Toekomstbestendig wonen en de grenzen aan

mantelzorg

Het nieuwe jaar is voor Mezzo goed begonnen met de goedbezochte en inspirerende

nieuwjaarsbijeenkomst op 10 januari jl. Het thema van de bijeenkomst was

toekomstbestendig wonen en de grenzen aan mantelzorg. We zorgen veel en vaak voor

een ander. En degenen waarvoor we zorgen blijven langer thuis wonen. Er zijn

verschillende ontwikkelingen die de combinatie van beide mogelijk en toekomstbestendig

maakt zoals domotica, robotica en alternatieve woonvormen. Wat betekenen deze

ontwikkelingen voor mantelzorgers?

Vliegende start

Direct bij binnenkomst kregen we een compilatie te zien uit de KRO-NCRV 2Doc ‘Ik ben

Alice’. Een film over een oudere dame die ‘vriendschap’ sluit met de zorgrobot Alice. De

zaal schiet geregeld in de lach. Hoe komt dat? Omdat ontroerend is om te zien dat de

mevrouw in kwestie de robot gevoelens toedicht en zich er zelf vervolgens van bewust is

dat dat misschien eigenlijk niet kan. Alice: “Zullen we naar buiten gaan?” Mevrouw:

“Nou, als jij daar zin in hebt.”

Is dit de toekomst?

Elisabeth v. Oostrum, voorzitter van Mezzo, opent de bijeenkomst. Wonen en mantelzorg

is een belangrijk onderwerp voor Mezzo. De regels ten aanzien van bijvoorbeeld

mantelzorgwoningen of op een andere manier samen wonen om te zorgen zijn zo

ingewikkeld dat Mezzo er afgelopen jaar een boekje over heeft gepubliceerd. En de

ontwikkelingen staan niet stil. Zijn robots zoals Alice de toekomst? In hoeverre gaan

domotica en robotica de mantelzorger helpen? Kun je je voorbereiden op mantelzorg

door nu al na te denken over een woongroep of iets dergelijks? Daar gaat deze middag

over. Elisabeth geeft tot slot nog de tip mee: praat met je partner, je ouders, je kinderen

over de toekomst. Gaan wij straks voor elkaar zorgen en zo ja, hoe gaan we dat dan

eigenlijk doen?

Met het oog op moeder

Het tweede filmpje ‘Met het oog op moeder’ brengt een moeder en haar zoon in beeld.

De zoon is mantelzorger voor zijn moeder. Zij doen mee aan een proef van

thuiszorgorganisatie Cordaan, waarbij de zoon op afstand informatie krijgt over zijn

moeder. Middels open-dichtsensoren kan hij zien of ze het huis heeft verlaten en weer is

thuis gekomen, welke kamers ze binnen loopt en of ze de koelkast heeft open gedaan.

Dit geeft hem veel rust, omdat hij op afstand een beetje in de gaten kan houden of zijn

moeder haar vaste ritme volgt of dat er bijzonderheden zijn. Qua privacy geeft de zoon

aan dat het een beperkte inbreuk is op de privacy, omdat het alleen bewegingsmelders

betreft en geen camerabeelden. Misschien dat er in de toekomst nog een gps bij komt op

het lichaam, zodat hij kan zien waar zijn moeder is als zij niet thuis is, maar verder wil

hij niet gaan. Zoon: “Ik kan zien of ze is opgestaan en of ze de deur is uitgegaan. Handig

toch?” Moeder: “Ik hoef het niet hoor.”

Ellen Maat, directeur Strategie, Kwaliteit & Innovatie bij Cordaan licht de proef toe. Het

inzetten van technologie om de mantelzorger te ontlasten wordt nog niet op grote schaal

gedaan. Het is lastig omwille van bijvoorbeeld de kosten. Nu loopt er een proef met 15

thuiswonende cliënten. De bewegingsmelders bieden inzicht in het leefpatroon van de

kwetsbare oudere. En hierdoor kunnen de mantelzorgers en de thuiszorgmedewerkers

goed samen werken. De mantelzorger blijkt dagelijks te kijken naar de registraties. De

verpleegkundige kijkt alleen als er afwijkingen zijn van het gewone ritme, dan geeft het

systeem een signaal af. Samen kun je bijvoorbeeld signaleren dat iemand veel vaker

naar het toilet gaat dan anders. Is er misschien sprak van een blaasontsteking? De

mantelzorger ervaart ‘peace of mind’ en je kunt passende en preventieve zorg bieden.

Privacy is een belangrijk onderwerp. Er is uitdrukkelijk geen sprake van camera’s. Het

gaat om mensen waarbij je een oogje in het zeil wilt houden. De gegevens zijn maar

voor een paar mensen in te zien en daarover zijn duidelijke afspraken vastgelegd. De

gegevens moeten veilig zijn. Het doel van het op deze manier inzetten van domotica is

langer zelfstandig thuis, maar wel veilig.

Robo het zeehondje

Het derde filmpje “Een robot die een beetje helpt” laat zien hoe een robotknuffel een

mantelzorger even een moment rust kan bieden. De meneer uit het filmpje is eigenlijk

altijd met zijn vrouw bezig. Zij kan niet alleen zijn, vraagt altijd zijn aandacht en is vaak

onrustig. Als zij het robotzeehondje in haar handen krijgt die ook geluidjes maakt kan ze

daar helemaal in op gaan. Ze ‘zorgt’ voor het zeehondje totdat deze rustig in slaap is

gevallen, ze troost en kroelt. En dat maakt dat haar man op een paar momenten per dag

even de handen vrij heeft.

Marcel Heerink, lector Robotica en programmamanager sociale robots aan het

Windesheim doet onderzoek naar het gebruik van de zorgrobot thuis. Een zorgrobot kan

een zorggevoel oproepen bij mensen waarbij eigenlijk nooit meer een beroep wordt

gedaan op dit zorggevoel. Hierdoor worden mensen minder angstig, rustiger, opener en

communicatiever. Dit effect kan lang aanhouden, soms is het zelfs een blijvend effect.

Soms heeft de familie er in het begin wat moeite mee omdat het lijkt of je je naaste een

stukje speelgoed geeft, maar als ze het effect zien is iedereen enthousiast.

Generaties huizen samen

In het vierde filmpje “Meer generaties onder één dak” wordt Villa Sterappel belicht, een

kleinschalige woongroep in Nijmegen. De woongroep bestaat uit negen zelfstandige

wooneenheden, een gezamenlijke ruimte en een gezamenlijke tuin. Sterappel is gebouwd

door een woningbouwvereniging en bestaat uit sociale woningbouw. De leeftijd van de

bewoners varieert van jong tot oud. Ze lopen de deur niet bij elkaar plat, maar hebben

wel oog voor elkaar. Ze helpen elkaar waar nodig.

Yvonne Witter, adviseur bij het Aedes-Actiz Kenniscentrum Wonen-Zorg, laat zien dat er

vele vormen zijn van toekomstbestendig wonen met het oog op zorgen voor elkaar. Er

zijn vele mooie initiatieven in het land. Bijvoorbeeld de knarrenhofjes waarvan de eerste

in Zwolle verscheen. Of de Thuishuizen. “Een soort studentenhuis voor ouderen, maar

dan met een nette keuken.” Het wordt steeds gewoner om met jong en oud bij elkaar in

de buurt te wonen. Op www.kcwz.nl is de publicatie Generaties huizen samen te

downloaden. Hier vindt u de presentatie van Yvonne witter

Dominant ideaal van zelfstandigheid

Dr. Alistair Niemeijer, universitair docent zorgethiek aan de Universiteit voor

Humanistiek, neemt ons mee langs de mitsen en maren van “langer zelfstandig thuis”,

ook met behulp van bovengenoemde ontwikkelingen. Technologie kan vooruitgang

suggereren maar is niet noodzakelijk een morele vooruitgang. We willen mensen

beschermen(do no harm-principe) en tegelijkertijd willen we de autonomie respecteren.

Dit principe van autonomie wordt ook gevolgd bij het gebruik van technologie in de zorg.

Als we kijken naar domotica en robotica dan heerst daarbij het ideaal van

zelfstandigheid. Maar we zijn niet onafhankelijk van elkaar, mensen zijn met elkaar

verbonden en van elkaar afhankelijk. De zorgvrager is afhankelijk van de mantelzorger,

maar de mantelzorger ook afgeleid afhankelijk van de zorgvrager. Deze wederzijdse

afhankelijkheid verandert niet wezenlijk op het moment dat er technologie wordt ingezet.

Zo is het bijvoorbeeld de vraag of de zoon die zijn moeder op afstand kan volgen

daadwerkelijk meer ‘peace of mind ervaart’. Is hij door de techniek niet juist veel meer

bezig met zijn moeder en kijkt hij nu elk uur op zijn telefoon om te kijken hoe het is in

plaats van twee keer per dag zoals daarvoor? Techniek kan bepaalde knelpunten voor

ons oplossen, maar het brengt nieuwe dingen met zich mee. We moeten ons op een

bepaalde manier verhouden tot de robot of tot de techniek.

Niemeijers standpunt is dat het behulpzaam zou zijn om uit te gaan van een meer

realistisch mensbeeld. Niet iedereen is even zelfredzaam, autonoom of onafhankelijk. En

voor veel mensen is zelfredzaamheid niet het ideaalbeeld. We zouden meer aandacht

moeten geven aan de context.

Tot slot discussiëren we over privacy en andere ethische kwesties bij het inzetten van

technologie in de zorg. Als het wc bezoek van uw (kwetsbare) naaste via audio of video

op afstand gemonitord in het geval van risico op een (val)incident, zou u hiervoor

toestemming verlenen? De meningen in de zaal zijn verdeeld. Het zou wel fijn zijn als

iemand niet lang op de grond ligt voordat hij of zij gevonden wordt, maar misschien zijn

er mogelijkheden om een minder ingrijpende maatregel in te zetten met hetzelfde doel.

Ook roept het de discussie op waar de cliënt is gebleven in deze kwestie. Dat is iets waar

de zaal het volledig eens is, met elkaar en met Niemeijer: het is het allerbeste om - waar

het kan - de zorgvrager te betrekken, te vragen, te horen, en (mee) te laten beslissen.