Takenbundel Onderzoekstechnieken

IBS 4

Bodemonderzoek MO4.2

auteur: Piet de Jongh versie: 01-04-2017

MBO Boxtel

oriëntatiefase beroepsfase afstudeerfase

2

Projectmatig werken projectmatig werken in schema

De resultaten van alle taken bij elkaar, komen samen in het projectresultaat (de afsluiting van het project). Alle onderdelen van het project en alle gewenste resultaten staan beschreven in het projectoverzicht. werkwijze Studenten die weinig begeleiding nodig hebben, kunnen voldoende hebben aan de gegevens in het overzicht. Studenten die wat meer begeleiding nodig hebben, volgen stap voor stap de beschreven taken. De beschreven taken zijn dus bedoeld als richtlijn: als je een andere, meer vernieuwende weg ontdekt om het gewenste resultaat te bereiken, overleg dit dan met een projectcoach. Bij de start van het project worden projectgroepen gevormd. Het aantal deelnemers per projectgroep kan verschillen. Je voert met je projectgroep de deeltaken uit. Werk als team efficiënt samen. Er zullen ook deeltaken zijn die je individueel moet uitvoeren. Laat op school en op bedrijfslocaties een professionele, representatieve en geïnteresseerde houding zien. Noteer altijd de informatiebronnen die je hebt gebruikt. Doe iets met de feedback die je krijgt van anderen. KOP KOP = KeuzeOverzicht Projectgroep. Het maken van de juiste keuzes is een voorwaarde om succesvol te kunnen zijn. Tijdens het uitvoeren van een project kom je voor verschillende keuzes te staan. Denk aan: "Wie gaat wat doen?", "Welke vakexpert gaan we om hulp vragen?", "Hoeveel tijd gaan we gebruiken?", "Welke ingrediënten of materialen gebruiken we?" of "Hoe organiseren we dit?". De coach bespreekt jullie keuzes (m.b.v. jullie KOP) regelmatig. Noteer in een helder overzicht:

alle gemaakte keuzes in juiste volgorde (vermeld de besluitdatum) de motivatie bij het besluit.

portfolio In het portfolio bewaar je de resultaten die bewijzen dat je het project voldoende hebt uitgevoerd.

deelresultaten projectresultaat KOP

afsluitende taak = projectresultaat

uitvoeren taak (taakresultaat)

uitvoeren taak (taakresultaat)

uitvoeren taak (taakresultaat)

- workshop

- presentatie

- excursie

- workshop

- presentatie

- excursie

- workshop

- presentatie

- excursie

3

Projectoverzicht

projectresultaat

Je kunt een monstername plan opstellen en uitvoeren voor bodem, water, waterbodem, grond, bouwstoffen, afval en asbest.

richtlijn projecttijd 92 lesuren en 46 uren zelfstudie + BPV

taak titel gewenst resultaat verplichte kenmerken test - Theorie (T) of

Praktijk (P)

1 Bodemonder-zoek volgens protocollen

Je kent alle eisen die in de protocollen VKB 2001 en 2002 aan goed veldwerk worden gesteld.

Plaatsen van handboringen en peilbuizen maken van boorbeschrijvingen nemen van grondmonsters

T

2 Veldwerk bij bodemonder-zoek

Je kunt volgens protocol 2001 een bodembeschrijving maken en monsters nemen.

Uitvoeren van handboringen maken van boorbeschrijvingen nemen van grondmonsters

P

3 Grondwaterbe-monstering

Je kunt volgens protocol VKB 2002 grondwater bemonsteren

afpompen grondwater EC en pH metingen monstername

P

4 Het Verkennend Onderzoek

Je kunt aan de hand van NEN 5740 een boorplan opstellen voor een aantal eenvoudige cases.

keuze strategie uit bijlage 1 opstellen boorplan keuze analyses opstellen werkplan

T

5 Asbestonderzoek

6 De Puzzle De kent de bemonsteringsapparatuur

T

7 Veldmetingen Je kunt de x, y, en z coördinaten van een punt bepalen en weergeven op kaart

werken met jalons en prismas voor locatiebepaling

werken met laser en waterpastoestel bepaling van stroomrichting grondwater

T en P

9 Grondpartijen Kan in situ en ex situ grondpartijen bemonsteren

In situ : NEN 5740 Ex situ: VKB 3001

T

10

11

betrokken werkprocessen betrokken SHL competenties1.1 voorbereiden van onderzoek aan milieu en ruimte1.2 uitvoeren van onderzoek en metingen 1.3 begeleiden bij uitvoering van werkzaamheden 1.4 onderhouden van werkplek en apparatuur 1.5 interpreteren en rapporteren van resultaten van

milieuonderzoek

A. Beslissen en activiteiten initiëren B. Aansturen E. Samenwerken en overleggen J. Formuleren en rapporteren K. Vakdeskundigheid toepassen L. Materialen en middelen inzetten M. Analyseren N. Onderzoeken S. Kwaliteit leveren T. Instructies en procedures opvolgen

projectcoach(es) Piet de Jongh

presentaties

inhoud voorbereiding taak

workshops

inhoud voorbereiding taak Veldwerk bodem Joris van Roozendaal 2 + 3

Grondwaterbemonstering

4

Veldmetingen 4

literatuur

bron/titel gegevens

BRL 1000 en BRL 2000 VKB 1001, 1002, 1003, 1004 VKB 2001, 2002, 2003, 2018

Richtlijnen en protocollen op www.sikb.nl/richtlijnen

Theoriebundel Bodemonderzoek Theoriebundel Grondpartijen

Heliconwijs

PP presentaties Bodembemonstering PP presentaties Grondpartijen

Heliconwijs

Blad Chemische stoffen

5

taak

1. Bodemonderzoek volgens protocollen plan

resultaat Je kunt bodemonderzoek uitvoeren volgens VKB protocollen

vooraf Uitleg VKB 2001 en 2002 uitleg SIKB game

werktijd 3 lesuren

belang Voor het uit te voeren veldwerk is het van het grootste belang dat je zorgvuldig volgens de geldende protocollen werkt.

Inleiding Veldwerk is de basis van het bodemonderzoek. Zonder goed veldwerk geen betrouwbaar bodemonderzoek. Maar wat komt er allemaal kijken bij goed veldwerk? Je vindt het in de kwaliteitsrichtlijn BRL 2000 (AS 2000). De SIKB Game brengt je de kneepjes bij. Voor iedereen met een uitdaging in goed veldwerk. Veldwerk bodemonderzoek volgens protocol 2001 en 2002. Meer informatie vind je op www.SIKB.nl. Doen

1. Volg de uitleg over de VKB protocollen en zorg dat je alle eisen begrijpt en kunt toepassen. Hoe een en ander in de praktijk plaatsvindt, leer je tijdens je stage. In de Proeve van Bekwaamheid Milieuonderzoek zul je hierover een praktische opdracht moeten uitvoeren.

2. Ga naar http://www.sikbgame.nl/ en voer de opdrachten in het spel uit. Dit spel brengt alle kennis van de protocollen in de praktijk. LEES EERST DE UITLEG VOORDAT JE START!!

3. Vul de begrippenlijst Bodemkunde in uit de bijlage. 4. Poster Veldprotocollen: Bestudeer de informatie over het bodemkundige onderwerp. Stel in overleg met je partner vast hoe

een praktische handleiding kort en schematisch weergegeven zou kunnen worden. Ontwerp nu een lay-out voor de poster waarbij je rekening houdt met datgene wat je daarover

geleerd hebt aangevuld met je eigen ideeën. Maak vervolgens de definitieve poster waarbij én de vorm én de inhoud goed op elkaar en op de

doelgroep afgestemd zijn. De onderwerpen zijn: 1.Richtlijnen en protocollen voor veldwerk 2001 Hoofdstuk 6 Uitvoeren van handboringen 2.Richtlijnen en protocollen voor veldwerk 2001 Hoofdstuk 7 Plaatsen van een peilbuis 3.Richtlijnen en protocollen voor veldwerk 2001 Hoofdstuk 8 Maken van een boorbeschrijving 4.Richtlijnen en protocollen voor veldwerk 2001 Hoofdstuk 9 Monsters nemen, verpakken en conserveren. 5.Richtlijnen en protocollen voor veldwerk 2002 Nemen van grondwatermonsters

6

6. Waterbodemonderzoek VKB 2003 Leg uit hoe waterbodemonderzoek wordt opgezet en uitgevoerd. Geef ook aan met welke doelen wateronderzoek plaats kan vinden 7.Veldwerk bij Milieu hygiënisch bodemonderzoek BRL 2000 Leg uit wat de werkvoorbereiding van een veldwerker inhoudt. Zie H 2 8. Veldwerk bij Milieu hygiënisch bodemonderzoek BRL 2000 Wat zijn de basiseisen aan een ervaren veldwerker? H 3.2 9.Eisen aan de certificering van een veldwerker in opleiding Wat moet een nieuwe veldwerker als basisvaardigheden kennen? Websites www.SIKB.nl Check & act

1. Download het VKB protocollen 2001 en 2002 via de website www.sikb.nl – zoek naar ‘Richtlijnen en Protocollen’. De protocollen 2001 en 2002 vallen onder de BRL 2000.

2. Sla de Protocollen op in een goed terug te vinden bestand zodat je ze altijd gemakkelijk kunt raadplegen.

3. De begrippenlijst zal in de klas worden nabesproken. 4. Kies één van de posteronderwerpen met twee leerlingen of alleen en overleg je keuze met de

docent.

Let op! NOOIT MET DRIE LEERLINGEN EEN OPDRACHT INLEVEREN.

7

5. Bijlage bij Taak 1: Begrippenlijst Bodemkunde

Begrip Betekenis Doorlaatbaarheid

Podzolverschijnselen

Gley

Capillaire werking

Onverzadigde zone

Freatisch vlak

Leemfractie

Organisch stof gehalte

Mineralisatie

Eerdlaag

Zandfractie

Lutum

Bufferend vermogen

Poriënvolume

Adsorptiecapaciteit

Wet van Darcy

Isohypse

Stijghoogte

Watervoerend pakket

8

taak

2. Veldwerk bij bodemonderzoek

plan

resultaat Je kunt tijdens een juist uitgevoerde boring een aantal relevante vragen over de opgeboorde hoeveelheid bodemmateriaal en de grondwaterinvloeden beantwoorden

vooraf Toelichting bij het maken van een boorbeschrijving Uitvoering van een boring volgens VKB 2001 Beantwoorden van de vragen

werktijd

belang Naast het juist uitvoeren van een boring is de beschrijving ervan evenzeer van groot belang.

Inleiding Om te weten hoe bijvoorbeeld vervuiling zich in de bodem gedraagt, moet je een goede kennis hebben van de bodem en de processen die zich er in afspelen. In deze taak leren we de bodem nader kennen. We gaan er voor naar buiten, de praktijk opzoeken. Een medewerker van een Bodemonderzoeksbureau zal ons in een demonstratie laten zien hoe je op de juiste wijze een grondboring met bijbehorende monstername uitvoert. Ook zal een grondwaterbemonstering gedemonstreerd worden. Hierna gaan we zelf aan de slag. Benodigdheden

- edelmanboor met verlengstuk - zuigerboor en/of multisampler - zandlineaal - papier en pen met klembord - stuk plastic

Doen Boor in een bodem tot het grondwater verder werken onmogelijk maakt. Leg de inhoud van de boringen op een zodanige manier op het plastic dat je het profiel van de bodem goed kunt beschrijven. Werk volgens VKB 2001!!

A. Beschrijf het profiel zo nauwkeurig mogelijk. Kijk naar de kleur, aanwezige bandjes of laagjes, vlekken, etc. Noteer precies in een tabel volgens voorbeeld (zie bijlage) op welke diepte zich wat bevindt. Geef aan op welke diepte het grondwater zich bevindt.

B. Maak een profieltekening met kleuren en opmerkelijke zaken van de bodemopbouw tot de grondwaterspiegel.

Neem met de zuigerboor een monster beneden de grondwaterspiegel en spreid dit uit in een gootje. C. Maak ook hiervan een beschrijving. D. Beantwoord de onderstaande vragen.

1.Geef met toelichting aan of je profiel gestoord of ongestoord is. 2.Op welk type grondgebruik heeft je bodemprofiel betrekking?

9

Vragen bij Bodemonderzoek Grondboring protocol VKB 2001

1. Wat bedoelen we met de adsorbtiewaarde van de bovengrond? Waar is deze van afhankelijk?

2. Wat bedoelen we met de doorlaatfactor van deze bodem? Leg uit waar deze van afhankelijk is.

3. Verklaar een donkere kleur van de bovengrond. Hoe noemen we deze bovenlaag? 4. Wanneer treedt er in een bodem podzolering op? Noem drie voorwaarden. 5. Hoe merken we aan de kleur van de bodem dat we beneden de grondwaterstand zitten? 6. Hoe ontstaan roestvlekken in de bodem (gley)? 7. Aan welk type verontreiniging denk je bij veel kleuren in het profiel? Metalen, olie,

oplosmiddelen, etc. 8. Wanneer zou je monsters nemen met een steekbus? 9. Wanneer kies je voor monstername een gutsboor? 10. Wat doe je met een stukje puin bij het nemen van een monster? 11. Wat versta je onder contaminatie van een monster? 12. Wat versta je onder kruisbesmetting? 13. Wat is het verschil tussen veen en humus? 14. Een multi sampler of zuigerboor gebruik je bij voorbeeld bij monstername beneden de

grondwaterspiegel. Leg eens uit hoe deze werkt? 15. Waarom moet je bij een multi-sampler of zuigerboor de zuiger met het wegdrukken

evenredig mee naar boven trekken? 16. Wat doe je als op de boorlocatie een container is geplaatst en boren volgens de tekening

onmogelijk is? 17. Waarom wordt van het werkwater de EC bepaald? 18. Hoe plaats je een peilbuis in een onverdachte situatie ten opzichte van de

grondwaterstand? 19. Hoe plaats je een peilbuis als er een drijflaag op het freatisch grondwater wordt

aangetroffen? 20. Wat doe je met opgeboorde grond die mogelijk verontreinigingen bevat? 21. Wanneer gebruik je bentoniet? 22. Wat versta je onder antropogene bestanddelen en geef een voorbeeld. 23. Waarom nemen we geen monsters met de steekbus uit de bovenlaag van de bodem?

10

taak

3. Grondwaterbemonstering

plan

resultaat Je kunt op een juiste wijze volgens VKB 2002 een grondwaterbemonstering uitvoeren

vooraf Uitleg grondwaterbemonstering Uitvoering/demonstratie grondwaterbemonstering Beantwoorden van de vragen

werktijd belang Het is van groot belang om op de juiste wijze grondwater te bemonsteren.

Benodigdheden

- handpomp met slangen (mag ook slangenpompje) - slangenpomp (eventueel motorisch bediend) - doorstroomcuvet (mag ook groot bekerglas) - pH en EC meter - gereedschap om straatpot te openen - monsternamefles

Doen 1. Open een peilbuis en pomp het water erin af met een handpomp. Houd hierbij VKB 2002 aan. 2. Plaats de slangenpomp met slangen in de peilbuis en leidt het grondwater door het cuvet. 3. Plaats de meters en pomp door tot de waarden constant blijven. 4. Vul een monsterfles met het juiste grondwatermonster. 5. Beantwoord de gestelde vragen.

Grondwaterbemonstering protocol 2002 Vragen

1. Wat verstaan we onder het freatisch vlak? 2. Hoe kun je vooraf opzoeken wat globaal de grondwaterstand op een locatie zou kunnen zijn? 3. Hoe bevindt zich grondwater in de bodem? 4. Hoe ontstaat kwel? 5. Wat versta je onder een schijngrondwaterstand? 6. Hoe breng je op een locatie de grondwaterstromingsrichting in beeld? 7. Wat is een drijflaag en hoe ontstaat deze? 8. Wat is een zaklaag en hoe ontstaat deze? 9. Wat is een snijdend geplaatste peilbuis? Waarom plaatsen we een peilbuis snijdend? 10. Wanneer gebruik je een mantelbuis? 11. Wat verstaan we onder een verloren casing? 12. Waarom meten we van grondwater de EC en pH waarde tijdens het oppompen totdat deze

constant blijven? 13. Waarom wordt grondwater gefilterd voordat het monster wordt genomen? 14. Wat verstaan we onder de capillaire zone in de bodem? 15. Verklaar de stinkende zwavellucht in sommige watermonsters? 16. Waarom is er geen streef- of interventie waarde voor ijzer in het water terwijl die er wel is voor

bv zink? 17. Hoe werkt een slangenpomp? 18. Wat is het probleem met deze wijze van pompen?

11

Check & act

1. Noteer de pH en de EC van het grondwater en geef je mening over deze waarden. 2. Beantwoord alle vragen. 3. Geef in de onderstaande figuren aan waar je de peilbuis wilt plaatsen.

Figuur a Figuur b

Figuur c Figuur d

12

taak

4. Het Verkennend Onderzoek

plan

resultaat Je kunt aan de hand van NEN 5740 een boorplan opstellen voor een aantal eenvoudige cases.

vooraf Toelichting NEN 5740, uitdelen protocol toelichting cases uitwerken en nabespreken

werktijd

belang Je kunt het proces van werkvoorbereiding voorafgaand aan de eigenlijke monstername inschatten en in eenvoudige situaties zelf uitvoeren.

Doen We gaan deze materie oefenen aan de hand van drie cases. Stel voor de volgende drie situaties de juiste monsternamestrategie op: Deel I 1.Een stuk land van 40 bij 100 meter is van oorsprong weiland geweest. Het is nooit opgehoogd en bevat geen gedempte sloten. De grondwaterstand is 1,5 m-mv. Er moeten woningen op gebouwd worden.

a. Welke strategie kies je? b. Hoeveel boringen verricht je en tot welke diepte? c. Hoeveel peilbuizen plaats je en tot welke diepte? d. Geef aan hoeveel bodemmonsters en grondwatermonsters je neemt. e. Op welke parameters laat je de monsters onderzoeken? f. Maak een tekening op schaal 1: 1000 en teken de boorpunten en de

peilbuizen in. 2.Men wil de bodem van een verffabriek onderzoeken en kiest ervoor het terrein in deellocatie te splitsen. In de bedrijfshal staan 4 mengunits opgesteld waarin verf wordt gefabriceerd. De hal is voorzien van een betonnen vloer die in slechte staat verkeerd. De opslagruimte (1) voor gevaarlijke stoffen heeft een afdak en de vloer bestaat uit trottoirtegels. De opslagruimte (2) is in gebruik voor de opslag van lege blikken en dozen. Het overige buitenterrein heeft een klinkerverharding. De grondwaterstand is 1,5 m-mv.

a. Welke strategieën kies je voor de deellocaties? b. Hoeveel boringen verricht je per deellocatie, en tot welke diepte? c. Hoeveel peilbuizen plaats je en tot welke diepte? d. Op welke parameters laat je de monsters onderzoeken? e. Plaats in de tekening van onderstaande figuur de juiste plaats van

boringen en peilbuizen. De schaal van de figuur is 1:400.

13

Figuur Verffabriek 3.Een bedrijf heeft nog een oude stookolietank (10.000 liter) in de grond zitten. De vraag is of de bodem vervuild is doordat de tank misschien is gaan lekken. De onderzijde van de tank bevindt zich op 2.50 m-mv. Het grondwater zit op 2.50-mv. Het bedrijf heeft een nieuwe vergunning voor de wet Milieubeheer nodig.

a. Welke strategie kies je? b. Hoeveel boringen verricht je en tot welke diepte? c. Hoeveel peilbuizen plaats je en tot welke diepte? d. Geef aan hoeveel bodem- en grondwatermonsters je

neemt. e. Op welke parameters laat je de monsters onderzoeken

Deel II NEN 5740 1.Welke strategie kies je bij de volgende onderzoeksopdrachten? a. een lekkende olieafscheider b. een met zware metalen verdachte ophooglaag van 20 x 20 x 0,5 m c. een verdacht looierijcomplex met diverse looiputten en opslagplekken van 200 x 100 m d. het plaatsen van een bovengrondse LPG tank e. een gedempte sloot met een door PAK’s verdachte bodem f. een onverdacht weiland van 100 x 150 m

14

2. Geef van de in vraag 1 genoemde situaties aan: - Het aantal boringen en de diepte ervan. - Het aantal peilbuizen. - Het aantal grondmonsters. 3.Deze vraag gaat over een in situ partijkeuring van een oppervlak van 1 ha en 1.5 m diepte. a. Om hoeveel m3 grond gaat het hier b. Welke ruimtelijke eenheden kies je? c. Hoeveel monsterpunten per ruimtelijke eenheid kies je? d. Hoeveel emmers gaan er uiteindelijk naar het lab? Check Volg de nabespreking en controleer je werk met de antwoorden.

15

taak Uitvoering

5. Asbestonderzoek

plan

resultaat Je hebt wikipedia over het onderwerp asbest bestudeerd. Je hebt de vragen over asbestonderzoek gemaakt.

vooraf Powerpoint Asbestonderzoek - tijd: 45 minuten Inleidende les asbest

werktijd 90 minuten

belang

In de leidraad bodembescherming worden 7 stofgroepen genoemd. De zevende en laatste groep heeft de titel “overig”. De beruchtste stof die daartoe behoort is asbest. Een zeer gevaarlijke stof die op de meest onverwachte plaatsen opduikt en bovendien risico’s voor de veldonderzoeker met zich meebrengt. Dit risico is nog te overzien wanneer je weet dat je op asbestonderzoek uitgaat. Het risico is echter des te groter wanneer je helemaal geen asbest verwacht. Het laatste zou kunnen wanneer je voor een gewoon bodemonderzoek op pad gaat.

benodigdheden

Format waarnemingsformulier BRL 2018 do Je volgt de inleiding over asbest Je bestudeert de BRL 2018

http://www.sikb.nl/upload/documents/BRL2000/VKB_protocol_2018_v3_070510.pdf Je maakt daarna de onderstaande vragen check & act De vragen moeten voldoende gemaakt zijn. De stof maakt onderdeel uit van de eerstvolgende toets. THEORIEVRAGEN ASBESTONDERZOEK 

BRONNEN:  WIKIPEDIA, BRL 2018 

Vraag 1: Wat is de titel en het doel van de volgende NEN-norm, VKB respectievelijk BRL? Vraag 2: Welke gegevens van het bijgevoegde format monsternemingsformulier snap je niet? Zie http://www.sikb.nl/upload/documents/BRL2000/Protocol_2018_v3_1_20131212.pdf Kijk op blz 21 Vraag 3:Wat doe je als de situatie ter plaatse afwijkt ten opzichte van het bemonsteringsplan dat je meegekregen hebt? Vraag 4: Zoek in de asbestwegwijzer (http://www.infomil.nl/onderwerpen/hinder-gezondheid/asbest-0/asbestwegwijzer/) waarin zowel in als buiten de woning asbest kan voorkomen. Kies op beide locaties de vijf meest waarschijnlijke.

16

Document titel doel NEN-5707

………………………………………………………….

…………………………………………………………….

VKB 5001

………………………………………………………….

………………………………………………………….

BRL 2018

………………………………………………………….

………………………………………………………….

17

taak

6. De Puzzle

plan

resultaat Je hebt in dit moduul al heel wat termen geleerd. In deze opdracht ga je kijken of je alle apparaten kent

vooraf werktijd

belang Opdracht Vul de gevraagde woorden in. De gearceerde letters vormen samen twee woorden. Horizontaal: 1 wordt ook wel pulsslang genoemd 2 formulier waarop je waarnemingen kunt noteren 3 bij op en neer gaan vult hij zich vanzelf 4 apparaat waarmee je de opbouw van lagen in een vloeistof kunt bemonsteren 5 werktuig voor het meten van de grondwaterstand 6 buis aan een stang, die in de lengte is doorgesneden; maakt uitstekende profielen 7 buis aan een stang, waarin een zuiger op en neer kan bewegen 8 aandrukrollen drukken een slang plat, waardoor water opgezogen wordt 9 soort verrekijker waarmee je precies een horizontaal vlak aangeeft Verticaal:

1 pompje dat je onderdompelt 2 hangt aan een touw, maar lijkt op een pulsslang 3 groot uitgevallen liniaal 4 boor voor langs de rivierkant 5 soort slang van nylon, die je om de filterbuis doet 6 je kunt er in grof grind en stenen mee boren 7 pomp die werkt als een soort centrifuge 8 soort kurkentrekker, waarmee je door dunne lagen kunt boren 9 klein buisje waarin een kogel zit, past op een slang 10 meest gebruikte grondboor 11 populaire benaming voor grondwatermonsternamefilter 12 zwelklei, korrels die

zwellen als ze nat worden

18

19

taak

7. Veldmetingen

plan

resultaat

Je kunt met waterpassen niet alleen de hoogte van punten op het maaiveld bepalen maar wat in ons geval nog belangrijker is de hoogte van grondwaterstanden in verschillende peilbuizen op een locatie. Uit drie van dergelijke waarden kun je de stromingsrichting van het grondwater bepalen.

vooraf Theorie waterpassen en landmeten Uitleg van de apparatuur in het veld uitvoering waterpassen en landmeten

werktijd 3 lesuren belang Bepaling van de stromingsrichting van het grondwater op locatie.

1. LANDMETEN

We gaan gebruik maken van enige hulpmiddelen om een aantal punten rond de school op een plattegrond aan te geven. De metingen worden toegepast bij milieubemonstering. Je kunt op deze manier markante punten zoals een olievlek, een peilbuis voor grondwaterbemonstering en opvallende zaken als een put op schaal intekenen om ze later gemakkelijk te kunnen terugvinden. Om een meting ten opzichte van een gebouw, schutting of ander bouwwerk uit te voeren, is het belangrijk om via loodrechte lijnen te werken. Daartoe zijn twee belangrijke werkwijzen via een handleiding uit te voeren, de plaatsbepaling en de waterpassing. In deze opdracht oefenen we de eerste werkwijze. Benodigdheden - 2 jalons - jalonrichter - pentagoonprisma + loodstaaf - meetlint Werkwijze Je werkt in een groepje van 3 personen 1. Zet naast of op het in te meten punt een jalon. 2. Meet altijd ten opzichte van een richtlijn. Verstandig is om hiertoe een muur of wand te kiezen. Indien deze niet beschikbaar is, zet je met behulp van jalons een rechte lijn uit. 3. Zet vanuit een muur van een gebouw een rechte hoek naar het in te meten punt uit. Volg hiervoor de onderstaande instructie en de figuur. - Zet op de plaatsen 1 en 2 een jalon. Zorg dat ze precies op de richtlijn van de muur staan en loodrecht. Dit laatste kun je doen met de jalonrichter. - Loop nu met de loodstaaf en het prisma precies tussen 1 en 2. Controleer dit steeds met het beeld op de spiegel. Doe je dit niet goed dan krijg je het beeld van figuur 4.13 Op een bepaald moment krijg je de jalon van punt A in beeld. Indien alle drie de jalons precies in het beeld samenvallen en het beeld van figuur 4.9 verschijnt, sta je loodrecht op punt B. - Zet nu in B de vierde jalon.

20

Figuur Het inmeten van een punt A ten opzichte van een bestaand gebouw.

4. Meet nu met het meetlint exact de positie van het punt t.o.v. het schoolgebouw. Je meet hiertoe de afstanden AB en AC. Vragen en opdrachten a. Geef de coördinaten van je opgemeten punt ten opzichte van het vaste punt C. Als x-waarde neem je de afstand BC en als y-waarde de afstand AB. b. Maak een schaaltekening waarin precies de coördinaten worden weergegeven en de schaal apart vermeld wordt. c. Meet de lengte van een willekeurige afstand tussen twee punten in de omgeving door met een prisma of op het oog de jalons er in een rechte lijn langs te plaatsen. De afstand moet groter zijn dan de lengte van het meetlint. d. Bereken de oppervlakte van een gebouw dat je op een schaaltekening krijgt aangeboden. e. Teken op de schaaltekening een bouwwerk in met een oppervlakte van 9m x 3,50m. Je mag er zelf een locatie voor bepalen. De docent zorgt voor een plattegrond van een gebouw met omgeving, bij voorkeur de school, op schaal. 2. WATERPASSEN Benodigdheden

- waterpastoestel met 2 baken - laser met twee baken - pen, papier en klembord - pentagoonprisma’s op loodstaven - voldoende jalons met jalonrichters - krijtje per groepje - meetlinten tot 50 m

Doen Volg de les over het waterpassen met het waterpastoestel en de laser en het landmeten. Bestudeer de theorie van paragraaf 5.3 uit het bronnenboek.

1. Voer een rondwaterpassing uit vanaf enkele door de docent aan te geven startpunten. Met een rondwaterpassing moet je op de zelfde hoogte uitkomen als je vertrokken bent. Alle klimmingen samen moeten dus nul opleveren en alle dalingen evenzo. Het is zo een leuke manier om jezelf op nauwkeurigheid te testten.

2. Meet de NAP hoogte van de grondwaterstand in een peilbuis in.

21

3. Meet een aantal punten in t.o.v. vaste lijnen op de locatie. check & act 1a Vul het onderstaan de formulier bij de rondwaterpasmetingen in: (zie voor los formulier bijlage 6)

1 2 3 4 5 Slag aflezingen Klimming

Daling

achterbaak voorbaak A B C D E F G H I Totaal

b. Bereken de totalen van kolom 4 en 5 en vul in. c. Wat is het verschil in totalen van kolom 4 en 5? d. Wat is het gemiddelde van de totale klimming en daling? Bereken nu je % afwijking. 2.Wat is de NAP hoogte van de grondwaterstand in de bemeten peilbuis? 3.Maak een schaaltekening van je ingemeten punt ten opzichte van de vaste lijnen die je hebt aangenomen. Geef de afstanden er op aan. 3.SCHAALBEREKINGEN Rioolstelsels zijn aangelegd om vuil en overtollig water snel af te voeren naar een rioolwaterzuiveringsinstallatie (RWZI). Je kunt een rioolstelsel zo construeren (dimensioneren) dan al het water dat er op wordt geloosd, altijd kan worden afgevoerd. Dit betekent dat ook de zwaarste buien opgevangen kunnen worden. Je begrijpt dat dit een enorme overcapaciteit gedurende het grootste deel van het jaar geeft en dus veel te duur is. Een rioolstelsel moet, zoals het in vaktermen heet, een berging van 7 mm hebben. Dit houdt in dat er op het gehele verharde, op het riool lozende oppervlak, een bui van 7 mm mag vallen zonder dat het riool overloopt. Sterkere regenval wordt door het riool overgestort op sloten of waterlopen in de stad of in het buitengebied. Voor het verhard oppervlak van 175 ha (een gewone stad) betekent dit dus: 1.750.000 m2 x 0,007 m = 12.250 m3 water dat in het riool geborgen kan worden. Het is dus om allerlei redenen beter om schoon water af te koppelen en naar bijvoorbeeld een sloot af te voeren Benodigdheden - plattegrond van een perceel (school) met gebouwen -eventueel schaalstok anders lineaal Opdrachten Voer de opdrachten alleen of met een medeleerling uit. Je hebt een schaaltekening van de school nodig. a. Bereken vanuit de schaaltekening van de school of een ander gebouw: - de totale oppervlakte van het grondgebied binnen de perceelsgrenzen in hectares; - de verhouding verhard - onverhard oppervlak. b. Bereken de hoeveelheid water in m3 die het riool aan hemelwater van het verharde deel van het terrein ontvangt door een plensbui van 14 mm. Een school met ca 500 leerlingen produceert per dag ongeveer 7 m3 afvalwater. c. Om je een inzicht te geven in de hoeveelheden schoon regenwater die tijdens regenval in een riool terecht komen zullen we eens wat gaan rekenen. Bereken de verhouding tussen de hoeveelheid vuil

22

afvalwater en schoon regenwater dat op een dag met de bui van 14 mm op het riool wordt geloosd. Wat is je commentaar op dit getal? d. Neem een gemiddelde stad (175 ha verhard) en bereken hoeveel water er door de bui van 14 mm naar de rioolwaterzuiveringsinstallatie wordt afgevoerd. e. Stel dat je al dit water tegelijkertijd op de rioolwaterzuiveringsinstallatie aanbiedt. Hoe diep moet dan een bassin van 10m x 100m zijn om al dit water te kunnen opvangen? Dit is dus de extra capaciteit die je rioolstelsel moet hebben om al het regenwater af te kunnen voeren. 4.W(M)ETEN EN SCHATTEN Schat of bereken het goede antwoord op de volgende MC vragen:

1. Hoeveel m3 gaat er op een gemiddelde vrachtauto? a. 5 b. 10 c. 25 d. 50

7. Wat is de oppervlakte van een voetbalveld? a. 1 ha b. 2 ha c. 0,5 ha d 10 ha

2. Hoe hoog is een hoge boom? a. 12 m b. 40m c. 20m d. 8 m

8. Hoeveel m3 inhoud heeft een gemiddeld klaslokaal? a. 100 b. 500 c. 50 d. 300

3. Hoeveel liter olie gaat er in een flinke ondergrondse opslagtank? a. 10.000 b. 100.000 c. 50.000 d. 1000

9. Hoeveel liter vloeistof kan een groot olievat bevatten? a. 200 b. 20 c. 80 d. 400

4. Hoe diep is een gemiddelde rivier? a. 1.50 m b. 15 m c. 5 m d. 20 m

10. Hoeveel weegt een m3 vochtige grond? a. 1000 kg b. 2500 kg c. 750 kg d. 1750 kg

5. Hoeveel m3 grond gaat er op een kruiwagen? a. 0,008 b. 0,08 c. 0,8 d. 8

11. Wat de snelheid van een harde wind? a. 50 m/s b. 15 m/s c. 5 m/s d. 25 m/s

6.Hoe diep is de rivier de Maas gemiddeld a. 4 m b. 8 m c. 12 m d. 16 m

12. Wat is de gemiddelde stroomsnelheid van en grote rivier als de Rijn a. 100 cm/s b. 20 cm/s c. 200 cm/s d 1 cm/s

23

Bijlage

1. Chemische stoffen

Formule naam eigenschappen OH- HYDROXIDE Loog; basisch NO3

- NITRAAT Meststof of nutriënt CN- CYANIDE Giftig F- FLUORIDE Tandversteviger CL- CHLORIDE Deel van keukenzout CO3 2- CARBONAAT Komt van kalk

Geeft hard water HCO3 - WATERSTOFCARBONAAT Zuurbindend deeltje in

grondwater SO4 2- SULFAAT Geoxideerde zwavel NO2 - NITRIET Wordt ooit nitraat S2- SULFIDE Afbraakstof van zwavel PO4 3- FOSFAAT Meststof of nutrient Zware metalen Zie blz 111 Allen schadelijk of giftig Pos ionen Zie begrippenlijst Algemeen voorkomend in de

bodem Minerale olie Alifatische C-ketens

alkanen Aardolieproducten zijn onoplosbaar in water

alkenen Etheen, buteen Hebben dubbele bindingen, grondstof voor plastic

HCH Hexa-chloor cyclohexaan insecticide Vak’s; BETEX Benzeen, tolueen,

ethylbenzeen, xyleen Toevoegingen aan benzine, giftige stoffen

Pak’s; poly-aromatische koolwaterstoffen

Naftaleen is 2x benzeen Vaak in teer of carbolineum

VOX’S en EOX’S Vluchtige en extraheerbare organische chloorverbindingen

Tri- en perchlooretheen; chemische wasmiddelen

CH3OH methanol spiritus Benzeen-etheen styreen Grondstof voor plastic CH2O formaldehyde Sterk water, lijmoplosmiddel PCB Polychloor bifenyl Warmteafvoervloeistof voor

transformatoren PVC polyvinylchloride Inert plastic CH3BR methylbromide grondontsmettingsmiddel NH3 ammoniak Afbraakproduct van eiwit Na2CO3 soda reinigingsmiddel NaClO Natriumhypochloriet

chloorbleekloog deinfectiemiddel

CaCO3 kalk schelpenrestant H2SO4 zwavelzuur HCl Zoutzuur HNO3 salpeterzuur H2CO3 koolzuur NaOH Natronloog, Caustic soda gootsteenontstopper CaSO4 gips CaHCO3 Koolzure kalk neutralisatiestof