nummer 9 | jaargang 129 | september 2017

DE INGENIEURTECHNIEK MAAKT JE WERELD

Talent van eigen bodem

13 jonge topingenieurs

INH

OU

D

nummer 9 | jaargang 129 | september 2017

DE INGENIEURTECHNIEK MAAKT JE WERELD

Talent van eigen bodem

13 jonge topingenieurs

EUR

EKA

jaargang 129nummer 9september 2017

26 MINIMAGNEETMETER Een nieuwe Delftse vakgroep gaat met diamanten magneet­

velden meten op de kleinste schaal. En dat biedt tal van

mogelijkheden, van betere computerchips tot een dieper

begrip van materialen.

30 VOGELWICHELAARHoe maken we onze drones nog beter? Door goed te kijken

naar allerlei vliegende dieren, van de kolibrie tot de bromvlieg,

zo weet Stanford­hoogleraar David Lentink.

36 ETHISCH HACKENDe van oorsprong Amerikaanse Melanie Rieback kiest met haar

securitybedrijf ROS voor openheid. Haar hackers delen al hun

kennis met klanten die hun computernetwerken beter willen

beveiligen. ‘Ik heb in Nederland zoveel steun gehad.’

50 DIGITAAL PARADIJSEstland is een van de meest vooruitstrevende EU­landen

op technologiegebied. De Ingenieur bezocht de Baltische staat

om te achterhalen waar dat door komt.

2 Geknipt3 Punt4 Focus5 Giesen12 Ingenieurstalenten25 Möring26 Magneetveldsensor29 Inbox30 David Lentink33 To do36 Quote39 Podium39 To do40 Energie in 205042 Studentencijfers44 Eureka49 Keller50 Estland54 Media58 Voorwaarts60 Kopstuk62 Het nieuwe werken64 Passie

12 JONG TALENTBorstweefsel afnemen in een MRI-scanner, het werk van de

luchtverkeersleiding automatiseren en asielzoekers helpen

op de arbeidsmarkt: onze maatschappij kent de meest uit-

eenlopende uitdagingen. De Ingenieur portretteert dertien

ingenieurs die druk bezig zijn die het hoofd te bieden.

42 KANTOORHELMLast van luidruchtige collega’s? Dankzij

een nieuwe helm kun je je volledig af­

sluiten voor hun gebabbel.

Ook in Eureka: een flesje voor wie zijn

snorkelhobby naar een hoger plan wil

tillen, een slimme deken die het contact

tussen couveusebaby’s en hun moeders

verbetert, en meer.

illustratie Marcel Groenen

illus

trat

ie M

arce

l Gro

enen

illus

trat

ie P

eter

Wel

lem

an

Lees het laatste technieknieuws op www.deingenieur.nl facebook.com/deingenieur.nl @de_ingenieur DeIngenieur

COLOFON

GEKNIPT

REDACTIEir. Frank Biesboer (hoofdredacteur), ir. Jim Heirbaut, drs. Jean-Paul Keulen (eindredacteur), Marc Seijlhouwer MScVORMGEVINGHannie van den Berg Grafische Vormgeving & DTP, Houten

De Ingenieur verschijnt 12 maal per jaar.

© Copyright 2017Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, via internet of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Niet in alle gevallen is na te gaan of er op de illustraties in dit nummer nog copyright rust. Waar er nog verplichtingen zijn tot het betalen van auteursrecht is de uitgever bereid daar alsnog aan te voldoen.

ISSN 0020-1146

ABONNEMENTENLeden van het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs (KIVI) ontvangen De Ingenieur uit hoofde van hun lidmaatschap.Abonnement voor niet-leden (inclusief btw):• binnenland € 128,50 per jaar• losse nummers € 15,- (inclusief verzending)• buitenland op aanvraag

Abonnementen worden tot wederopzegging aangegaan en ten minste voor de vermelde periode. Het abonnement kan na deze periode per maand worden opgezegd. U kunt uw opzegging het beste via onze website doorgeven:www.deingenieur.nl/lezersservice

ABONNEESERVICE DE INGENIEURGa voor (cadeau)abonnementen, adreswijzigingen en het laten nazenden van niet ontvangen nummers naar het webformulier op de site, te vinden onder het kopje ‘Abonneeservice’.www.deingenieur.nladres Postbus 30424, 2500 GK Den Haage-mail abonneeservice@ingenieur.nltel. 070 39 19 850 (bereikbaar op maandag, dinsdag, donderdag en vrijdag van 9 tot 14 uur)

LIDMAATSCHAPKONINKLIJK INSTITUUT VAN INGENIEURS

Het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs (KIVI) is de beroepsvereniging voor hoger opgeleide technici in Nederland. Iedereen die hoger technisch onderwijs volgt, heeft gevolgd of een sterke affiniteit heeft met techniek, kan lid worden van KIVI. Leden ontvangen vanuit het lidmaatschap technologietijdschrift De Ingenieur. Kijk voor meer lidmaatschapsvoordeel op www.kivi.nl/lidmaatschap.

CONTRIBUTIE 2017 Regulier lidmaatschap: € 137,50Afgestudeerd in 2016/2017: € 69,-Studentlidmaatschap: € 44,-Seniorlidmaatschap: € 108,-De contributie voor leden in het buitenland is gelijk aan die voor leden woonachtig in Nederland.Een lidmaatschapsjaar loopt van 1 januari tot en met 31 december. Bij lidmaatschappen die in de loop van het jaar ingaan, wordt de contributie naar rato berekend. Aanmelden voor het lidmaatschap kan via www.kivi.nl/lidworden.

OPZEGGEN LIDMAATSCHAPHet lidmaatschap wordt jaarlijks automatisch verlengd. Beëindiging van het lidmaatschap kan per het einde van het kalenderjaar. Er geldt een opzegtermijn van ten minste één maand; een schriftelijke opzegging per brief of e-mail dient uiterlijk 1 december in ons bezit te zijn. Na ontvangst van de opzegging en even-tueel verschuldigde contributie verstuurt de ledenadministratie een bevestiging.

CORRESPONDENTIEADRESKoninklijk Instituut Van Ingenieurst.a.v. LedenadministratiePostbus 304242500 GK Den Haagtel 070 391 98 80ledenadministratie@kivi.nl

REDACTIEADRESPrinsessegracht 232514 AP Den HaagPostbus 304242500 GK Den Haagtel. 070 391 9885e-mail redactie@ingenieur.nlwebsite www.deingenieur.nl

ADVERTENTIESKIVIBarbara Gementel. 070 391 9875e-mail barbara.gemen@kivi.nlDelia Appelman,tel. 070 391 9851e-mail delia.appelman@kivi.nl

DRUKBariet Ten Brink, Meppel

‘Despoten en terroristen kunnen dodelijke autonome wapens

inzetten tegen onschuldige burgers en ze kunnen worden ge­

hackt. We hebben niet lang om te handelen. Als deze doos van

Pandora eenmaal is geopend, zal hij moeilijk te sluiten zijn.’

116 oprichters van robotica- en AI-bedrijven pleiten in een open brief voor

een verbod op dodelijke autonome wapens (International Joint Conference

on Artificial Intelligence).

‘Ik weet dat aannemers ertegen protesteren. Die vinden het te

veel gedoe en te duur. Maar op de totale kosten van een tunnel

is een brandproef peanuts.’

Frank Kaalberg, die als PMC Leader Underground Infrastructure bij

Witteveen+Bos werkt, vindt dat er voor de bouw van een tunnel altijd een

brandproef moet plaatsvinden met het gebruikte betonmengsel (Cobouw).

‘Een fabrikant is nu al aansprakelijk als een broodrooster je een

schok geeft of in de fik vliegt. Dat zou ook zo moeten zijn als

diezelfde broodrooster je wifi­wachtwoord lekt.’

Volgens Chief Research Officer Mikko Hyppönen van F-Secure zullen

bedrijven zich alleen druk gaan maken over de IT-beveiliging van hun

slimme apparaten als ze aansprakelijk zijn te stellen voor datalekken

of hacks (Het Financieele Dagblad).

‘Het is alsof je een restaurant bent dat hamburgers serveert

en de klanten moeten daar al anderhalf uur op wachten. Wil je

dan echt nog meer mensen aansporen om een hamburger te

bestellen?’

Elon Musk vindt het niet zo erg dat afgelopen jaar 63 000 mensen hun

bestelling van een Tesla Model 3 hebben geannuleerd (Business Insider).

‘De toezichtseisen van moderne overheden geven technologie­

bedrijven een bijna oneindige mogelijkheid om aan monopolis­

tische zelfverrijking te doen.’

Internetdeskundige Evgeny Morozov hekelt de wijze waarop Microsoft

zich opdringt als beveiliger van de zelf gecreëerde softwarelekken (NRC).

‘AI­beoefenaren hebben collectief een blinde vlek, namelijk dat

een computer alles zal kunnen oplossen.’

Oprichter Matt Bencke van Mighty.Ai, een bedrijf dat algoritmes traint,

signaleert dat er heel veel manuren nodig zijn om rond bomen en ver-

keersborden vierkantjes te tekenen zodat algoritmes die leren herkennen

(Financial Times).

‘Geldelijke schade is niet het grootste gevaar van cyber aan­

vallen. Ik ben banger voor de sociaal­politieke beïnvloeding,

met trollen en desinformatie. Die kan in een democratie veel

meer schade toebrengen.’

Brigadegeneraal Wilfred Rietdijk vraagt met een noodkreet aandacht

voor cyberoorlog (de Volkskrant).

DE INGENIEUR ALS PDFAbonnees die De Ingenieur willen downloaden als pdf-bestand, kunnen daarvoor terecht op de website:www.deingenieur.nl/pdf

september 2017 | de ingenieur 9 | 3

PU

NT

Met e-health kan een patiënt eenvoudig online een afspraak maken, videoconsulten houden met een huisarts of specialist, en chatten over die ene, ietwat gênante vraag zonder in beeld te komen. Ook kan de zorgverlener meekijken bij spoedvragen, een eerste diagnose stellen en op afstand zorg bieden met behulp van sensoren, wearables en robotica, ondersteund door slim medicatiebeheer. Tot slot heeft de patiënt online toegang tot een persoonlijk zorgdossier met zorggegevens van verschillende zorginstellingen. Het zijn innovaties waar het publiek op zit te wach-ten. 60 procent van de patiënten zou bijvoorbeeld graag via videobellen overleggen met een arts. Toch biedt slechts 3 procent van alle zorginstellingen en zorgverleners deze optie aan; een percentage dat bovendien nauwelijks groeit. Het is typerend voor de trage adoptie van e-health. Terwijl men in andere Euro pese en Afrikaanse landen wél nieuwe zorg-technologie omarmt, doen we het in Nederland nog te vaak ouderwets en inefficiënt. De langzame invoering van e-health heeft een aan-tal oorzaken. Het zorgstelsel in Nederland stimuleert zorginstellingen niet om met nieuwe zorgtechnolo-gie kosten te besparen. Dat gebrek aan financiële prikkels fnuikt innovatie. Daarnaast heeft de medi-sche wereld een andere organisatiestructuur dan

het bedrijfsleven. Chirurgen, radiologen en anesthe-sisten hebben meer autonomie dan medewerkers bij een profit-organisatie, oftewel: er zitten vele kapiteins op een schip. We kunnen het ons echter niet veroorloven zo lang te wachten met e-health. De zorguitgaven blijven stijgen, veel meer dan je zou verwachten bij een vergrijzende bevolking. Bovendien dreigt er een groot tekort aan zorgprofessionals. Om het stelsel betaalbaar te houden, moet er een ommekeer komen: meer focus op preventie. Daarbij kan e-health een grote rol spelen. Dan moet wel iedereen toegang krijgen. Nu zijn er her en der wat pilots die maar een klein deel van de mensen helpen. De complexiteit van het zorgstelsel en de zorginstelling maken het vervolgens erg moeilijk om een succesvolle pilot op te schalen. Om daar iets aan te doen, zijn er een aantal moge-lijkheden. Als zorginstellingen meer samenwerken, is er een grotere kans dat een pilot daadwerkelijk tot iets leidt. Daarnaast moet het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport nog meer sturen op inno vatie.Inmiddels is voor iedereen wel duidelijk dat de e-health-revolutie zich in Nederland te langzaam voltrekt, zeker als je een vergelijking maakt met andere sectoren. Volgens het CBS steeg in de detail-handel de Nederlandse online verkoop in 2016 met 19 procent, terwijl de omzet van de gehele sector met minder dan 2 procent groeide. Netflix heeft in ons land 2 miljoen betalende abonnees, Spotify bereikt 3,3 miljoen Nederlanders. En om te illustre-ren hoe snel de adoptie van nieuwe technologie kan gaan: het bedrijf achter de sportapp Strava geeft aan dat het wereldwijd per 45 dagen een miljoen nieuwe gebruikers verwelkomt.

Nu is het tijd om ervoor te zorgen dat e-health een vergelijk bare groei

gaat doormaken. Alleen als iedereen samenwerkt, lukt het om de zorg ook in de 21ste eeuw betaalbaar en van hoge kwaliteit te houden.

Als we de zorg betaalbaar willen houden en toekomstklaar willen maken, moeten zorg­

instellingen meer doen om nieuwe technologieën in te voeren. Dat vindt Richard Bussink,

expert op het gebied van digitale zorg bij accountants­ en adviesorganisatie EY.

‘OMARM E-HEALTH SNELLER’

Drs.ing. Richard Bussink is Senior Manager Health Advisory, Digitale Transformatie bij accountants- en advies - organisatie EY. ill

ustr

atie

Joos

t St

okho

f

4 | de ingenieur 9 | september 2017

FOCU

S

In de kelders van het Amsterdamse wooncomplex Rhap sody zijn stenen verwerkt die net zo sterk zijn als kalkzandsteen, maar een stuk duurzamer. Ze bevatten namelijk restproducten uit de staalindustrie en worden gemaakt met CO2.

Deze zogenoemde Compensatiestenen worden geproduceerd door De RuwBouw Groep (DRBG). Aan de hand van een vondst van het Belgische Orbix ontwikkelde DRBG een manier om op industriële schaal duurzame stenen te maken.De Compensatiestenen bestaan uit zand en staalslakken, een restproduct uit de metaalindustrie. Een machine perst dit meng-sel tot stenen, die vervolgens in gesloten verhardingsruimtes worden geplaatst. Daarna blaast DRBG in de stenen puur CO

2,

dat bijvoorbeeld afkomstig is van een biomassacentrale. Het broeikasgas reageert met de staalslakken, waardoor een hard en steenachtig materiaal ontstaat dat niet onderdoet voor het gebruikelijke kalkzandsteen. ‘Het CO

2 gaat daarbij een nieuwe

verbinding aan met de staalslakken. Dus zelfs als je later de stenen sloopt, komt er geen broeikasgas vrij’, aldus drs. Steffen Van Rijs, Business Development Manager bij DRBG. Door CO

2 als grondstof te gebruiken, draagt Compensatiesteen

bij aan een duurzamere bouw. Bij het wooncomplex Rhapsody wordt bijvoorbeeld 83 ton CO

2 bespaard door het gebruik van

de stenen. ‘Dat zit hem niet alleen in het verwerkte CO2.

Omdat het proces geen warmte of druk vereist, zoals bij kalkzandsteen of beton, besparen we op dat punt ook nog’, vertelt Van Rijs.Op dit moment is het gebruik van de nieuwe steen kleinschalig; Rhapsody, gebouwd door bouwcombinatie SBB - De Nijs, is de

eerste echte toepassing. Bovendien mogen de stenen alleen nog worden gebruikt in niet-dragende wanden. ‘We werken nog aan de certificering voor dragende wanden’, aldus Van Rijs. ‘Dat kost tijd doordat het een nieuw materiaal is en we dus alle eigenschappen met af-zonderlijk onderzoek moeten aantonen. Maar uit onze eigen data weten we al: dit werkt minstens zo goed als kalkzand-steen.’ Begin volgend jaar moet de certi-ficering rond zijn en zal het aantal moge-lijke toepassingen aanzienlijk toenemen.

Op grote schaalIn de toekomst hoopt DRBG het proces flink op te schalen. ‘Nu zijn de stenen nog 10 tot 15 procent duurder dan min-der duurzame alternatieven. Maar als we eenmaal op grote schaal produceren, wordt dat verschil kleiner.’ Daarnaast onderzoekt het bedrijf de mogelijkheden om CO

2 bij de bron af te

vangen om het ter plekke te gebruiken. ‘We zouden bijvoorbeeld een fabriek naast een energiecentrale kunnen bou-wen. Dan gaat het CO

2 direct naar de

steenproductie, zodat je het niet meer vloeibaar hoeft te maken en op transport hoeft te zetten.’ (MS)

Klimaatneutrale eieren Fietsen met 121,8 km/h Sensor voor scheepscontainers

illus

trat

ie D

RBG

Een muurtje van Compensatiestenen. Tijdens hun productie absorberen deze

stenen CO2, terwijl het broeikasgas bij de

productie van andere steensoorten juist wordt uitgestoten.

STEEN ABSORBEERT CO2

onder redactie van Marc Seijlhouwer MScredactie@ingenieur.nlm.m.v. ir. Frank Biesboer, drs. Jean­Paul Keulen en dr. Judith Stalpers

Lees het laatste technieknieuws op www.deingenieur.nl

september 2017 | de ingenieur 9 | 5

GIESEN

CASSINI MAAKT KAMIKAZEVLUCHTDeze maand valt definitief het doek voor Cassini. Op 15 september vliegt het onbemande ruimteschip de atmosfeer van Saturnus in.

Cassini werd in oktober 1997 gelanceerd, om zeven jaar later aan te komen bij zijn reisdoel: de geringde gasplaneet Satur­nus en diens manen. Aanvankelijk zou de sonde die slechts vier jaar bestuderen, maar in 2008 en 2010 werd besloten de missie met respectievelijk 2 en 6,5 jaar te verlengen.Nu raakt echter de brandstof op, waar­door Cassini binnenkort geen koers­wijzigingen meer kan uitvoeren. Daar­door bestaat de kans dat hij ooit inslaat op Titan of Enceladus, twee manen van Saturnus die mogelijk leven of ingredi­enten daarvan bevatten. En dan wil je bo­ven alles voorkomen dat een van beide wordt ‘besmet’ door stoffen afkomstig van een aards ruimtevaartuig.Dankzij een gevarieerd scala aan meet­instrumenten kon Cassini behoorlijk wat ontdekkingen op zijn naam schrijven. Zo vond hij zeven nieuwe Saturnusmanen,

illus

trat

ie N

ASA

/JP

L­Ca

ltec

h

stelde hij vast dat er op de eerder­genoemde maan Titan meren van vloei­baar methaan zijn en zag hij dat Encela­dus beschikt over geisers die honderden kilo’s aan materiaal de hoogte in spuwen.

Verre landingMaar het spectaculairste wapenfeit was wel de Europese lander Huygens. Die liftte mee met Cassini om begin 2005 af te dalen naar het oppervlak van Titan; de verste landing die de mensheid ooit uitvoerde.Ook de afgelopen maanden waren de moeite waard. In die periode vloog

Illustratie van Cassini boven het noordelijk halfrond van Saturnus, terwijl hij op het punt staat tussen de planeet en zijn ringenstelsel door te vliegen.

Cassini tientallen keren tussen Saturnus en zijn ringenstelsel door, waarbij hij het wolkendek van de planeet tot 3000 km naderde. Dat stelde de sonde in staat om het magneet­ en zwaartekrachtsveld in detail in kaart te brengen en de binnen­kant van het ringenstelsel van dichtbij te bekijken. En zelfs wanneer Cassini bezig is met zijn fatale, laatste duik, werkt hij nog door. Zolang als mogelijk is, blijft hij meetgegevens over de samenstelling van de atmosfeer naar de aarde sturen. Totdat hij, zoals de NASA het zo mooi zegt, deel wordt van de planeet die hij dertien jaar lang bestudeerde. (JPK)

illus

trat

ie M

atth

ias

Gie

sen

AMSTERDAMSE INGENIEURSVanaf dit collegejaar is het mogelijk om als ir. af te studeren in Amsterdam dankzij de TU Delft en Wage-ningen University & Research. Die bieden namelijk in de hoofdstad een technische masteropleiding aan: de tweejarige master Metropolitan Analysis, Design and Engineering (MADE).De studenten krijgen vernieuwend onderwijs met de nadruk op de praktijk: ze gaan zich bezighouden met moderne stedelijke thema’s als circulariteit, duurzaam-heid en mobiliteit. Door zowel wetenschappelijk als praktisch naar die problemen te kijken, leren de stu-denten toegepast onderzoek doen, terwijl de stad nieu-we ideeën en ontdekkingen krijgt van de studenten.Na afronding van hun opleiding krijgen de studenten de ingenieurstitel. Daarmee zullen ze de eerste ir.’s zijn die hun studie in Amsterdam volgden; de stad had tot nu toe geen technische opleidingen.De gemeente Amsterdam is blij met de master: ‘Deze nieuwe studenten zoeken naar oplossingen, en ze brengen bedrijvigheid en talent naar de stad’, aldus wethouder drs. Kajsa Ollongren. (MS)

6 | de ingenieur 9 | september 2017

FOCUS

De verschillende geologische groepen in de Nederlandse bodem

Boven-Noordzee

Onder-Midden-Noordzee

Krijtkalk

Rijnland

Schieland

Altena

Germaanse Trias

Zechstein

Rotliegend

Limburg (Caumer/Dinkel/Hunze)

Limburg (Geul)

Kolenkalk

Doorsnede Nederlandsebodem van Zuidwest-Zeelandnaar Noordoost-Groningen

Zones voor proefboringenultradiepe geothermie

-1 km

0 km

-2 km

-3 km

-4 km

-1 km

0 km

-2 km

-3 km

-4 km

-5 km

-6 km

-7 km

de kolenkalklaag is het meest interessant voor ultradiepe geothermie

het Groningse aardgaszit in de Rotliegendlaag

B

A

A B

A B

temperatuur > 130 °C

illus

trat

ie Y

mke

Pas

WARMTE UIT DE DIEPTE

Is onze bodem in te zetten als energiebron? De zoektocht naar het antwoord op die vraag leverde deze dwarsdoorsnede op, die loopt van Zeeland naar Groningen.

Onze bodem is niet alleen interessant voor geologen. Hij is ook te gebruiken om er energie uit te halen, zogenoemde aardwarmte of geothermie. Daarbij geldt: hoe dieper, hoe hoger de tempera-tuur. Met ultradiepe geothermie hoopt de Nederlandse overheid een nieuwe bron van duurzame stroom te vinden.Ultradiepe geothermie is anders dan ‘ge-wone’ aardwarmte op minder grote diepte. Bij die laatste vorm moet er een natuurlijke warmtebron aanwezig zijn; denk aan de geisers op het vulkanische IJsland. Als je echter diep genoeg in de aarde afdaalt, is de grond van nature warm. Het probleem is dat het oppom-pen van door die hitte verwarmd water

ingewikkeld en duur is. Daarom is het de vraag of diepe geothermie rendabel is.

Rode strepenEnergiebeheer Nederland (EBN) stelde vast wat de beste plekken zijn voor on-derzoek naar de haalbaarheid van diepe geothermie. De onderneming kwam uit bij grondlagen die ontstonden in het Dinantien (350 miljoen jaar geleden). Deze lagen met kolenkalk liggen ver-spreid door het hele land. Dit materiaal lijkt bij uitstek geschikt voor ultradiepe geothermie omdat kolenkalk redelijk poreus is. Daardoor is het makkelijk om er water doorheen te sturen. De kolenkalk moet zich dan wel bevin-den op een diepte waar het met 130 °C warm genoeg is voor ultradiepe geo-thermie, minstens 4 km onder het aard-oppervlak. In Zeeland (links in de grafiek) is dat bijvoorbeeld niet het geval; daar ligt de kolenkalk te dicht bij het oppervlak.Er wordt niet vaak diep geboord in Ne-derland. Over de grondlagen op meer dan 4 km diepte weten we daardoor relatief weinig; een extra reden voor EBN om proefputten aan te leggen. (MS)

GENOEG ENERGIEVOOR GASLOZE WIJKIn de nieuwbouwwijk Hoog Dalem bij Gorcum, die geen gasaansluiting heeft, levert de elektriciteitsvoorziening geen problemen op. Dat blijkt uit een proef van netbeheerder Stedin.

Stedin startte deze proef drie jaar geleden om na te gaan of piekbelastingen op het net goed zijn op te vangen met de gebruik­te combinatie van zonnepanelen, warmte­pompen en een thuisaccu. Want als de zon schijnt, dan schijnt hij bij alle 42 deelne­mers aan de proef met een zonnepaneel op het dak en de meeste mensen willen warmte wanneer ze thuiskomen. In potentie vormen accu’s een prima middel om piekbelasting tegen te gaan. In de prak­tijk waren ze met een capaciteit van 2,3 kWh echter te klein om die rol ten volle te spelen; daar is minstens zo’n 10 kWh voor nodig. Toch kon het aangelegde net met 4 kW per aansluiting ruim voorzien in de gemiddelde vraag van 1 tot 1,5 kW. (FB)

september 2017 | de ingenieur 9 | 7

FOCUS

foto

Kip

ster

KLIMAATNEUTRAAL KIPPEN HOUDENOp 15 september openen de deuren van de Kipster, een moderne kippen-houderij in de buurt van Venray, Lim-burg. Die gaat eieren leveren met oog voor dierenwelzijn en klimaat.

tekst Marc Seijlhouwer MSc

Een klimaatneutraal geproduceerd ei voor een paar cent meer: eind oktober ligt het in de winkels van supermarkt-keten Lidl als alles goed gaat met de Kipster. Dit is een kippenstal volgens de modernste standaarden en over-tuigingen: kippenwelzijn dat drie sterren verdient en zonnepanelen op het enor-me dak om in de volledige elektriciteits-behoefte te voorzien. De stal heeft een binnenplaats waar straks 32 hoge bomen komen te staan om de bossituatie na te bootsen waarin kippen zich het prettigst voelen. In de stallen zelf staan onder meer ionisatie-kanonnen die de hoeveelheid fijnstof verminderen. Scharrelende kippen zorgen er namelijk voor dat het zand op de grond, dat is vermengd met kippenpoep vol ammoniak, verstuift tot schadelijk fijnstof. ‘Aan het einde van de stallen fil-teren we 99 % van dit fijnstof eruit. Maar daarvóór willen we de situatie ook voor de kippen leefbaar houden’, vertelt Ruud Zanders. Hij is een van de vier initiatief-nemers van de Kipster en was eerder be-trokken bij Rondeel, een ander innovatief kippenproject.Ook het voedsel van de kippen is duur-zaam. Dat bestaat namelijk uit vermalen restjes Knäckebröd, beschuit en andere producten uit nabije bakkersfabrieken, vermalen en gemengd tot gebalanceerd kippenvoer. ‘Omdat het restjes zijn, komt er bij de productie van het voer minder CO

2 vrij. En de CO

2 die we wel uitstoten,

bijvoorbeeld tijdens het transport, com-penseren we door het teveel aan groen geproduceerde energie terug te geven aan het net’, vertelt Zanders trots.

Schnitzels en nuggetsLidl zal zoals gezegd de eieren uit de Kipster verkopen. Ook neemt de super-markt het ‘restvlees’ af, afkomstig van de haantjes die uit uitgebroede eieren

komen en de oude legkippen. Normaal worden deze haantjes bij geboorte ver-gast en zijn de oude kippen weinig waard. Daar wil de supermarktketen, die de laatste tijd inzet op duurzaamheid in plaats van prijsvechten, iets aan doen. Na geboorte gaan de Kipster-haantjes naar een vleesboerderij en worden ze in ruim vijftien weken opgekweekt. Hun vlees is weliswaar niet geschikt voor hoogwaardige toepassingen, maar is prima te verwerken in schnitzels en nuggets. Hetzelfde geldt voor de ge pensioneerde legkip.Wel zal het even duren voordat het vlees van de oude kippen in de Lidl ligt. De komende vijftien maanden leggen de dieren namelijk nog volop eieren. Het gaat daarbij in totaal om 24 000 kippen, wat de Kipster tot een relatief klein boer-derijtje maakt. Zanders en collega’s willen wel uitbreiden, zowel in aantal kippen als in aantal boerderijen. ‘Als we over vijf jaar niet een paar Kipsters in Nederland en het buitenland hebben staan, zou ik dat wel

teleurstellend vinden. Ik denk dat dit nog ver kan groeien.’ Afgelopen zomer bleek wat voor proble-men grootschalige pluimveehoude rijen hebben. De fipronilcrisis zorgde er tijdelijk voor dat er weinig eieren te krijgen waren. Bovendien liep het imago van de Nederlandse kippenboeren in het buiten-land een flinke knauw op. Kan zoiets ook gebeuren bij de Kipster? Zanders hoopt en denkt van niet: ‘Wij pakken de bloedluis, de parasiet die fipronil moest bestrijden, biologisch aan. Maar tegen echte fraude is het natuurlijk moeilijk vechten.’En hoe haal je de kosten van al die high-techapparatuur, zonnepanelen, ruimte voor de kippen en biologische ongedierte-bestrijding eruit? Een kwestie van onder-handelen, aldus Zanders. ‘We hebben een deal gesloten met Lidl waar iedereen tevreden mee is. En het blijft betaalbaar voor de consument, die steeds vaker dierenwelzijn en milieu meeneemt in de aankoopoverwegingen. Daar passen de Kipster-eieren goed bij.’

De klimaatneutrale kippenstal de Kipster bij Venray. De vele zonnepanelen liggen op het zuiden om zoveel mogelijk energie op te wekken.

8 | de ingenieur 9 | september 2017

FOCUS

EXTRA FEL

Onlangs zag een nieuw apparaat om de nanowereld te bestuderen het licht: de European X-ray Free Electron Laser, af-gekort European XFEL. Deze maand gaan de eerste onderzoeksteams aan de slag met dit 3,4 km lange ‘röntgenapparaat’, dat zich bij het Duitse Hamburg onder de grond bevindt.Wat de European XFEL bijzonder maakt, is dat hij maar liefst 27 000 flitsjes röntgenlicht per seconde produceert, een record voor een x-ray free electron laser.Met deze flitsjes zijn vervolgens aller-hande samples door te lichten, zoals virussen en cellen.In het eerste onderdeel van de European XFEL worden met een conventionele laser elektronen uit een stuk metaal vrij-gemaakt. Deze elektronen gaan vervol-gens door een deeltjesversneller van 2,1 km lang, waarin ze tot bijna de licht-snelheid worden opgezweept. Dat ge-beurt overigens met supergeleiders, die hun werk alleen doen bij een tempera-tuur van -271 graden Celsius of lager.Vervolgens worden de versnelde elektro-nen door een haag van magneten ge-stuurd; een zogenoemde undulator. Deze magneten zorgen ervoor dat de elektro-nen niet meer rechtdoor vliegen, maar een slalomroute afleggen, waarbij ze röntgenstraling uitzenden. In totaal bevat de European XFEL vijf van deze undulators. Elk bedienen die twee experimentele stations, die de röntgen-flitsen op verschillende manieren benut-ten. Een van deze stations bevat het ge-vaarte op de foto: het Femtosecond X-Ray Experiment (FXE), een van de twee meetinstrumenten die nu al beschikbaar zijn. De FXE gebruikt de röntgenflitsen om slowmotionfilmpjes te maken van extreem snel ver lopende chemische reacties. Daardoor kunnen onderzoekers bijvoorbeeld uitvogelen hoe katalysato-ren precies hun werk doen.

tekst drs. Jean­Paul Keulenfoto European XFEL

september 2017 | de ingenieur 9 | 9

FOCUS

10 | de ingenieur 9 | september 2017

FOCUS

foto

Atl

anti

c Re

sour

ces

FIETS GAAT VOOR SNELHEIDSRECORDDeze maand proberen twee professionele wielrensters het snelheidsrecord voor fietsen te verbreken. Als onderdeel van het Human Power Team, een studentenproject van de TU Delft en de Vrije Universiteit Amsterdam, hopen ze meer dan 121,8 km/h te rijden.

In de Amerikaanse staat Nevada zullen de studenten hun fietsontwerp op de proef stellen. Een kilometers lang, recht stuk asfalt is het perfecte toneel voor een recordpoging, als onderdeel van de World Human Powered Speed Challenge. Jaarlijks komen daar mensen van over de hele wereld bijeen met één doel: zo hard mogelijk fietsen.

Uitgekiend dieetDit jaar zullen de wielrensters Iris Slappendel BEng en Aniek Rooderkerken MA hun spierkracht testen in de Velox 7, de fiets van het Human Power Team. Deze fiets heeft een aerodynamische coating die de fietser volledig afsluit van de buitenwereld. Bovendien is het een ligfiets. Dat betekent dat de atleten snel veel energie moeten opwekken in een hete, claustrofobische omgeving met weinig zicht op de weg. Onder die omstandigheden moeten de

GETIJCENTRALE VAN START BIJ SCHOTLAND

net moeten leveren, vormen de eerste fase van de MeyGen-getijcentrale, die is vernoemd naar het plaatsje Mey, waar de stroomkabels van de onderwater-turbines aan land komen. Iedere turbine heeft een vermogen van 1,5 MW en de rotoren hebben een door-snede van maar liefst 20 m. De turbines staan op een stalen driepoot, waarbij

betonnen balastblokken zorgen voor stabiliteit. Deze blokken zijn op hun beurt aan de zeebodem bevestigd. De installa-tie van de turbines is een van de grote uitdagingen bij getijcentrales, vanwege de grote krachten die de zeestroming er-op uitoefenen. Mede daarom is gekozen voor betonnen blokken. In de centrale zijn verschillende turbines geplaatst, om te kijken welke het best werkt. Een van de turbines ontwikkelde Atlantis Resources samen met Lockheed Martin, de andere drie komen van een Noors bedrijf. De vier turbines hebben allemaal al een keer in de zee gehangen om proef te draaien. Daarna zijn ze weer binnengehaald om ze te controleren en te verbeteren.

Volgende stapDe komende tijd moeten de turbines, die 25 jaar horen mee te gaan, bewijzen dat ze robuust zijn. Onderhoud aan dergelijke offshoreturbines is namelijk duur, door-

In het noorden van Schotland bouwt Atlantis Resources een grootschalige, commerciële getijcentrale. In juli zijn drie onderwaterturbines geïnstalleerd. De vierde volgt begin september, als het weer het toelaat.

De vier turbines, die op jaarbasis 300 GWh aan het Schotse elektriciteits-

Een van de vier onder-waterturbines van de Schotse getijdecentrale MeyGen, vlak voor hij onder water ging.

De aerodynamische ligfiets Velox 7 ging tijdens een test op de Nederlandse snelweg bij Helmond 83 km/h.

twee atleten straks meer dan 120 km/h fietsen. Om dat te bewerkstelligen, is alles en iedereen tot in de puntjes voorbereid. Bewegingswetenschap-pers van de VU zorgen voor een uitgekiend dieet en een perfect trainingsschema. Delftse ingenieurs hebben ondertussen het ontwerp van de fiets verfijnd en verbeterd. Qua techniek bouwt het team voort op de kennis van eerdere teams. ‘De vorige versie van de Velox was gewoon al erg goed’, aldus Henry Tang van het Human Power Team.

Extra compactDe wijzigingen zitten voor een groot deel in het aandrijvingsmechanisme. In de vorige versie zat een kettingwiel (sprocket) dat ervoor zorgde dat de ketting evenwijdig liep met de voorvork, zodat die het stuur niet opzij trok. ‘Dat kettingwiel hebben wij weggehaald, zodat het geheel extra compact is. Hierdoor moesten we wel het voorblad een stuk naar achteren verplaatsen, wat op zijn beurt weer leidde tot een herontwerp van het frame. Dat was nog knap ingewikkeld’, aldus Tang.Mede dankzij dat herontwerp, én het feit dat vrou-welijke renners iets kleiner zijn dan mannen, is de Velox 7 aerodynamischer dan zijn voorganger.

september 2017 | de ingenieur 9 | 11

FOCUS

foto

Bas

de

Mei

jer

dat het nodig is ze op te vissen en te demonteren voordat ze op een werkschip of aan wal kunnen worden gerepareerd.De locatie van de getijcentrale, de Pent-land Firth, is een natuurlijk kanaal dat de Noordzee met de Atlantische Oceaan ver-bindt. Hier bereiken grote hoeveelheden water een van de hoogste stroomsnel-heden in de Britse wateren. Tegelijkertijd is het kanaal relatief ondiep. Dat maakt het bij uitstek geschikt voor getijcentrales. Nu de installatie van de eerste fase klaar is, werkt Atlantic Resources aan de vol-gende stap. Daarbij worden weer vier turbines à 1,5 MW geïnstalleerd. Hierbij zet het bedrijf een nieuwe, goedkopere funderingsmethode in. In 2019 begint de derde fase met 49 tur-bines. Daarna komen er nóg twee fases, met respectievelijk 110 en 94 turbines. Uiteindelijk zal MeyGen uit 261 turbines bestaan, met een vermogen van 398 MW. Wanneer die laatste twee fases plaatsvin-den, is nu echter nog niet bekend. (JS)

SENSOREN MAKEN INHOUD CONTAINER ZICHTBAAREen nieuwe container kan dankzij een heleboel sensoren alle infor-matie over de lading zichtbaar maken, van temperatuur of mate van trillen tot en met de eigenaar. Begin september presenteerde het bedrijf Core|Vision dit concept tijdens de Wereldhavendagen in Rotterdam.

‘Nu blijkt pas op de kade hoe de lading er in een container aan toe is. Met de slimme container willen we die informatiestroom al tijdens de vaart digitaal beschikbaar stel­len’, zegt ing. Rob Schalken van Core|Vision. Dit bedrijf, gespecia­liseerd in het ontwerpen van em­bedded systemen, ontwikkelde de slimme container samen met IBM, ABN AMRO en containervervoerder Maersk.Het arsenaal aan sensoren is vrijwel onbeperkt. Temperatuur, trillingen, bederf, luchtvochtigheid, het dicht­houden van de containerdeuren, de locatie: afhankelijk van de lading zijn ze in een container te plaatsen. Maar hoe komt die informatie vanuit een schip dat 22 000 containers vervoerd bij de haven? ‘We gebruiken ultra­sone communicatie: gestapelde con­tainers geven geluid heel goed door.’ Daarvoor wordt nu gewerkt aan een geschikt netwerkprotocol. ‘Daarbij is het beveiligen van de ultrasone signalen heel belangrijk.’ De geluids­signalen komen bij elkaar in een cen­

traal punt op het schip. De informatie wordt vervolgens gedigitaliseerd en gaat via de internetverbinding van het schip naar de cloud. ‘Klanten, op­drachtgevers en instanties kunnen er dan naar behoefte over beschikken.’

BlockchaintechnologieSchalken denkt bij de gegevensuit­wisseling niet alleen aan informatie over de fysieke toestand van de la­ding, maar ook aan eigendomspapie­ren. ‘Containerinhoud wisselt tijdens de vaart vaak van eigenaar. We gaan digitaal vastleggen wie op elk mo­ment de eigenaar is, via blockchain­technologie. De informatie is dan beschikbaar voor alle partijen die bij de handelstransactie zijn betrokken.’ Voor ABN AMRO ligt hier een duidelijk belang: meer informatie geeft betere financieringsmogelijkheden.Een belangrijk tweede doel van het project is het automatiseren en versnellen van al het papierwerk dat nodig is wanneer lading wordt verhandeld. Dat betreft zowel de controle op de kwaliteit van de han­delswaar – bijvoorbeeld: is het vlees niet bedorven? – als alle financiële formaliteiten. De vier bedrijven gaan nu op zoek naar partijen die het voordeel van het systeem zien en in een verdere ont­wikkeling van de container kunnen investeren. ‘We willen straks met een paar containers gaan proefdraaien.’ (FB)

foto

Mae

rsk

Een voortest op een Nederlandse snelweg, waar de rensters niet hun maximumsnelheid konden bereiken, was veelbelovend. Er werden snelheden van 83 km/h gehaald over 5 km weg. In Nevada is de weg twee keer zo lang, waardoor er veel meer tijd is om snelheid te maken. (MS)

Met een capaciteit van ruim 15 000 containers is de Emma Maersk een van de grootste container-schepen ter wereld.

12 | de ingenieur 9 | september 2017

13 INGENIEURSTALENTEN IN HET ZONNETJE

DE NIEUWE LICHTINGDe een werkt aan levensechte vleesvervangers, de ander heeft zich

gestort op het onderhoud van de F-35 Joint Strike Fighter. De Ingenieur

portretteert de nieuwste generatie succesvolle technici, die de

uitdagingen van vandaag én morgen het hoofd bieden.

tekst ir. Jim Heirbaut en Marc Seijlhouwer MSc illustraties Marcel Groenen

DE 3D­WATERBOUWERBinnen de waterbouw wordt het meeste ontwerpwerk

gedaan in twee dimensies. Ermo Slump doet er daar een

bij en ziet bovendien grote kansen voor virtual reality.

Eerst liep hij stage bij Witteveen+Bos, daarna had hij er een

zomerbaan en een parttime baantje naast zijn studie. Nogal wie­

des dus dat ing. Ermo Slump op zijn 21e voor Witteveen+Bos ging

werken. Alhoewel? ‘Ik dacht er ook over om naar de universiteit

te gaan, om door te leren over mijn afstudeeronderwerp: hydrodyna­

mica. Maar Witteveen+Bos vroeg me of ik daar het 3D­ontwerpen bin­

nen de constructieve waterbouw wilde opzetten. Ik had al ervaring

opgedaan met tekenen in 2D, dus een nieuw concept neerzetten in mijn

vakgebied leek me erg leuk.’

Met wat cursussen, lesmateriaal

en zelfstudie pikte Slump het

3D­ontwerpen snel op. Hij was een

van de enigen op de afdeling water­

bouw die in drie dimensies kon

werken en kreeg al snel een goede

reputatie. ‘Klanten vroegen speci­

fiek naar mij om mee te werken.’

Binnen de waterbouw is de

3D­aanpak nog niet heel bekend,

terwijl hij volgens Slump nogal wat

voordelen heeft. ‘Door al je plan­

nen in één overzichtelijk model te

stoppen, is de kans minder groot

dat je iets over het hoofd ziet. En

het maakt de plannen toegankelij­

ker. Een tweedimensionale blauw­

druk vereist een zekere expertise

Naam Elmo Slump | Leeftijd 28 |

Titel ing. | Opleiding civiele techniek,

Hogeschool van Arnhem en Nijmegen |

Functie teamleider havenontwerp,

Witteveen+Bos

september 2017 | de ingenieur 9 | 13

Naam Arend van Woerden | Leeftijd 28

| Titel ir. | Studie internationaal land- en

waterbeheer, Wageningen University &

Research | Functie adviseur water, ruim-

te en klimaat, Sweco

om te ontcijferen. Een 3D­model geeft mensen veel sneller inzicht.’

Slump groeide snel in zijn rol als 3D­ontwerper en de afdeling

groeide met hem mee. Inmiddels geeft hij, nog geen dertig, al leiding

aan vijf werknemers. ‘Dat gaat me goed af. Ik begeleidde al stagiairs en

afstudeerders, dus ik had ervaring. En omdat ik de enige was binnen de

constructieve waterbouw die nieuwe werknemers het 3D­ontwerpen

bij kon brengen, was dit een logische volgende stap.’

Nu kijkt Slump alweer voorbij het 3D­ontwerpen. Virtual reality

wordt het helemaal. ‘Het is echt een gave nieuwe ontwikkeling. Laatst

was ik bij een havenbedrijf en de beoogde terminal operator was er

ook bij. Die weet technisch niet alle details van het ontwerp. Maar hij

zette de VR­bril op en zag meteen verbeterpunten waar wij nooit aan

DE KLIMAATFLUISTERAARDe klimaatverandering vraagt van mensen dat ze hun

gedrag aanpassen. Maar hoe zet je mensen daartoe

aan? Met dat soort vragen houdt Arend van Woerden

zich bezig.

Af en toe moet je uit je comfortzone stappen, want dan leer je

pas echt iets.’ Aan het woord is Arend van Woerden MSc van

ingenieursadviesbureau Sweco. ‘Op mijn achttiende heb ik

mezelf bijvoorbeeld gedwongen zelfstandig te worden en

heb ik een halfjaar in Australië rondgereisd.’

Tijdens zijn studie internationaal land­ en waterbeheer in Wage­

ningen wilde hij opnieuw weg uit zijn comfortzone. Een stage in

een ontwikkelingsland moest het worden. Die kon Sweco hem wel

bieden; er liep een mooi project in Ho Chi Minhstad, Vietnam. Daar

kwam echter iets tussen en toen het bedrijf met een alternatief

kwam – Jakarta – moest Van Woerden binnen twee weken vertrek­

ken. ‘Dat was eventjes hectisch. Vliegtickets regelen, appartement

onderver huren, mijn vriendin enthousiast maken. Gelukkig vond zij

daar ook een baan.’

Een stage van twee maanden werd op eigen initiatief vier keer zo

lang. ‘In Indonesië deed ik in korte tijd enorm veel praktijkervaring op.

Tijdens je studie krijg je een geïdealiseerd beeld van de wereld; zo wer­

ken de dingen en iedereen doet lekker mee. Dan kom je in de werke­

lijkheid terecht en zie je hoeveel verschillende belangen er spelen.’

Het favoriete onderdeel van zijn baan nu is het doorgronden van de

vraag van de klant. ‘Ik zit vaak met vraagstukken die niet direct op te

lossen zijn. Dan moet ik me echt verplaatsen in de klant en zijn omge­

ving. Goed luisteren, doorvragen, meegaan, kijken. Dat voelt anders

dan de neiging die ingenieurs standaard hebben, namelijk met techni­

sche oplossingen komen.’

Bij Van Woerden ligt de

oplossing vaak in het beïn­

vloeden van gedrag. Dat

zie je bijvoorbeeld bij een

onderwerp als klimaatadap­

tatie. In Nederland zal het

bijvoorbeeld steeds vaker hef­

tig regenen en de afvoer van dat

hemelwater levert problemen op

met al die straten, stoepen en bete­

gelde tuintjes. Van Woerden

bedacht een systeem met labels voor

straten dat weergeeft hoe goed ze zijn

voorbereid op de klimaatverandering. ‘Zo

scoort een straat bijvoorbeeld een B voor

‘wateroverlast’ en een C voor ‘hittestress’. Als

we kunnen zorgen dat zo’n label op Funda

terechtkomt, geeft dat kopers iets te kiezen en is

er voor verkopers een motivatie om maatregelen

te nemen. Bijvoorbeeld door wat rijen tegels in de

tuin te vervangen door groen, zodat regenwater

beter wordt opgenomen.’

Van Woerden heeft geleerd dat je het voor de

meeste mensen heel concreet moet maken om ze

te beïnvloeden. ‘Leg uit dat bij een overstroming

hun parket naar de maan gaat en dat hittestress

ervoor kan zorgen dat ze gemiddeld vijf nachten

per jaar niet kunnen slapen. En geef mensen die

hun tuin niet dichtbetegelen korting op hun

rioolheffing.’

hadden gedacht. Dat soort inzichten krijg je niet

bij ‘gewoon’ 2D­ of 3D­ontwerpen.’ Kost het maken

van een virtuele rond leiding door nog te bouwen

havens of dijken dan niet erg veel moeite? ‘Er zijn

softwarepakketten die een 3D­model zo omzetten

in een VR­wandeling. Die komen uit de game­

industrie en werken als een zonnetje.’

En denkt Slump nog weleens ‘was ik maar naar

de universiteit gegaan’? ‘Nee, totaal niet. Ik merk

dat ik met mijn werkervaring goed op wo­niveau

kan meekomen. Bovendien leid ik een groep men­

sen en doe ik leuk werk. Wat wil je nog meer?’

‘

14 | de ingenieur 9 | september 2017

INGENIEURSTALENT

14 | de ingenieur 9 | september 2017

DE VLUCHTDATA­ANALISTWerken voor de luchtverkeersleiding brengt behoorlijk

wat stress met zich mee. Floris Herrema helpt bij het

automatiseren van deze zware baan.

Vader, moeder en grootvader komen uit de luchtvaart. Dan ligt

het voor de hand dat je zelf ook vliegenier wordt. Ir. Floris Her­

rema koos echter voor een andere aanvliegroute: hij verandert

met zijn big­data­kennis hoe luchtverkeersleiders te werk gaan.

Voor het interview vertelde Herrema dat hij wel even tijd had ter­

wijl hij met de trein afreisde naar zijn werk in Brussel. Daar huizen

veel organisaties die de Europese luchtvaart regelen en die bepalen

wat er wel en niet mag bij de grote luchthavens zoals Schiphol,

Heathrow en Charles de Gaulle. In Brussel werkt Herrema bij het

bedrijf Eurocontrol (een combinatie met een promotie aan de TU

Delft) aan een systeem om met behulp van de enorme databergen

over vliegtuigen, landingen en passagiers het werk van de lucht­

verkeersleiders makkelijker te maken.

Nu is dat nog een van de meest stressvolle banen die er is. Daarom

mogen de mensen in de verkeerstoren daar maar een paar uur per dag

werken en moeten ze al vroeg met pensioen. Voor een deel komt dat

doordat ze ondanks de komst van computers veel zelf moeten doen. Kij­

ken, inschatten, soms een educated guess doen over hoe hard het vlieg­

tuig aan moet vliegen, het maakt het werk allemaal bijzonder spannend.

Naam Floris Herrema | Leeftijd 28 | Titel

ir. | Opleiding luchtvaart- en ruimtevaart-

techniek, TU Delft | Functie onder zoeker,

Eurocontrol

DE ROBOTINGENIEURpaar maanden terug trok hij de aandacht van De Ingenieur met de

Stormram 4, een kleine robot die in een MRI­scanner een

stukje borstweefsel kan afnemen bij vrouwen die mogelijk

borstkanker hebben. Een beetje techneut weet dan

genoeg: dat is een knappe prestatie, want een

MRI­scanner is een enorm vijandige omgeving voor

technische componenten. De meeste metalen

zijn namelijk uit den boze vanwege het sterke

magneetveld. Als het je toch lukt om een

robotje te bouwen dat in zo’n scanner kan wer­

ken, ben je een goede.

KippenvleesGroenhuis bedacht de oplossing al tijdens zijn afstude­

ren: je moet het robotje maken van kunststof en

de beweging regelen met luchtdrukmotoren. Gaande­

weg werd het robotje compacter, preciezer en

betrouwbaarder. En nu is daar versie vier, succesvol

getest op een nepborst en bijna zover dat proeven

op kippenvlees van start kunnen gaan.

Dankzij nauwkeurige stappenmotoren is de

Het afnemen van verdacht borstweef-

sel gaat nu nog met een onhandige

procedure. Maar vooruitgang is op

komst, dankzij het werk van Vincent

Groenhuis van de Universiteit Twente.

Je hebt mensen die niets liever doen dan din­

gen máken en Vincent Groenhuis is er zo een.

Als kind had hij alle dozen met technische

LEGO en leerde hij programmeren van zijn

vader. Onder meer bouwde hij een klok met

werkende wijzers en gekke tandwielverhou­

dingen. ‘Na een dag klopte de tijd die hij aangaf

totaal niet meer, maar ik vind het gewoon mooi

dat ik zoiets zelf kan bouwen’, lacht Groenhuis.

Ook als promovendus aan de Universiteit

Twente ontwerpt hij dingen en tekent ze op de

computer. Vervolgens 3D­print hij de onderdelen,

voegt hij die samen en kijkt of alles werkt. Een

september 2017 | de ingenieur 9 | 15

INGENIEURSTALENT

september 2017 | de ingenieur 9 | 15

Hoog tijd dat daar verandering in komt – maar dan moet er

wel van alles gebeuren. De luchtvaartindustrie voert een

systeem namelijk pas in als overduidelijk is dat het aan alle

voorwaarden voldoet. ‘Maar over een paar decennia is het

werk goeddeels geautomatiseerd’, vertelt Herrema.

DatapatronenHij werkt nu al drie jaar hard aan die toekomst. Als data­

manager analyseert hij vlucht­ en weergegevens van

twee grote luchthavens. Daarnaast probeert hij patronen

in die data te ontdekken om aan de hand daarvan de

luchtverkeersleiding te helpen. Wat is de gemiddelde

aanvliegsnelheid? Hoeveel vliegtuigen komen er per dag

aan? Hoeveel tijd is er nodig tussen twee landingen? Enzo­

voort. En Herrema doet zijn werk goed; hij won er zelfs de

SESAR Young Scientist Award mee; een prijs speciaal voor

uitmuntende jonge onderzoekers in de wereld van de

luchtvaart.

Voorlopig ziet Herrema zichzelf nog wel even bij Euro­

control blijven. ‘Ik vind het erg leuk om te doen; het is ana­

lytisch werk met een duidelijk doel en dat is precies waar ik

goed in ben.’ En jeukt het dan niet dat hij niet, zoals zijn

familie, piloot is geworden? ‘Dit werk heeft uiteindelijk een

grotere impact. Maar ik wil zeker in mijn vrije tijd vliegenier

Naam Vincent Groenhuis | Leeftijd 33 |

Titel MSc | Opleiding embedded

systems, Universiteit Twente | Functie

promovendus

biopsie naald van het robotje tot op de millimeter nauwkeurig

te positioneren. Gunstig, want een patiënt kan behoorlijk veel

last hebben van het afnemen van borstweefsel. ‘De borst is

weliswaar gefixeerd, maar omdat de patiënt nu eerst uit de

scanner moet schuiven voordat de arts kan prikken, zit die er

vaak naast en moet de procedure opnieuw. Dat geeft litteken­

weefsel bij de patiënt en je wil een tumor ook niet in stukjes

hakken, want dat verhoogt de kans op uitzaaiingen. Daarom

hoop ik echt dat we erin slagen om onze robot door te ont­

wikkelen tot een product dat echt in het ziekenhuis is te

gebruiken.’

SlechthorendBij dat alles zou je bijna vergeten dat Groenhuis door

het leven gaat met een behoorlijke lichamelijke beper­

king. Al vanaf zijn geboorte is hij slechthorend. In een

gesprek zal hij daarom steeds geconcentreerd naar je

l ippen kijken, omdat hij daar het merendeel van de

informatie vandaan moet halen. ‘Het is te doen, maar

als ik meerdere vergaderingen na elkaar heb, is dat

wel vermoeiend.’

worden. Ik heb al een zweefbrevet en als het aan mij ligt, word ik uit­

eindelijk testvlieger. Dat is uitdagender dan het gewone pilotenwerk,

dat voor een groot deel is geautomatiseerd.’

16 | de ingenieur 9 | september 2017

INGENIEURSTALENT

DE VLEESVERVANGERNet nu de vrucht van haar werk de interesse

van bedrijven wekt, is Dekker bijna aan het

einde van haar promotie. Goede timing, want de

voedingstechnoloog wilde altijd al het bedrijfs­

leven in. ‘Ik wil gezonde voeding ontwikkelen

die echt bij de consument komt. Dat doe je niet

bij een universiteit.’

Voedsel opbouwenNiet voor niets deed Dekker een Europese mas­

ter Food Studies die haar naar Ierland, Frankrijk

en Zweden voerde. Uiteindelijk kwam ze terecht

bij voedselbedrijf Nestlé voor een stage van

negen maanden. Daar leerde ze een belangrijke

les: om het in deze wereld te maken, heb je echt

een doctorstitel nodig. ‘Alle grote onderzoeks­

centra van bedrijven vragen daarnaar. Dus om

een leuke baan te krijgen, moest ik promoveren.’

Ze vroeg wat rond in Wageningen en al snel

had ze een positie in de knip. Toen ze begon, was

ze praktisch de enige promovendus op het lab; er

was net een moment dat haar voorgangers klaar

waren en er geen nieuwe mensen werden aan­

genomen. ‘Dat is nu wel anders; door de samen­

werking met Unilever groeien we als kool.’ Die

groei komt mede door de aandacht die het

project kreeg onder Dekkers wakende oog. Zo

verscheen ze onder andere voor de camera

van de Britse televisiezender Channel 4 om

uit te leggen hoe alles werkt.

Als ze klaar is, hoopt Dekkers haar aanvan­

kelijke droom te verwezenlijken: werken bij

de R&D­afdeling van een groot voedings­

bedrijf. ‘Maar Silicon Valley kan ook leuk zijn;

daar is een heleboel interessants aan de hand.’

En gaat ze dan betere poedermelk ontwikke­

len of vetarme olijfolie? ‘Als het even kan,

blijf ik het liefst in de vleesvervangers.

Dat vond ik de afgelopen jaren toch

wel heel leuk. Maar wie weet.’

Een biefstuk van soja. Voor fanatieke

vleeseters is het misschien een

nachtmerrie, maar genoeg

flexitariërs hopen op een goed

stukje nepvlees. Mede dankzij Birgit

Dekkers worden die straks op hun

wenken bediend.

U heeft er misschien wel van gehoord de

afgelopen tijd: een machine die soja­

bonen om kan toveren in vleesachtige

vezels. Dat levert grote lappen ‘soja­

vlees’ op die veel meer soorten vleesvervangers

mogelijk maken. Megabedrijven zoals Unilever inves­

teerden in de vondst van de Wageningse prof.dr.ir. Atze Jan

van der Goot en op dit moment werken ze aan de universiteit hard om

een bruikbaar prototype te maken van hun sojamachine.

Wat u misschien niet weet, is dat een groot deel van het onder­

zoekswerk tot voor kort door één vrouw werd gedaan. Promovendus

ir. Birgit Dekkers begeleidt masterstudenten, voert het onderzoek uit

dat Van Der Goot bedenkt en brengt een groot deel van haar tijd bij de

vleesmachine door. ‘Toen ik hier kwam, was de machine er al om de

vezels te maken. Maar niemand wist precies waarom of hoe die struc­

turen ontstonden. Dat heb ik de afgelopen jaren uitgezocht.’

Naam Birgit Dekkers | Leeftijd 26 | Titel

ir. | Opleiding food technology, Wage-

ningen University & Research | Functie

AIO, Wageningen University & Research

september 2017 | de ingenieur 9 | 17 september 2017 | de ingenieur 9 | 17

INGENIEURSTALENT

Naam Harmen Kievit | Leeftijd 29 | Titel

MSc | Opleiding urban geography,

Universiteit Utrecht | Functie program-

mamanager Maatschappelijk Verant-

woord Ondernemen & Consultant

Systems Engineering, Arcadis en Konink-

lijke Nederlandse Heidemaatschappij

DE STROOMLIJNERDe veranderende rol van de ingenieur én de eerste

stappen van asielzoekers op de arbeidsmarkt: Harmen

Kievit houdt zich er allebei mee bezig.

Het fascineert hem mateloos: hoe techniek de maatschappij

beïnvloedt en vice versa. Maar ook hoe de ontwikkelingen

in techniek en maatschappij de komende jaren de rol van

de ingenieur gaan veranderen. ‘Dit geldt extra voor de

ingenieursbureaus, omdat die direct

leveren aan de maatschappij’, zegt

Harmen Kievit MSc van Arcadis.

Als programmaleider Maat­

schappelijk Verantwoord Onder­

nemen (MVO) staat hij midden

in deze ontwikkelingen.

Medewerkers van Arcadis

en de Koninklijke Neder­

landse Heidemaatschap­

pij bundelen hun kennis

en ervaring om die te

delen met de maatschap­

pij. Zo biedt het bedrijf

jaarlijks tien statushouders

(opgenomen asielzoekers

met een verblijfsvergunning)

een werkervaringsplek. Ook

geven medewerkers van Arcadis

colleges over techniek aan bewoners van asielzoekerscentra.

‘Iedereen, nieuw komer of niet, vindt kansen door het hebben van

een netwerk. Als je nieuw bent in Nederland heb je dat professionele

netwerk niet. Door de deelnemers te koppelen aan een buddy van

Arcadis ontsluiten we ons persoonlijke en professionele netwerk voor

de nieuwkomers’, zegt Kievit.

Maatschappelijke betrokkenheid komt voor Kievit niet uit de lucht

vallen. In zijn woonplaats Utrecht raakte hij ooit betrokken bij een

zieltogend buurthuis dat werd wegbezuinigd door de gemeente. Met

enkele buurtbewoners nam Kievit het initiatief voor een nieuw buurt­

centrum dat wordt gerund door de hele buurt. ‘We hebben zo het

benodigde budget teruggebracht van 3,5 ton tot 1,5 ton. Een centrale

plek in de wijk kon blijven bestaan en floreert als nooit tevoren. Daar

ben ik nog steeds trots op.’

Intrigerende overgangBinnen Arcadis is Kievit als adviseur betrokken bij projecten als Zuid­

asdok (het verbeteren van de bereikbaarheid van de Amsterdamse

Zuidas) en Highspeed 2 (een hogesnelheidstrein tussen grote Engelse

steden). Verder is hij een van de trekkers die het bedrijf en zijn klanten

begeleidt naar model based systems engineering. Traditioneel werken

bedrijven met documenten waarin informatie is opgenomen. Beslis­

singen en eisen zijn opgenomen in pdf’s, waar medewerkers zich door­

heen moeten worstelen op zoek naar de juiste informatie. Dit kost veel

tijd en is duur, risicovol en niet meer te overzien bij grote, complexe

projecten. ‘Om te weten welke informatie in een

project nodig is en hoe deze informatie zich tot

elkaar verhoudt, passen we systems engineering

toe’, legt Kievit uit. ‘Om deze informatie vervol­

gens te ontsluiten in software, bouwen we

semantische modellen die zorgen dat de compu­

ter slim kan omgaan met gestructureerde infor­

matie en die kan interpreteren en hergebruiken.’

Voor nu betekent dit dat een ontwerper zicht

heeft op het volledige vraagstuk, met de bijho­

rende eisen. Later zal volgens Kievit de computer

voor een deel zelf oplossingen ontwerpen en

krijgt de ingenieur een meer controlerende rol.

Die overgang intrigeert hem mateloos. ‘Samen

met de veranderende houding van de burger

betekent dit dat de rol van de ingenieur gaat

opschuiven naar een communicator, die uitleg

geeft en verantwoording aflegt aan de maat­

schappij over gemaakte keuzes. Als de ingenieur

de juiste competenties heeft, is dit geen probleem,

want door model based systems engineering is

hij in control over zijn informatie.’

18 | de ingenieur 9 | september 2017

AnneKoudstaal

DE GASONTZWAVELAARNa een studie met een vakkenpakket dat alle kanten op ging, belandde

Annemerel Mol in de biotechnologie. Een gouden greep voor iemand

die wereldproblemen wil aanpakken.

de Universiteit Utrecht naar Amerikaans model.

Dat laatste houdt onder andere in dat Mol haar

eigen vakkenpakket mocht samenstellen. Best

lastig nog om je dan aan één richting te houden,

zeker als je bijna alles interessant vindt. ‘Ik had

best een talenknobbel, en vond alles leuk. Dus

koos ik kunstgeschiedenis, Frans en culturele

antropologie naast scheikunde­ en wiskunde­

vakken’, lacht Mol. Zo’n divers pakket heeft echter

ook een nadeel: voor je het weet, voldoe je niet

aan de eisen van veel masters.

Mol had echter geluk: ze kwam voor een

zomerstage bij onderzoeksinstituut Wetsus

terecht. Helemaal aan de andere kant van het

land, in Leeuwarden, leerde ze in drie maanden

tijd een heleboel over biotechnologie. En dat

bleek reuze­interessant: ‘Je kunt er echt wereld­

Stel: je woont in Zeeland en

wilt naar de universiteit,

maar je wilt niet op kamers.

Dan heb je een probleem,

want de provincie heeft geen aca­

demische instelling. Tenminste,

dat was lange tijd zo. Toch kon

ir. Annemerel Mol na haar vwo

ergens heen: University College

Roosevelt. Een soort spin­off van

DE PLASTICPLEITERLaten we van gerecycled plastic wegen gaan bouwen,

dan snijdt het mes aan twee kanten, bedacht Anne

Koudstaal van KWS.

Een goed idee kan je leven veranderen. Het overkwam ing.

Anne Koudstaal van wegenbouwer KWS, een bedrijf dat

onderdeel is van VolkerWessels. Samen met collega drs.

Simon Jorritsma bedacht hij in 2013 tijdens een spontane

brainstorm de Plastic Road: een modulair systeem voor het aanleggen

van wegen gemaakt van geprefabriceerde holle, kunststof elemen­

ten. De ruimte in de elementen is te gebruiken voor buizen, kabels en

het afvoeren van regenwater. Het plastic voor de weg is volledig

gerecycled. Inmiddels is het meer dan een idee: KWS werkt samen

met de grote bedrijven Wavin en Total aan het verwezenlijken van

de plastic weg.

Toen Koudstaal en Jorritsma in 2015 een persbericht over hun

idee de wereld in stuurden, hadden ze geen idee wat hen te wachten

stond. Koudstaal ging op huwelijksreis, in de veronderstelling dat Jor­

ritsma die paar telefoontjes van journalisten wel kon afhandelen. Dat

liep anders. De Telegraaf publiceerde er een groot artikel over, het

balletje ging rollen en al snel hingen media uit de hele wereld aan de

lijn. ‘Simon kon het niet meer aan en moest collega’s om hulp vragen

om aan de persverzoeken te voldoen’, herinnert Koudstaal zich.

Toen de mediastorm was uitgeraasd, begon voor Koudstaal en zijn

partner het werk pas echt, want ze hadden nog

niets concreets. Bovendien moet er binnen een

bedrijf als KWS, dat vooral wegen aanlegt, ook

gewoon geld worden verdiend. ‘In het begin was

het moeilijk om tijd vrij te mogen maken voor het

ontwikkelen van het concept’, zegt Koudstaal.

‘Maar we hebben net zo lang geduwd en getrok­

ken en gepraat tot we ons voor de volle honderd

INGENIEURSTALENT

Naam Annemerel Mol | Leeftijd 24 | Titel ir. | Opleiding

biotechnologie, University College Roosevelt | Functie AIO,

Wageningen University & Research

september 2017 | de ingenieur 9 | 19

AnneKoudstaalproblemen mee oplossen. Die piepkleine orga­

nismen kunnen ontzettend nuttig zijn als ze zich

op de juiste plek bevinden – net als mensen.’

Het zaadje voor haar verdere carrière werd

daar bij Wetsus gepland. Voor haar master­

scriptie keerde ze er terug. Ze won een scriptie­

prijs en kreeg een promotieplek aan Wageningen

University & Research. ‘Ik sprak mijn toekomstig

promotor aan op een borrel. Na twee biertjes

dacht ik: wat heb ik te verliezen? Het bleek een

goede zet, want er was een plek voor me.’ Dat

spontane is haar kracht, denkt ze zelf. ‘Ik ben mis­

schien niet de slimste op de biotechafdeling, maar

ik ben een regelaar en een sociaal iemand. Dat is

ook belangrijk als je ergens werkt.’

UitlaatklepIn Wageningen onderzoekt ze in samenwerking

met onder andere Shell hoe je gas kunt ontzwa­

velen met behulp van bacteriën. Een proces dat

de industrie nu al gebruikt, maar waarvan nie­

mand precies weet hoe het werkt. ‘En dat is lastig,

want dan kun je het niet goed optimali­

seren.’

Maar is het voor iemand met zulke

brede interesses niet lastig om vier jaar

lang met één onderwerp bezig te zijn? ‘Een

beetje wel’, geeft Mol toe. ‘Daarom werk ik

vier dagen en houd ik één dag vrij voor

andere dingen. Ik help bijvoorbeeld mee

met de organisatie van het Bevrijdings­

festival in Wageningen.’

Toch is ze dolblij dat ze hoofdzake­

lijk technisch werk doet. ‘Ik wist op

de middelbare school al: ik wil

iets nuttigs doen met mijn

leven. Ook zag ik in dat

bètavakken zich daar

meer voor lenen dan

taalvakken. Dat ik

nu inderdaad iets

doe dat écht ver­

schil maakt, is

heel fijn.’

procent mochten inzetten om ons idee tot een succes te maken.’

Terugkijkend op de afgelopen drie jaar kan Koudstaal wel zeggen

dat zijn persoonlijke ontwikkeling in een stroomversnelling terecht

is gekomen. ‘We draaien een groot project met weinig mensen. Dat

betekent dat ik alle soorten klussen moet doen: de techniek ontwik­

kelen, het idee verkopen, intern draagvlak creëren, maar ook contrac­

ten afsluiten met andere bedrijven en nadenken over de strategie.’

Exotisch ideeWaren er weleens momenten waarop hij het helemaal niet meer zag

zitten? ‘Jawel. Om een hele nieuwe innovatie van idee tot daadwerkelijk

product te brengen, moet je je gesteund voelen. En dat is bij de start van

een idee vaak het moeilijkste om voor elkaar te krijgen. Dat begrijp ik

ook wel; collega’s hebben hun eigen prioriteiten en niet iedereen ziet

direct de potentie van een revolutionair en exotisch idee. Vaak is het

dan een kwestie van tijd en van het regelmatig delen van je successen.

Het zit trouwens ook in mijn karakter om niet op te geven. Ik blijf net zo

lang ergens tegenaan schoppen tot het in beweging komt. Bovendien is

het echt een gaaf project; het heeft een hoge gunfactor.’

De komende tijd wordt cruciaal. Eind dit jaar moet er ergens in

Nederland een eerste fietspad liggen van gerecycled plastic. Dan zal

blijken hoe het materiaal presteert als wegdek. ‘Ik hoop dat het uitein­

delijk meer wordt dan alleen de PlasticRoad. Het lijkt me geweldig

als gemeentes zelf kringlopen gaan maken en al het plastic afval van

VolkerWessels, Wavin en Total ook in de wegen terechtkomt.’

Naam Anne Koudstaal | Leeftijd 29 jaar |

Titel ing. | Opleiding civiele techniek,

Hogeschool Utrecht | Functie adviseur

business development, KWS

INGENIEURSTALENT

20 | de ingenieur 9 | september 2017

DE COMPUTERTRAINERBedrijven en universiteiten zitten allemaal te

wachten op supercomputers die sneller leren.

Valeriu Codreanu zorgt voor de benodigde

software.

Hij werd in Roemenië geboren, promo­

veerde in Nederland en werd vervol­

gens zo verliefd op ons land dat hij er

wilde blijven: dr.ir. Valeriu Codreanu.

Inmiddels werkt Vali, zoals iedereen op kantoor

hem noemt, al drie jaar bij SURFSara, een cen­

trum in Amsterdam dat wetenschappers en

bedrijven helpt met het werken met supercom­

puters. Codreanu is er adviseur voor de zoge­

noemde high performance computing: een spe­

ciale manier van rekenen die snel is, maar wel

allerlei specialistisch programmeerwerk vereist.

Codreanu schrijft de software die de hardware

efficiënter maakt. Daarmee zorgt hij er in feite

voor dat supercomputers nog beter werken. In

het bijzonder houdt hij zich bezig met deep-

learning­processen. Die vereisen een speciaal

soort supercomputer, waarbij de individuele

subcomputers (de nodes) heel krachtig zijn. ‘Anders krijg je te veel ver­

bindingen en gaan de berekeningen te langzaam.’ Met alleen krachtige

nodes ben je er echter niet. Je moet ook zorgen dat de communicatie

tussen de nodes én in het binnenste van de apparaten goed loopt. En

daar komt Codreanu om de hoek kijken; dankzij hem duurde een

trainingsessie voor een algoritme 1,5 uur in plaats van twee weken.

Zulke vooruitgang roept natuurlijk interesse op. ‘Sneller leren

betekent sneller onderzoek en dus snellere vooruitgang.’ Het leverde

Codreanu onder andere een beurs van Intel op. Hij is nu officieel leider

van het Intel Parallel Computing Center. Dat centrum heeft één doel:

beeldherkenning sneller maken. Om precies te zijn: een deep- learning­

programma moet 100 miljoen plaatjes bestuderen in een dag in plaats

van een jaar. Gezien het eerdere werk met het versnellen van deze

processen weet Codreanu zeker dat dat goed komt.

RekenkoningenCodreanu groeide op in Roemenië. Daar ligt het niet voor de hand dat je

informaticus wordt. ‘Het land is sterk in natuurkunde en wiskunde,

maar er ontbreekt infrastructuur. Een supercomputer en grote hoeveel­

heden rekenkracht – dat soort dingen zijn er niet in Roemenië. Dus blij­

ven de toepassingen en de bijbehorende economische vooruitgang uit.’

Tijdens zijn promotie ging hij naar het buitenland. Hij koos voor

Nederland en liep acht maanden rond bij de TU Delft. ‘Het beviel me

hier goed. Toen ik weer in Roemenië was, heb ik mijn proefschrift in

drie maanden afgemaakt en wilde ik terug.’ Hij kwam in Groningen

terecht, waar hij kennismaakte met GPU’s: graphical processing units.

Aanvankelijk vooral bedoeld om mooie plaatjes op het scherm te tove­

ren, maar inmiddels ook rekenkoningen; grafischekaartenmaker

NVIDIA loopt niet toevallig ook voorop wat betreft deep-learning­

technologie.

En zo kwam Codreanu terecht in het vakgebied dat nu zo vaak in

het nieuws is. Waarbij het meestal alleen gaat over de fraaie resultaten

zonder dat duidelijk wordt hoe die precies zijn bereikt. Niet alleen de

software, maar ook de hardware is belangrijk om snel kunstmatig

intelligente programma’s te bouwen. Die hardware bestaat en werkt

dankzij mensen als Codreanu, die hard nadenken over de systemen

zelf in plaats van over het doel van het systeem. Hoe maak je alles zo

efficiënt mogelijk? In Nederland zijn er weinig mensen die dat zo goed

weten als deze Roemeen.

Naam Valeriu Codreanu | Leeftijd 33 |

Titel dr.ir. | Opleiding elektrotechniek,

University Politehnica of Bucharest |

Functie High Performance Computing-

adviseur, SURFSara

INGENIEURSTALENT

september 2017 | de ingenieur 9 | 21

00

0

0

00

0 0

00

0

00

1

1

1

000011

1

1

1

11

1

00

0

0

00

0 0

00

0

00

1

1

1

000011

1

1

1

11

1

00

0

0

00

0 0

00

0

00

1

1

1

000011

1

1

1

11

1

00

0

0

00

0 0

00

0

00

1

1

1

000011

1

1

1

11

1

00

0

0

00

0 0

00

0

00

1

1

1

000011

1

1

1

11

1

00

0

0

00

0 0

00

0

00

1

1

1

000011

1

1

1

11

1

00

0

0

00

0 0

00

0

00

1

1

1

000011

1

1

1

11

1

00

0

0

00

0 0

00

0

00

1

1

1

000011

1

1

1

11

1 00

0

0

00

0 0

00

0

00

1

1

1

000011

1

1

1

11

1

00

0

0

00

0 0

00

0

00

1

1

1

000011

1

1

1

11

1

00

0

0

00

0 0

00

0

00

1

1

1

000011

1

1

1

11

1

00

0

0

00

0 0

00

0

00

1

1

1

000011

1

1

1

11

1

september 2017 | de ingenieur 9 | 21

Naam Len Geisler | Leeftijd 28 | Titel

MSc | Opleiding water science and

management, Universiteit Utrecht |

Functieomschrijving klimaatadaptatie-

en innovatieadviseur, Tauw

DE GENERALIST­SPECIALISTCreatieve ideeën bedenken en nieuwe routes

uit stip pelen – dat is wat Len Geisler doet.

Hij is een jonge man, atletisch gebouwd, intelligent en geïnte­

resseerd, met een open, vriendelijke blik. Len Geisler MSc

van ingenieurs­ en adviesbureau Tauw volgt alle techniek­

sites en zuigt filmpjes van TED Talks op als een spons. In de

paar jaar die hij bij Tauw werkt, heeft hij een vrije rol voor zichzelf

gecreëerd, waarbinnen hij op allerlei gebieden met nieuwe oplossin­

gen komt. ‘Als ik bij een project betrokken raak, denk ik altijd: hoe

kunnen we dit nu nóg beter doen? Hoe kan het anders?’

Zo ging het ook met zijn idee om kunstmatige intelligentie toe te

passen bij het regelen van de waterstromen in het gebied rond het

Noordzeekanaal en het Amsterdam­Rijnkanaal. ‘We hebben enorme

bergen data uit het verleden. Simpel gezegd weten we wat er gebeurde

met het waterpeil op allerlei locaties als gevolg van een bekende hoe­

veelheid regenval; welke stuwen, sluizen en gemalen er werkten op

welke momenten. Een computer leert deze relaties kennen en helpt

vervolgens om het water op een ideale manier te verdelen tussen de

verschillende gebieden.’

Geisler kwam in contact met het bedrijf HAL24K, dat zich heeft

gespecialiseerd in machine learning; Tauw weet alles van waterbeheer.

Met hun inzending wonnen de twee bedrijven de Data Challenge 2017

van Rijkswaterstaat en partners. ‘Nu hopen dat we de klus ook mogen

afmaken.’

Nieuwe routesGeisler snuffelde als stagiair al aan Tauw en startte er in 2015 met een

traineeship (met zeventien anderen, geselecteerd uit ruim vierhonderd

belangstellenden). Bij Tauw kregen ze al snel door dat Geisler een gene­

ralist is die zich snel inwerkt tot specialist. Hij is

iemand die op een hoger niveau losse punten met

elkaar kan verbinden; verbanden ziet die ande­

ren niet zien. Vraag hem niet om een project uit

te typen in een rapport van 108 pagina’s tot op de

kleinste details, want dat ligt hem minder.

Maar met nieuwe, creatieve ideeën komen

en nieuwe routes uitstippelen is hem op

het lijf geschreven. Dus ging hij als eer­

ste binnen Tauw met drones aan de

slag om voorraden grond te meten.

En bedacht hij een manier om een

serious game in te zetten voor onder

andere klimaatactieve steden.

Hij kan wel erg snel gaan, krijgt

hij soms te horen. ‘Zowel met den­

ken als praten’, lacht hij. ‘Ik ben me

ervan bewust dat ik collega’s en

klanten stap voor stap moet mee­

nemen in mijn gedachtegang. Want ik

mag dan met leuke ideeën komen, inno­

vaties worden een succes dankzij de

inbreng van velen.’

INGENIEURSTALENT

22 | de ingenieur 9 | september 201722 | de ingenieur 9 | september 2017

DE ZONNEKONINGLeg een elektrische auto helemaal vol met

zonnepanelen en hij voorziet grotendeels in zijn

stroombehoefte, zo weet Lex Hoefsloot.

Of hij de nieuwe Elon Musk wordt, zal de komende jaren moe­

ten blijken. Lex Hoefsloot MSc wil zichzelf zeker niet met de

succesvolle ondernemer vergelijken, maar heeft wel veel

respect voor hem. Musk richtte Tesla op met een flink begin­

kapitaal, verkregen bij de verkoop van PayPal. Met een nogal gedurfde

strategie draait het bedrijf al jaren verlies. Pas onlangs startte de pro­

ductie van de eerste in grote aantallen geproduceerde auto, waar het

overleven van het bedrijf van afhangt.

Het voordeel van zo’n beginkapitaal heeft Hoefsloot niet. Wel heeft

hij een berg ervaring, die hij opdeed als oprichter en leider van het

Eindhovense studententeam dat Stella Lux bouwde, de eerste gezins­

auto op zonne­energie. Daarmee wonnen de studenten in hun catego­

rie twee keer de beroemde wedstrijd door Australië. Al die kennis

Naam Pieke Molenaar | Leeftijd 32 |

Titel ir. | Opleiding aquaculture and ma-

rine resource management, Wagenin-

gen University & Research | Functie on-

derzoeker visserijtechniek bij

Wageningen Marine Research

heeft Hoefsloot meegenomen naar het bedrijf

Lightyear, waarmee hij de eerste productieauto

op zonne­energie wil maken.

Gekke druppelHet is moeilijk voor te stellen wat er allemaal op

je af komt als je een auto from scratch wil gaan

bouwen, maar Hoefsloot blijft er rustig onder. ‘Ik

DE BIJVANGSTBEPERKERVissers hebben last van bijvangst: vissen en zeedieren

waar ze niet in geïnteresseerd zijn, omdat ze die niet

kunnen verkopen. Pieke Molenaar ontwerpt slimme

netten om de bijvangst te vermin deren.

Vissen: ir. Pieke Molenaar is er gek van. Van het werkwoord – in

zijn vrije tijd gooit hij graag een hengeltje uit – maar ook van de

dieren. Want voor zijn werk maakt Molenaar zich druk over

de visstanden in de Noordzee. Hoewel het daar inmiddels best

behoorlijk mee gaat – afhankelijk van de vissoort – kan het altijd beter.

Want vissers hebben nog altijd bijvangst: wanneer ze hun netten door

het water trekken, blijven daar vaak een hoop vissen en andere zee­

dieren in hangen waar ze niet in geïnteresseerd zijn. Afhankelijk van

de soort waarop wordt gevist, loopt die bijvangst regelmatig op tot 50 %

van alle vangst, soms zelfs tot 90 %. Dit probleem probeert Molenaar

aan te pakken door sleepnetten slim te ontwerpen. Zodat die bijvoor­

beeld langoustines vangen, maar vissen doorlaten.

Dat klinkt als een goed idee, maar de visserij is een conservatieve

sector, waarin hard moet worden gewerkt om een goede boterham te

verdienen. Als dan een onderzoeker zich meldt met een nieuw sleepnet

dat de bijvangst vermindert, maar misschien de marktwaardige vangst

ook een beetje, dan kijkt een visser op zijn minst de kat uit de boom. ‘Als

ik voor het eerst meevaar met zo’n visser, merk ik dat ze me een beetje

proberen te peilen. Al snel komt de vraag: ben je zo’n groene?’

Clubs als Greenpeace schetsen meestal een te negatief beeld van de

visserij. Molenaar gaat gewoon het gesprek aan met de visser. ‘Vaak

INGENIEURSTALENT

september 2017 | de ingenieur 9 | 23 september 2017 | de ingenieur 9 | 23

Naam Lex Hoefsloot | Leeftijd 26 | Titel

ir. | Opleiding automotive technology,

TU Eindhoven | Functie CEO, Lightyear

vind het juist een heer­

lijke uitdaging. En we

zijn er in feite al vijf jaar mee

bezig, hè? Ook krijgen we veel steun van

zo’n vijftig bedrijven waar we al jaren mee

samen werken. Weet je, eigenlijk is Nederland

de perfecte plek om deze auto te bouwen: we hebben

een goede automotive­sector én een goede zonne­energiesector.’

Het gave aan zijn rol als CEO van Lightyear vindt Hoefsloot het

multidisciplinaire karakter: tegelijk de technologie ontwikkelen en

parallel daaraan zorgen dat de businesskant goed loopt. ‘Dat is nogal

een uitdaging, want niemand heeft nog gedaan wat wij proberen te

doen. We moeten voortdurend onze eigen manieren verzinnen.’

Of hij weleens een stomme fout heeft gemaakt? ‘Voor de wedstrijd

in Australië hebben we onze Stella Lux helemaal optimaal ontworpen

om zo energiezuinig mogelijk te rijden. Daar heb ik een beetje spijt van,

want door die gekke druppelvorm is hij helemaal niet sexy en met dat

imago zitten we nu nog een beetje. Mijn les is: laat je product er vanaf

de eerste versie goed uitzien.’

heeft die niet eens meer door hoeveel bijvangst

hij heeft. Pas als je samen naar die berg vis staat te

kijken, daalt het besef weer een beetje in. ‘Tsja,

da’s toch wel veel. Misschien moeten we er maar

wat aan doen’, zeggen ze dan.’

Hard aanpotenMet de meest veranderingsgezinde vissers ont­

wikkelt Molenaar dan een net dat beter vissen

selecteert. Daarbij speelt het natuurlijke gedrag

van vissen een grote rol. ‘Als er een sleepnet

aankomt, gaan platvissen op de bodem liggen.

Andere soorten, zoals schelvis, schieten juist weg

naar boven. Door panelen in het sleepnet aan te

brengen of secties af te sluiten met sorteerroos­

ters kunnen we de gewenste vissen selecteren.’

Molenaar geniet van de enorme variatie in zijn

werk. Dan zit hij een paar dagen op kantoor in

IJmuiden, dan woont hij aan de andere kant van

de wereld een wetenschappelijk congres bij. Het

meest tot de verbeelding spreken zijn vijf etmalen

durende tochten met vissers ‘Elke twee uur wordt

een net vol vis omhooggehaald, dus dat werk is al

hard aanpoten voor de opvarenden. Maar vaak

ben ik nog langer bezig, want als ik alle verschil­

lende soorten vis heb gesorteerd, moet ik ze ook

nog opmeten en noteren.’

Hoe ziet Molenaar de toekomst? ‘Qua werk heb

ik weinig te wensen; ik vind dit een heerlijke positie. Wel hoop ik dat

over vijf jaar de Nederlandse visserij een stuk selectiever is, met minder

bijvangst. Daar denk ik wel aan te kunnen bijdragen. Neem nu de tong,

de ontsnappingskunstenaar onder de vissen. Een heerlijk visje, maar

met te veel bijvangst. Daar heb ik wel een paar ideetjes voor.’

INGENIEURSTALENT

24 | de ingenieur 9 | september 2017

DE INGENIEURMAJOOREerder gaf hij leiding in Afghanistan, nu

denkt hij mee over het onderhoud van de

F-35: majoor Ronald van der Bij.

Naam Ronald van der Bij | Titel majoor

ir. | Leeftijd 34 | Opleiding officiersop-

leiding (luchtvaarttechniek), Nederland-

se Defensie Academie, en luchtvaart- en

ruimtevaarttechniek, TU Delft | Functie

majoor bij de Koninklijke Luchtmacht

De meeste luchtvaart­ en ruimte­

vaartingenieurs zullen niet snel

op een Nederlandse gevechtsbasis

in Afghanistan terechtkomen. Toch

overkwam het ir. Ronald van der Bij, majoor bij

de Koninklijke Luchtmacht. Als leidinggevende

van de militairen die ervoor zorgen dat alle F­16’s

constant klaarstaan om op te stijgen, was hij

drie maanden lang uitgezonden naar het land.

Hij gaf daar als net­dertiger leiding aan

een team technici dat constant alert moest

zijn, omdat de piloten ieder moment konden

vertrekken. Dit leidinggeven is geen traditionele

ingenieurstaak. ‘Wat ik doe bij de luchtmacht

is inderdaad meer mensenwerk. Aansturen,

motiveren en helpen met persoonlijke ontwik­

keling én persoonlijke problemen. Het is geen 9­tot­5­baan

en er gebeuren soms heftige dingen.’

Naast al dat werk heeft Van der Bij samen met collega’s

ook nog een platform opgezet binnen Defensie: Jong Tech­

niek. Dat helpt hoogopgeleide, jonge officieren meer te doen

met hun kennis. ‘Voor dit soort officieren komen de rang en

de daarbij horende bevoegdheden soms niet overeen met

hun kennisniveau. Dat kan mensen frustreren omdat ze

niet genoeg kunnen doen met hun kennis. Jong Techniek

helpt ze om de hiërarchie van Defensie een beetje te door­

breken. Mensen die hoger in de organisatie zitten, hebben

niet altijd de meest recente kennis over de technische

mogelijkheden om problemen op te lossen. Daar kan de

nieuwe generatie bij helpen.’

Onrustige wereldInmiddels werkt Van der Bij in Washington bij het

programmabureau van de F­35 Joint Strike Fighter. Een

totaal andere baan: hij is even geen leidinggevende meer,

maar coördineert in een internationaal team de wereld­

wijde onderhoudsstrategie van de opvolger van de F­16.

‘Nu stuur ik weliswaar geen mensen meer aan, maar ik

kan nadenken over de toekomst van de vliegtuigen van

de luchtmacht; dat is heel leuk.’

Van der Bij is trots dat hij ervoor heeft gekozen om in

dienst te gaan bij de Luchtmacht. ’Zeker nu de wereld

onrustiger wordt, is het belangrijk dat Nederland een goed,

hightech defensieapparaat heeft. Daar wil en kan ik aan

bijdragen, terwijl ik ondertussen mezelf ontwikkel. Ik hoop

dat er meer goede ingenieurs bij Defensie komen die helpen

bij die hightechontwikkeling. Technici zijn voor onze

krijgsmacht essentieel, willen we als land klaar zijn voor de

toekomst.’ |

INGENIEURSTALENT

MÖ

RIN

G

Marcel Möring is schrijver, bekend van romans als In Babylon (1997), Dis (2006), Louteringsberg (2011) en Eden (2017).

september 2017 | de ingenieur 9 | 25

De versnellingsbakfluisteraar was onverbidde-lijk in zijn oordeel: ‘Ze zijn gek, mijnheer. Ze gooien dezelfde bak in een V 40, maar die

van u weegt 2 ton en heeft veel meer koppel.’ Een diepe zucht ontsnapte hem. Het was de zucht van een man die het gevecht heeft opgegeven tegen de machten en krachten die heersen. Hij ruimt alleen nog de brokken op die zij hebben gemaakt. Wat in dit geval de revisie van mijn versnellingsbak betekent.

Ik was diep in de Betuwe beland – mijmerend over de aardrijkskundeles op de lagere school, toen dat gebied werd beschreven als een paradijs waar fruit zwaar aan boom en struik hangt en iedereen de hele tijd jam staat te koken – toen de automaat van mijn Volvo het begaf. Alleen in wat de derde versnelling moest zijn, had ik nog tractie. Ik was in de buurt van het huis dat ik ging bekijken en had, daar aangekomen, even tijd om het wereldwijde web te raadplegen. Daar werd ik niet vrolijker van. ‘Het is gewoon pech. Niks aan te doen. Kan gebeuren’, zei ik een week later tegen mijn vriend M. ‘Als je een wagen op leeftijd koopt, kun je tegen kwaaltjes op lopen.’

Hij knikte filosofisch. Voor mij was dit de eerste keer, maar hij had een jaar geleden een strakke BMW gekocht, 90 000 op de teller, niets op aan te merken. Tot een paar maanden later de elektronica begon uit te vallen. Eerst midden op de snelweg. Wat later voor zijn huis, toen de ruitenwissers ineens heen en weer begonnen te zwiepen. Toen hij ze eindelijk uit kreeg, wilden ze niet meer aan. Het werd erger en erger. Boordcomputers en chips uitlezen leverde niets op. Een diep wantrouwen jegens zijn begeerde auto begon in M. te groeien. ‘Het leek wel alsof dat ding een eigen wil had. Ik was op een bepaald moment bang dat ie er ’s nachts vandoor zou gaan.’

Auto’s zijn altijd object geweest van onze neiging om menselijke eigenschappen toe te kennen aan het materiële, maar ik heb de indruk dat het erger is geworden sinds er meer en meer computers in werden gestopt. Zo staan op het lijstje dat de versnellingsbakfluisteraar mij doet toekomen de raadselachtige en lichtelijk huiveringwekkende woorden: ‘Nieuw brein.’ Zal ze straks nog wel de oude zijn? Met dat nieuwe brein? Of krijg ik een ijskoude bitch terug die helemaal niets te maken wil hebben met mijn warme gevoelens?

Ze. De vorige keer dat ik een wagen een karakter toedichtte, is al weer vijftien jaar geleden en toen was het een ‘hij’. Maar deze is op de een of andere manier een ‘ze’. Ik weet niet waarom. Het is helemaal vanzelf gekomen.

Ik weet wel wanneer het gebeurde. We waren onderweg toen ik de wagen tot mijn eigen grote verbazing ineens met ‘schatje’ aansprak. Het kan komen doordat ik net ben gescheiden en al die onbeantwoorde liefde toch ergens heen moet.

Misschien dat ik daarom ook, voor het eerst in mijn leven, ’s avonds soms de aandrang voel ‘om samen even weg te gaan’. Nooit eerder gehad en als je mij dit een paar maanden geleden had voorspeld, zou

ik schamper hebben gelachen. Doe niet zo idioot! Ik had er misschien begrip voor kunnen opbrengen als het een ranke klassieker was geweest, een Britse sportwagen uit de jaren vijftig, of misschien een Morris Traveller. Maar ik heb een Volvo XC90 uit 2003.

Ik kan niet uitsluiten dat de navigatie een rol speelt in de verwarrende gevoelens die ik voor mijn auto koester. Ik heb de stem ingesteld op ‘Vlaams, Ellen’ en het is waar wat Het Goede Doel ooit zong: ‘Dat taaltje is zo zacht.’

Misschien te zacht, want terwijl Ellen mij naar de Hollandse binnenlanden loodst, waar ik huizen zoek, ontstaat er een vreemde alchemie van auto, Vlaamse computerstem en eenzame schrijver op weg naar een onbekende toekomst. ‘Bij de volgende afslag links’, zegt Ellen. Akkers en velden glijden voorbij, bossen doemen op in de verte. ‘Deze weg volgen. Daarna bestemming bereikt.’ Jaja, denk ik, en dan, Ellen? Wat als we de bestemming hebben bereikt?

VLAAMSE ELLEN

Ik koester verwarrende gevoelens voor mijn auto, waarbij niet uitgesloten is dat de navigatie daar een rol in speelt

26 | de ingenieur 9 | september 2017

Met een vervuiling in een diamant (hier weergegeven als een klassieke briljant, in werkelijkheid een staafje) is op nanoschaal het magneetveld te meten.

illus

trat

ie P

eter

and

Rya

n A

llen/

Har

vard

Uni

vers

ity

september 2017 | de ingenieur 9 | 27

Computerchips die niet warm

worden, hoeveel transistors je er

ook op propt. Nauwgezet onder­

zoek van nieuwe materialen.

Quantumbits die op afstand met elkaar

communiceren. Het zijn slechts drie van

de toepassingen die in beeld komen

dankzij een ontluikend vakgebied: het

meten van magneetvelden op nanos­

chaal met diamant. Afgelopen maand

startte dr.ir. Toeno van der Sar een vak­

groep aan de TU Delft om zich daarop te

richten. ‘Het mooiste is het zoeken naar

de leuke verrassingen in de fysica.’

SpintronicaHoe doe je dat dan, magneetvelden

meten met een stukje diamant? Om te

beginnen moet je diamant niet loep­

zuiver zijn. Ergens in het kristalrooster

moet de plek van één koolstofatoom

zijn ingenomen door een stikstofatoom.

Bovendien moet er pal naast dat

stikstof atoom een lege plek zitten.

Die combinatie heet een nitrogen-

vacancy center of nv center, en vormt

feitelijk een magneetje dat te gebruiken

is om op kleine schaal het magneetveld

te meten. (Zie ‘Hoe meet je een magneet­

METEN MET ‘VERVUILDE’ DIAMANT

Ienie mienie magnetismeDiamanten zijn niet alleen a girl’s best friend, ook fysici weten er wel raad

mee. Toeno van der Sar gebruikt ze bijvoorbeeld om op bizar kleine schaal

magneetvelden te bepalen. En sinds kort doet hij dat aan de TU Delft, waar

al twee andere groepen werken met de edelsteen. tekst drs. Jean­Paul Keulen

veld op nanoschaal?’ voor de details.)

Zulke nv centers hoeven onderzoekers

niet zelf te maken. Bij bedrijven die syn­

thetische diamanten produceren, zit er

altijd wel wat stikstof in de lucht. Terwijl

de diamant groeit, komt dat vanzelf in

de edelstenen terecht. ‘De truc is om een

diamant kwaliteit te vinden die precies

de goede dichtheid van nv centers heeft’,

zegt Van der Sar. Uit zo’n ‘vervuilde’

diamant – meestal een plakje van 1 bij

1 mm – haal je in de cleanroom een

minuscuul reepje. Deze zogenoemde

diamond nanobeam houd je dan in de

buurt van het te bestuderen materiaal.

Met een eerste toepassing van deze

diamanten magneetmeter haalde Van

der Sar met zijn voormalige collega’s van

Harvard University deze zomer het

gerenommeerde wetenschappelijke

tijdschrift Science. Daar draaide het om

zogenoemde spingolven, oftewel golven

die door een magnetisch materiaal kun­

nen reizen zonder dat de deeltjes waar

het materiaal uit bestaat van hun plek

komen. Met een diamant waarin een nv

center zit, kun je meten waar zo’n spin­

golf zich precies bevindt en waar hij

naartoe zal stromen. ‘Dat hadden we

van tevoren helemaal niet bedacht’, zegt

Van der Sar. ‘We hielden alleen een nv

center bij zo’n magnetisch materiaal en

vroegen ons vervolgens af: wat meten

we nu precies? En wat kunnen we

daaruit afleiden?’

Met hun spingolvenmeting sluit

het Harvard­team aan bij een vak gebied

dat flink in de belangstelling staat. Spin­

golven vormen namelijk een cruciaal

onderdeel van spintronics, een technolo­

gie waarmee wellicht een groot nadeel

van onze huidige elektronica is aan te

pakken. Momenteel werken onze tran­

sistors namelijk dankzij bewegende

elektronen. Daarbij ontstaat warmte,

wat de voornaamste bottleneck vormt

bij het sneller maken van computers: op

een gegeven moment kunnen er niet

meer transistors op een chip omdat de

boel anders simpelweg te heet wordt.

‘Het grappige van een spingolf is echter

dat er helemaal geen elektronen be ­

wegen. De deeltjes geven de spingolf

aan elkaar door, maar blijven zelf op

hun plaats. En dus is de hoop dat een

spingolf­device minder warmte produ­

ceert, waardoor er meer transistors op

een klein oppervlak zijn te plaatsen.’

28 | de ingenieur 9 | september 2017

illus

trat

ie R

uud

Voge

lesa

ng

Vlak na het verschijnen van het artikel over spin­

golven verkaste Van der Sar van Harvard naar de

TU Delft, waar hij nu zijn eigen groep mag opzet­

ten. Een mooi pluspunt van die locatie is dat er al

twee onderzoeksgroepen zijn die gebruikmaken

van diamanten: de groep van prof.dr.ir. Ronald

Hanson, die werkt aan quantumnetwerken, en

de groep van dr. Tim Taminiau, die zich richt op

quantumcomputers. Beide onderzoeksgebieden

draaien om quantumbits of qubits – en die rol kan

een nv center in diamant óók vervullen.

Van der Sar ziet daarom veel synergie tussen de

drie groepen. ‘Om de diamond nanobeams te

maken die ik gebruik, heb je cleanroomtechnieken

nodig. En daarbij zijn er ontzettend veel parame­

ters die je moet uitzoeken. Bijvoorbeeld: hoe lang

stop je een diamantsample in de etsmachine? En

hoe hard zet je hem aan? In Delft is daar al veel

ervaring mee.’

Ook wordt er aan de TU op allerlei plekken

gewerkt aan zogenoemde quantumdevices, zegt

Van der Sar. Qubits zijn daar een voorbeeld van,

maar Delftse onderzoekers publiceerden eerder dit

jaar ook over een supergeleidend structuurtje dat

op een chip microgolven kan opwekken. ‘Vaak gaat

de functionaliteit van zulke devices hand in hand

met waar de stroom precies loopt. Er was alleen

geen techniek waarmee je die stroom kunt zien.’ Maar een elektrische

stroom genereert wel een magnetisch veld en dat is precies wat je met de

nv centers van Van der Sar kunt meten.

In eerste instantie zal de kersverse groep zich echter vooral richten op

bijzondere materialen zoals combinaties van magneten en super­

geleiders. Ook zijn er de zogenoemde complexe oxides; nieuwe materia­

len met een ingewikkelde molecuulstructuur. ‘Je kunt bijvoorbeeld

twee van die materialen die zelf niet magnetisch zijn op elkaar plaatsen

en een grensvlak krijgen dat wél magnetisch is – en dat dus met

nv centers is te bestuderen.’

Verder is er de vraag waarom sommige materialen bij relatief hoge

temperaturen supergeleidend zijn, terwijl dat bij conventionele super­

geleiders alleen gebeurt bij een paar graden boven het absolute nulpunt

(­273 graden Celsius). ‘Ik zeg niet dat ik dat probleem even ga oplossen’,

zegt Van der Sar, ‘maar volgens mij heeft nog niemand op nanoschaal de

magneetvelden van zo’n supergeleider gemeten. En daar kunnen inte­

ressante dingen uit komen.’

Kortom: onderwerpen genoeg waarbij het lonend kan blijken om met

een minuscuul staafje diamant het magneetveld in kaart te brengen.

Zoals Van der Sar het zelf zegt: ‘Elke keer dat er een nieuwe techniek

ontstaat die een bepaalde grootheid op kleinere schaal kan meten, gaat

er een nieuwe wereld van ontdekkingen open. Dat begon met de bacte­

riën onder de microscoop van Van Leeuwenhoek, later kwam de elek­

tronenmicroscoop waarmee je virussen kon zien, daarna de scanning

tunneling microscope waarmee afzonderlijke atomen in beeld waren te

brengen.’ Wie weet wat dan het meten van magnetische velden op de

nanoschaal ons gaat opleveren. |

HOE MEET JE EEN MAGNEETVELD OP NANOSCHAAL? • Allereerst heb je een stukje diamant nodig

waarin één koolstofatoom is vervangen door een stikstofatoom en een naburig koolstof-atoom ontbreekt; een zogenoemd nitro-gen-vacancy center of nv center.

• Dit nv center heeft twee overtollige elektro-nen. Die hebben een quantummechanische eigenschap, de spin, die naar boven of naar beneden kan wijzen. Er zijn dan drie moge-lijkheden: of de spins van beide elektronen wijzen naar boven (+1), of ze wijzen beide naar beneden (-1), of je hebt een combina-tie van naar boven en naar beneden (0).

• Is er géén magneetveld, dan zijn de energie-niveaus van +1 en -1 gelijk. Is er wel een magneetveld, dan gaan die energieën uit elkaar lopen; hoe sterker het magneetveld, hoe meer. Het energieverschil tussen 0 en -1 wordt vervolgens gebruikt om de sterkte van het magneetveld te bepalen.

• Dit energieverschil bepaal je door op het nv center te schijnen met zowel een laser als microgolfstraling, waarbij je de golf-lengte van die laatste straling varieert. Op een gegeven moment bereik je dan de golflengte die correspondeert met het gezochte energieverschil tussen 0 en -1. Is dat het geval, dan geeft het nv center

in reactie op de laser minder licht terug dan bij de overige golflengtes.

• Waarom is dat zo? Aanvankelijk bevindt het nv-center zich in de 0-toestand met de laagst mogelijke energie: de grondtoestand. Een foton uit de laser zorgt er dan voor dat het naar de 0 van een hogere toestand gaat. Vervolgens valt het nv center terug naar de grondtoestand, waarbij het zelf een foton uit-zendt (zie het linkerplaatje).

• Schijn je nu op het nv center met een microgolf met de juiste golflengte, dan gaat het nv center eerst binnen de grondtoestand van 0 naar -1. Vervolgens zorgt het laserfoton ervoor dat het van de -1 binnen de grondtoestand naar de -1 van de hogere toestand gaat. Valt dat foton vervolgens terug naar de grond-toestand, dan heeft het twee routes om uit te kiezen: ‘gewoon’ terugvallen mét uitzending van een foton, en terugvallen via een zogenoemde donkere toestand zónder uitzending van fotonen (rechterplaatje). Die laatste sluiproute zorgt ervoor dat je bij de juiste microgolfstraling minder licht ziet.

+1

–1

0

+1

–1

0

+1

–1

0

+1

–1

0

foton foton foton foton donkeretoestand

hogereenergietoestand

grondtoestand

september 2017 | de ingenieur 9 | 29

INBOX

Onzorgvuldigheden

In het juninummer van De Ingenieur staat het artikel ‘Chips op licht’. Ik wil graag twee onzorgvuldige formulerin-gen rechtzetten die hierin voorkomen. De eerste is: ‘Het feit dat ze met de lichtsnelheid bewegen, maakt fotonen erg geschikt voor het versturen van data met hoge snelheden door glasvezels.’ Hoewel dat op zich niet onjuist is, kan men ook zeggen dat licht een elektro-magnetische golf is en zoals we weten, planten deze golven zich voort met de lichtsnelheid. De transmissie van infor-matie via koper gaat echter ook gepaard met elektromagnetische golven en er is in dit opzicht geen verschil tussen deze twee media. De datasnelheid in een medium hangt niet af van de snelheid van de golven, maar van het verschil in voortplantings-

snelheid van de verschillende frequentie-componenten van het gemoduleerde signaal. Dit verschil is in glasvezels vele malen kleiner dan bij koper, waardoor de datasnelheid in glasvezels veel hoger kan zijn. Deze onzorgvuldigheid komt overigens vaak voor en lijkt haast onuitroeibaar.De tweede onzorgvuldigheid is: ‘Je kunt niet alleen tientallen verschillende signa-len tegelijk versturen door verschillende golflengtes te gebruiken in hetzelfde glasvezelkanaal, maar meerdere van die kanaaltjes zijn ook goed parallel te laten lopen zonder dat er ongewenste interferentie tussen kanalen optreedt. Bij elektrische baantjes heb je daar wel last van.’ Deze bewering is eenvoudig te weerleggen door te verwijzen naar het feit dat wij jarenlang tv hebben gekeken,

Wilt u reageren op een artikel in De Ingenieur? U kunt uw brief, bij voorkeur niet langer dan driehonderd woorden, mailen naar redactie@ingenieur.nl of sturen naar De Ingenieur, Postbus 30424, 2500 GK Den Haag. De redactie behoudt zich het recht voor brieven in te korten en te redigeren of te weigeren.

waarbij we de keus hadden tussen meer-dere tv-stations. Deze werden parallel op verschillende frequenties (of golflengtes) verzonden door de ether of coaxkabel en de stations waren prima te scheiden. Ditzelfde geldt voor radio-omroep. Dit waren wat de auteur noemt ‘elektrische baantjes’; ik zou liever zeggen ‘elektri-sche golven in het radiospectrum’.Dr.ir. Wim van Etten

Tegengeluiden

Steeds meer raak ik teleurgesteld over de inhoud van De Ingenieur. Ik dacht dat er in dat tijdschrift hoor en weder-hoor zou plaatsvinden. Maar ook in De Ingenieur is CO

2 de kwaaie pier en is de

mens de oorzaak; zie bijvoorbeeld het meinummer met een aantal artike-len onder de noemer ‘Koolstof wordt grondstof’. Nu is CO

2 al miljoenen jaren voor de

aarde een grondstof. Sterker nog, we kunnen niet zonder. Dr. Patrick Moore, mede-oprichter van Greenpeace, zegt verder: er is geen crisis. Mijn vraag is: waarom lees ik helemaal niks over deze tegengeluiden? Is dat omdat er weten-schappelijk is vastgesteld dat de mens de oorzaak is van de opwarming van de aarde? Ik meen dat er genoeg argumen-ten tegen zijn, al was het alleen maar omdat de huidige opwarming van de aarde honderd jaar vóór de start van de industriële revolutie is begonnen. Mijn vraag is: wanneer besteedt De Ingenieur nu eindelijk ook aandacht aan die andere visie? Ing. Rudi den Hertog

Het genoemde artikel behandelt toe-passingsmogelijkheden voor CO

2. Dat

is nieuwe technologie, waarover De Ingenieur zijn lezers hoort te informeren. De discussie over de relatie tussen CO

2

en het klimaat ligt meer op het vlak van de wetenschap dan op dat van de inge-nieurskunde. Daarover publiceren we dan ook in de regel geen artikelen.

Lachertje

Het artikel ‘Hoe Aristoteles het DNA ont-dekte’ van Fanta Voogd laat wat steken vallen. Wie de uitstekende vertaling van Rein Verwerda leest van Aristoteles’ boek Over dieren (Historische Uitgeverij), ontdekt dat de grote filosoof hier ern-stige fouten heeft gemaakt. De inhoud is vaak een lachertje. In zijn tijd moeten zelfs slagers beter hebben geweten. Aristoteles heeft blijkbaar nooit in het inwendige van een dier gekeken, anders had hij dit niet geschreven. Over zijn andere werken niets dan goeds.Ir. H. Vastenholt

De Griekse filosoof en wetenschapper Aristo-teles (384 -322 v.Chr.) had het niet altijd bij het rechte eind.

Een plak indiumfosfide met een groot aantal fotonische chips.

Naar ons idee heeft Voogd geen steken laten vallen; in zijn artikel laat hij zich juist kritisch uit over de bewondering die biofysicus Max Delbrück koesterde voor Aristoteles. Wel is het zo dat de kop, ‘Hoe Aristoteles het DNA ontdekte’, die kritiek niet weergeeft.

foto

SM

ART

Pho

toni

cs

30 | de ingenieur 9 | september 2017

De parasitaire wesp Tricho-

gramma landt ongeveer net

zo vaak op zijn pootjes als op

enig ander lichaamsdeel. De

wilde gans, op zijn beurt, draait zijn

lichaam tijdens de landing soms 180°

om. Alleen zijn hoofd draait niet mee,

wat iemand die toekijkt plaatsvervan­

gende nekpijn bezorgt.

Tijdens presentaties over zijn werk

laat prof.dr.ir. David Lentink graag

filmpjes hiervan zien, opgenomen met

hogesnelheidscamera’s. Het publiek

snapt zo onmiddellijk waarom vlie­

gende insecten en vogels hem mate­

loos fascineren: ze tonen mogelijk­

heden waaraan wij vleugelloze

HOE DAVID LENTINK LEERT VAN VOGELS

‘De kolibrie laat zien hoe beperkt onze kennis is’

De acrobatische toeren van een koolmeesje in de tuin

of een bromvlieg bij het raam kunnen ons belangrijke

kennis opleveren voor het maken van drones, weet

ingenieur en bioloog David Lentink. Tijdens een bezoek

aan Wageningen vertelt de Stanford-hoogleraar over

de voordelen van simpele ontwerpen. tekst drs. Enith Vlooswijk

schepsels anders nooit zouden denken.

De inzichten die Lentink vergaart door

die te bestuderen, zijn toe te passen in

de lucht­ en ruimtevaart, met name bij

het ontwerpen van drones.

Neem de kleinste vogel ter wereld,

de kolibrie. Die kan fladderend stil blij­

ven hangen in de lucht zoals geen

enkele andere vogel. Uit onderzoek

van Lentink en collega’s blijkt dat dit

onder meer komt door de vleugel­

vorm. ‘De vleugelrankheid van de koli­

brie zorgt ervoor dat hij tijdens het

hoveren op zijn efficiëntst vliegt’, ver­

telt Lentink. ‘Die rankheid maakt de

vleugels geschikt om te vliegen onder

hoeken van 30, 40 of 50°. Bij die hoe­

ken vallen helikopters en vliegtuigen

uit de lucht.’ Zo niet de kolibrie, die

monter verder hovert en nog wat nec­

tar uit een bloemetje zuigt. ‘Studenten

luchtvaart­ en ruimtevaarttechniek

leren om nooit voorbij een invalshoek

van 20° te gaan’, vervolgt Lentink.

‘Toch opereert geen van de vogels in

dat gebied tijdens het hoveren, landen

of opstijgen. Het laat zien hoe beperkt

onze kennis is.’

Perfecte sinusLentink vertelt over de kolibrie na een

voordracht in Wageningen, waar hij is

uitgenodigd door de 4TU­federatie in

het kader van een wiskundeconferen­

Om de luchtwervelingen rond vleugels te bestuderen, gebruikt David Lentink lasers. De ogen van de parkiet worden beschermd met een bril.

foto

Eri

c G

utie

rrez

september 2017 | de ingenieur 9 | 31

David Lentink: ‘Je hoeft een drone niet precies te laten functioneren als een vogel, maar je kunt wel proberen bepaalde principes toe te passen.’

foto

Lin

da C

icer

o

tie. Hoewel hij werkt aan Stanford University, kent Lentink de Wage­

ningse campus op zijn duimpje. Hier promoveerde hij, na zijn studie

luchtvaart­ en ruimtevaarttechniek, op onderzoek naar zwem­ en

vliegbewegingen in de natuur. Ook startte hij er het project Vliegkun­

stenaars, waarvoor hij in 2010 de Academische Jaarprijs won en dat

hem veel inspiratie gaf voor latere onderzoeksprojecten.

‘Ik keek op een dag vanuit mijn lab naar buiten en zag een insect

rond een bloem vliegen’, vertelt hij. ‘Dat insect deed veel interessantere

dingen dan wat ik in het lab kon bestuderen. Ik observeerde daar

weliswaar insectenvleugels met een hogesnelheidscamera, maar

zag geen natuurlijk gedrag. In een laboratorium is geen wind, er

zijn geen bloemen, er is geen competitie. Ik dacht: eigenlijk moet ik

gewoon naar buiten gaan en filmen – maar dat kan niet, want ik moet

wetenschap bedrijven. Wat als ik er vrijwilligers bij betrek die alle­

maal gaan filmen?’

Windtunnel voor vogelsZo gezegd, zo gedaan. Lentink gaf 450 vrij willigers een hogesnelheids­

camera en liet ze naar hartenlust insecten en vogels filmen tijdens hun

vlucht. Het leverde onder meer de beelden op van de draaiende gans,

die hem uiteindelijk inspireerden om onderzoek te gaan doen naar de

stabilisatie van de koppen van wilde zwanen, die min of meer op

dezelfde manier vliegen.

‘Het lichaam van die vogel gaat met elke vleugelslag omhoog en

omlaag, maar het hoofd blijft stabiel’, zegt Lantink. ‘Mijn studenten

ontdekten dat er een perfecte sinus tussen zit. De zwanennek is super­

complex, met veel wervels en wel tweehonderd spieren. Maar het

enige wat er gebeurt, is dit: de stijfheid van de nek tijdens het vliegen

zorgt voor een frequentie die de op­ en neergaande beweging van het

lichaam compenseert. Het werkt als een massa­

veer systeem, zoals de vering in een auto.’

Dat is fijn voor de gans, die zijn horizon niet op

en neer ziet bewegen. Maar het is ook nuttige

informatie voor wie drones wil bouwen met flap­

perende vleugels. En redenen om zulke drones te

ontwerpen, zijn er genoeg, legt Lentink uit. ‘Er zijn

dingen die drones niet kunnen, maar vogels wel:

windvlagen trotseren of lantaarnpalen en elektri­

citeitskabels ontwijken. Vogels kunnen gewoon

een boom in vliegen, een drone niet. Je hoeft het

niet precies te doen zoals een vogel het doet. Daar

hebben we trouwens ook niet de materialen en de

productietechnologie voor. Maar je kunt wel pro­

beren bepaalde principes toe te passen, bijvoor­

beeld het veranderen van de vleugelvorm.’

Een ander principe waarvoor Lentink graag

pleit, is het loslaten van overmatige controle­

Prof.dr.ir. David Lentink (1975) studeerde luchtvaart- en ruimtevaarttechniek aan de TU Delft en promoveer-de in Wageningen op het gebied van experimentele dierkunde. Momenteel heeft hij een eigen laboratorium aan Stanford University, waar hij onderzoek doet naar vliegtechnieken van vogels. De inzichten die daaruit voortkomen, worden met name toegepast in drones.

32 | de ingenieur 9 | september 2017

doet? In de natuur gaat dat vaak zo; de ganzenhals is daar een mooi

voorbeeld van. De natuur is complex, met veel sensoren en spieren

voor de aansturing, maar er zijn vaak slimme oplossingen om het ont­

werp te versimpelen. Dan steek je niet al je rekenkracht en sensoren

in dingen die niet zo interessant zijn.’

Zijn onderzoek doet Lentink tegenwoordig in de Verenigde Staten:

in 2012 nodigde Stanford University hem uit om zijn eigen laborato­

rium op te zetten. Daar liet hij ’s werelds enige windtunnel voor

vogels maken, waar hij kleine vogels in laat vliegen om nog meer

over hun vliegtechnieken te weten te komen. ‘In Nederland is dat

haast niet mogelijk. Zelfs voor beroemde professoren wordt niet

zomaar een heel lab gebouwd’, vertelt hij.

Ook willen mensen in Nederland altijd weten wat elke euro op de

korte termijn op levert, en dat past niet zo goed bij hoe Lentink te

werk gaat. ‘Ik kijk zelf wel naar technische toepassingen van mijn

onderzoek, maar meer naar wat over vijf of tien jaar interessant is.’

Het zou goed zijn als er in Nederland meer aandacht kwam voor

nieuwe technieken voor de lange termijn. ‘Die bepalen immers de

groei van de economie en de concurrentiepositie van een land.’ |

foto

com

posi

tie D

iana

Chi

n en

Dav

ind

Lent

ink

De vliegtechniek van een parkiet, in beeld gebracht met een hogesnelheidscamera.

drang. Terwijl ingenieurs geneigd zijn het

gedrag van hun ontwerpen tot in de puntjes te

regelen met sensoren en actuatoren, ziet Len­

tink in de natuur juist meer variatie en simpe­

lere oplossingen. Het lieveheersbeestje is daar

een typisch voorbeeld van: dat vouwt zijn vleu­

gels asymmetrisch uit als het gaat vliegen en

frommelt ze na de vlucht weer snel onder zijn

dekschilden, zonder ze daarbij te slopen. ‘Als je

iets opvouwbaar wilt maken in een robot en je

wilt dat het perfect is, kom je waarschijnlijk uit

op een ingewikkeld controle systeem’, zegt Len­

tink. ‘Dat kost gewicht, veel rekenkracht en is

ook moeilijk, omdat je een speciaal soort

actuators nodig hebt.’

Lentink vraagt zich graag af wat mogelijk is

als die perfecte controle wordt losgelaten. ‘Hoe

kun je een ontwerp dynamisch gedrag laten

ver tonen, zodat het uit zichzelf bepaalde dingen

VOOR EEN BETER DIVERSITEITSBELEID‘En deze vrouwtjesvogel, die het mannetje omlaag duwt, toont ons de toekomst van engineering’, zegt ingenieur en bioloog David Lentink tijdens een TEDx-presentatie op You-Tube. Te zien is een filmpje met een groep fladderende dwergpapegaaien. Het publiek kan er smakelijk om lachen, maar de grap heeft een serieuze ondertoon. Lentink heeft diversiteit namelijk hoog in het vaandel.‘Het Amerikaanse onderwijs kent een grote ongelijkheid van kansen voor kinderen van verschillende achtergronden; dat is in Nederland beter geregeld’, zegt hij. ‘Maar de uni-versiteiten zijn er goed in het bevorderen van diversiteit. Als iemand ondanks alle tegenslagen en ongelijkheid aan het begin van zijn of haar schoolcarrière heel ver is gekomen, dan zeggen wij aan Stanford: kom maar gewoon binnen, want jij bent ongelooflijk goed. Je hoeft dan niet dezelfde

cijfers te hebben als iemand die op privéscholen heeft ge-zeten. En als je ouders minder dan 125 000 dollar per jaar verdienen, betaal je geen collegegeld. Onder de 65 000 dol-lar krijg je er gratis een kamer en dinerplan bij. In Neder-land is er geen steun voor bijvoorbeeld mensen met een Marokkaanse achtergrond.’Dankzij dit diversiteitsbeleid wordt Lentink niet alleen om-ringd door personen van diverse culturele achtergronden, maar is bovendien de helft van zijn studenten vrouw. Van de nieuwe hoogleraren is 45 % vrouw. ‘In Nederland zijn er nog steeds faculteiten met geen enkele vrouwelijke professor. Dat is een schande. Nederland houdt er erg van iedereen gelijk te behandelen, maar op die manier worden mensen juist ongelijk behandeld. Dat zijn zaken die hier moeten worden doorbroken.’

TO DO

september 2017 | de ingenieur 9 | 33

Op 7 en 8 oktober kan iedereen die dat wil

weer een kijkje nemen achter de schermen

bij allerlei bedrijven, instituten en musea,

in het kader van het Weekend van de

Wetenschap. Een kleine greep uit het

techniekgerelateerde aanbod.

Allereerst pakt de TU Eindhoven uit met

het Science Festival. Daar worden presenta-

ties gegeven over onderzoek, variërend

van zichzelf reparerende hartkleppen tot

huizen die meedenken met hun bejaarde

bewoners. Verder geven studententeams

demonstraties van onder meer een auto

die op mierenzuur loopt en voetballende

robots. Op zondag 8 oktober opent boven-

dien het op de campus gevestigde ener-

gie-instituut DIFFER zijn deuren. Onder

meer is dan de Fusion Road Show bij te

wonen, waarin met spectaculaire experi-

menten de basics van kernfusie worden

uitgelegd.

In Enschede kunnen techniekfanaten

terecht bij het TkkrLab, dat doorlopend

workshops houdt voor wie aan de slag wil

met de minicomputer Arduino of de pro-

grammeertaal Scratch. En in Harderwijk laat

het Be levingscentrum Wetenschap en Tech-

nologie kinderen huishoudelijke apparaten

slopen en kennismaken met robots en vir-

tual reality. In hetzelfde pand is de Techniek

Academie gevestigd, waar bezoekers vanaf

twaalf jaar zelf mogen lassen.

Ook KIVI doet mee aan het weekend: op

8 oktober vertellen van 10.00 tot 16.00 uur

dertien inspirerende ingenieurs waar ze zich

mee bezighouden. Op het programma staan

onder meer Diederik Sam som, die het zal

hebben over nieuwe vormen van energie-

opwekking, Allard van Hoeken van The

Ocean Cleanup, en Rick Scholte, die dit jaar

de Prins Friso Ingenieurs prijs won. Plaats

van handeling: het KIVI- gebouw aan de

Prinsessegracht in Den Haag.

Zie www.hetweekendvandewetenschap.nl

voor meer informatie over het programma.

Evenement Weekend van de Wetenschap,

diverse locaties, za 7 en zo 8 oktober

Volgend jaar is het zover: dan wordt begonnen met de bouw van een tweede sluis

bij het Gelderse Eefde. De belangrijkste reden hiervoor is dat de wachttijd bij de

huidige sluis inmiddels vaak meer dan een halfuur bedraagt. Verder verdubbelt

een tweede sluis de beschikbaarheid voor de scheepvaart. De nieuwe sluis is met-

een ook geschikt voor de grotere schepen die vanaf 2020 toegang krijgen tot het

kanaal. Technisch is vooral de deur van de nieuwe sluis bijzonder. Deze zogenoem-

de segmentdeur zal namelijk plat op de bodem liggen als de sluis is geopend; een

unicum in Nederland. Al met al genoeg stof om een avond mee te vullen – en dat

is dan ook precies wat KIVI-kring Stedendriehoek gaat doen. Op 10 oktober spre-

ken drie kopstukken over het project: omgevings manager ir. Ernst Rijsdijk,

projectdirecteur ing. Gerold Schaap en ing. Jan Roseboom, die verantwoordelijk is

voor de technische installaties. Tussen de praatjes door dineren de aanwezigen

met elkaar, na afloop is er een borrel.

Lezing Uitbreiding Sluis Eefde, Het Bosrestaurant, Gorssel, di 10 oktober,

18.00­21.10 uur, opgeven via www.kivi.nl/sluis

WETENSCHAPPELIJK WEEKENDJE | 7 en 8 oktober

tekst drs. Jean­Paul Keulen

foto

NEM

O

illus

trat

ie L

ock

to T

wen

te STROOMSPEKTAKEL | t/m 7 januari 2018

Teylers Museum heeft ontegenzeggelijk wat

met elektriciteit. Al in 1784 werd er de Grote

Elektriseermachine gebouwd, waarvan sinds

dit voorjaar een werkende replica is te be-

wonderen, die letterlijk de vonken laat over-

slaan. Daarnaast loopt momenteel de grote

tentoonstelling Alles elektrisch. Deze brengt

met ruim honderd voorwerpen de ontdek-

king en toepassingen van elektriciteit in

beeld. In het verlengde daarvan ligt de

kleinere tentoonstelling Doe het electrisch!,

waarin de ‘elektrisering’ van het Nederland-

se huishouden vanaf de jaren twintig cen-

traal staat: van de stofzuiger tot het hoofd-

kussen (zie foto). Tot slot reflecteren drie

kunstenaars – de Ier John Gerrard, de Ameri-

kaan Bill Morrison en de Française Camille

Henrot – in aparte ruimtes op de impact van

elektriciteit op het menselijk bestaan.

Tentoonstelling Alles elektrisch, Teylers

museum, Haarlem, t/m zo 7 januari 2018

DE ONLINE PROFESSIONAL DEVELOPMENT TOOL

De OPD-tool helpt KIVI-leden met de planning en strategie van hun professionele ontwikkeling.

BELANGRIJKSTE VOORDELEN

Professionele planning

CV-ontwikkeling

Portfolio-ontwikkeling

Rapportages voor jezelf, klanten of werkgever

Chartershipproces

Bijhouden van je continue professionele ontwikkeling

Chartership Geïntegreerd met het Chartershipproces in

alle fasen: IPD, aanvraag en CPD.

Stel jezelf voorEen krachtig hulpmiddel om anderen de waarde van je werk en prestaties te tonen.

Hou je vooruitgang bijMaakt het gemakkelijk om jouw voortgang bij te houden en te evalueren.

Stel doelenHelpt bij je strategie voor persoonlijke en

bedrijfsdoelstellingen.

De OPD-tool is geschikt voor alle carrièrefasen en -paden

Engineer your career • Improve our society

Binnenkort op

www.kivi.nl/opd

charteredengineer.nl

Engineer your career • Improve our society

Rapporten

Creëer rapporten om je eigen voortgang te volgen of om anderen te informeren, zoals je werkgever of een potentiële klant.

Voeg taken toe

Selecteer competenties

Voeg structuur toe aan jouw planning en ontwikkeling.

Voeg bestanden toe

Upload ieder bestandstype.

Reflecteren

Reflecteer op je prestaties en gebruik dit voor je ontwikkeling.

Stel doelen in

Selecteer een datum met herinnering.

OPD DASHBOARD

Exclusief voor KIVI-ledenMet trots introduceert KIVI de Online Professional Development (OPD) tool. Met deze tool krijgen KIVI-leden de mogelijkheid om op een gebruiksvriendelijke manier hun professionele ontwikkeling bij te houden. De OPD-tool biedt een flexibel framework, geschikt voor ingenieurs in alle fasen van hun loopbaan en in verschillende functies. Je kunt de tool op verschillende manieren gebruiken. Of het nu gaat om het plannen van een carrièrestap, projectplanning, om activiteiten vast te leggen voor je professionele ontwikkeling, of wanneer je aan de slag gaat met je Chartershipcertificatie.

De tool geeft inzichten en voorbeelden over hoe je jezelf professioneel verder kunt ontwikkelen. Ook kun je ermee je werk naar anderen toe zichtbaar maken. De mogelijkheid om competenties te benoemen helpt je om gebieden waar je sterk in bent te identificeren, en ook de gebieden die wellicht meer ontwikkeling nodig hebben. Je kunt eenvoudig naar eigen smaak diverse rapportages maken, voor jezelf of voor anderen. De OPD-tool biedt een ideale oplossing om alles op één plek te bewaren.

Werk online aan jouw portfolio en volg de voortgang ervan.

Begeleiding bij het structureren van jouw portfolio en uploaden van bewijs.

Lever alle vereiste documentatie online aan.

Blijf eenvoudig je CPD-uren bijhouden na kwalificatie.

Chartered & Incorporated Engineers

charteredengineer.nl

36 | de ingenieur 9 | september 2017

QU

OTE

‘Hackers zijn idealis ten’Een bedrijf opstarten, snel groeien en met veel winst

verkopen: die methode sprak Melanie Rieback voor

geen meter aan. In plaats daarvan richtte ze Radically

Open Security op, dat zich hard maakt voor internet-

veiligheid én ethisch ondernemen. ‘Ik denk dat we

de markt echt veranderen.’

Heb je ons logo niet gezien?’, vraagt dr. Mela-nie Rieback. Ze rommelt in haar tas en haalt wat visitekaartjes tevoorschijn. ‘Kijk, geen

symbolen van sloten en dergelijke, zoals je bij andere securitybedrijven vaak ziet.’ Op het visite-kaartje staat een oranje cirkel met daarin een wit silhouet van een springende vrouw. ‘Vrijheid en vreugde, daar staat het voor.’ Voor Rieback, oprichter en CEO van Radically Open Security (ROS), zijn die vrijheid en vreugde in haar vakgebied onmogelijk zonder openheid. De ethi-sche hackers van ROS speuren voor grote bedrijven en overheidsinstanties naar lekken in computer-netwerken om ze beter te kunnen beschermen tegen kwaadwillige hackers. Daarbij geven ze hun klanten volledige openheid van zaken en delen ze hun kennis, zodat de klanten hun systemen zelf beter leren beschermen. Eventuele tools die uit hun opdrachten voortkomen, stellen zij als open-source -software gratis ter beschikking aan de buiten-wereld. In 2016 verwierf het bedrijf de vijftigste plaats in de MKB Innovatie Top 100 van de Kamer van Koophandel en dit voorjaar ontving Rieback van het tijdschrift CIO Magazine de TIM Award voor de meest innovatieve IT-leider.

Waarom draait het bij ROS om openheid? ‘Ik vind dat consultants de taak hebben om opti-maal te helpen. Dat betekent dat klanten leren om zelf proactief te werken aan de beveiliging van hun sys temen. De marktleiders in de cybersecurity willen vooral afhankelijkheid bij hun klanten

creëren, zodat ze opnieuw worden ingehuurd. Ze werken met een soort black box: wij zijn de experts en lossen dit op voor jullie. Daardoor ontstaan er geen interne competenties bij de klant. Dat werkt voor die security bedrijven, maar niemand is er ver-der blij mee. Ik heb dat zelf ervaren toen ik werkte bij de afdeling Cybercrime Incident Response van ING. Daarom besloot ik een alternatief op de markt te brengen, waarbij kennisoverdracht centraal staat.’

Waar slaat dat woord ‘radicaal’ op? ‘Och, ik vond dat goed klinken. Bovendien maakt het ons punt iets sterker. Wat we doen is toch een soort activisme.’

HOE MELANIE RIEBACK STRIJDT VOOR OPENHEID

tekst drs. Enith Vlooswijk foto Jordi Huisman

‘

september 2017 | de ingenieur 9 | 37

‘Hackers zijn idealis ten’

Hoe gaan jullie te werk? ‘We werken met ongeveer 35 hackers, verspreid over de hele wereld. Chatboxes vormen ons kantoor. Via die chatboxes communiceren we met elkaar, maar ook met de klanten, zodat die over onze schouders kunnen meekijken. Voor ons is het handig dat de klant erbij zit omdat niemand het systeem zo goed kent als de klant zelf. Zo kunnen we snel vragen stellen: waarom werkt die code path zo? Welke wachtwoorden gebruik je hier? Kunnen jullie de server even rebooten? Op die manier leren we veel sneller en het werkt een stuk efficiënter dan het sturen van lange mails of het beleggen van vergaderingen. Door die transparantie ontstaat er bovendien een band met de klant, wat de communicatie verbetert.’

Klopt het dat ROS een non-profitbedrijf is? ‘Ja, 10 % van de winst stroomt terug naar de werknemers, 90 % gaat naar StichtingNLnet (een stichting die ijvert voor internetonderzoek, open inter-

net en privacybescherming – red.). Dat is contractueel vastgelegd. Ons bedrijf komt voort uit de security community; ik wil dat het geld zo ook weer terug-stroomt. Deze manier van werken neemt bovendien perverse prikkels weg. Vaak nemen bestuurders ver-keerde beslissingen omdat het ze financieel voordeel oplevert.’

Dat klinkt allemaal erg idealistisch. Werkt zo’n bedrijfsmodel wel? ‘Ons bedrijf is non-profit, maar onze prijzen zijn gewoon marktconform. In het begin waren veel men-sen sceptisch, maar inmiddels loopt het storm doordat klanten onderling over ons praten. Het zet de geves-tigde marktspelers onder druk, doordat hun klanten én hun personeel naar ons weglopen. We hoeven nooit personeelsleden te werven; ze kloppen zelf bij ons aan. Tijdens congressen wordt nu gesproken over accountability en transparantie; dat hoorde je eerder nooit. Ik denk dat we de markt echt veranderen.’

Waarom werken hackers liever voor jullie dan voor gevestigde partijen? ‘Hackers zijn idealisten, verwant aan de open- source-gemeenschap. Voor een idealist is het niet leuk om bij commerciële partijen te werken en steeds dezelf-de truc te herhalen. Ze willen ons graag komen hel-pen; wij weerspiegelen hun normen en waarden. We werken voornamelijk met zzp’ers; die kunnen ge-woon online werken. Voor sommige mensen is dat fijn. We hebben bijvoorbeeld iemand die van plek naar plek trekt en op de huisdieren van mensen past. Met online hacken verdient hij veel, onafhankelijk van zijn locatie.’

Onlangs werd Marcus Hutchins gearresteerd, de hacker die de verspreiding van de gijzelsoftware WannaCry tegenging. Hij wordt beschuldigd van het ontwikkelen van malware. Veel hackers geloven niet dat hij dat deed en zijn bang voor de veiligheidsdiensten. Deelt u die angst? ‘Dit is precies de reden waarom ik nooit zou hacken zonder vrijwaringsverklaring van een klant. Ik ben niet goed op de hoogte van dit geval, dus kan ik er niet over oordelen. Maar natuurlijk is er een risico; we worden allemaal gesurveilleerd. Of je nu een journalist bent of een hacker, je kunt iets aan het licht brengen waar de overheid niet blij mee is.’

38 | de ingenieur 9 | september 2017

ROS neemt pertinent geen opdrachten aan van veiligheidsdiensten en is verder ook erg selectief in de keuze voor klanten. Licht dat eens toe. ‘Wij onderscheiden drie soorten klanten: white hats, grey hats en black hats. De white hats zijn bedrijven en instellingen waaraan we onze volle-dige dienst verlening leveren. De black hats zijn instanties waarmee we niets te maken willen hebben: veiligheidsdiensten en instanties die sur-veillancesystemen maken. Er zijn mensen die dat prima vinden, maar het sluit niet aan bij onze idealen. De grey hats zijn klanten die in essentie goed zijn, maar zich soms bezighouden met zaken die wij afkeuren. Defen-sie en de politie doen bijvoorbeeld vaak nuttige dingen voor de burgers en het land, maar soms houden ze zich ook bezig met offensief hacken, oor-log voeren en dat soort zaken. Bij de grey hats bekijken we per geval of we een opdracht aannemen. Soms is dat op basis van een onderbuikgevoel; daarover kunnen we intern heftige discussies hebben. Banken en energie-bedrijven hebben bijvoorbeeld duistere kanten, maar wanneer ze worden gehackt, zijn het uiteindelijk gewone burgers die daar het slachtoffer van worden.’

Is het Nederlandse bedrijfsleven voldoende tegen cybercriminelen opgewassen? ‘Zelfs bij grote internetbedrijven die het redelijk goed voor elkaar hebben, vinden we altijd wel een manier om het systeem te penetreren. Maar de grootste problemen bestaan bij midden- en kleinbedrijven, waar ICT niet de core business is en dus wordt uitbesteed aan derde partijen. Security moet worden ingebed in elke afdeling van de organisatie; het is geen laagje eigenschappen dat je na afloop over een systeem kunt leggen. Zeker op afdelingen waar software wordt gemaakt, zijn mensen vaak voor-al bezig met deadlines halen voor de managers. Natuurlijk kun je niet ver-wachten dat iedereen een expert is op dit gebied, maar wel dat mensen in alle lagen van de IT basisvaardigheden hebben en af en toe een cursus vol-gen over veilig programmeren. Je moet leiders hebben die dat belangrijk vinden en er budget voor willen vrij maken. Die niet denken dat je een keer een penetratietest laat doen en dat het daarna wel goed zit.’

Bestaat dat besef dan nog steeds niet, na alle berichten over cybercrime? ‘Ik ken heel goede CISO’s (Chief Information Security Officers – red.) zoals Jaya Ballo van KPN of Florence Mottay van Ahold: een nieuwe, hippe gene-ratie die echt het verschil maakt. Op veel plekken heerst echter nog een cultuur van compliance; het nakomen van minimumeisen om in aanmer-king te komen voor een of andere certificatie. Af en toe kloppen er orga-

nisaties bij ons aan die willen worden ‘ontzorgd’. Ik erger me zo aan die term. Het is niet onze taak om bedrijven te ontzorgen!’

In interviews benadrukt u het belang van samenwerking op het gebied van computerveiligheid. Gebeurt dat in Nederland genoeg? ‘Nederland loopt daarin echt voorop; het National Cyber Security Center in Den Haag faciliteert die sa-menwerking. Per sector zijn er Information Sharing and Analysis Centres, waarbinnen bedrijven en in-stanties informatie en ervaringen uitwisselen over cybersecurity. Als ING wordt gehackt, krijgen andere banken dat meteen te horen. Anders zijn zij morgen aan de beurt. Die banken zijn concurrenten van el-kaar, maar op het gebied van cybersecurity bestaat er geen concurrentie. Het NCSC heeft ook richtlijnen opgesteld op het gebied van responsible disclosure: hoe kun je veiligheidslekken melden zonder het risico te lopen te worden vervolgd? Andere landen gebruiken die richtlijnen nu ook.’

U bent van oorsprong Amerikaanse. Toch verkoos u Nederland boven Silicon Valley. Waarom? ‘Ik denk niet dat ik dit in Silicon Valley had kunnen opstarten. Ik wilde een echt ethisch bedrijf beginnen zonder durfkapitaal, anders had ik mijn ziel meteen moeten verkopen. Bovendien denk ik dat iets wat langzaam groeit beter wordt dan wanneer het heel snel gaat; met veel geld kun je veel langer fouten maken zonder dat het pijn doet. Dit alles druist erg in tegen de cultuur van Silicon Valley. Alles draait er om snel groeien, het bedrijf ver kopen en veel geld verdienen. Ik sprak eens met een CISO in Silicon Val-ley die echt niet kon begrijpen waarom ik níet een bedrijf zou starten om snel rijk te worden. Ik heb een ander uitgangspunt. We zijn een ‘fiscaal fonds-wervende instelling’; dat is echt iets Nederlands. Nederland is toch een beetje een socialistisch-kapi-talistisch land, waar mensen voor elkaar zorgen. Als je een bedrijf start om de wereld te helpen, wordt dat als vanzelfsprekend geaccepteerd. Ik heb zoveel steun gehad: van de overheid, van de Kamer van Koophandel, van parlemen tariërs. Zelfs heel bureau-cratische bedrijven gaven ons een kans. Ik vind ROS dus een heel Nederlands bedrijf, ook al kom ik zelf uit de VS.’ |

QUOTE

In maart won Melanie Rieback, oprichter en CEO van Radically Open Security, de Innovation Manager Award (TIM Award of Timmie) voor de meest innovatieve IT-leider van Nederland.

foto

Rad

ical

ly O

pen

Secu

rity

september 2017 | de ingenieur 9 | 39

TO DO

PO

DIU

M

Prof.dr.ir. Peter­Paul Verbeek is hoogleraar Filosofie van Mens en Techniek aan de Universiteit Twente.

VANESSA EVERS PETER-PAUL VERBEEKCHRIS VAN ’T HOFCARLO VAN DE WEIJER

BOOKING.COM EN HET INTERNETKAPITALISMEAfgelopen zomer ontmoette ik een eigenaar van vakantie-huisjes in Zuid-Afrika, vlakbij het Krugerpark. Belangstel-lend vroeg ik of hij de afgelopen jaren dankzij het internet extra veel klanten had gekregen. Die kunnen hem nu immers veel makkelijker vinden dan vroeger. Wie even zoekt op Booking.com kan direct bij hem boeken. En het idee voor die site is in Twente bedacht, vertelde ik er nog eventjes terloops bij, als trotse Enschedeër.Die trots ben ik door dat gesprek behoorlijk kwijtgeraakt. Ik kreeg een college ‘zakendoen met Booking.com’. Als je googelt op zijn vakantiehuisjes, is de eerste hit niet zijn eigen website, maar die van Booking.com, vertelde hij. Die betaalt namelijk flink aan Google om altijd – en dan ook echt altijd – bovenaan te staan. Hierdoor wordt hij impliciet gedwongen om op zijn minst een flink deel van zijn aanbod via Booking.com te laten verlopen. Als je van een hotel met twintig kamers maar vijf kamers via Booking.com aanbiedt, en die zitten alle vijf vol, dan krijgen bezoekers immers de melding dat er geen kamers meer beschikbaar zijn. Met als gevolg dat ze naar een andere aanbieder gaan. Vervolgens vraagt Booking.com 20 % commissie, zei hij. Ik luisterde met verbijstering. Het leek zo mooi: het internet als de ultieme democratisering en de ideale basis voor een vrije markt. Maar achter het succesverhaal van twee jongens die op een Enschedese zolderkamer een website bedachten waarmee je alle hotelkamers ter wereld kunt vergelijken en boeken, bleek een heel ander verhaal schuil te gaan. Zeker: elke hotelkamer maakt nu deel uit van de wereldwijde markt en kan door iedereen worden gezien en geboekt. Maar wat zich voordoet als

vrije markt blijkt in de praktijk toch vooral een spel van macht, waarbij de grote machthebber de kleine bedrijfjes overheerst.Blijkbaar leidt elke technologische revolutie tot een eigen vorm van onderdrukking. Ik kon niet anders dan een parallel zien met de industriële revolutie, waar de opkomst van de massaproductie leidde tot nieuwe machtsverhoudingen tussen arbeiders en fabrieks-eigenaars. Terwijl de machine bevrijding leek te brengen van zware menselijke arbeid, bleek hij feitelijk vooral een begin van onderdrukking. In de digitale revolutie gebeurt iets vergelijkbaars: de vrijheid die eruit voortkomt, slaat gemakkelijk om in nieuwe vormen van overheersing. Niet alleen op economisch gebied, zoals in de hotelbranche, maar in veel domeinen van het bestaan. Het internet is immers onderdeel geworden van de infrastructuur van onze hele wereld: van nieuws tot vriendschap en van kunst tot wetenschap.Het internet brengt alleen echte vrijheid als die vrijheid voor iedereen is. Net zoals een markt alleen echt vrij is als iedereen eraan kan meedoen. Zulke vrijheid kan niet bestaan zonder regels, zeker als het gaat om vitale voorzieningen voor mens en maatschappij. En zolang de overheden die regels niet voldoende duidelijk stellen, kunnen we ze in ieder geval aan onszelf opleggen. Bijvoorbeeld door Booking.com vanaf nu alleen nog maar te gebruiken om hotelkamers te vinden en te vergelij-ken, om vervolgens de boeking direct bij het hotel zelf te doen. Zodat Booking.com gewoon kan blijven doen waar het goed in is, maar de inkomsten daar terechtkomen waar ze thuishoren.

VLAGGENSCHIP | 25 september

tekst drs. Jean­Paul Keulen

foto

Air

bus

DS

NL

U las er al over in het vorige nummer: Tropomi, de nieuwste (grotendeels) Nederlandse bijdrage aan de ruimte-vaart. Op 21 september wordt het instrument als alles goed gaat in een baan rond de aarde gebracht om allerlei stoffen in de atmosfeer te meten, op 25 september houdt de KNAW er een symposium over voor het grote publiek.Vier sprekers zullen verschillende kanten van de missie belichten. Prof.dr. Maarten Krol, hoogleraar meteorologie en lucht-kwaliteit, vertelt allereerst wat satelliet-waarnemingen kunnen betekenen voor onderzoek naar klimaat en vervui-ling. Daarna behandelt dr. Pepijn Veef-

kind, hoofdonderzoeker Tropomi, de missie zelf.Het meest ‘ingenieur-achtige’ praat-je van de avond is van dr.ir. Sanneke Brinkers (TNO). Zij bespreekt een aantal van de technische hoogstandjes die in Tropomi zijn verwerkt. Een voorbeeld dat ongetwijfeld aan bod komt, is het tralie dat het waargenomen licht ‘uiteenrafelt’ en dat op zo’n manier is geconstrueerd dat het betreffende onderdeel veertig keer kleiner kon worden gemaakt. Tot slot vertelt prof.dr. Ilse Aben meer over de metingen die Tropomi gaat doen aan het broeikasgas methaan.Het symposium is gratis bij te wonen,

maar bezoekers moeten zich wel opge-ven via bit.ly/tropomi-aanmelden.Symposium Tropomi. Het Nederlandse

vlaggenschip voor aardobservatie, theater­

zaal Openbare Bibliotheek van Amsterdam,

ma 25 september 2017, 19.00­21.00 uur

40 | de ingenieur 9 | september 2017

Wilbur zet zijn bril uit.

‘Dat was me weer een

dag’, denkt hij. Onder­

tussen loopt hij naar de

kamer ernaast. Leunend tegen de

deurpost kijkt hij naar Cathy, die nog

vol in de cloud zit. Ze wonen nu net

een jaar in deze community en dat

bevalt goed.

Ze hebben elkaar in de grote stad

leren kennen, maar omdat ze allebei

VR­ gedetacheerd vanuit huis werken

en weleens wat anders wilden, zijn ze

naar een plattelandsdorp verhuisd.

Wilbur is eigenaar van WireFree,

een bedrijf dat draadloze energie­

systemen verkoopt. Steeds meer men­

sen zien de grote voordelen in van

geen snoeren meer in huis en dus gaat

het goed met zijn bedrijf. Hij heeft een

heel team van mensen die bij klanten

draadloze energievoorziening aan­

leggen. Zelf hoeft hij niet op pad omdat

hij VR­contact heeft met zowel klan­

ten als werknemers. Cathy werkt als

zelfstandig architect voor een project

in Japan aan het ontwerpen van een

drijvende stad.

Na een minuut of tien zet ook Cathy

haar bril uit. ‘Hey lieverd.’ Ze geeft

hem een kus en samen lopen ze naar

LEVEN IN HET ENERGIESYSTEEM VAN 2050

‘Wat is jouw score vandaag?’tekst Soledad van Eijk BASc

illustratie Mirjam Hazenoot

buiten. Het is een schitterende dag. De

zon schijnt, in de tuin staat van alles in

bloei, buren zitten aan de gemeen­

schappelijke solarpicknicktafels te

kletsen. Bijna iedereen hier in de com­

munity werkt vanuit huis. En dan is

het na een dag alleen binnen zitten

fijn om de buitenlucht en elkaar op te

zoeken. Cathy ziet haar vriendin Lisa

en ze loopt naar haar toe. Wilbert sluit

zijn ogen en voelt de zon op zijn

gezicht. Dit is zo heerlijk.

‘Hoi Lisa! Wat is jouw score van­

daag?’, vraagt Cathy. Ze zet haar bril

weer even aan om EcoApp te bekijken.

De app is een platform waarop men­

sen, bedrijven, gemeentes en woon­

wijken ecolikes kunnen krijgen voor

hun footprint. Het systeem geeft pun­

ten op basis van je meetbare gedrag.

Er zijn veel dingen die meetellen.

Waar je woont, wat je eet, hoeveel je

reist, noem maar op. Maar je kunt ook

aan andere gebruikers laten zien hoe

jij je footprint verkleint. Als je dat

maar op een voldoende creatieve

manier doet, geven die andere gebrui­

kers jou daar ook weer punten voor.

De app is de laatste jaren erg popu­

lair geworden. Het wonen in de com­

munity op het platteland geeft meteen

al een hoge score; dit was nog een

extra drijfveer om hiernaartoe te ver­

huizen. Lisa zucht. ‘Jij met je ecolikes.

TOEKOMSTVERKENNINGDe Stichting Toekomstbeeld der Techniek heeft een verkenning gedaan van de technologische mogelijkheden van het energiesysteem van 2050 en hoe deze hun weg zullen vinden naar de samenleving. Onderdeel daarvan zijn verhalen die zicht geven op hoe ons dagelijks leven er dan mogelijk uit zal zien. De ver-kenning En toen ging het licht aan…, die op 18 september in Den Haag tijdens een symposium wordt gepresenteerd, is samengesteld door STT-medewerker Soledad van Eijk BASc. Zij schreef voor De Ingenieur dit toekomstverhaal.

september 2017 | de ingenieur 9 | 41

Ben je niet een beetje aan het door­

slaan?’ ‘Misschien wel, maar het geeft

me echt het gevoel dat ik goed bezig

ben. Even wat anders: moet jij vandaag

nog een dienst draaien?’

De community waar ze wonen, is

volledig zelfvoorzienend. Niet alleen

wat betreft energie zoals veel andere

wijken, maar ook wat betreft de

voedsel voorziening. Om te zorgen dat

alles goed blijft draaien, zijn er wel

regels: iedereen in de community moet

iets bijdragen aan de gemeenschap. Dit

varieert van oogsten in de verticale

tuin tot onderhoud van bijvoorbeeld de

warmtekrachtcentrale en de zonne­

dakpannen van de woningen.

‘Nee, ik ben vrij vanavond. En jij?’,

wil Lisa weten. ‘Ik moet zo nog even

naar de algoritmes kijken, maar de rest

van de week heb ik geen diensten.’

Cathy draagt als AI­ingenieur bij aan

de community. Doordat die niet meer

aan het centrale net zit, is het belang­

rijk om zelf de dag­ en nacht­ en de sei­

zoenswisselingen te kunnen opvan­

gen. Piekvraag en ­aanbod van energie

liggen niet automatisch op één lijn.

Daarom is de community voorzien

van een smart grid. Kunstmatige intel­

ligentie zorgt ervoor dat vraag, aanbod

en opslag zo efficiënt, maar ook zo eer­

lijk mogelijk zijn. Het systeem leert

snel en verandert bijna dagelijks de

verdelingsalgoritmes.

Het team waar Cathy in zit, con­

troleert de verdeelsleutel. Het is al

een paar keer gebeurd dat het AI­

ingenieursteam moest ingrijpen omdat

de keuzes misschien wel ‘slim’ waren,

maar niet per se gewenst voor de

bewoners van de community. Vorige

winter werd bijvoorbeeld bij een groot

gedeelte van de alleenstaanden de ver­

warming afgesloten. Wat bleek: het

AI­systeem had berekend dat iedere

persoon recht had op een bepaalde

hoeveelheid warmte. Maar alleen­

staanden verbruiken om hun woning

te verwarmen bijna evenveel energie

als gezinnen, dus dat is per persoon

veel meer. Het AI­systeem vond het

daarom ‘eerlijk’ dat deze mensen tijde­

lijk werden afgesloten. De oplossing

was eenvoudig: het AI­systeem weet

nu dat het niet alleen per hoofd, maar

ook per woning moet kijken.

‘Ik moet nu echt gaan’, zegt Cathy,

‘maar wat dacht je ervan om morgen

iets samen te gaan doen? Ik zat zelf te

denken aan een uurtje energy­biken;

ook meteen goed voor m’n footprint.’

‘Jij weer met je EcoApp! Oké, ik ga

een uurtje met je fietsen om wat ener­

gie te genereren. Maar daarna gaan

we een biertje doen!’, zegt Lisa beslist.

Cathy loopt al weg terwijl ze over haar

schouder roept: ‘Dat lijkt me super. Tot

morgen!’ |

42 | de ingenieur 9 | september 2017

1 Hoe hard groeien de TU’s? 

Het aantal studenten aan technische

universiteiten groeit al een paar jaar

onstuimig; nog meer dan bij andere

Nederlandse universiteiten het geval

is. De afgelopen 5 jaar gaat het om een

totale groei van pakweg 40 procent.

Aan de TU Eindhoven bedraagt de

totale studentenpopulatie dit jaar

11 000 studenten; een aantal dat de uni­

versiteit pas in 2020 verwachtte te

halen. Twente komt ook ruim boven de

10 000 uit. Delft passeert zelfs de

20 000. Daar doen dan ook geruchten

de ronde over overvolle bibliotheken,

rijen voor collegezalen en andere teke­

nen dat de campus niet meer groot

genoeg is voor de hordes studenten.

Op sommige TU’s neemt bovendien

het aantal masterstudenten procen­

tueel nóg harder toe. Die groei komt

onder andere door studenten uit het

buitenland. Vooral Wageningen, waar

40 procent van de masterstudenten

niet­Nederlands is, zet hier sterk op in.

In Delft groeide het aantal master­

studenten tussen 2012 en 2016 van

6671 naar bijna 10 000. Ook daar komt

de groei voor een belangrijk deel uit het

buitenland. 

5 VRAGEN OVER DE TU-STUDENTENAANTALLEN

Vol van techniekHet belooft dit collegejaar druk te worden in Eindhoven, Twente,

Wageningen en Delft. De technische universiteiten hebben weer meer

aanmeldingen van eerstejaars gekregen. Met alle gevolgen van dien: een

numerus fixus op veel studies en rijen voor collegezalen. Hoe heeft het zover

kunnen komen? En blijft het zo? tekst Marc Seijlhouwer MSc

2 Waarom zijn er zoveel techniekstudenten?

De Monitor Techniekpact laat zien dat

het aantal studenten dat kiest voor een

technische studie in tien jaar tijd ver­

dubbelde. Let wel: dat zijn niet alleen

maar mensen die een klassieke TU ­

studie doen. Techniekpact hanteert

een vrij brede definitie van technische

studie, waar ook de zogenoemde cross-

over­studies onder vallen die techniek

combineren met een ander vakgebied,

zoals nanobiologie.

Gek genoeg zegt het Centraal

Bureau voor de Statistiek dat het aan­

tal mensen met een technisch diploma

van een hogeronderwijsinstelling

daalt. Dat komt echter door hun defi­

nitie van technische studie: daar val­

len de crossover­studies (waar de TU’s

er ook veel van hebben) niet onder,

terwijl die juist het hardst groeien.

Een andere factor is dat de overheid

jarenlang bètatechniek heeft gepro­

moot. Die campagne heeft op de mid­

delbare scholen zijn vruchten afge­

worpen: 45 procent van de leerlingen

kiest een natuurprofiel met bètavak­

ken. En na zo’n vooropleiding ligt een

technische opleiding natuurlijk meer

voor de hand.

Daarnaast groeit het aandeel interna­

tionale studenten dus fors. Bij TU Delft

komt dat volgens een woordvoerder

vooral door de internationale reputatie

van de universiteit. Twente en Wage­

ningen doen zelf veel aan marketing

om studenten uit het buitenland aan

te trekken.

Toch verklaart de internationale

aanwas niet alle groei van de master­

opleidingen. Waarschijnlijk kiezen

ook steeds meer bachelors van andere

universiteiten voor een master aan

een TU omdat ze denken zo een betere

baan kunnen krijgen. 

3 Wat zijn de gevolgen van zoveel studenten? 

Er zullen vooral capaciteitsproblemen

en financieringsproblemen optreden.

Een nieuw rapport van Rathenau laat

zien dat TU’s 44 % meer masterdiplo­

ma’s uitgeven dan in 2009, terwijl de

rijksbijdrage steeg met slechts 8,5 %.

Dat komt deels doordat die bijdrage is

gebaseerd op cijfers van twee jaar

geleden. Daar komt bij dat technische

universiteiten in de regel meer kwijt

zijn per student dan gewone universi­

teiten. Techniekstudies aan de TU

september 2017 | de ingenieur 9 | 43

Studenten aan de TU Eindhoven tijdens de introductieweek aan het begin van het collegejaar. De TU/e lijkt dit jaar 10 %

meer inschrijvingen te hebben dan vorig jaar.

foto

Bar

t va

n O

verb

eeke

Delft hebben bijvoorbeeld gemiddeld 28 contacturen per week. Al die

contacturen vereisen een plek op de campus voor studenten. Boven­

dien doen studenten gemiddeld langer over een bètastudie dan over

een alfa­ of gammastudie.

Daarnaast vertelt de woordvoerder van de TU Delft dat er

momenteel een ommekeer in het onderwijs plaatsvindt. Studenten

kunnen nu hoorcolleges vrij eenvoudig online volgen, maar willen

om de stof echt in de vingers te krijgen wel naar werkcolleges komen.

Dat vraagt om kleinere lokalen en meer personeel, terwijl de univer­

siteiten nog veel grote collegezalen hebben waar professoren kunnen

oreren. Het kost geld om die verandering door te voeren en dat ont­

breekt nu. Niet voor niets riepen de vier technische universiteiten

de minister op om meer in het onderwijs te investeren. De overheid

geeft tot nu toe echter geen krimp en het is nog niet duidelijk wat het

volgende kabinet gaat doen.

4 Dus de universiteiten zitten in geldnood door de hoge studentenaantallen, maar lokken toch buitenlandse studenten? 

Dat lijkt inderdaad vreemd. Maar de buitenlandse studenten zitten

vooral in de masterstudies. En het zijn doorgaans niet de masterstudies

waar capaciteitsproblemen zijn. Dat zijn kleinere opleidingen met veel

zelfstandige onderdelen, zoals scripties of stages. 

Daarnaast hebben de universiteiten voor een deel weinig keus. De

Bolognaverklaring uit 1999 zorgt ervoor dat studenten uit de EU vrij

zijn om overal in de EU te studeren, voor dezelfde kosten en onder

dezelfde voorwaarden als Nederlanders. Zelfs als ze Europeanen zou­

den willen weren, zou dat niet mogen.

De studenten van buiten de EU zijn een ander verhaal. Die moeten

aan strenge eisen voldoen; daardoor komen vaak alleen de betere stu­

denten binnen bij Nederlandse universiteiten.

Bovendien betalen die het volledige collegegeld;

er gaat dus geen subsidie naar een masterstudent

uit China. Daarom willen universiteiten ze ook

graag hebben.

5 Hoe gaat dit aflopen? 

Aangezien de overheidsfinanciering twee jaar

achterloopt op het aantal studenten zal er een

tekort zijn zolang er groei is. De numerus fixus die

Delft en Eindhoven op sommige studies instellen,

zullen helpen om de drukste studies te ontlasten,

maar die maatregel lost fundamenteel niet echt

iets op. Er lijkt echter een lichtpuntje: de voorzich­

tige prognose bij Delft is dat het aantal inschrij­

vingen dit collegejaar niet groeit ten opzichte van

vorig jaar. Bij Wageningen groeit het aantal

bacheloraanmeldingen met een bescheiden

3 %. Of dat het begin is van een trend, valt echter

nog te bezien. Eindhoven groeit bijvoorbeeld wel,

met 10 % meer aanmeldingen en ook in Twente

is er een toename. Hoewel de definitieve aan­

tallen inschrijvingen pas in oktober worden

bepaald, wijst alles erop dat het aantal tech ­

aanmeldingen voor dit collegejaar weer toe­

neemt. De problemen van de technische univer­

siteiten zijn voorlopig dus nog niet voorbij. |

44 | de ingenieur 9 | september 2017

EUR

EKA

tekst ir. Jeroen Akkermans en ing. Paul Schilperoord

DE PRODUCT-ONTWERPEN VAN MORGEN

KANTOORCHAUFFEURvan negen tot vijf achter een beeldscherm. Het systeem is te vergelijken met hoe militaire drones of kranen op moderne containerterminals op afstand zijn te besturen.De eerste versie van T­Pod is ongeveer 7 m lang en heeft een laadcapaciteit van vijftien standaard pallets van 0,8 bij 1,2 m. Doordat de cabine weg­valt, is er meer plaats voor vracht. Het voertuig kan op een volle acculading zo’n 200 km afleggen.Einride start later dit jaar met het testen van proto­types. Dan gaan de eerste T­Pods vracht vervoeren tussen de Zweedse steden Gothenburg en Helsing­borg. Het streven van Einride is dat er rond 2020 een vloot van tweehonderd T­Pods op de weg is in Zweden, compleet met een bijbehorend netwerk van oplaadstations. Volgens Einride is de besparing aan CO

2­uitstoot van de eerste serie T­Pods met

een capaciteit van 2 miljoen pallets per jaar ver­gelijkbaar met de uitstoot van 400 000 personen­auto’s die dezelfde afstand afleggen. (PS)

foto

’s Ei

nrid

e

De afgelopen jaren zijn er technisch gezien flinke stappen gezet in de ontwikkeling van autonome auto’s en vrachtwagens. De vraag is echter wan­neer deze chauffeurloze voertuigen in groten ge­tale op de weg worden toegelaten. De Zweedse start­up Einride wil de impasse doorbreken met de elektrisch aangedreven T­Pod. Dit is geen autonoom rijdend voertuig pur sang, maar heeft autonome deelsystemen. De besturing is nog altijd in handen van een persoon – al zit die wel op kantoor.Einride heeft nog maar weinig technische ge­gevens van de T­Pod vrijgegeven. Vermoedelijk kan het voertuig net als moderne vrachtwagens zelfstandig in zijn rijbaan blijven en automatisch remmen. Daarnaast is de T­Pod uitgerust met camera’s en telemetrie waarmee een persoon op afstand meerdere voertuigen tegelijk kan ‘bestu­ren’. In plaats van dagen­ of wekenlang op de weg te zitten, krijgt de trucker dus een kantoorbaan

september 2017 | de ingenieur 9 | 45

SLIMME BABYDEKENliep sterk terug. ‘De afgelopen decennia zijn de bevindingen van Rey door diverse studies bevestigd’, vertelt Van den Tillaart. ‘Vandaar dat het Máxima en andere instellingen op zoek zijn naar methodes om het contact tussen couveusebaby’s en ouders te vergroten.’ De Hugsy wordt de komende tijd grondig onderzocht, onder meer in het Máxima Medisch Centrum. ‘We hopen dat baby’s sneller in gewicht toenemen, korter in het ziekenhuis blijven en minder infectiegevoelig zijn.’ (JA)

foto

’s H

ugsy

Couveusebaby’s hebben veel baat bij contact met hun moeder. Maar daar ontbreekt het nu juist aan als ze in hun transparante ‘kistje’ liggen. De Hugsy, een slimme deken van de gelijknami-ge Eindhovense start-up, lost dit contactprobleem deels op. Terwijl de baby onder de deken op de borst van de moeder ligt, neemt een recordertje haar hartslag op. Tegelijkertijd trekt haar geur in het kleed. De in de Hugsy gewikkelde baby ruikt daar-door terug in de couveuse zijn of haar moeders geur, en hoort en voelt via het recordertje haar hartslag. Dit moet er onder meer voor zorgen dat vroeggeborenen min-der stress ervaren en eerder uit de couveuse kunnen. ‘De eerste klinische proef van acht dagen is onlangs afgerond; de resul-taten worden nu geanalyseerd’, zegt drs. Jody van den Tillaart, medeoprichter van Hugsy. Vanwege een patentaanvraag wil zij nog niets zeggen over de integratie van het recordertje in de deken. ‘Wel is al duidelijk dat de ouders de Hugsy erg waarderen.’ De Hugsy is samen met het Máxima Medisch Centrum ontwik-keld door vier Eindhovense studenten Industrial Design. Die kregen de studieopdracht om de ‘moeder in de couveuse te brengen’. Het idee hierachter is gebaseerd op Kangaroo Care, een verzorgtechniek die de Colombiaanse kinderarts Edgar Rey eind jaren zeventig bedacht. Bij gebrek aan couveuses pleitte hij voor huid-op-huidcontact tussen de moeder en te vroeg geboren baby’s. Ouders, en ook verpleegkundigen, liepen met de baby’s rond zoals kangoeroes dat doen. De resul-taten van dit ‘buidelen’ waren spectaculair: de kindersterfte daalde drastisch en het aantal door infecties getroffen baby’s

EUREKA

46 | de ingenieur 9 | september 2017

Met een duikmasker en een snorkel zijn op vakantie langs de kust vaak veel vissen en krabben te bewonderen. Hoe dieper het water, hoe meer zeeleven er is te zien. Wie niet meteen de stap wil zetten naar duiken, kan de mogelijkheden van het snorkelen uitbreiden met de Scorkl. Daar­mee kunnen snorkelaars tot maximaal tien minuten onder water blijven.De Scorkl bestaat uit een kleine duikfles met gecomprimeerde lucht

waar het mondstuk direct aan vast zit. Snorkelaars kunnen via dit mondstuk normaal ademen,

waarbij uitgaande lucht langs de boven­kant van de fles wordt afgevoerd. Aan

de achterkant, tegenover het mond­stuk, zit een drukmeter die aangeeft hoeveel lucht er nog in de fles zit. Wel

moet de snorkelaar het mondstuk uitnemen om deze af te kunnen lezen. Om het gebruik te verlen­gen, zijn meerdere duikflessen aan een riem mee te nemen.Het luchtreservoir is bij te vullen via een duikfles of met een handpomp. De handpomp, model klas­sieke fietspomp, heeft een viertrapssysteem om in de Scorkl een druk van ruim 200 bar op te kunnen bouwen. Bij de eerste omhooggaande slag wordt lucht aangezogen in de eerste kamer, bij de neer­gaande slag wordt lucht gecomprimeerd in de tweede kamer, en bij de volgende omhooggaande slag verder gecomprimeerd in de derde kamer. Bij de laatste neergaande slag wordt de lucht naar buiten gepompt.De grootste afzetmarkt van Skorkl ligt mogelijk niet bij snorkelaars, maar bij booteigenaren. Die kunnen er snel en eenvoudig een onderwater­inspectie of korte werkzaamheden mee uitvoeren, zoals de kiel of romp schoonmaken of een verstrik­te propeller of vastzittend anker loshalen. De markt bleek in elk geval groot genoeg. David Hallamore, de Australische uitvinder van de Scorkl, wist via crowdfunding bijna een miljoen euro op te halen, 4316 procent van zijn streefbedrag. (PS)

DUIKFLESJE

foto

’s Sc

orkl

september 2017 | de ingenieur 9 | 47

EUREKA

Mensen bij wie de neusvleugels ’s nachts dichtvallen, slapen minder goed of snur-ken. Ook kunnen ze door hun mond gaan ademen, een route die zorgt voor ongefil-terde lucht en een droge mond. Start-up NoseTubes heeft hier een remedie voor bedacht: kleine, zachte, geribbelde buis-jes die in de neus te steken zijn en de vleugels daarvan openhouden. ‘Je duwt ze er met je vingers of een speciaal aan-drukstaafje in’, zegt Vincent de Jong BA,

oprichter van NoseTubes. ‘De lucht stroomt zo ongehinderd naar binnen.’De NoseTubes zijn gebaseerd op een vondst van Hetty Smit uit Twello. Zij kampt al jaren met dichtvallende neus-vleugels, maar zag op tegen een opera-tie. ‘Een ingreep is zwaar en lang niet altijd succesvol’, licht De Jong toe. De hulpmiddelen die Smit in plaats daarvan gebruikte, zoals klemmetjes en openhou-ders, werkten echter vaak niet goed. ‘Ze

Geconcentreerd werken kan lastig zijn op kantoor. Bekende stoorzenders zijn druk pratende, bellende of typende colle­ga’s. Dit probleem is niet van gisteren. In 1925 werd als op­lossing al de Isolator geïntroduceerd, een soort duikhelm van geluidsisolerend materiaal met aansluiting aan een zuurstof­fles, voor totale afzondering. Ontwerpbureau Hochu Rayu uit Oekraïne ontwikkelde een moderne interpretatie van de Iso­lator, de Helmfon, die isoleert van de omgeving maar wel communicatie mogelijk maakt.De Helmfon ziet eruit als een groot uitgevallen brommerhelm met aan de voorkant een opening om te kunnen ademen en naar een beeldscherm te kijken. De buitenkant van de helm is gemaakt van met glasvezel versterkte kunststof. Dit is van binnen afgewerkt met geluidsabsorberend materiaal.Bovendien is de helm voorzien van ingebouwde elektronica om inkomende geluidsgolven te registreren en met tegen­geluid op te heffen. Deze combinatie van passieve en actieve geluidsdemping moet zowel geluiden van buiten naar binnen als andersom dempen. Helmfon doet namelijk ook dienst als mini­vergaderkamer, zonder dat mensen zich in een aparte kamer hoeven af te zonderen tijdens een videomeeting.

De helm is daarvoor aan de binnenkant voorzien van luid­sprekers en een microfoon. Ook biedt hij ruimte om een mobiele telefoon te gebruiken. Dankzij de geluidsisolerende maatregelen heeft de drager tijdens het gesprek geen last van de omgeving en de omgeving niet van hem. (PS)

STILTEHELM

vielen uit of van de neus, of zaten niet goed vast.’Smit besloot daarop om zelf te gaan knutselen en kwam ten slotte op het idee een stukje van een pvc-buis af te zagen en dat in haar neus te steken. Een eurekamoment waar ook haar KNO-arts van onder de indruk was, zegt De Jong. ‘Het geribbelde buisje werkte simpelweg stukken beter dan alles wat de arts haar te bieden had. Het pvc-buisje was alleen niet geschikt om op te markt te bren-gen.’ De afgelopen jaren maakte De Jong er daarom een industrieel product van. Het buisje bestaat nu uit ‘medische siliconen’ zodat het neusslijmvlies niet geïrriteerd raakt. Ook zetten de in drie maten ver-krijgbare buisjes na plaatsing in de neus nog lichtjes uit. ‘Je voelt vanzelf of je de juiste maat hebt. Het mag eenvoudig-weg geen pijn doen; hooguit ervaar je een lichte druk.’ De Jong broedt nog op een slimme ma-nier om de buisjes in te brengen. ‘Met het aandrukstaafje of je vingers werkt het op zich prima. Maar het moet nog gebruiksvriendelijker kunnen.’ (JA)

NEUSBUISJES

foto

Nos

eTub

es

foto

Hoc

hu R

ayu

EUREKA

48 | de ingenieur 9 | september 2017

In talloze industrieën moeten werk-nemers langdurig staan of houdingen aannemen zoals bij het bukken of knie-len. Hierbij zijn de spieren continu aan-

gespannen, wat kan leiden tot rug-, knie- of schouderklachten. De Chairless Chair, een uitwendige mechanische skelet, moet daar iets tegen doen.De ‘stoel’ bestaat uit twee scharnierende framedelen die met een zitvlak vanaf de billen tot aan de grond lopen. De frame-delen – een per been en hydraulisch be-krachtigd – zijn verbonden met een hesje dat met banden wordt bevestigd rond de bovenbenen, het middel, de schouders en de schoenen van de gebruiker.De gebruiker kan met het exoskeleton onbelemmerd rondlopen. Vervolgens kan hij of zij op elk gewenst moment een zit-tende positie aannemen, bijvoorbeeld om montagewerkzaamheden te verrich-ten. Met een druk op de knop blokkeert het mechaniek en blijft het in een vaste,

LUCHTZITTENstabiele houding staan. De gebruiker kan dan de spieren ontspannen en op het zitvlak leunen. Door op te staan, deblok-keert het frame. De twee framedelen zijn instelbaar voor verschillende lengtes en hebben per been een draagvermogen van ongeveer 100 kg.De Chairless Chair is in Zwitserland ont-wikkeld door ontwerpbureau Sapetti voor Noonee. Deze start-up bracht het exo-skelet onlangs op de markt na praktijk-testen met werknemers binnen de auto -industrie, waaronder bij Audi, Seat, Skoda en BMW. Het streven is dat Chair-less Chair helpt om de lichaamshouding te verbeteren, lichamelijke klachten tegengaat en om ook oudere werk-nemers goede, aangepaste arbeids-omstandigheden te bieden. (PS)

foto

’s N

oone

e

KEL

LER

Dr.ir. Ianus Keller doceert aan de TU Delft en werkt als onderzoeker en ontwerper bij For Inspiration Only.

september 2017 | de ingenieur 9 | 49

PIJNLOOS PRIKKENDiabetespatiënten meten regelmatig hun suikerspiegel met een vingerprik. Het Franse bedrijf PKVitality heeft nu een alternatief ontwikkeld dat vol­gens het bedrijf geen pijn doet: een horloge met micro naaldjes die geen bloed maar huidvocht afnemen. De naaldjes prikken slechts tienden van millimeters diep en blijven zo ‘ver’ uit de buurt van zenuwen en bloedvaten. Gebruikers zouden hooguit een lichte druk ervaren. Volgens de ontwerpers is de zogeheten K’Track Glucose het eerste apparaatje ter wereld dat zonder bloedprikken accuraat de suikerspiegel meet. De gebruiker krijgt een seintje als het tijd is voor een meting, die met een druk op de knop start. De circa 0,5 mm lange micronaaldjes, die onderdeel zijn van een vervangbare capsule met een pompje en sensoren, dringen de huid in en zuigen het vocht tussen de cellen op. De suikerspiegel in dit huidvocht zou een goede maat zijn voor de suiker concentratie in het bloed, een claim die PKVitality nog moet waar­maken door medische tests te doen. Na analyse van het vocht door de sensoren in de capsule verschijnen de resultaten van de meting op het horlogescherm. De K’Track Glucose, die ook fitnessdata als het aantal stappen en het energie­verbruik meet, kost zo’n 125 euro. Dat lijkt schappelijk, maar de gebruiker moet wel elke maand de capsule van circa 85 euro vervangen. Het slimme horloge komt waarschijn­lijk dit jaar op de markt. (JA)

Jarenlang gingen wij tijdens de zomer op fietsvakantie in eigen land. Fantastisch om vertrouwde plekken te zien vanuit een ander perspectief. We logeerden bij vrienden van vroeger of bij de gastadressen van Vrienden op de Fiets, een voorloper van het hippe AirBnB.

Voor de opkomst van smartphones en mobiel internet von-den we onze route nog op papieren kaarten. Al snel hadden we wel een TomTom bij ons, die ons echter gelijk naar de ongezellige fietspaden langs de provinciale wegen stuurde. Die gebruikten we dus alleen voor de last mile: het stuk van de mooie fietsroute naar het logeeradres.

Met de komst van smartphone en mobiel internet was het vinden van de weg niet meer het probleem. Wel was het lastig om de mooiste routes te vinden en om ons heen te blijven kijken. De oplossing daarvoor zat niet in meer tech-nologie, maar in het Fietsknoopuntennetwerk, een ongelo-felijk heldere systeem van nummers die fietspaden verbin-den. In plaats van routes hoefden we alleen maar een reeks nummers te onthouden. Daarna veranderde een fietstocht in een echte speurtocht, waarbij iedereen in het gezin op zoek ging naar het bordje met het huidige nummer en het pijltje naar het volgende nummer: ‘Nu 35, straks 14.’

De belangrijkste taak van de smartphone was vooral het plannen van de juiste reeks nummers, het bijhouden van de afgelegde route en de gemiddelde snelheid, en natuur-lijk het contact met het volgende gastadres. De rest van de tijd konden we besteden aan om ons heen kijken en het houden van opvallend goede gesprekken, omdat we helemaal op elkaar waren aangewezen.

Toch veranderden de behoeftes van onze opgroeiende kinderen al snel. Bij elk gastadres was op een gegeven moment de eerste vraag: ‘Wat is het wifiwachtwoord?’ Niet lang daarna konden we dit soort vakanties niet meer aan de kinderen verkopen en gingen we mee in de zwarte zaterdagen langs de routes du soleil en op Schiphol.

Binnen Europa voelen dit soort reizen echter steeds meer als de vakanties in eigen land die we vaarwel hadden gezegd. Bedragen omrekenen is niet meer nodig en sinds afgelopen juni hoef je ook geen rare databundels in te kopen. Het is opvallend hoe magisch dit voor velen voelt. ‘Kan ik nu echt gewoon een berichtje sturen binnen mijn eigen bundel?’

Natuurlijk adverteren hotels, appartementen en andere gastadressen nog met het hebben van wifi, maar die kan bij het rijtje waar ook de föhn en de tv op staan. Lekker belangrijk! Sterker nog: sinds mijn databundel in Europa onbeperkt is te gebruiken, zet ik de wifi het liefst zo vaak mogelijk uit. Zo zie ik nooit meer zo’n vieze landing page en hoef ik niet meer bang te zijn voor pottenkijkers. En mijn eigen internet is nog betrouwbaarder ook.

VAKANTIEGEVOEL

foto

’s PK

Vita

lity

50 | de ingenieur 9 | september 2017

Wanneer de taxi in een bui­

tenwijk van de Estlandse

hoofdstad Tallinn stopt

voor het verkeerslicht,

valt mijn oog op een klein wagentje dat

zelfstandig over de stoep rijdt. Het heeft

groen licht bij de voetgangersoversteek­

plaats en begint behoedzaam aan de

oversteek. Decimeter voor decimeter

rijdt het voor onze taxi langs. De norse

taxichauffeur geeft geen sjoege, maar ik

volg het wagentje belangstellend. Ach­

ter het karretje loopt een jonge man die

een oogje in het zeil houdt.

We zijn bij toeval getuige van een

test van het Estse bedrijf Starship

Technologies, dat zelfrijdende wagen­

tjes ontwikkelt voor het bezorgen van

pakketjes. Eind vorig jaar haalde het

de media door in Londen de eerste

warme maaltijd te bezorgen. Maar het

wagentje is de testfase nog niet ont­

groeid. Vooral het oversteken van

kruispunten is blijkbaar een complexe

onderneming.

De zakenwijk van Tallinn, de hoofdstad van het op ICT-gebied vooroplopende Estland.

DE DIGITALE IDENTITEIT VAN ESTLAND

Baltische baanbrekerWie niet groot is, moet slim zijn. Dat lijkt het devies van Estland,

het tussen Letland en Rusland ingeklemde staatje dat barst van

de techbedrijven. Waar houden die zich mee bezig? En wat

maakt juist dit land daar zo aantrekkelijk voor? tekst ir. Jim Heirbaut

De Ingenieur is op bezoek in Estland,

een van de kleinste landen van de EU,

maar op technologiegebied een van

de meest vooruitstrevende. Voor het

openbaar vervoer kun je bijvoorbeeld

online een kaartje kopen dat je ver­

volgens in bus of tram via je smart­

phone kunt gebruiken. Verder heeft

een Est een digitale identiteit die hij

gebruikt bij verschillende contacten

met de overheid. En Estland was het

eerste land waar je via internet kon

stemmen. Ook is het mobiele netwerk

voor smartphones bijna overal uitste­

kend en in de binnensteden levert de

gemeente zelfs vaak gratis wifi. Kun je

lekker buiten zitten werken met je

laptop – als je tenminste het geluk hebt

dat je een van de zeldzame zonnige

dagen treft.

DigitaliseringsgraadNaast Starship Technologies zijn er nog

veel meer technologiebedrijven. Zoals

Transferwise, dat het internationaal

Een bezorgwagentje van het Estlandse bedrijf Starship Technologies, dat wordt ontwikkeld om pakketjes te bezorgen.

foto

Mar

t Ro

otam

m/C

reat

ive

Com

mon

s

september 2017 | de ingenieur 9 | 51

foto

kho

ra/C

C BY

­SA

3.0

overmaken van geld goedkoper maakt, en Playtech, een van de groot­

ste makers van software voor online gokken. Allemaal hopen ze de

volgende Skype te worden, het boegbeeld van de techsector van

Estland. Dit programma bood al heel vroeg de mogelijkheid om via je

computer iemand anders te bellen, mét bewegend beeld. Skype werd

in 2003 opgericht door onder andere een paar slimme Esten en is nu

een wereldwijd bedrijf met een omzet van miljarden euro’s dat in 2011

door Microsoft werd opgekocht.

Veel start­ups richten zich op digitale toepassingen. Dat is niet

vreemd, want academische onderzoekers zijn in Estland vooral

bezig met de ingenieurs­ en exacte wetenschappen. ‘Vanuit de

geschiedenis is dit goed te verklaren’, vertelt prof.dr. Tarmo Soomere,

president van de Estse Academie van Wetenschappen. ‘Estland

was lang onderdeel van de Sovjet­Unie en dat zette onze weten­

schappers in voor onderzoek naar militaire technologie.’ Ook droegen

de Esten bij aan de ruimtewedloop tussen de Sovjet­Unie en de VS.

In het kleine landje werd gewerkt aan apparaten voor de ruimte­

modules van de Sovjets.

Deze nadruk op bètawetenschappen en techniek heeft geleid tot

een land dat voorop loopt op het gebied van ICT­toepassingen. Maar de

hoge graad van digitalisering heeft nog een aantal andere oorzaken.

Ten eerste is Estland een klein land, weliswaar net iets groter dan

Nederland, maar met slechts 1,3 miljoen inwoners. Dat maakt het

invoeren van nieuwe technologieën redelijk te doen. Ten tweede is de

digitalisering het resultaat van jarenlang consistent beleid. ‘De over­

heid van Estland is lean; er is weinig bureaucratie.

We maken het met behulp van technologie heel

eenvoudig om een bedrijf te starten en om belas­

ting te betalen’, vertelt dr. Ene Kadastik, adviseur

bij het Ministerie van Onderwijs en Onderzoek.

Centraal staat hierbij dat burgers een digitale

identiteit hebben. Ze kunnen documenten voor

de overheid digitaal ondertekenen.

Gamende computersEen dag later bezoeken we Tartu, ‘het Leiden van

Estland’. Het fotogenieke, rustige stadje telt net

geen 100 000 inwoners, waarvan een aanzienlijk

deel student is. De sfeer is er uitgelaten, vanwege

de laatste diploma­uitreiking voor de zomer­

vakantie. De afgestudeerde jonge mannen en

vrouwen hebben net de ceremonie erop zitten en

drinken met hun ouders een borrel bij het statige

hoofdgebouw van de Tartu Ülikool (de Universi­

teit van Tartu). Boven de toastende en pratende

menigte vliegt een drone. Hij is van de fotograaf

die is ingehuurd om deze middag vast te leggen;

niemand kijk ervan op.

Een van de vakgebieden waar Tartu Ülikool op

scoort, is kunstmatige intelligentie. Promovendus

52 | de ingenieur 9 | september 2017

tegenstanders te spelen. Daarna verbeterde hij zich nog verder door

partijen tegen zichzelf te spelen.’

Is dit misschien op termijn een goede manier waarop robots elkaar

gaan trainen? ‘Nou, bij dit soort simpele spelletjes kunnen algoritmes

het wel alleen af, maar ik denk dat robots ook feedback van mensen

nodig hebben. Want het probleem is dat bij deze systemen er af en toe

een onvoorziene fout optreedt.’

Het is dan ook zaak om de juiste beloning te geven bij het trainen

van een zelflerend, kunstmatig intelligent systeem. Bij een deel­

onderzoek naar het spelletje Pong was de opdracht aan beide ‘spelers’

om de bal zo lang mogelijk in het spel te houden. En wat gebeurde er?

De speler die moest serveren, deed dat niet maar hield de bal gewoon

vast. ‘Dat hadden we echt niet voorzien’, zegt Tampuu. ‘Je moet dus

altijd erg oppassen waar je om vraagt en blijven nadenken.’

Botsende satellietenDankzij de uitstekende universiteit vestigen bedrijven zich graag in

Tartu. Een ervan is Cybernetica, dat tot ver over de grenzen bekend is

vanwege zijn oplossingen op het gebied van cyberveiligheid en

Sharemind laat concurrenten samen hun data analyseren

foto

e­e

ston

ia

Met behulp van een ID-card (met een chip die sterke encryptie verzorgt) kunnen burgers van Estland diensten van de overheid gebruiken, stemmen en inloggen bij bank en zorgverzekeraar.

Ardi Tampuu MSc van de groep Computational

Neuroscience bestudeert kunstmatige neurale

netwerken. Zo liet hij bijvoorbeeld een dergelijk

netwerk zijn gang gaan met een van de eerste

computergames: Pong. Dat wordt normaal

gesproken gespeeld door twee spelers die met

een draaiknop een pingpongbatje (een streepje)

omhoog en omlaag kunnen sturen om het balle­

tje terug te kaatsen richting de tegenstander. Je

scoort een punt als je tegenstander het balletje

niet terugslaat.

Nu lieten de onderzoekers een kunstmatig

neuraal netwerk eerst spelen tegen de computer

als tegenstander. Het neurale netwerk werd

beloond als het een punt scoorde en leerde op

die manier welke handelingen succes hebben.

‘De computer werkt volgens een vast stukje

code. Dat bevat zwakheden die ons neurale

netwerk kan uitbuiten. Bijvoorbeeld de trage

beweging van het streepje van de computer’,

vertelt Tampuu.

Maar echt interessant werd het pas toen hij

twee kunstmatig intelligente neurale netwerken

tegen elkaar liet spelen. Het resultaat was dat

beide spelers steeds beter werden. Hetzelfde

effect was vorig jaar te zien bij de kunstmatig

intelligente Go­speler van Google, Alpha Go. ‘Die

werd eerst steeds beter door tegen menselijke

STEMMEN VIA INTERNETEstland staat erom bekend dat je er bij verkiezingen kunt stemmen via internet (i-Voting). Dat gebeurde voor het eerst op kleine schaal in 2005 bij lokale verkiezingen. Bij de laatste verkiezingen in 2015 stemde meer dan 30 % van de stemgerechtigden online. Het bedrijf Cybernetica ontwikkelde de eerste technologie voor i-Voting, die inmiddels door een dochterbedrijf wordt doorontwikkeld. Die wordt trouwens steeds beter: met de laatste versie van het systeem kan de burger die via internet heeft gestemd zelf controleren of de stem juist in het systeem is terechtgekomen (en dat er dus niet mee is gerommeld).De invoering van i-Voting was een project van de lange adem, zegt dr. Mihkel Solvak, een wetenschapper van Tartu Ülikool die de geschiedenis van i-Voting onderzocht. ‘In 2005 gebruikten maar een kleine tienduizend mensen deze optie en dat waren vooral hoogopgeleide, witte mannen van middelbare leeftijd.’ Dat bleef zo bij verkiezingen in 2007, maar in 2009 waren de ‘internetstemmers’ een doorsnede van de Estlandse maatschappij geworden. Inmiddels stemmen mensen uit alle lagen van de bevolking via internet: jong en oud, laag en hoog opgeleid. Wel vonden Solvak en collega’s een verband tussen de stemmethode en de afstand tot het dichtstbijzijnde stembureau. Ligt dat op een halfuur lopen of meer, dan is de kans groter dat je via internet stemt.Het feit dat internetstemmen breed is geaccepteerd, laat zien dat er vertrou-wen is in de technologie. De Esten stemmen met hun e-id; hun elektronische identiteit. Die gaat samen met de versleutelde stem het systeem in, maar op zo’n manier dat nooit door derden is te achterhalen op wie je hebt gestemd.

september 2017 | de ingenieur 9 | 53

encryptie. Het bedrijf ontwikkelde onder andere digitale infra­

structuur voor de overheid, waardoor databases veilig zijn te gebrui­

ken voor diensten.

Cybernetica heeft zijn groei voor een deel te danken aan de ontwik­

keling van Sharemind. Dit is een vernuftige methode om data versleu­

teld op te slaan, waarna je er allerlei operaties op kunt uitvoeren zon­

der dat hij hoeft te worden gedecodeerd. Deze technologie kent tal van

toepassingen. In de medische wereld maakt hij het bijvoorbeeld moge­

lijk om analyses te doen op gegevens van grote groepen patiënten zon­

der de persoonsgegevens ooit openbaar te maken.

Ook op het gebied van defensie kent Sharemind toepassingen. Bij­

voorbeeld om te voorkomen dat satellieten op elkaar botsen, een klus

die Cybernetica deed in opdracht van het Amerikaanse DARPA. Dat

zit zo: hoog in de lucht is het inmiddels behoorlijk druk geworden.

Verschillende landen hebben er talloze satellieten die een baan rond

de aarde beschrijven. Nu lopen twee kunstmanen altijd het risico dat

ze met elkaar in botsing komen; een duur grapje, want het kost tiental­

len miljoenen om een satelliet te lanceren. Daarom wilden de eigena­

ren van de satellieten kunnen berekenen of er in de komende week

een botsing aan staat te komen. Is dat zo, dan kan een van de twee

satellieten een klein beetje bijsturen.

Er is echter één probleem: twee verschillende landen willen de

precieze banen van hun satellieten niet aan een andere mogendheid

vertellen. En daar kwam Sharemind om de hoek kijken. Die software

zorgt ervoor dat de beide banen van de twee

satellieten in een versleutelde vorm met elkaar

worden vergeleken. Op die manier komen er wel

botsingen aan het licht, maar hoeven de landen

niet bang te zijn dat de banen van hun satellieten

uitlekken.

In augustus werd bekend dat Cybernetica een

subsidie krijgt van de Europese Commissie om de

Sharemind­technologie door te ontwikkelen tot

een toepassing in de cloud. ‘Dit moet een applica­

tie worden die iedereen kan gebruiken, ook als je

niets van de techniek begrijpt. Zo kan het mid­

den­ en kleinbedrijf Sharemind gaan gebruiken’,

vertelt dr. Dan Bogdanov van Cybernetica.

‘Vergelijk het met Google Docs, waarmee je vanaf

elke computer in een tekstbestand of spreadsheet

kunt werken. Bedrijven kunnen straks data geza­

menlijk analyseren – en dus tot nieuwe inzichten

komen – zonder dat gevoelige details bij concu­

renten terechtkomen.’

En misschien dat dit nieuwe product van

Cybernetica zorgt voor de volgende doorbraak

van een technologiebedrijf uit het kleine landje

aan de Oostzee. |

Het hoofdgebouw van Tartu Ülikool, de universiteit van de op een na grootste stad van Estland.

foto

Tõn

u M

auri

ng/C

C BY

2.0

54 | de ingenieur 9 | september 2017

MED

IA

tekst ir. Jim Heirbaut en Marc Seijlhouwer MSc

SILICON VALLEY UBER ALLESStart-ups die willen weten hoe ze te werk moeten gaan, kunnen terecht bij een degelijk verslag van de opkomst van taxidienst Uber en een wat prik-kelender kijkje in de keuken van Silicon Valley.

Staat u op een werkborrel – biertje hier, wijntje daar – en beseft u ineens dat u niet meer naar huis mag rijden? Geen probleem. Open de app op uw smartphone, voer uw locatie in en druk op de knop. Tien minuutjes later rolt u zo de taxi in. Uw porte-monnee hoeft u er niet eens bij te pakken, want uw creditcardgegevens had u ooit al ingevoerd. Zo begon Uber in 2009 met een handjevol freelance chauffeurs in limousines in San Francisco.De ontstaansgeschiedenis van het bedrijf is te lezen in het boek Uber. De wilde rit van journalist Adam Lashinsky. Het schetst de eerste stappen van oprich-ter en CEO Travis Kalanick, de onconventionele baas van het bedrijf die onlangs aan de kant werd gezet. Daarvoor haalde hij regelmatig de media met zijn botte gedrag, maar toch deed hij in de beginjaren veel goed. Hij zag een kans, ontwikkelde een duide-lijke visie en hield daar stug aan vast. Tegelijk besprak hij zijn ideeën met iedereen die kennis van zaken had en sleep hij op basis daarvan zijn bedrijfs-plannen bij. Kalanick was bovendien een meester in het binnenhalen van investeringsgeld. Op een bepaald moment stroomden de miljarden binnen.

Wie een wat prikkelender boek wil lezen over de onder nemers van Silicon Valley, kan terecht bij het boek Start-upmania van Antonio García Martínez, dat als ondertitel Geld en gekte in Silicon Valley meek-reeg. Het origineel met de titel Chaos Monkeys is uit 2016, dit jaar verscheen de Nederlandse vertaling. De auteur is een kleurrijke figuur die een bijzondere carrière achter de rug heeft. Hij werkte een tijdje als bankier op Wall Street, en begon daarna met een paar maten een eigen internetbedrijfje in Silicon Valley. Hij boekte enig succes, maar al snel weekte Facebook hem los. Een intern conflict bracht hem er vervolgens toe om over te stappen naar concurrent Twitter. Inmiddels laat hij zich als freelancer inhuren en ‘woont hij op een jacht’, zo staat demonstratief op de achterflap.

Vergaderen met ZuckerbergGarcía Martínez hanteert een veel lossere stijl dan Lashinsky in zijn Uber-boek. Het is alsof hij in een kroeg tegen je praat, na een paar drankjes. Wel is hij uitstekend geïnformeerd. Hij maakte alles immers van dichtbij mee; zo vergaderde hij regelmatig met Facebook-CEO Mark Zuckerberg himself.De dynamiek die de auteur beschrijft, is altijd dezelfde: startende bedrijfjes willen hun idee pitchen bij de personen en fondsen die miljoenen, soms miljarden bezitten. Een gesprek of toevallige

QUANTUMGETOVERHoe werkt een quantumcomputer? Dit boekje doet een dappere poging dat in zo’n honderd pagina’s duidelijk te maken.

De quantummechanica is bepaald geen simpel vakgebied. En de belangrijkste tech-nologische toepassing ervan, de quantum-computer, gebruikt al die complexe natuur-kunde om een apparaat te maken met ongekende mogelijkheden. Uitleggen hoe zo’n computer werkt, is daardoor een helse klus. Dat blijkt ook uit het nieuwe boekje van George van Hal, De quantum-computer. Daarin probeert hij moedig alle aspecten van het apparaat uit te leggen. Helaas krijgt de lezer nooit helemaal grip op de vreemde quantumconcepten. Die komt bijvoorbeeld wel te weten hoe een quantumbit of qubit werkt, maar niet wat zo’n qubit nou precies is of waaróm hij

werkt. Ook besteedt het boek veel aandacht aan de software die een quantumcomputer moet gaan gebruiken, maar wordt deson-danks niet helemaal duidelijk wat die soft-ware moet doen of hoe hij gaat werken. Deels is dat inherent aan het onderwerp; de quantummechanica is nu eenmaal in zekere mate ongrijpbaar. Maar het ligt ook aan de nieuwe reeks waar het boekje deel van uit-

maakt: Pocket Science van het tijdschrift New Scien-tist. Bij ingewikkelde onderwerpen beland je met dit beknopte format nét tussen twee werelden in: de tekst is te uitgebreid en gedetailleerd voor een arti-kel, maar niet gedetailleerd genoeg om het onder-werp na afloop écht goed te snappen, zoals van een boek verwacht mag worden.Toch heeft het boekje zeker zijn pluspunten. Het is bij-voorbeeld actueel; veel van de beschreven zaken von-den pas een paar maanden geleden plaats of moeten

september 2017 | de ingenieur 9 | 55

ontmoeting in een bar of sportclub kan daarbij het verschil maken tussen failliet gaan of een groot succes worden. García Martínez is zelf een meester in het bespelen van zijn relaties en schrijft daar nog smeuïg over ook. Tussen de regels door zijn bovendien tal van tips voor start-ups te vinden. Voor hen is dit boek dan ook verplichte kost. (JH)UBER. DE WILDE RIT | 224 Blz. | € 19,99 (paperback) of € 12,99

(ebook)

START­UPMANIA. GELD EN GEKTE IN SILICON VALLEY | 464 Blz. |

€ 24,50 (paperback) of € 11,99 (ebook)

Antonio García Martínez werkte onder meer voor Facebook en Twitter. In Start-upmania beschrijft hij zijn ervaringen.

De controlekamer van de Apollo-missies, vol gestreste ingenieurs.

RUIMTENOSTALGIEDe nieuwe documentaire Mission Control. The Unsung Heroes of Apollo werpt een blik op de wereld van de c ontrolekamer.

Houston, we’ve had a problem. Het is een van de meest iconische zinnen uit de ruimtevaart, die beroemd werd door Apollo 13, de missie waarbij alles mis leek te gaan. Toch keerden de astronauten veilig terug dankzij de men­sen bij Mission Control, die vanuit Houston, Texas, erop toezagen dat alles goed ging. De ingenieurs die de ruimtemissies bege­leidden, kregen ten tijde van de Apollomis­sies minder eer dan astronauten als Neil Armstrong en Buzz Aldrin. Ten onrechte, zo laat de nu via Netflix te bekijken docu Mis­sion Control. The Unsung Heroes of Apollo zien. Het zijn de Flight Directors, raketexperts en datakenners die ervoor zorgden dat de raket veilig van A naar B ging.De film wisselt archiefbeelden af met hedendaagse inter­views met de mannen die toen de hoofdrollen speelden. Mannen, inderdaad. Voor Mission Control waren de vele NASA­vrouwen, die in de film Hidden Figures de hoofdrol hadden, blijkbaar niet gewenst. In plaats daarvan werd een stel jochies, vaak vers van de universiteit, geschikt bevonden om het ruimteprogramma te begeleiden.Dat ging niet meteen goed. Apollo 1, de eerste bemande Amerikaanse raket, ontplofte en alle astronauten kwamen om. Een vormend moment voor Mission Control. Daarna stelde de groepsleider het motto op dat nu nog steeds geldt: tough and competent (streng en vaardig). Zodat iedereen zich ervan bewust is dat alles extreem goed gecheckt en doorgerekend moet zijn voordat je iets doet.De archiefbeelden van kettingrokende Mission Control­ leden, stijf van de stress na urenlange sessies met de raketten, geven een beeld van de sfeer in de controle­kamer en van de druk die iedereen voelde. Op een gege­ven moment schiet een van de ingenieurs zelfs vol, terwijl hij zich herinnert hoe de bemanningscapsule van Apollo 13 veilig het water in dommelde. Een emotioneel hoogtepunt voor deze man, en dat is een kant van technici die je niet vaak ziet. (MS)MISSION CONTROL. THE UNSUNG HEROES OF APOLLO | Netflix

foto

Hel

ena

Pric

e

foto

Mis

sion

Con

trol

nog gebeuren. Bovendien worden sommige onderdelen wel degelijk goed uitgelegd. Waarom een quantumcomputer sneller kan zijn dan een gewone pc, bijvoorbeeld. En waarom het bou-wen van het apparaat zo’n helse klus is; werkelijk elk onderdeel heeft nog problemen, die bovendien vaak fundamenteel zijn.

Te ver wegMisschien is dat ook wel hét probleem bij een boek over quan tum computers. De ondertitel van De quantumcomputer heeft het over ‘een digitale revolutie op het punt van uitbreken’. Maar die doorbraak is net te ver weg om een helder beeld te kunnen hebben van de uiteindelijke computer. Er zijn nog meer-dere manieren om qubits te maken, om de software te schrij-ven, om het aantal rekenfouten te verminderen, enzovoort. Pas als wetenschappers en bedrijven het op die punten eens zijn geworden, komt er wat duidelijkheid in de quantumcomputer-wereld. En dat zou het hele wereldje – en een boek zoals dit – aanzienlijk overzichtelijker maken. (MS)DE QUANTUMCOMPUTER | 104 Blz. | € 10,­

MEDIA

56 | de ingenieur 9 | september 2017

DE FORMULE ACHTER DE FORMULEHet rijk geïllustreerde Zo werkt de Formule 1 neemt zijn lezers mee achter de schermen van het bekende miljoenencircus.

Met de intrede van Max Verstappen in de Formule 1 in 2015 is de koningsklasse van de racesport voor Nederlanders in één klap een stuk interessanter geworden. Het is toch spannender om op zondag achter de tv te kruipen wanneer je weet dat er ook een Nederlander rondraast in een hightech bolide. En nog kan winnen ook, getuige zijn sensationele zege in Spanje vorig jaar.Aan het begin van het huidige seizoen bracht Olav Mol, de nestor van de Nederlandse racejournalistiek en de man achter de stem op tv, het boek Zo werkt de Formule 1 uit. Het is een prachtige inleiding in een bijzonder wereldje, waar geld geen rol lijkt te

spelen en waar alles draait om snelheid, veiligheid en logistiek. In het boek valt van alles te lezen waar de gemiddelde tv-kijker zelden mee in aanraking komt: wat er in de pitstraat gebeurt, welke enorme logistieke operaties nodig zijn om een F1-team over de wereld te verplaatsen en hoe het startgeld wordt verdeeld. Zo krijgt Ferrari miljoenen meer vanwege zijn rijke historie.

Spoilers en vleugeltjesMol en medeauteurs Erik Houben en Mike Mulder kiezen voor een systematische aanpak. Dat begint in het eerste hoofdstuk met de auto en dat is meteen ook het meest technische hoofdstuk, met boeiende tekeningen van de verschillende onderdelen van de wagen. We zien een opengewerkte cockpit, de onderdelen van de motor (sinds 2014 verplicht een hybride) en alle ingewikkelde spoilers en vleugeltjes die de lucht zo efficiënt mogelijk om de wagen heen moeten laten stromen. Het racestuur heeft inmid-dels meer weg van een ingewikkelde computer, met tientallen knoppen en zelfs een beeldscherm.Minstens zo interessant als de techniek is de blik achter de schermen van de teams. Hoe wordt een team gerund? Wat is er allemaal nodig om tijdens een Grand Prix optimaal te presteren? Voor elke coureur zijn vaak honderden mensen druk bezig met ontwerpen, sleutelen, optimaliseren, testen en nog eens testen.Het boek is prima geschreven; het voelt net alsof er iemand tegen je praat. Wel is het jammer dat het blijft bij één lang college. Een paar interviews met onze racehelden hadden niet misstaan. Maar de Formule 1 blijft bij uitstek voor techneuten een boeiende sport. (JH)ZO WERKT DE FORMULE 1 | 192 Blz. | € 24,50

foto

Get

ty Im

ages

/Red

Bul

l Con

tent

Poo

l

foto

Shu

tter

stoc

kfo

to w

ww

.fia

.com

Crashtest door de FIA (Federation Internationale de l’Automobile).

Pirelli maakt de verschillende typen banden voor de Formule 1-races, van ultra soft (blauw) naar full wet (paars, niet op de foto).

Max Verstappen tijdens de Grand Prix van Hongarije op 30 juli 2017.

MEDIA

september 2017 | de ingenieur 9 | 57

Technologiejournalist drs. Herbert Blankesteijn schrijft in De Ingenieur elke maand over wat hem opvalt op internet.

De memo van een Google-medewerker over de ondervertegenwoordiging van vrouwen in Silicon Valley heeft tot een stellingenoorlog geleid. Waar eindigen de feiten en beginnen vooroordelen en politieke correctheid?

Ik heb me verbaasd over het wereld wijde opiniecircus dat losbarstte over de memo van Google- medewerker James Damore in augustus, en vooral over het feit dat veel opiniemakers blijkbaar niet de moeite hadden genomen het stuk te lezen. Zo schrijft Sara Ashley O’Brien op de site van CNN: ‘In the memo, the engineer mused that women aren’t suited for tech jobs for ‘biological’ reasons.’ En de eerste zin van een artikel van Clare Cain Miller in The New York Times luidt:‘The Google engineer wrote that most women were biologically unsuited to working in tech because they were more focused on ‘feelings and aesthetics than ideas’ and had ‘a stronger interest in people rather than things’.’ De gewraakte tekst: ‘Many of these differences are small and there’s significant overlap between men and women, so you can’t say anything about an individual given these population level distributions.’ Zo werden aan Damore stelligere en foutere beweringen toege-schreven dan hij had gedaan.Verder schreef informaticus Cynthia Lee op Vox.com: ‘The stress of being a mino rity demographic in a sometimes-hostile envi-ronment is not acknowledged.’ Damore in zijn stuk: ‘I’m not saying that minorities have the same experience of those in the

DE MEMO-OORLOG

majority.’ Dus Damore werd er ook van beschuldigd dingen niet te zeggen die hij wél had vermeld.

Open discussieZelf vond ik de memo genuanceerd. Zou het komen doordat ik een man ben? De site Quillette.com raadpleegde vier des-kundigen van wie ik kortheidshalve alleen de ene vrouw citeer, neurowetenschapper Debra W. Soh: ‘I didn’t find the memo offensive or sexist in the least. I found it to be a well thought out document, asking for treating people as individuals instead of based on group membership.’De boodschap van Damore was niet dat vrouwen voor bepaald werk niet deugen; het ging hem om een open en eerlijke discussie. Ook sprak hij zich uit tegen afge-dwongen gelijke verhoudingen: ‘Discrimi-nation to reach equal representation is unfair, divisive, and bad for business.’Zijn ontslag is ironisch, want hij stelt juist dat het moeilijk is de ideeën die hij ver-woordt besproken te krijgen. Zijn bazen hebben hem door hem de laan uit te stu-ren juist in het gelijk gesteld.Silicon Valley heeft genoeg problemen in zijn omgang met vrouwen. De bedrijfs-cultuur van sommige bedrijven is vrouw-vijandig en de online cultuur van gamers is dat ook. Maar als je niet meer mag zeg-gen dat er statistische verschillen bestaan tussen mannen en vrouwen, als je wordt verplicht te denken dat alle verschillen hun oorzaak vinden in discriminatie en seksisme, is dat een probleem erbij in plaats van een oplossing.

Dieselgate heeft opnieuw een boek opgeleverd, nu met de nadruk op het falen van de controlerende instituties. Peter Treffer

analyseert hoe de autolobby strenge regelgeving steeds weet te traineren en ongestraft kan overtreden.DIESELGATE | 288 Blz. | € 19,99 (e­book

€ 11,99)

Het nieuwe sei-zoen van de Ne-derlandse versie van

How It’s Made wordt gepresenteerd door de Brabantse YouTubers de Bucket Boys. Dit tweetal gaat op zoek naar het antwoord op de vraag hoe iets wordt gemaakt – waarbij ‘iets’ kan variëren van paraplu’s tot auto’s. HOW DO THEY DO IT? | vanaf di 26 sept,

20.30 uur | Discovery

De transitie naar een duurzaam energiesysteem vindt plaats terwijl de economie verregaand digitali - seert. Econoom Willem

Vermeend en Nationaal Energiecommis-saris Ruud Koornstra schetsen een toe-komst die beide met elkaar verbindt.DE ENERGIE VAN DE TOEKOMST IS SLIM EN

GROEN | 162 Blz. | € 14,95

Het vervolg op het beeldschone Monu-ment Valley. In door het werk van M.C. Escher geïnspireerde kastelen leid

je je personage van A naar B. Perspec-tief, architectuur en kleurgebruik spe-len ook in dit tweede deel de hoofdrol.MONUMENT VALLEY 2 | iOS | 5,50 EUR

De introductie van nieuwe technolo-gie heeft vaak veel brede-re effecten. Sjoerd Bakker beschrijft hoe dat ging bij de stoommachine, de

elektriciteit en de verbrandingsmotor, en hoe dat nu gaat bij de ICT.FROM LUXURY TO NECESSITY | 294 Blz. | € 20

(e­book € 14,99)

foto

Ste

fan

Mol

yneu

x/Yo

uTub

e Jamer Demore werd ontslagen door Google na het verspreiden van een spraakmakende memo.

58 | de ingenieur 9 | september 2017

VOORWAARTS

ONHEILSPROFETEN VAN DE INDUSTRIËLE REVOLUTIE

De kolen-kwestie

Zorgen over de eindige voorraden fossiele brandstoffen zijn

niets nieuws. Al eeuwen geleden dachten ‘angstvallige

geesten’ dat de kolen zouden opraken. Daarmee rekenden

ze buiten nieuwe voorraden en allerlei innovaties – maar

helemaal ongelijk hadden ze niet. tekst Fanta Voogd

Het rapport Grenzen aan de

Groei van de Club van Rome

veroorzaakte 45 jaar geleden

een schok. Het was een brute

verstoring van het heersende opti­

misme; een spaak in het wiel van de

vooruitgang en de doctrine van eco­

nomische groei. Maar in werkelijkheid

is het besef dat de voorraad fossiele

brandstoffen eens uitgeput raakt zo

oud als de Industriële Revolutie.

John Williams, een mijnbouwkun­

dige uit Wales, constateerde in 1789

dat ‘de meerderheid van de inwoners

van Groot­Brittannië gelooft dat onze

kolenmijnen onuitputtelijk zijn’. In zijn

boek The Natural History of the Mineral

Kingdom waarschuwde hij dat gedu­

rende de laatste tachtig jaar Groot­

Jongens aan het werk in een kolenmijn in Zuid-Wales, 1910. Drie jaar later zou de Britse kolenproductie pieken.

Technologische voorspellingen uit het ver leden zijn soms griezelig accuraat; een andere keer slaan ze de plank op vermakelijke wijze mis. De rubriek Voorwaarts verdiept zich in de geschie­denis van de toekomst.

Brittannië de helft van zijn totale

kolenvoorraad had verstookt.

Als reactie op ‘angstvallige geesten’

als John Williams kwam mijnonder­

nemer Henry Grey Macnab met zijn

eigen schatting van de omvang van

de Britse steenkoolvoorraad. Ook hij

maakte een berekening uit de losse

pols, maar ging toch iets nauwkeuriger

te werk dan Williams. Uitkomst:

Groot­Brittannië had nog voor 1200

jaar steenkolen en zou pas in het jaar

2300 de top van de kolenproductie

bereiken.

Britse hegemonieGedurende de negentiende eeuw zou

het debat over het opraken van de

kolenreserves telkens oplaaien. Daarin

namen de Britse liberalen een optimis­

tisch laissez-faire­standpunt in, terwijl

de conservatieven bang waren voor

een enorme toename van de vraag

naar kolen, stijgende prijzen en uitein­

delijk aantasting van de superieure

Britse concurrentiepositie.

Het getob over de omvang van de

steenkoolvoorraad bereikte zijn hoog­

tepunt met het boek The Coal Question

(1865) van econoom William Stanley

Jevons (1835­1882). Hij voorzag dat met

de almaar groeiende vraag de voor­

raad kolen amper genoeg was voor de

komende honderd jaar. Met de steeds

hogere kosten voor de winning van de

resterende kolen zou het Verenigd

Koninkrijk zijn gunstige concurrentie­

positie al veel eerder verliezen. Jevons

voorspelde correct dat het hoogtepunt

van de Britse kolenproductie nabij

was. De Britse kolenwinning zou

inderdaad al in 1913 pieken.

Jevons zag al wel de mogelijkheden

van energiebronnen als aardwarmte,

wind­, getijde­ en zonne­energie, maar

beschouwde die – als ze ooit al van

belang zouden worden – vooral als een

bedreiging van de Britse economische

hegemonie. Van bezorgdheid over het

milieu was bij Victoriaanse pessimis­

ten als Jevons nog geen sprake. Die eer

komt toe aan Friedrich Engels en Karl

september 2017 | de ingenieur 9 | 59

VOORWAARTS

Marx. Zij hadden al wel oog voor het

feit dat het menselijk handelen

afbreuk deed aan de natuur en dat de

mens ‘een verspiller van zonnehitte uit

het verleden’ is.

De twintigste eeuw had haar eigen

onheilsprofeten. De Texaanse geofysi­

cus Marion King Hubbert (1903­1989)

werkte bij het Shell­onderzoeks­

centrum in Houston en ontwikkelde

daar de Hubbert peak theory, waarmee

het verloop van de olieproductie is te

voorspellen, zowel voor een regio als

mondiaal. In 1956 voorzag Hubbert dat

de olieproductie in de VS eind jaren

zestig, begin zeventig zijn hoogtepunt

zou bereiken om daarna te dalen. Pas

nadat begin jaren zeventig bleek dat

hij (voorlopig) gelijk had gekregen,

werd zijn theorie serieus genomen. In

het rapport Grenzen aan de Groei voor­

spelde de Club van Rome in 1972 dat

de bestaande oliereserves – als er geen

nieuwe olievelden zouden worden

ontdekt – in 1992 uitgeput zouden zijn.

In de negentiende eeuw had nie­

mand de opmars van aardolie en ­gas

zien aankomen. De pessimisten, zowel

in de negentiende als in de twintigste

eeuw, hielden onvoldoende rekening

met de voortdurende ontdekking van

nieuwe voorraden kolen, olie en gas,

de technische verfijning van de

exploratie­ en winningsmethoden, en

de gesmeerde werking van de inter­

nationale handel in brandstoffen.

LangetermijnvisieToch is niet zonder meer te stellen

dat de optimisten het historische

gelijk aan hun kant hebben. De

negentiende ­eeuwse pessimisten

waren voorzichtige profeten. De

conservatieve premier Sir Robert Peel

liet zich leiden door deskundigen die

verwachtten dat de reserves over

vier­ à vijfhonderd jaar zouden zijn

uitgeput en dat er eerder al schaarste

zou optreden. Niet bepaald een over­

dreven apocalyptisch visioen.

Peel hield in 1834 een vurig plei­

dooi voor een verhoogd exporttarief

ter bevordering van een spaarzame

omgang met de Britse koolvoorraden.

Uiteindelijk moest hij zijn voorstel

intrekken vanwege het heersende

liberale klimaat. In dat opzicht ver­

tegenwoordigde hij een verstreken

tijdperk. Maar in het licht der eeuwig­

heid was hij zijn tijd vooruit. Het was

de eerste keer dat een leidende politi­

cus de voorraad minerale brandstof

tot een regeringskwestie maakte.

Je zou het kunnen beschouwen als

een eerste aanzet tot energiebeleid.

Tot een rentmeesterschap dat bereid

was vier­, vijfhonderd jaar vooruit te

blikken.

Een meerderheid van de macht­

hebbers, ingenieurs en ondernemers is

er inmiddels van doordrongen dat de

omgang met fossiele brandstoffen een

langetermijnvisie behoeft. En we

zitten midden in een nog veel opmer­

kelijkere omslag. De onheilsprofeten

van gisteren zijn de vooruitgangs­

gelovigen van vandaag. Het optimisme

van ondernemers die meer dan twee

eeuwen lang meenden dat het met

het opraken van de fossiele brandstof­

fen zo’n vaart niet zal lopen, heeft

plaatsgemaakt voor het optimisme

van ondernemers die menen dat de

energie transitie noodzakelijk is, haal­

baar en bovendien een aanjager van

economische groei in plaats van een

rem. Het is de vraag of dat optimisme

gerechtvaardigd is, maar het lijdt geen

twijfel dat de winning mood de kans op

succes vergroot. |

Ik moet het pijnlijke feit benadrukken dat een derge­lijke snelle groei ons kolen­

verbruik, tegelijk met de totale voorraad, weldra zal doen inkrimpen. Met de toenemende diepte waarop en moeite waar­mee de kolen moeten worden gewonnen, zullen we stuiten op een vage, maar onontkoombare grens, die onze vooruitgang tot stilstand zal brengen.Econoom William Stanley Jevons in zijn boek ‘The Coal Question’ (1865).

60 | de ingenieur 9 | september 2017

KOPSTUK

Topologische toven aar

De prijzenkast van Laurens Molenkamp puilde al uit. En dit voorjaar mocht hij er nog

een award uit Saoedi-Arabië aan toevoegen die wel wordt gezien als een voorbode

voor de Nobelprijs. Maar ook als de natuurkundige die laatste eer niet te beurt valt,

staat buiten kijf dat hij een heel nieuw vakgebied opstartte.

tekst drs. Enith Vlooswijk illustratie Marcel Groenen

Goede wetenschappers zijn wars van kuddegedrag en stippelen

hun eigen koers uit. Op prof.dr. Laurens Molenkamp is die om­

schrijving zeker van toepassing, zeggen mensen die het kun­

nen weten. ‘Toen hij hoogleraar werd in Würzburg, moest hij

beslissen over het onderzoek naar de kristalgroei op II­VI­halfgeleiders’,

vertelt oud­collega prof.dr. Gerrit Bauer. ‘Dat veld ging net door een diep

dal en de meeste mensen, inclusief ikzelf, zagen er weinig brood meer in.’

Dat Molenkamp zich er toch in vastbeet, heeft volgens Bauer te ma­

ken met zijn anti­cyclische manier van denken. ‘Anti­cyclisch betekent

dat je aandelen koopt als ze goedkoop zijn, dus wanneer niemand er

vertrouwen in heeft, in plaats van dure aandelen die op dat moment

populair zijn. Ook in de wetenschap is het verleidelijk om de mode te

volgen, maar als je dat doet, is de kans op doorbraken heel klein. Dat

wist Laurens heel goed.’

KlokhuisEen doorbraak kwam er zeker: in 2006 toonde Molenkamp met zijn

collega’s experimenteel het quantum­spin­halleffect aan bij het mate­

riaal kwikcadmiumtelluride (mercury cadmium telluride, ook wel

MerCadTel). Hoewel theoretisch al vaststond dat dit effect bestond,

was Molenkamp de eerste die een materiaal wist te fabriceren waarin

het daadwerkelijk meetbaar was.

‘Met het quantum­spin­halleffect kun je aantonen dat een materiaal

een bepaalde topologische fase heeft’, vertelt prof.dr.ir. Leo Kouwen­

hoven, hoogleraar quantumtransport aan de TU Delft. Een appel

verandert bijvoorbeeld van topologische toestand door het klokhuis te

verwijderen. Die toestand wordt dan gelijk aan die van een donut: een

rond voorwerp met een gat.

Het indelen van materialen op grond van hun topologische toestand

was nieuw. ‘Tot dan toe classificeerden we materialen altijd op basis

van de manier waarop de atomen zijn gerangschikt in een rooster. Veel

eigenschappen, zoals supergeleiding, begrijpen we op grond van die

rangschikking.’

Topologische verschillen op nanoniveau hangen samen met allerlei

materiaaleigenschappen. Zo is het flinterdunne kristal MerCadTel van

binnen niet geleidend, maar aan de oppervlakte wel. Het wordt daar­

om een topologische isolator genoemd. ‘Met zijn onderzoek heeft

Laurens een nieuw vakgebied geopend’, vertelt

Kouwenhoven. ‘Het heeft geleid tot nieuwe, topo­

logische materialen en allerlei nieuwe inzichten.’

Topologische isolatoren zoals MerCadTel

spelen een belangrijke rol in de spintronica. In dit

vakgebied zoeken wetenschappers naar manie­

ren om chips te maken die werken op basis van

spins, de magnetische veldjes van elektronen (zie

ook het artikel op pagina 26 en verder).

Molenkamp, die in 1985 in Groningen promo­

veerde op het gebied van de spectroscopie, ver­

richtte zijn eerste wapenfeiten op het gebied van

de elektronica bij het NatLab in Eindhoven. Daar

onderzocht hij het effect van temperatuur op

elektrische geleiding, zegt zijn oud­collega uit die

tijd, natuurkundige prof.dr. Carlo Beenakker.

‘Vergelijk het met iemand die piano speelt en zich

moet omscholen tot violist. Je kunt wel noten le­

zen, maar verder is het iets totaal anders. Voor

Laurens was het NatLab een plek waar hij een

nieuwe kant op is gegaan.’

Prof.dr.ir Bart van Wees, hoogleraar technische

natuurkunde aan de Rijksuniversiteit Groningen,

noemt Molenkamps continue focus op de funda­

mentele fysica, ook in zijn Eindhovense periode,

Naam Laurens Molenkamp | Leeftijd 61 jaar |

Titel prof.dr. | Opleiding natuurkundige chemie

(Rijksuniversiteit Groningen) | Functies hoogleraar

experimentele fysica en hoofd Molecular Beam

Epitaxy (Julius-Maximilians-Universität, Würzburg),

buitenlands lid van de KNAW, redacteur Physical

Review.

september 2017 | de ingenieur 9 | 61

LAURENS MOLENKAMP

Topologische toven aar

bewonderingswaardig. ‘Het maken van half­

geleidermaterialen is erg lastig. Als je daar met

dure apparatuur aan werkt, gaat de aandacht snel

naar de materialen en de fabricage. Het gevaar

bestaat dat je uit het oog verliest wat je onderzoek

betekent voor de fysica en de toepassingsgebieden.

Laurens hield dat juist goed in de gaten.’

DoordouwerEnkele jaren later, toen Philips het fundamentele

halfgeleideronderzoek begon af te bouwen, ver­

trok Molenkamp naar de Rheinisch­West fälische

Technische Hochschule Aachen. Van daaruit

kwam hij in 1999 terecht bij de Julius­Maxi­

milians­Universität in Würzburg, waar hij met

het spin­quantum­hallexperiment de meeste

faam verwierf.

Molenkamp wordt door bekenden omschre­

ven als rustig, recht voor zijn raap en wars van

poespas. ‘Hij neemt geen blad voor zijn mond; ook over andere perso­

nen zegt hij duidelijk wat hij vindt’, zegt Van Wees. Hoewel hij als per­

soon niet graag veel aandacht opeist, schroomt hij bepaald niet om zijn

resultaten voor het voetlicht te brengen. ‘Hij is een echte doordouwer,

iemand die strijdt voor erkenning’, vertelt Kouwenhoven. ‘Je hebt men­

sen die iets ontdekken, er een artikel over schrijven en afwachten wat

andere wetenschappers ervan vinden. Je kunt je resultaat echter ook

regelmatig op tafel leggen, zodat mensen het oppikken en het onder­

werp vaart krijgt, zoals Laurens deed.’

Molenkamp won dit voorjaar voor de tweede keer een prestigieuze

subsidie van 2,5 miljoen euro van de European Research Council. Hij

ontving een groot aantal prijzen, waaronder de EPS Europhysics Prize,

de Physics Frontiers Prize en de Stern­Gerlach­Medaille. Dit jaar kreeg

hij bovendien de King Faisal International Prize, een niet zo bekende

onderscheiding uit Saudi­Arabië. Aan achttien winnaars van deze prijs

viel uiteindelijk de Nobelprijs ten deel.

Zou dat Molenkamp ook kunnen overkomen? Kouwenhoven

ziet nog wel een obstakel. ‘Tot nu toe is Laurens als enige in staat

om MerCadTel te fabriceren. Meestal wordt een Nobelprijs gegeven

als iets ook kan worden nagedaan. Toch hij is zeker Nobelprijswaar­

dig. Zijn ontdekking heeft immers geleid tot een nieuw onderzoeks­

veld.’ |

De rubriek Kopstuk presenteert een portret van een ingenieur die bijzondere prestaties op zijn of haar naam heeft staan.

62 | de ingenieur 9 | september 2017

HET

NIE

UW

E W

ERK

EN

0 20 40 60 80 100 %

tekst Marc Seijlhouwer MSc

Advocaatje, werk je nog? Het aanvechten van een simpele parkeerboete kan een algoritme al

prima op zich nemen. Maar in hoeverre maakt de rest van het werk

in de juridische sector kans om te worden geautomatiseerd?

Vaak heb je bij een parkeerboete het ge­

voel dat je niets fout deed. Je was alleen

een minuutje of vijf te laat bij je auto en

moet daarom een smak geld betalen. En

het gaat wat ver om een advocaat in te huren die

de boete voor je aanvecht. De kosten en moeite

daarvan wegen niet op tegen de mogelijke winst.

Maar het kan makkelijker. Dankzij robot­

advocaat DoNotPay kan iedereen in New York en

Londen in 30 seconden zijn of haar boetes aan­

vechten. Deze chatbot, in drie maanden tijd ont­

wikkeld door een Britse student, vraagt wat

informatie over de precieze situatie en produ­

ceert vervolgens een officieel bezwaarschrift dat

automatisch naar de relevante instanties gaat.

Zie hier de toekomst van de advocatuur.

Kunstmatige intelligentie die niet eens héél intel­

ligent is en toch allerlei eenvoudige klusjes kan

oplossen voor de benadeelde burger. En nog

goedkoop ook, want een robot hoef je geen hoog

uurtarief te betalen. De maker van de parkeer­

boeterobot stelde hem zelfs kosteloos beschik­

baar. En daar maakten veel mensen dankbaar

gebruik van: in een halfjaar tijd vocht de robot

160 000 boetes aan.

KennisbomenBetekent dat dan dat een groot deel van de advo­

caten en juristen straks werkloos thuis zit? Daar

lijkt het niet op. Brits onderzoek schat de kans op

robotisering van advocaten in op 3,5 procent.

Hun werk vereist dikwijls menselijke interactie,

gecompliceerd denkwerk en creativiteit. En daar

zijn computers niet zo goed in.

Al is een deel van het werk wel te automatise­

ren. Mr. Ruben Alderse Baas, bestuurslid van de

Nederlandse Orde van Advocaten (NOVA), weet

het mooi te zeggen: ‘Robots zijn goed in het werk

dat stagiairs nu doen. Dossiers doorploeteren op

zoek naar relevante informatie, oude zaken bekij­

ken in de hoop een vergelijkbaar geval te vinden

enzovoort. Dat kunnen slimme computerpro­

gramma’s beter en sneller dan mensen.’

Toch maken advocatenkantoren nog maar

weinig gebruik van intelligente algoritmes. Een

uitzondering is het kantoor Kennedy van der

Laan in Amsterdam. Dat heeft een hele afdeling

die onderzoekt hoe juristen kunnen innoveren.

Er zijn zelfs al een paar softwarepakketten

ge leverd aan bedrijven. ‘Dan kun je denken aan

DE ROBOTISERING VAN HET RECHT

bron

The

Fut

ure

of E

mpl

oym

ent

Vind je dat je ten onrechte een parkeerboete hebt gekregen, dan kun je die laten aanvechten door DoNotPay, een voorbeeld van een robotadvocaat.

ROBOTISERINGSKANS

Hoe groot is de kans dat een beroep binnen twin­

tig jaar wordt geautomatiseerd? Onderzoekers

van Oxford University kwamen tot deze cijfers:

Advocaat 3,5 %

(Kanton)rechter 40 %

september 2017 | de ingenieur 9 | 63

‘robots’ die contracten analyseren of opstellen.

Dat scheelt veel werk voor bedrijfsjuristen: die

hoeven niet meer voor elk contract langs te

komen’, vertelt Jeroen Zweers, innovatiemanager

bij het kantoor.

Om zo’n programma te gebruiken, vult de

opsteller van het contract een paar vragen in. Het

programma maakt aan de hand van die vragen

een contract en analyseert het risiconiveau.

Alleen als dat hoog is, gaat het document naar een

menselijke jurist, die vervolgens moet uitvogelen

wat de risico’s precies zijn. ‘Nog maar 20 procent

van alle contracten hoeft naar de juristen toe. Dat

scheelt enorm.’

Overigens ziet Zweers dat soort programma’s

niet echt als kunstmatige intelligentie of robotise­

ring. ‘Het zijn kennisbomen; programma’s die sim­

pelweg een lijstje met vragen afgaan. Zonder een

mens die informatie levert, kunnen ze weinig.’

De echt intelligente programma’s laten op zich

wachten. Wel is er een bedrijf uit Israël dat een

programma ontwikkelt dat automatisch de tekst in

contracten herkent en analyseert. ‘Op dit moment

kijken er nog mensen naar de contracten, want

het programma zelf is voorlopig niet goed genoeg’,

zegt Zweers. ‘Het bedrijf wil echter wel klanten

aantrekken die contracten aan de robot willen

geven. Die contracten zijn namelijk te gebruiken als trainingsmateriaal

voor hun algoritme . Net als bij alle kunstmatige intelligentie zijn er

immers data nodig om dit programma te laten leren. En het is nog knap

lastig om daaraan te komen.’ Wat niet helpt bij de ontwikkeling van

dergelijke algoritmes is dat het contractrecht overal anders is. Dus er is

eerst een grote hoeveelheid Nederlandse contracten nodig voordat er

een echt intelligente robotjurist kan gaan werken in ons land.

Menselijke factorMaar als het aantal contracten waar een jurist naar moet kijken toch

al met 80 procent kan dalen, zoals het geval is bij de software van

Kennedy Van der Laan, zijn er straks dan niet veel bedrijfsjuristen

werkloos? Zweers ziet het niet gebeuren: ‘Voorlopig groeien de juridi­

sche afdelingen nog als kool. Er is namelijk steeds meer regelgeving.

Wat onze programma’s doen, is het saaie werk wegnemen, zodat de

juristen meer tijd hebben om goed te kijken naar complexere zaken.’

Voor advocaten is er volgens NOVA ook weinig risico. ‘Als advocaten

hetzelfde blijven doen en zich niet aanpassen aan verandering, zullen er

banen verdwijnen. Maar ik denk dat we gewoon andere taken krijgen’,

aldus Alderse Baas. ‘Dankzij slimme zoekmachines kun je veel meer

argumenten vinden voor een cliënt. Dus de aard van het werk veran­

dert. Maar de advocaat zelf blijft essentieel, om onafhankelijk, vertrou­

welijk en partijdig te zijn. Dat is de menselijke factor die je niet van een

computer krijgt. We zijn dan ook niet tegen de nieuwe ontwikkelingen.

Sterker nog: NOVA raadt alle leden aan om techniek te omarmen en te

leren kennen. Dan blijf je relevant en kun je je beroep ook in de toe­

komst goed uitvoeren.’

En hoewel de simpeler taken van bedrijfsjuristen wél automatisch

kunnen, zullen zij ook niet minder werk krijgen. Het werk wordt

simpelweg interessanter – en wellicht wordt het ook beter gedaan,

doordat computers zijn te gebruiken om meer informatie te vinden.

Voor lopig zullen echter lang niet alle juridische beslommeringen bij

bedrijven door algoritmes worden afgehandeld en horen we nog geen

robot­Spong of ­Moskovicz oreren in de rechtszaal. |

illus

trat

ie P

honl

amai

Pho

to

In ‘Het nieuwe werken’ beantwoordt De Inge­nieur elke maand voor een andere beroepsgroep de vraag: moet je bang zijn dat een robot je baan afpakt?

Advocatenwerk is moeilijk te robotiseren, maar de komst van robotrechters lijkt waarschijnlijker. Voor simpele zaken in het kantonrecht kan een computersysteem de rechter ondersteunen of zelfs gedeeltelijk vervangen.

64 | de ingenieur 9 | september 2017

PASSIE

Op het moment dat fotograaf Elmer en ik de Duitse hacker Tim Hummel (28) in zijn kamer in een studen-tenhuis in Delft ontmoetten, woonde hij een paar

maanden in Nederland. Hij mistte het Duitse brood.Er was weinig ruimte in de kamer. Er stonden een bed, een

bureau en een plant. Aan de muur hing een schitterende repro-ductie van LEGO die was gebaseerd op een werk van Salvador Dali. Aan de snor van de kunstenaar hing een meisje op een schommel. Tim: ‘I created that.’ Hij voegde eraan toe dat we het LEGO-kunstwerk voor achthonderd euro konden kopen. ‘Dan maak ik een nieuwe; daar doe ik zes tot acht uur over.’

Het echte werk, het creëren, gebeurde achter de computer. Tim: ‘Iets bouwen van LEGO-blokjes kan iedereen. Mijn hobby is dat ik op zoek ga naar wat er mogelijk is. Ik zoek de uitersten op en werk met de beperkingen.’

Hij pakte een doosje met daarin een klein windmolentje van LEGO dat hij in opdracht ABN AMRO had ontworpen. ‘Kijk goed: ik heb een steentje in tweeën moeten splijten.’ We zagen het niet. Tim, enthousiast: ‘That is the trick!’

De LEGO-hobby was – natuurlijk – begonnen in de kinder-jaren, maar in tegenstelling tot veel andere hobbyisten, die zich beperkten tot het in elkaar zetten en uit elkaar halen van voor-geschreven objecten, ontwerpt hij alles zelf. Een nog niet ontdekte kunststroming, vond hij.

Toen hij daar nog niet zo lang mee bezig was, zocht hij op het internet naar soortgenoten. Die vond hij in een Belg met wie hij inmiddels een professioneel bedrijf heeft. Hij liet op tekst Marcel van Roosmalen foto Elmer van der Marel

de computer foto’s zien van objecten die op het moment van schrijven op een tentoonstelling in Oost-Europa stonden.

We vergaapten ons aan een enorme ladekast. Tim: ‘Veertig-duizend steentjes!’ Het was jammer dat die ladekast er niet was, want nu moest fotograaf Elmer hem met zijn windmolentje op zijn bed fotograferen, waardoor zijn hobby heel klein leek.

Na afloop wees Tim uit het raam. Hij had nog meer hobby’s. Op de parkeerplaats stond een camper die hij helemaal van hout wilde maken, zodat hij straks de eigenaar was van de eerste houten camper ter wereld. ‘En dan?’, vroeg ik. Tim: ‘Ermee rijden.’

Daarna vertelde hij nog vrij uitvoerig dat hij zich ook verdiep-te in de originele ontwerpen van de auto, dat hij verbeterpunten zag en dat het meeste werk gebeurde achter zijn computer. ‘Ja, dat zal wel’, zei ik. ‘Hoeveel uur per week ben je ermee bezig?’ Dat viel niet makkelijk te schatten, hoewel Tim wel aan een poging begon. ‘Ik zit eigenlijk altijd achter de computer.’ Hij wees naar de bureaustoel achter zijn bureau. ‘Daar zit ik dan op.’ ‘En wat is dat?’, vroeg ik, wijzend naar een fles water. ‘Drinken’, zei Tim. ‘Ik drink veel water.’

Bij het verlaten van het studentenhuis bleek dat er op de gang nog meer LEGO-kunstwerken hingen. Hij had ze zelf opge-hangen, ter promotie van LEGO en zichzelf. Effect had dat nog niet gehad. |

Onderdeel van het Weekend van de Wetenschap

Meer informatie en aanmelden via www.kivi.nl/inspirerende-ingenieurs

Ingenieurs en hunbijzondere projecten

Groet en ontmoet

• Laura van der Schaaf (Zwaartekrachtgolven zien)

• Diederik Samsom (Nieuwe energie)

• Theo Salet (3D-betonprinten)

• Felienne Hermans (Programmeren voor iedereen)

• Mike Stekelenburg (Vliegende auto PAL-V)

• Allard van Hoeken (The Ocean Cleanup ruimt plastic op)                      

• Angelo Vermeulen (Interstellaire toekomst)

• Rick Scholte (Jagen op geluid)

• Richard Ruiterkamp (Vliegtuig oogst windenergie)

• Bert Blocken (Ideale wielrenzit)

• Atze Jan van der Goot (Biefstuk van soja)

• Chris Reutelingsperger (Recyclebaar tapijt)

• Geert Folkertsma (Robot-cheeta)

ZONDAG 8 OKTOBER, 10-16 UUR, KIVI-GEBOUW, PRINSESSEGRACHT 23, DEN HAAG

Inspirerende Ingenieurs 2017-bew2.pdf 1 04-09-17 15:04

MIDDELBURG

SENIOR PROJECTLEIDER CONTRACTEREN & AANBESTEDEN

Ben jij gespecialiseerd in diverse contract- en aanbestedingsvor-

men binnen de civiele techniek (GWW) en wil jij een belangrijke

bijdrage aan de succesvolle realisatie van civieltechnische projec-

ten leveren? Waar kun je dat beter doen dan in Zeeland!

Als Senior projectleider adviseer je onder andere over de contract-

keuze, inrichting en begeleiding van de aanbestedingsprocedure,

stel je contractdocumenten op en bepaal je de strategie voor

contract beheersing. We vragen hbo in de richting van civiele tech-

niek en werkervaring als projectleider, waarvan minimaal vijf jaar

op het gebied van contracteren en aanbesteden.

Het salaris bedraagt maximaal € 4552,-

bruto per maand bij een fulltime dienst-

verband. Daarbovenop ontvang je een

Individueel Keuze Budget (IKB).

Solliciteer vóór 18 september op

www.scheldestromen.nl/vacatures.

Ook uw vacature op deze pagina? Neem contact op met Delia Appelman via 070 3919 851 of delia.appelman@kivi.nl of met Barbara Gemen via 070 391 9875 of barbara.gemen@kivi.nl

ZUIDOOST-NEDERLAND 

MANAGER MAINTENANCE & RELIABILITY FOOD, PHARMA, CHEMIE, SEMICONDUCTORS

Sterke manager die het beste uit zijn team weet te halen. Focus

op ononderbroken en betrouwbare beschikbaarheid van installa-

ties en het initieren en realiseren van verbeteringen.

HTS-/WO-opleiding van procestechnologie, chemie, maintenance

engineering of soortgelijk. Aantoonbaar track record in continious

improvement programma’s.

Mooie kans in een groeiende industrie. 

Nieuwsgierig? Zie: www.buildingcareers.nl

Sanna Willebrands / 06 4241 1612

BuildingCareers is dé arbeidsmarkt-

specialist voor HBO-/WO-ingenieurs

en technologen. Voor hoogwaardige

specialistische functies alsmede

commerciële- en managementposities.

OP ZOEK NAAR IT-TALENT? PLAATS NU UW VACATURES OP HET GROOTSTE INGENIEURSPLATFORM VAN NEDERLAND!

• Drie IT-vacatures vanaf € 375 p.m.• Bereik maandelijks 38.000 ingenieurs en IT’ers• Zichtbaar op drie online platforms

IT-vacatures_800x600_def2.indd 1 01-09-17 11:38

E N G I N E E R Y O U R C A R E E RKIVI helpt je verder in je carrière. Als beroepsvereniging van ingenieurs biedt KIVI carrièreservices. Leden kunnen onder meer gratis

gebruikmaken van een cv-check, sollicitatietraining en loopbaancoaching. Ook brengt KIVI aantrekkelijke vacatures onder de aandacht.