische toepassingen te bespreken, gezien de onwaarschijnlijkheid dat de gebruikers deze ook daadwerkelijk zullen gaan benutten. Om redenen van efficiëntie verwijzen wij mogelijke geïnteresseerden daarom naar statistische handboeken en de op het Internet beschikbare informatie hierover. Verder is er een uitvoerige vakliteratuur over het ontwerp en gebruik van statistische modellen, zoals het Journal of Eco-nometrics, het Journal of Policy Modeling en het International Journal of Fore-casting.

81

6.3 Structurele analyseDe structurele analyse is een tamelijk complexe en omvangrijke wijze van toekomstverkenning, die door Michel Godet en anderen in Frankrijk is ontwikkeld en vooral in de industrie wordt toegepast. De doorlooptijd bedraagt doorgaans vier tot zes maanden, waarbij naast het opbouwen van een omvangrijke kwalitatieve en kwantitatieve database van invloedsfactoren ook meerdaagse sessies met strategisch leidinggevenden zijn vereist. Dit maakt de toepasbaarheid in een politieomgeving waarschijnlijk beperkt.

Zonder uitvoerig op de methode in te gaan, kunnen de hoofdlijnen worden beschreven. De methode begint met het leggen van een informatiebasis, waarbij vooral essentiële variabelen in het systeem dat wordt geprognosticeerd worden vastgesteld. In een tweede fase worden de mechanismen onderzocht die het bestaan en de evolutie van de variabelen beïnvloeden. In deze twee fases wordt gewerkt aan de hand van de zogenoemde MICMAC methode, die een set van matrices en schema’s oplevert.45 Volgend hierop worden de strategieën van belangrijke actoren in beeld gebracht door middel van de zogenoemde MACTOR methode.46 Op basis van informatie verkregen door interviews worden de intenties, machtsverhoudingen en beperkingen van de actoren in een model verwerkt, waar-bij de speltheorie als inspiratie diende. Hierna worden verkennende scenario’s opgesteld op basis van sets van plausibele hypotheses. Het geheel is weergegeven in figuur 2.

45 MICMAC staat voor Matrix Impact Cross- Reference Multiplication Applied to a Classification. Zie www.3ie.fr/lipsor/lipsor_uk/micmac_uk.htm.

46 MACTOR staat voor ‘Matrix of Alliances and Conflicts: Tactics, Objectives and Recommendati-ons’. Zie verder http://www.3ie.fr/lipsor/lipsor_uk/mactor_uk.htm.

82

Figuur 2. Structurele analyse

Phenomenon under study(internal variables)

General environment(external variables)

Syteem outlines and searchfor key variablesStructural analysis

MICMAC method

Actors’ strategyMACTOR method

Experts’ method:SMIC survey

Morphologicalanalysis

MulticriteriamethodsMultipol

Influentian variablesDependent variables

Actors’ strategy table

Alternative strategies

Plan of action

Sets of probable assumptions basedon key variables for the future

SCENARIOS1. roads2. images3. forecasts

RETROSPECTIVEMecanismsTrendsDriver actors

PRESENT SITUATIONSeeds of changeActors’ projects

(Bron: Godet, 1994)

Als sterke kant wordt in de literatuur genoemd dat structurele analyse de nadruk legt op beïnvloedbare variabelen die ten grondslag liggen aan strategische maatschappelijke ontwikkelingen. Vooral de aandacht voor het voorziene handelen van belangrijke actoren vormt een verrijking ten opzichte van meer abstracte conventionele scenariostudies.

83

6.4 BackcastingDe methode van backcasting is vooral een manier om lezers of toeschouwers mee te nemen naar verkenning van een krachtig verbeelde toekomst en daarbij trends, condities en gebeurtenissen te belichten die kunnen leiden tot een dergelijke toekomst.

Backcasting begint met het schetsen van een toekomst, die doorgaans gewenst maar eventueel ook ongewenst kan zijn. Vaak wordt begonnen met het vertellen van gebeurtenissen uit het leven van een herkenbaar iemand zoals die zich af zou kunnen spelen in de toekomst, maar dan verhaald alsof het al gebeurd is. Vervolgens wordt beredeneerd hoe het zo ver heeft kunnen komen, vertrekkend vanuit de tegenwoordige tijd: “Niemand voorzag in 2010 hoe de enorme verkie-zingsoverwinning van de Partij voor de Vrijheid in het jaar daarop leidde tot… etc.”.

84

85

7HOOFDSTUK

Het vakgebied futurologie

“One of the true tests of leadership is the ability to recognize a problem before it becomes an emergency.”Arnold Glasgow

De futurologie stond vooral in de belangstelling van wetenschappers en planners in de eerste dertig jaar na de tweede wereldoorlog. In die periode gingen beleids-makers veelal nog uit van de maakbaarheid van de samenleving. Tezamen met een groot vertrouwen in het menselijk vermogen om door technisch vernuft grote problemen op te lossen, zorgde dat voor optimisme over de toekomst. Het sombere rapport aan de Club van Rome ‘Grenzen aan de groei’ (1972), gevolgd door latere rapporten van onder meer Eduard Pestel en grote onvoorziene ontwikkelin-gen als de oliecrisis van 1973 zorgden voor een ommekeer. Hoewel er aan de ene kant steeds complexere modellen van de wereld werden ontwikkeld, mogelijk gemaakt door de beschikbaarheid van krachtiger computers, groeide anderzijds het besef dat de invloed van moeilijk voorzienbare, maar invloedrijke gebeur-tenissen de toekomst zich nauwelijks laat plannen. Pas in de loop van de jaren negentig werd het maken van scenariostudies en andere prognoses weer gebruikelijk buiten technische beleidsterreinen zoals de energievoorziening.

Het Internet is een rijke bron en tegelijk een instrument voor toekomstverkenning. Er zijn sites met documentatiemateriaal, maar vooral social network sites zijn van belang. Let overigens op dat dergelijke websites niet vrijblijvend zijn. Van deelnemers wordt registratie en actieve deelname aan discussies en dergelijke verwacht.

De belangrijkste voorbeelden zijn hieronder genoemd.

World Future SocietyDe grootste wereldwijde organisatie van toekomstverkenners, de World Future Society, is –hoe kan het ook anders?– gevestigd in de Verenigde Staten (www.wfs.org). De WFS brengt al ruim veertig jaar een tijdschrift uit (The Futurist) waarin relevante ontwikkelingen op een breed maatschappelijk gebied worden gevolgd, van religie tot energietechnologie. Ook is er een jaar-lijkse conferentie, waarop duizenden deelnemers vele honderden lezingen en discussies kunnen bijwonen. Veel van de daar gehouden presentaties komen na

86

afloop beschikbaar als slideshow of als podcast. De productie van 2008 is beschikbaar in de Mediatheek van de Politieacademie. Het materiaal dat de WFS bijeenbrengt en beschikbaar stelt is ongeëvenaard als inspiratiebron voor iedereen die zich beroepshalve met toekomstverkenningen bezig houdt.

The Foresight NetworkOp http://shapingtomorrowmain.ning.com is het Foresight Network te vinden: een informele virtuele ontmoetingsplaats van professionele toekomstverkenners uit de hele wereld. Niet alleen discussies en uitwisseling van documenten, maar ook afspraken voor fysieke ontmoetingen tussen forecasters die toevallig in dezelfde stad moeten zijn.

Global Futures ForumOp het GFF (https://globalfuturesforum.org) vinden vooral forecasters uit overheidsorganisaties elkaar. Hoewel Angelsaksische vakgenoten werkzaam bij CIA, RCMP, SOCA en soortgelijke instanties domineren, zijn er ook anderen te vinden (waaronder het lectoraat Recherchekunde van de Politieacademie). Hier gaan de discussies vooral over methodologie en geschikt bronnenmateriaal.

Police Futurists InternationalPFI (www.policefuturists.org) is een vrijwilligersorganisatie van huidige en voormalige medewerkers van politiediensten en aanverwante organisaties (waaronder opnieuw de Politieacademie). PFI vervulde een pioniersrol bij het introduceren van toekomstverkenningen in de politie, vooral de FBI, in de jaren tachtig en negentig. Het is een relatief kleine organisatie met een website, een listserver en jaarlijkse bijeenkomsten, die om praktische redenen meestal samenvallen met de grote WFS-conferenties.

87

8HOOFDSTUK

praktijkvoorbeelden van toekomstverkenning

“My interest is in the future because I am going to spend the rest of my life there.”Charles F. Kettering

8.1 Onderzoek ten behoeve van het Nationaal dreigingsbeeldIn 2004 bracht de Dienst Nationale Recherche Informatie (DNRI) van het Korps landelijke politiediensten (KLPD) voor de eerste maal een Nationaal dreigings-beeld zware of georganiseerde criminaliteit (NDB) uit (Dienst Nationale Recherche Informatie, 2004). Doel hiervan was het presenteren van voorziene ontwikkelingen op het gebied van georganiseerde criminaliteit voor een periode van vier jaar, teneinde daarmee de politie in staat te stellen hierop te anticiperen. In 2008 werd deze exercitie herhaald. In de voorbereiding van het tweede Nationaal dreigingsbeeld werd aan onderzoekers en analisten, betrokken bij onderzoek in het kader van het NDB, een handreiking gedaan. Deze had betrekking op de maatschappelijke factoren die van invloed kunnen zijn op aard, omvang en ernst van georganiseerde criminaliteit. Door het lectoraat Criminaliteitsbeheersing & Recherchekunde van de Politieacademie werd hiertoe een studie verricht naar dergelijke ‘criminaliteitsrelevante factoren’. Dit leverde een overzicht op van factoren die van betekenis kunnen zijn voor de periode 2008-2012, en die daarom konden worden benut voor het onderbouwen van toekomstverwachtingen. Richtinggevend voor het identificeren van relevante factoren en ontwikkelingen waren de zogenoemde PESTEL dimensies (Political, Economic, Social, Technical, Environment and Legislative). Deze maatschappelijke hoofdcategorieën worden veel gebruikt bij het opstellen van prognoses. In Nederlandse onderzoeken wordt evenwel doorgaans gesproken van de SEPTED-dimensies (Sociaal-cultureel, Economisch, Politiek, Technologisch, Ecologisch en Demografisch), waarbij ‘Legislative’ is ondergebracht onder politiek en een nieuwe dimensie ‘Demografie’ is toegevoegd. De mogelijke relevantie van specifieke ontwikkelingen werd vooral gezocht in logische relaties met aspecten van criminaliteit, opsporing en handhaving.

88

Een overweging die ten grondslag lag aan deze studie van de Politieacademie was dat wie over kennis van de toekomst beschikt een groot strategisch voordeel heeft, of het nu over militaire, economische of politieke zaken gaat. Marktanalisten, trendwatchers en inlichtingendiensten hebben het reduceren van onzekerheid over de toekomst als core business. In een samenleving die in toenemende mate is gericht op het vermijden van risico’s wordt aan onzekerheidsreductie grote waarde gehecht. De toekomst laat zich echter pas empirisch onderzoeken zodra zij daar is, en op dat moment is zij geen toekomst meer. Hoewel er zich inmiddels een lucratieve ‘toekomstindustrie’ heeft ontwikkeld, kan toekomstonderzoek in strikte zin vanwege gebrek aan data niet als wetenschap worden beoefend (De Wilde 2000; Sherden 1998).

Dat laatste betekent echter geenszins dat we gedoemd zijn tot totale onwetend-heid wat de toekomst betreft. Bepaalde ontwikkelingen voltrekken zich langs trendmatige lijnen die zich tamelijk exact laten doorrekenen en extrapoleren, zoals bijvoorbeeld de bevolkingsopbouw. Huidige situatie, geboortecijfers en gemiddelde levensduur zijn statistisch vrij nauwkeurig vast te stellen, zodat de aankomende vergrijzing geen speculatie is, maar een fenomeen dat zich vrijwel zeker zal voltrekken. Tegelijk wordt zelfs zoiets voorspelbaars als de bevolkings-ontwikkeling beïnvloed door tal van ongewisheden. Immigratie en emigratie bijvoorbeeld laten zich veel moeilijker voorspellen, omdat die fenomenen op hun beurt worden beïnvloed door mogelijke gebeurtenissen en belevingen van bijvoorbeeld economische, politieke, culturele en juridische aard. Ook zou zich de komende jaren een pandemie kunnen voordoen die zeer grote aantallen slacht-offers eist. Meer positief is de verwachting dat de medische wetenschap in de komende drie decennia ongekende doorbraken zal realiseren in het genezen van nu nog dodelijke kwalen als hart- en vaatziekten en kanker. Deze en andere factoren kunnen er voor zorgen dat de bevolkingspiramide er over twintig jaar toch heel anders uitziet dan nu met stelligheid wordt voorspeld.

Uitspraken over te verwachten ontwikkelingen aangaande criminaliteitsverschijn-selen met een georganiseerd karakter laten zich niet bevredigend baseren op uitsluitend trendanalyses en empirisch criminologisch onderzoek. Extrapolatie van criminaliteitstrends op zichzelf levert immers een beeld op waarvan haast zeker is dat het nooit realiteit zal worden, omdat daarmee de invloed van vele moeilijk voorspelbare factoren wordt genegeerd (Burruss 2007). In het denken over toekomstige ontwikkelingen moet dus zo goed mogelijk rekening worden gehouden met de invloed van factoren die relevant zijn voor criminaliteit. Dat levert vragen op als: welke factoren zijn criminaliteitsrelevant, in welke richting en in welke mate zijn zij van invloed? Omdat het NDB zich richt op een breed scala van criminaliteit (namelijk alles met een georganiseerd karakter) en specifieke criminaliteitscategorieën aan verschillende invloeden onderhevig zijn,

89

levert dit een haast oneindig complex samenspel van elkaar beïnvloedende processen op. Het lijkt onder de gegeven condities niet zinvol om te trachten dit complexe samenspel in een enigszins realistisch en toch bruikbaar model te vervatten, geschikt voor prognoses van georganiseerde criminaliteit in brede zin.

De theorievorming rond georganiseerde criminaliteit heeft echter in de voorbije decennia ook in Nederland veel bruikbare inzichten opgeleverd, die in zekere mate een theoretisch kader bieden voor het beschrijven, verklaren en wellicht zelfs voorspellen van dergelijke criminaliteitsvormen. Hoewel de economische benadering (criminaliteit als onwettig ondernemen) het meest invloedrijk is, hebben onderzoekers ook gewezen op het belang van culturele, sociaal- psychologische en andere verklaringsmodellen alsmede het belang van de wisselwerking tussen wetsovertreders en hun bestrijders (Spapens 2006; Van Duyne et al. 2006; Morselli 2005; SOCA 2006). Door criminaliteits fenomenen nadrukkelijk in een functionele context (als ecosysteem) te analyseren kunnen structurele processen aan het licht worden gebracht (Felson 2006). Duidelijk is dat bijvoorbeeld de productie van en handel in narcotica zich laat beschrijven in termen van markten van vraag en aanbod. Het gedrag der marktpartijen wordt beïnvloed door onder meer beschikbaarheid van grondstoffen, de mate van repressief overheidsoptreden en diverse sociaal-culturele trends zoals actuele muziekstijlen, individualisering en werkgelegenheid. Dergelijke maatschappelijke ontwikkelingen waarvan een substantiële invloed op criminaliteit is vastgesteld kunnen zoals gezegd worden aangeduid als criminaliteitsrelevante factoren (CRF’s). Het proces van beïnvloeding is schematisch geschetst in figuur 3.

90

Societal developments

Crime-relevantfactors

Criminalphenomenon

ConsequencesHarm to Dutch society

perpetrator

victim Guardianship

Toelichting bij figuur 3Criminaliteit voltrekt zich niet als een geïsoleerd verschijnsel. Maatschappelijke ontwikkelingen en trends zijn in meerdere of mindere mate van invloed op de drie bepalende invalshoeken van criminaliteitsfenomenen: bereidwillige en capabele daders, potentiële slachtoffers en falend toezicht (de ‘criminaliteitsdriehoek’, gebaseerd op de Routine Activities Theory van Clarke & Felson (1993). Invloedrijke ontwikkelingen noemen we ‘Criminaliteitsrelevante factoren’. Deze beïnvloeden potentiële daders, potentiële slachtoffers en/of situaties van (ontbrekend) toezicht zodanig dat criminele verschijnselen zich meer, minder of op andere wijze manifesteren dan voorheen. Dit leidt vervolgens tot veranderingen in de aard en mate van schade die de betreffende criminaliteit veroorzaakt in de samenleving.

91

Hoofdtrends, macro- en mesotrendsEen inventarisatie van maatschappelijke ontwikkelingen en trends ontkomt niet aan enige vorm van systematisering. In de literatuur over prognoses wordt dit systematiseringsprobleem op verschillende wijze benaderd. Het Sociaal en Cultureel Planbureau bijvoorbeeld hanteert als vertrekpunt voor haar analyses vijf hoofdtrends, de ‘Vijf I’s’: Individualisering, Informalisering, Internationali-sering, Informatisering, Intensivering (SCP 2004). De literatuurverkenning voor dit onderzoek kwam tot zes generieke hoofdtrends die op veel ontwikkelingen van invloed zijn. Deze worden hier kort weergegeven. Waar dit aan de orde is, worden ook specifieke tegentrends weergegeven. Hiermee wordt duidelijk dat een trend vaak niet eenduidig in aard en invloed is, maar onderdeel vormt van een krachtenveld. De hoofdtrends zijn via de PESTEL (or PESTED)-dimensies van invloed op macrotrends, die zich weer laten doorvertalen naar meso- en microtrends. Deze laatste zijn dan het meest specifiek voor afzonderlijke thema’s, in dit geval bepaalde vormen van criminaliteit met een georganiseerd karakter. Deze benadering, waarin het element ‘Maatschappelijke ontwikkelingen’ (societal developments) uit figuur 3 verder wordt uiteengerafeld, is ontleend aan een toekomststudie van TNO (De Korte et al. 2003). Schematisch is de systematiek als volgt.

Figuur 4 Coherentie tussen trends, PESTEL en misdaadfenomenen

Main Trends

Macro Trends

Meso Trends

Micro TrendsCriminal phenomena and their control

Individualization

Political Economic Social Technological Environmental Legal

Flexibilization Technologization Globalization Ageing population Dematerialization

92

Naarmate een trend van macro- naar microniveau meer specifiek wordt in relatie tot het thema criminaliteit met een georganiseerd karakter, en daardoor ook de invloed meer concreet wordt, is duidelijker in hoeverre er daadwerkelijk sprake is van een criminaliteitsrelevante factor. Dit hangt dus af van de aard van de trend én van het criminaliteitsfenomeen. Het onderzoek voor het NDB was niet bedoeld om trends tot op microniveau te beschrijven, omdat die exercitie beter op het analytische detailniveau van een politieregio of een aandachtsveld van criminali-teit kan worden verricht. De paragrafen over de mesotrends in de rapportage zijn telkens opgebouwd als volgt. Na een algemene toelichting bij de betreffende trend, afgesloten met de daarvoor gebruikte bronnen (documenten, interviews en sessies), volgt een alinea waarin mogelijke relaties met criminaliteit zijn beschre-ven. In deze interpretatieslag van mesotrend naar criminaliteitsrelevante factor is zoveel mogelijk uitgegaan van de mogelijke uitwerking op (potentiële) daders, slachtoffers, toezicht of markten. Het gaat hier nadrukkelijk niet om vaststaande feiten maar om mogelijkheden, waarvan het realiteitsgehalte afhangt van speci-fieke omstandigheden die per delictcategorie of geografisch gebied nader moeten worden onderzocht. Het maken van deze uiteindelijke vertaalslag naar mi-crotrendniveau in de criminaliteitsbeeldanalyses en deelstudies voor het NDB was voorbehouden aan de betreffende onderzoekers.

8.2 Rotterdam-Rijnmond TrendanalysesAnalisten van het regiokorps Rotterdam-Rijnmond stellen periodiek rapportages waarin toekomstgericht naar potentiële dreigingen wordt gekeken. Binnen de Regionale Informatie Organisatie werkt de Onderzoek & Analyse Eenheid aan Strategische Analyse & Kennis, in het kader waarvan sinds 2007 onder meer jaarlijkse trendanalyses worden samengesteld. Deze Trendanalyse is een vrij uitvoerige scan van opvallende ontwikkelingen op het gebied van criminaliteit en veiligheid in de regio Rotterdam-Rijnmond, waarbij veel aandacht wordt geschonken aan onderliggende maatschappelijke factoren zoals economie, demografie en internetgebruik.

8.3 CCV: TrendsignalementHet Centrum voor Criminaliteitspreventie en Veiligheid (www.hetccv.nl) produ-ceert jaarlijks een Trendsignalement van circa honderd pagina’s uit als onderdeel van de trendanalyse waarmee het CCV zich actief bezighoudt. Deze instelling beschouwt het signaleren, monitoren en publiceren van nieuwe ontwikkelingen op het gebied van maatschappelijke veiligheid en criminaliteitspreventie als een zijn kerntaken. Het signalement 2009 besteedt aandacht aan tientallen trends, waaronder bedreigde politici, burenruzies, illegale parkeerkaarten, toenemende gewelddadigheid onder vrouwen, afpersingen en ladingdiefstallen.

93

8.4 SOCA: Concepts MapHet Britse Serious and Organised Crime Agency (SOCA) ontwikkelde samen met anderen een methode om mechanismen die van invloed zijn op ontwikkelingen rond drugssmokkel in kaart te brengen, en daarmee tot op zekere hoogte voorspel-baar te maken (Klerks 2009). Met behulp van de concepts map techniek wordt schematisch kennis over een te onderzoeken verschijnsel verzameld, waarna een overzicht ontstaat van op elkaar inwerkende factoren.47 Een concepts map is na-tuurlijk altijd een versimpeling van de complexe werkelijkheid, maar voor beleidsdoeleinden en strategiebepaling en prioritering van strafrechtelijke onderzoeken lijkt de door SOCA gebruikte methode te voldoen.

8.5 Canada: signaleringsrapportenDe Canadese Criminal Intelligence Service Canada (CISC) brengt periodiek vertrouwelijke signaleringsbulletins uit met informatie over gesignaleerde criminele dreigingen. De Sentinel Strategic Early Warning Assessment gaat zowel kort in op een veelheid aan thema’s, als meer diepgaand op specifieke ernstige of complexe dreigingen. Het kan daarbij gaan om technologische ontwikkelingen die voor criminele doeleinden kunnen misbruikt, maar ook bijvoorbeeld over nieuw op de markt verschenen drugs of opkomende criminele groeperingen. Doordat in ieder nummer een overzichtelijke systematiek met kleurcodes wordt gehanteerd, zijn de Sentinel bulletins voor analisten snel te lezen en daarmee zeer bruikbaar om met relatief weinig moeite goed op de hoogte te blijven.

Ook andere buitenlandse diensten, zoals het Duitse Bundeskriminalamt, produce-ren periodiek tamelijk geavanceerde strategische verkenningen (“Strategische Frühaufklärung”). Deze zijn doorgaans vertrouwelijk van karakter.

8.6 Pearls in Policing: Policing in 2020Sinds 2007 organiseert de Politieacademie de internationale Pearls in Policing conferenties, waarbij circa veertig politiemanagers afkomstig uit de hele wereld zich als vakgenoten buigen over ontwikkelingen en vraagstukken die het politie-werk raken. In 2008 en 2009 werden daartoe scenariostudies verricht, die een indruk moesten geven van de uitdagingen die politieleiders te wachten staan. Ter voorbereiding van de eigenlijke conferenties, die steeds in juni in Den Haag plaatsvonden, komt de International Action Learning Group van de parelvissers

47 http://en.wikipedia.org/wiki/Concept_map ; http://cmap.ihmc.us/Publications/ResearchPapers/TheoryCmaps/TheoryUnderlyingConceptMaps.htm ; www.leren.nl/rubriek/persoonlijke_vaar-digheden/leren_leren/concept_mapping

94

enige malen op andere continenten bijeen om aan hun scenario’s te werken. De scenario’s die in 2009 werden gepresenteerd gingen uit van een geïntegreerde dan wel een geïsoleerde internationale werkomgeving en van de verhouding tussen geprivatiseerde en publieke politiefuncties. Aldus ontstaat een assenkruis waarop vier scenario’s zijn geprojecteerd, variërend van International Guns for Hire tot Police State 2.0. De implicaties van de diverse mogelijke scenario’s werden vervolgens verkend (‘de ‘So What?’-fase), gevolgd door aanbevelingen voor actie, te formuleren in een bredere discussiecontext (‘Now What?’).

8.7 BZK: ToekomstverkenningenHet ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties maakt reeds geruime tijd gebruik van toekomstverkenningen bij haar beleidsvorming en bracht daar ook bruikbare praktijkgidsen over uit (Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, 2003, 2005). Zulke verkenningen gebeuren deels door de eigen medewerkers en voor een deel door ingehuurde adviesbureaus, zoals bijvoorbeeld Cap Gemini. Allerlei onderwerpen, van de inrichting van het binnenlands bestuur tot ontwikkelingen op het gebied van radicalisering, bestuur-lijke integriteit en georganiseerde criminaliteit, zijn daarbij aan de orde geweest (De Ruijter 2006). BZK werkt op het gebied van toekomstverkenningen graag samen met partners en heeft dan ook deskundige ondersteuning te bieden. Meer informatie is te vinden op de website van BZK: www.minbzk.nl/ onderwerpen/veiligheid/blindgangers/item_103022

8.8 Ministerie van Justitie: prognosemodelHet ministerie van Justitie heeft met Haar Wetenschappelijk Onderzoek en Documentatie Centrum sinds 1973 een omvangrijk eigen kenniscentrum in huis, dat met circa honderd medewerkers onder meer onderzoek doet (door eigen onderzoekers en aanbesteed) naar toekomstige ontwikkelingen (www.wodc.nl). Een voorbeeld hiervan zijn de prognosestudies naar benodigde detentiecapaciteit. Gevangenissen worden niet in een paar maanden gebouwd, dus is het nodig om ruim te voren in idee te hebben aan hoeveel logés onderdak moet worden verschaft. Hiervoor is een berekeningsmodel ontwikkeld, dat echter niet adequaat in staat lijkt om de fluctuaties in benodigde celcapaciteit te voorspellen. Sinds 2008 bleven ruim 4.000 celplaatsen onbezet en zouden acht gevangeniscomplexen worden gesloten (Vollaard 2008).

95

8.9 Het Britse Ministerie van Wetenschap: Horizon Scanning CentreIn Groot-Brittannië is de landelijke overheid al sinds 1994 zeer actief in het ontwikkelen en benutten van instrumenten om toekomstgericht beleid te informe-ren. Kenmerkend daarbij is de open en intensieve samenwerking met allerlei part-ners uit de overheid, de wetenschap, het bedrijfsleven en het maatschappelijk middenveld. Een voorbeeld daarvan is het Horizon Scanning Centre (HSC), waar onder meer analisten uit velerlei organisaties ieder kwartaal bijeenkomen in de FAN Club om ideeën en ervaringen met horizonverkenning uit te wisselen. HSC heeft ook een toolkit samengesteld, die korte beschrijvingen van methoden voor toekomstverkenning bevat.48

48 Meer over HSC, de FAN Club en de toolkit vindt men op www.foresight.gov.uk

96

97

9HOOFDSTUK

Conclusies

“I am an optimist. It doesn’t seem too much use being anything else”Winston Churchill

Dat we leven in een dynamische tijd is een understatement. In het komende tijdperk van ‘hyperchange’ zullen veranderingen plaatsvinden op onder meer technologisch, medisch, politiek en cultureel gebied die veel ingrijpender zijn dan alles wat zich tot dusver heeft voorgedaan. Een leidende futuroloog als Ray Kurzweil meent dat het tempo van veranderingen in de 21e eeuw een factor duizend sneller zal verlopen dan in de 20e eeuw. Zelfs wanneer Kurzweil er een factor 10 naast zit, zijn de veiligheidsaspecten van een dergelijke exponentiële groei in kennis en mogelijkheden nauwelijks te bevatten. De jonge collega’s die wij nu opleiden aan de Politieacademie zullen in die wereld moeten functioneren. Zij worden verantwoordelijk voor die toekomstige veiligheid, en de hyperchange begint in het komende decennium. Dat vraagt enige voorbereiding.

Voor de politie zou voorbereiding op de toekomst een vast element van het werk moeten zijn. Bestaande politiestrategieën als Intelligence-Led Policing en Problem-Oriented Policing worden in de V.S. inmiddels onder de noemer ‘Predictive Policing’ samengebracht. Deze omvattende oriëntatie definieert men als “any policing strategy or tactic that develops and uses information and advanced analysis to inform forward-thinking crime prevention”.49 Dat brengt toekomstgericht politiewerk al een stuk dichterbij.

De Franse politiedeskundige Didier Bigo stelde tijdens een CEPOL-congres in Amsterdam in november 2009 dat ‘The future of policing is policing the future’. Wie de rijkdom aan bronnen en methoden overziet waarmee het bedrijfsleven en overheidsinstellingen zich op de toekomst oriënteren, realiseert zich dat politiemensen hierbij in ieder geval goede wegwijzers nodig hebben. Die helpen bij het ontwijken van ‘snelle jongens’ en zweverige zieners, die munt trachten te slaan uit de behoefte aan onzekerheidsreductie.

49 In november 2009 organiseerde het Los Angeles Police Department een eerste symposium over dit onderwerp: www.ojp.usdoj.gov/nij/topics/law-enforcement/predictive-policing/symposium/welcome.htm

98

De in dit rapport beschreven methoden lenen zich voor diverse manieren van toekomstverkenningen en het maken van prognoses. Tijdens een project kan het combineren van meerdere instrumenten een beter bruikbaar resultaat opleveren. Bijlage 1 van dit rapport biedt een overzicht dat aangeeft welke instrumenten waarvoor kunnen worden ingezet. Bijlage 2 bevat een stroomschema waarmee aan de hand van vragen een of meer geschikte methoden worden aangegeven.

99

10HOOFDSTUK

Nawoord

Wie zich verdiept in de toekomst loopt het risico wat onrustig te worden door de complexiteit en de ingrijpendheid van wat ons de komende decennia te wachten staat. De auteur Joshua Cooper Ramo stelde recentelijk dat onze wereld behoefte heeft aan nieuwe leiders, die complexiteit en onvoorspelbaarheid niet verwerpen maar er mee om kunnen gaan (Ramo 2009). Wellicht meenden velen in de Amerikaanse president Barack Obama een dergelijke nieuwe leider te herkennen.

Ramo meent dat leiders in een revolutionair tijdperk van verrassing en innovatie zelf moeten leren denken als revolutionairen. Die voelen grote veranderingen immers vroegtijdig aankomen, omdat ze voortdurend zoeken naar tekenen van verandering. Een dergelijke oproep is nogal een uitdaging voor de handhavers van recht en orde. Het is moeilijk om te onderkennen dat de wereld wordt gevormd door krachten die men niet begrijpt en niet accepteert. Dat vereist het vermogen om zulke ‘vreemdheid’ beter te leren doorgronden in plaats van te verwerpen als ‘gestoord’ of ‘kwaadaardig’. Het vereist ook een nieuw strategisch veiligheids-concept voor de samenleving, meer gericht op veerkracht en aanpassing dan op controle en beheersing.

Het is bij uitstek de opgave voor analisten en onderzoekers om beleidsmakers inzicht te verschaffen in complexe en deels verborgen invloeden. Wie de tekenen aan de wand negeert wordt spoedig weer verbluft zoals de ‘experts’ die werden verrast door de val van de Sovjetunie in 1991, van de Twin Towers in 2001 en van de grote handelsbanken in 2008. Wij hopen met dit rapport de weg te hebben gewezen naar instrumenten die de toekomst niet voorspelbaar, maar hopelijk wel voorstelbaar maken.

100

101

Literatuur en websites

Allan, Tony2002 Voorspellingen. 5000 jaar profetieën, visioenen en dromen.

Vianen; Antwerpen: The House of Books

- Bouckaert, G., K. Loyens & J. Maesschalck2006 Delphi in criminal justice policy: the participation of experts in

forecasting crime. Annual Work Conference of the NIG (9 November). Amsterdam.

Brockman, John (red.)2002 De komende vijftig jaar. 25 Topwetenschappers over de ontwikkelingen

in hun vakgebied. Utrecht: Het Spectrum.

Brown, Steve2009 Criminele schlemielen. Mislukte carrières in de Amsterdamse

onderwereld. Rijswijk: Elmar.

Bruce, Christopher W., Steven R. Hick and Julie P. Cooper (Eds.)2004 Exploring Crime Analysis: Readings on Essential Skills.

Overland Park, KS: International Association of Crime Analysts.

Central Intelligence Agency (Office of Public Affairs)1999 A Consumer’s Guide to Intelligence. Washington,

DC: Central Intelligence Agency.

DCDC2007 The DCDC Global Strategic Trends Programme 2007-2036.

Third Edition (2007). S.l.: UK Ministry of Defence.

Clark, Robert M.2004 Intelligence Analysis: A Target-Centric Approach. Washington,

DC: CQ Press.

Clarke, Lee2005 Worst Cases: Terror and Catastrophe in the Popular Imagination.

Chicago: University of Chicago Press.

102

Clauser, Jerome, revised and edited by Jan Goldman2008 An Introduction to Intellligence Research and Analysis. Lanham, MD;

etc.: The Scarecrow Press.

Dienst Nationale Recherche Informatie2004 Nationaal dreigingsbeeld zware of georganiseerde criminaliteit.

Een eerste proeve. Zoetermeer: DNRI.

Dijksterhuis, Ap2007 Het slimme onbewuste. Amsterdam: Bert Bakker.

Felson, Marcus2006 Crime and Nature. Thousand Oaks, CA: Sage.

Glenn, Jerome C. and Theodore J Gordon (Eds.)2007 AC/UNU Millennium Project: Futures Research Methodology Version

2.0. Washington, DC: American Council for the United Nations University.

Godet, M.1994 From Anticipation to Action. S.l.: UNESCO Publishing.

Hiltunen, Elina2007 Where do future-oriented people find weak signals?

Turku: Finland Futures Research Centre.

Howe, Leo and Alan Wain (Eds.)2005 Predicting the Future. Darwin College Lectures No. 5.

Cambridge: Cambridge University Press.

Hulspas, Marcel, en Jan Willem Nienhuys1997 Tussen waarheid en waanzin. Een encyclopedie der pseudo-

wetenschappen. Utrecht: Uitgeverij Scheffers.

Johnson, Graham2007 The Devil: Britain’s Most Feared Underworld Taxman.

Edinburgh; London: Mainstream Publishing

Kenney, Michael2007 From Pablo to Osama: Trafficking and terrorist networks, government

bureaucracies, and competitive adaptation. University Park, PA: The Pennsylvania State University Press.

103

Khalsa, Sundri2004 Forecasting Terrorism: Indicators and Proven Analytic Techniques.

Lanham, MD; etc.: The Scarecrow Press.Klerks, Peter2009 “Increasing police sensitivity to emerging crime trends.” In: Tops,

P. en Smit, An (red.). Pearls in policing. Academic conference 2008: Selected articles. Apeldoorn: Politieacademie.

Klerks, Peter en Nicolien Kop2007 Maatschappelijke trends en criminaliteitsrelevante factoren. Een

overzicht ten behoeve van het Nationaal dreigingsbeeld criminaliteit met een georganiseerd karakter 2008 – 2012. Apeldoorn: Politieacademie.

Kop, Nicolien en Peter Klerks2009 Alertheid van politiemensen bij signalen van ‘onraad’.

Apeldoorn: Politieacademie.

Krugman, Paul2009 “How Did Economists Get It So Wrong?” The New York Times,

September 2, 2009. www.nytimes.com/2009/09/06/magazine/06 Economic-t.html

Loo, Robert2002 “Delphi Method: A Powerful Tool for Strategic Management.”

Policing: An International Journal of Police Strategies & Management 25(4): 762-769.

McCulloch, Jude and Sharon Pickering2009 “Pre-crime and counter-terrorism: Imagining future crime in the

‘War on Terror’. British Journal of Criminology 49: 628-645.

Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties2003 Scenario’s enzo: een handreiking voor scenarioplanning.

Den Haag: Ministerie van BZK.

2005 Deel 1 Toekomstverkennen. Deel 2 De radar op scherp. Den Haag: Ministerie van BZK.

National Commission on terrorist Attacks Upon the United States2004 The 9/11 Commission Report. Final Report of the National Commission

on Terrorist Attacks Upon the United States. Authorized Edition. New York; London: Norton.

104

NAVI2008 Begrippen, definities, afkortingen en organisaties. Versie 0.4, 3 oktober

2008. Den Haag: Nationaal Adviescentrum Vitale Infrastructuur

Noels, Geert2008 Econoshock. Hoe zes economische schokken uw leven fundamenteel

zullen veranderen. Antwerpen: Houtekiet.

Osse, Anneke2002 “Wat doet de politie nu eigenlijk, en wat moet ze doen? Werken met

toekomstscenario’s”. Het Tijdschrift voor de Politie 64(7-8): 25-29.

Penn, Mark J., with E. Kinney Zalesne2007 Microtrends: The Small Forces Behind Tomorrow’s Big Changes.

New York: Twelve.

Peterson, Joshua J.2008 Appropriate Factors To Consider When Assessing Analytic Confidence In

Intelligence Analysis. Erie, PA: Mercyhurst College.

Quarmby, Neil2004 “Futures Work in strategic criminal intelligence”. Pp. 129-147 in:

Ratcliffe, Jerry (Ed.). Strategic Thinking in Criminal Intelligence. Annandale, NSW: The Federation Press.

Ramo, Joshua Cooper2009 The age of the unthinkable: Why the new world disorder constantly

surprises us and what to do about it. London: Little, Brown.

Robson, David W.2005 Cognitive Rigidity: methods to overcome it. Paper presented at the 2005

International Conference on Intelligence Analysis. https://analysis. mitre.org/proceedings/Final_Papers_Files/40_Camera_Ready_Paper.pdf

Rottinghuis, J.Th2008 Futuring. De kunst van het anticiperen: toekomstbestendiger

(strategisch) denken. Schiedam: Scriptum.

105

Ruijter, de2006 Fear Factor. Scenario over angst, verdeeldheid en radicalisering.

In opdracht van het Ministerie van BZK. Amsterdam: De Ruijter Strategie BV. www.minbzk.nl/aspx/download.aspx?file=/contents/ pages/85169/fearfactor.pdf

Taleb, Nassim Nicholas2008 The Black Swan: The Impact of the Highly Improbable.

New York: Random House.

Uskali, Turo2005 “Paying Attention to Weak Signals; The Key Concept for Innovation

Journalism.” Innovation Journalism Vol. 2 No. 11.

Vollaard, Ben2008 “Lege bajes”. NRC Handelsblad 5 juli 2009.

Williams, Phil and Roy Godson2002 “Anticipating organized and transnational crime.” Crime, Law & Social

Change 37: 311-355.

Zijderveld, A.C. (red.)1994 Kleine geschiedenis van de toekomst. Kampen: Kok Agora.

Websiteshttp://criminaliteitswijzer.ning.comhttp://shapingtomorrowmain.ning.comhttps://globalfuturesforum.orgwww.google.com/trendswww.jfs.tku.edu.twwww.millennium-project.orgwww.minbzk.nl/onderwerpen/veiligheid/blindgangers/item_103022www.policefuturists.orgwww.rand.orgwww.wfs.org

106

107

1BIJLAGE

Tabel 1 Methodenoverzicht

Methode Prognose/ Verkenning

product vereisten voordelen nadelen door-looptijd

§

Omge-vingsscan

Verkenning Rapport met trends en ontwik-kelingen

Geschikte bronnen; zorgvuldige analyse

Bevordert vroegtijdig onderkennen van trends en ontwikke-lingen

Arbeids- en soms kosten-intensief; overvloed aan informatie

Variabel 5.1

Delphi methode

Prognose, evt. in com-binatie met oordeel en argumenten over wense-lijkheid en strategisch beleid

Rapport met over-zicht van beredeneer-de inschat-tingen, mogelijk consensus

Zorgvuldige organisatie en goede onder-zoeksvaar-digheden; onbevoor-oordeelde onderzoe-kers

Beproefde methode met relatief goede kans op bruikbare resultaten

arbeidsinten-sief; complexe methode; best bruikbaar voor voorspellingen op één indica-tor; wentelt de analist hiermee verantwoorde-lijkheid voor eigen feiten-onderzoek en conclusies af op veronder-stelde deskun-digen?

Circa zes maanden

5.2

Futures Wheel

Verkenning Visueel over-zicht van invloeds-factoren

Bekwame sessieleider; groot vel papier of software + beamer

Weinig voorbereiding en kosten; deelnemers zien direct resultaat; geschikt voor complexe ver-schijnselen

Mogelijk risico van simplifica-tie en overma-tig vertrouwen in ‘indruk-wekkende’ resultaten

Één of enkele dagen

5.3

108

Methode Prognose/ Verkenning

product vereisten voordelen nadelen door-looptijd

§

Trend Impact Analyse (TIA)

Prognose Rapportage met visuele weergave van relevante factoren

Bekwame onderzoe-kers

Combinatie van kwan-titatieve en kwalita-tieve aanpak; ruimte voor detaillering en complexiteit

Compleetheid van invloeden lijkt onhaal-baar; daardoor risico van schijnzekerheid

Enkele maanden

5.4

Sys- teemper-spectief

Prognose Rapport met model(len)

Vraagt van onderzoe-kers en organisatie het ver-mogen om effectief met complexiteit om te gaan

Kan praktisch bruikbare en aanpas-bare modellen opleveren

Vaak erg complex en bewerkelijk; risico van schijnbegrip van complexe en chaotische fenomenen

Enkele maanden

5.5

Mor-fologische analyse

Verkenning Zwicky Box; rap-portage

Deskundige onderzoe-kers

Stimuleert creativiteit

Bewerkelijk; kan onover-zichtelijk worden; fout-gevoelig

Dagen tot maanden

5.6

Scenario-studie

Verkenning rapportage met 3 tot 6 scenario’s; oefening voor be-trokkenen (bvk beslis-sers)

Kan alleen door onder-zoekers of met beleids-makers en managers

Kan als eye opener dienen

Risico voor verkeerd gebruik bijv. in de media

Enkele maanden

5.7

Partica- patieve methoden

Prognose rapportage; inspireren-de sessie(s)

moderne techniek benut; vraagt creativi-teit; goede procesbe-waking; betrokkenen en resultaten moeten respecteren

Kan enthou-siasmeren, nieuwe inzichten en betrokkenheid aanboren

Risico van ‘ontsporing’; ‘kapen’ door fanatici; oppervlakkig; uitkomst onvoorspelbaar

Enkele dagen tot maanden

5.8

109

Methode Prognose/ Verkenning

product vereisten voordelen nadelen door-looptijd

§

Simulatie Verkenning Oefening; verslag; leermiddel

Enige tech-niek; goede proces-bewaking

ervaring kan leerzaam en indrukwek-kend zijn; modellen en concep-ten kunnen worden beproefd; gevaarlijke toekomsten kunnen worden verkend

Risico van ‘door de mand vallen’ van betrokkenen; vergt veel voorbereiding; kan te complex en kostbaar worden om uitvoerbaar te zijn; risico van technology push

Voor- berei-ding kan weken tot jaren duren

5.9

Genius forecas-ting

Prognose Iedere denkbare vorm: rap-port, ro-man, film, etc.

Vraagt ver-mogen om visionaire personen te herkennen en waarde-ren; vergt onbevangen-heid

Kan frappante inzichten bieden; eye opener; grote zeggings-kracht; kan organisaties inspireren

Afhankelijk van lastig te beoordelen en schaarse ‘genius’-factor; gevoelig voor valse profeten en charlatans

onbe-paald

5.10

Nor- matieve methoden

Normatief Alle denkbare vormen: boek, film, website, etc.

Betrok- kenheid stake-holders, draagvlak verzorgen

Visie kan modernise-ring en meer effectieve organisatie bevorderen; kosten kun-nen beperkt blijven

Eerder ideo-logisch dan wetenschap-pelijk; risico op luchtfietserij

Weken tot maanden

5.11

Cross-impact analyse

Prognose Reken- model gebaseerd op impact-matrix

onderzoe-kers met reken-kundige vaardighe-den; goede projectorga-nisatie; aan-dacht voor beargumen-teren van relevante factoren en onderlinge samenhang

Model is transparant, maakt simu-latie mogelijk en faciliteert voortschrij-dend inzicht

Bewerkelijke methode; risico op schijnzeker-heid

Maan- den tot jaren

6.1

110

Methode Prognose/ Verkenning

product vereisten voordelen nadelen door-looptijd

§

Statistisch model-leren

Prognose Statistisch model, ge-baseerd op historische gegevens

Bruikbare data; juiste keuze van statistische tools; statistisch bekwame onderzoe-kers

Voor sommige verschijnse-len, zoals demografi-sche gege-vens, kan deze me-thode goede resultaten opleveren.

Gaat uit van min of meer stabiele ont-wikkelingen, negeert ‘black swans’; complexiteit kan het geheel ondoorzichtig maken

Weken tot jaren

6.2

Struc- turele analyse

Verkenning Rapport met over-zicht van stakehol-ders en hun belangen, intenties en strategieën

Vereist domein-kennis en tamelijk gedetailleer-de gegevens

Geraffineerde methodologie; biedt aankno-pingspunten voor beleids-matige beïn-vloeding

Complexiteit; al snel veel aannames en meningsver-schillen

4 tot 6 maanden

6.3

Back-casting

Verkenning vormvrij verbeel-dingskracht en narratieve vaardigheid

Klinkt plausibel en herkenbaar

Nauwelijks een analytische methode

onbe-paald

6.4

111

2BIJLAGE

Figuur 5 Hulp bij methodenselectie

“Change is the law of life. And those who look only to the past or present are certain to miss the future.”John F. Kennedy

Vooral prognostisch

Doe eens een onderzoek: wat kunnen we in de toekomst

verwachten?

Eigenovertuiging

benadrukken?Vooral visie

onderbouwen

Er is wat tijden budget

JA

JA

JA

JA

JA

JA

Primair kwalitatief

Mag het diepgang hebben?

Prognose van waarschijnlijkheid

nodig?

Prognose van waarschijnlijkheid

nodig?

Nadruk opstakeholdersen strategie?

Beslissersoefenen onder

druk?

Beslissersactief in proces

betrekken?Brede

vraagstelling?

Kwantitatieve onderbouwing

nodig?

Nadruk op expertise?

Zoeken naarvisionaire inzichten?

Graag eenGrote Ziener

Liever‘gewone’

deskundigheid

Specifiek probleem

Primair verkennend

Participatievemethoden

of Genius forecasting

Normatievemethoden

Statistischmodelleren

Trend ImpactAnalyse

ofCross Impact

Analyseof

Systeemperspectief

Participatievemethoden

Futures Wheelof

Morfologischeanalyse

Structureleanalyse Scenariostudie Simulatie Omgevingsscan

Delphi methode

Geniusforecasting

Morfologischeanalyse

Nee, open proces

Quick & dirty

Hoeft niet

Obvhistorische

data?

Gekwantificeerderamingen

Brede peiling

NEE

NEE

NEE

112

Colofon

UitgavePolitieacademie

DatumAugustus 2010

Oplage600

ProductiebegeleidingCommunicatie & Marketing Politieacademie

VormgevingGraphic Invention, De Meern

DrukwerkDe Bink, Leiden

© 2010 PolitieacademieBehoudens de door de wet gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt zonder schriftelijke toestem-ming van de Politieacademie, die daartoe door de auteurs met uitsluiting van ie-der ander onherroepelijk is gemachtigd.

10-x

xx

www.politieacademie.nl

Publicatiereeks IntelligenceDit is een uitgave in de publicatiereeks van het lectoraat Intelligence van de Politie-academie. Het lectoraat Intelligence richt zich op het versterken van de kennispositie op het terrein van intelligence ten behoeve van de politie en het politieonderwijs. Intelligence is het analyseren van informatie en kennis en deze gebruiken om beslissingen te nemen over het politiewerk. Het gaat hierbij om het politiewerk in zijn volle breed-te; opsporing, noodhulp en handhaving. Het Intelligenceproces bestaat uit waarnemen, informatie ontsluiten, technisch door systemen maar vooral ook uit de hoofden van de agenten, die analyseren en op basis van die analyse besluiten nemen. Om proactief en preventief handelen mogelijk te maken en zo bij te dragen aan veiligheid versterkt de politie het intelligenceproces verder. Door het versterken van de kennispositie omtrent intelligence draagt het lectoraat hier direct aan bij.

De focus van het lectoraat ligt op het doen van onderzoek dat voldoet aan wetenschap-pelijke criteria als validiteit en betrouwbaarheid en direct toepasbaar en relevant is voor politiepraktijk en –onderwijs. Ook bevordert het lectoraat het gebruik van deze kennis in onderwijs en politiepraktijk. De publicatiereeks is hier een voorbeeld van. In deze reeks verschijnen naast eigen onderzoeken ook relevante onderzoeken van andere onderzoekers, docenten, studenten en medewerkers in korpsen. Zo bundelt het lectoraat de kennis van intelligence en bevordert het lectoraat het gebruik hiervan in het onderwijs en de politiepraktijk.