Taal&Theorie:taalgeschiedenis(collegeweek3.6,3.7en3.8)

LerarenopleidingNederlandsFO

Collegemateriaal

2

Inhoudtekst titel datering pagina1 WachtendonksePsalmen Oudnederlands,10eeeuw 32 Ollavogola Oudnederlands,12eeeuw 43 KarelendeElegast Middelnederlands,13eeeuw 44 Wilhelmus Nieuwnederlands,16eeeuw 55 Reynaert Middelnederlands 6+7opdr. Sorteertaakklankveranderingen n.v.t. 86-9 GekaapteBrieven Nieuwnederlands,17e+18eeeuw 9-12bijlage1 fonetischalfabet 13bijlage2 taalveranderingen 14-18bijlage3 naamvallen 19

3

Tekst1–Oudnederlands(10eeeuw)Fragmentpsalm65Wachtendoncksepsalmen(=66inhuidigebijbelvertalingen).

4

Tekst2–Oudnederlands(12eeeuw) Hebban olla vogala nestas hagunnan, hinase hic enda thu, uuat unbidan uue nu?

Tekst3–Middelnederlands(13eeeuw)Vers1171-1187uitderidderromanKarelendeElegast.Elegeast,dedoorkoningKareltenonrechteverstotenridder,isopgeroepenomineentweegevechtmetzijntegenstreverEggerictebewijzendathijonschuldigis.

1. Doen elegast die ridder goet 2. Quam in des conincs sale 3. Nv moechdi horen sine tale 4. Hi seide god hoede dit ghesinde 5. Den coninc ende dat ic hier vinde 6. Mer eggeric en groetic niet 7. God die hem crucen liet 8. Om onsen wille vele vermach 9. Die late mi sien op desen dach 10. En maria die maghet soete 11. Datmen te winde hanghen moete 12. Eggheric van eggermonde 13. Mochte god doen sonde 14. So heeft hi sonde ghedaen 15. Dat hi der galgen is ontgaen 16. Om dat hi swoer mijns heeren doot 17. Sonder bedwanc oft noot

1. Toen Elegast, die goede ridder, 2. in de zaal van de koning kwam, 3. Moet je horen wat-ie toen zei. 4. Hij zei: ‘God bescherme dit gezelschap, 5. de koning en alwie ik hier aantref, 6. maar Eggeric groet ik niet. 7. God, die liet zich kruisigen 8. om onzentwil, vermag veel, 9. die moge me vandaag nog laten zien, 10. En Maria, die zoete maagd, 11. dat Eggeric van Eggermond wordt 12. opgehangen. 13. Mocht God ooit hebben gezondigd, 14. dan heeft Hij dat gedaan 15. door Eggeric aan de galg te laten ontsnappen. 16. Want Eggeric heeft de dood van mijn heer gezworen, 17. en dat was nergens voor nodig.’

5

Tekst4–Nieuwnederlands(16eeeuw)1. Edel en Hooch geboren 2. Van Keyserlicken Stam: 3. Een vorst des Rijcks vercoren 4. Als een vroom Christen Man, 5. Voor Godes Woort gepreesen, 6. Heb ick vrij onversaecht, 7. Als een Helt sonder vreesen 8. Mijn Edel bloet ghewaecht. 9. Mijn Schilt ende betrouwen 10. Sijt ghy, O Godt mijn Heer, 11. Op u soo wil ick bouwen 12. Verlaet my nemmermeer: 13. Dat ick doch vroom mach blijven 14. U dienaer taller stondt, 15. Die Tyranny verdrijven, 16. Die my mijn hert doorwondt.

6

Tekst5–FragmentReynaert

‘Owy,Tybeert,twisidibloode?

1195 Wanenquamhuwerhertendesenwanc?’

Tybeertscaemdehemendespranc

Daerhivantgroetongherec,

Wanteerhijtwiste,washemeenstrec

Ommesinenhalsardevast.

1200 DushoendeReynaertsinengast.

AlseTybeertghewarewart

Desstrecs,warthivervaert

Endesprancvoert.Datstreclieptoe.

Tybeertmoesteroupendoe

1205 Endewroughedehemselvendordennoot.

Himakedeeengheroupsogroot

Meteenenjammerlikenghelate,

DatReynaerthoerdeupderstrate,

Buten,daerhialleenestoet,

1210 Enderiep:‘Vindisegoet,

Diemuse,Tybeert,endevet?

WistenudatMartinet,

Datghitertaflensatet

Endeditwiltbraetdushatet,

1215 Datghiverteertinweethoe,Hi

sauderhusaeusemakentoe.

SohovescheencnapeesMartinet!

Tybeert,ghisinghetinlancsobet.

Pleechtmentesconinxhovedes?

Bron:http://www.dbnl.org/tekst/_vos001vosr01_01/_vos001vosr01_01_0002.phpTekstbijaudiofragment:https://soundcloud.com/scientias-nlFragmentReinaert–modernevertaling|http://www.reynaertgenootschap.be/node/83

7

Tekst5–FragmentReynaert(vertaling)

'Welwel,Tybeert,bangerik!

Sindswanneerdoetgijzoflauw?'

Tybeertschaamdezichengauw

spronghijdoorhetgatnaarbinnen.

Maarvoorhijzichgoedkonbezinnen,

zathijmetzijnkattenkopgevangen

ineenvossenstrop.

WatlachteReynaerthemtoenuit!

Tybeertschrokensprongvooruit

waardoordestriknogvasterliep.

Hijstiktebijna.Inpaniekgildehij

zijndoodsangstuit.Hijdeeddat

zoverschrikkelijkluiddatzijn

jammerlijkgeblaattehorenwas

totveropstraat.Daarstond

Reynaertopdestoepenriep:

'Vindtgezegoeddiemuizen?Zijn

zelekkervet?Tybeert,alsdie

Martinetnuwistdatgeaantafel

zatenzomaarvanzijnwildbraad

at,danzouhijueensausjemaken

datuzekergoedzousmaken!t'Is

zoeensympathiekejongen!

Apropos-zomooigezongenals

vandaaghebtgenognooit!

Heefthethofdatalgehoord?

8

Sorteertaak Taalgeschiedenis Plaats de volgende begrippen in de juiste vakken: vocalisering, fronting, vocaalreductie, voicing, diftongering, apocope, procope, syncope (=deletie middenin woord). Soms kun je termen in meerdere vakken plaatsen. 1. klanken die verdwijnen 2. klanken die erbij komen

3. vocalen die veranderen 4. consonanten die veranderen

9

Tekst6|Briefuit1672http://www.gekaaptebrieven.nl/tekst/brief/11

1. wonderlijkesaken,diehedenmethetsijneinIndienwas

2. hadweijnichredenwederhiertewillensijn,soodetijden

3. duslangewillendurenmensalhierallekaelwerden

4. ikhebbealmijnsilveralaen(de)200p(enning)egegevenmeteen

5. pertijgoutdaerbij,en(de)deresteingelt,en(de)nochsal

6. ikdesewekealwedermoetenbetalen,deschepen

7. varennietdekaesgelt7a71/2g(u)l(den)deboerenbetalen

8. nietdestathoorngeeftgeenrenteninsommaheel

9. desolaetstaethetom,dochhopenechtergodsalons

10. redden,uswagerdevrijisgewordenvicepresident

11. vanschepenen,dochaenderegeringeishedenniet

12. soets,alleamtensullenaenstaendejaerdehelftevanhaer

13. tractementenmissenen(de)aentgemeenbetalen,dochin

14. alledeseramspoedichedenvaertmaetzeeuwwel

15. alwaeronlooftelijkebuijtdoordecaperswertopgebracht

16. onderanderehebbesijeenengelseoostindischvaerdergenomen

17. rijkel(ijk)geladen,alsmedeeenfransschipmetvijfflasten

18. silverneffensanderegoederenen(de)honderdeandereprijsen

19. ue.vrouen(de)dochtersijnnochgesont,ikbenneffensmijn

20. vrouweldrijwekensiekgeweest,isnumetonsijtsbeter

21. wetevordernietveelteadviserendandatdeburgers

22. alhierallenochnietinvolcomengerustheijtsijn

23. maeriseenschrickelijkehaeten(de)jalousieondervele

24. Regnerende,godgeveonsvredevanbinnenen(de)buijten

25. waermededanaffbrekendeblijveiknaermijne

26. gebiedenisseen(de)ue.godesbeschermingebevolenhebbende

27. UE.genegeneBroeder

28. OttoHinlopen29. actumhoornden13.dec(em)b(ris),a(nn)o1672.

10

Tekst7|Briefuit1672http://www.gekaaptebrieven.nl/tekst/brief/2971. LooftGodtbovenalinSurnameden14september1672

2. MinbemindehuisvrouweElijsabetGillis

3. Jckwenseulghesontheijtvanhetminneheb

4. Jckgodttebedanckenvoorsinnegroeteghe-

5. naedeenverlangeseerehoedathetmet

6. onsvaederlanttoeghetendewijsinhier

7. ingroetevreese,wijoopedathetgodtalles

8. tenbestensalkeeretotsinnessnaems

9. heereendetotonsersalichijt,voorssoogaet

10. hetnocheelslechtmetdenontvancksoo

11. datJckweinnichcanafschepeJckoope

12. dathetdaermeedeaestsalbeteresoowij

13. hiermaermoegengerustweese,Jckoope

14. indetoecommendevoorsoomertuiste

15. weesensoodermeerschepencomme)daer

16. Jckcanmeedecommewantaldeschepen

17. diehiersinsullenvertreckeeerdatJck

18. minschuldeninhebbetotminleetwees[en]

19. watJckafschepecontulsienbijdenbrief

20. aenfreereAbrahamVlaminckJcksendeaen

21. ulmetPierter[bovenregel:ter]heerenseneenpaertieletterhouten

22. stockenoockeenalfoxhooftleemonsopmet

23. eenalfxhooftgoetsuckergemercktmet

24. [inmargine:LG]ditvoorstaendemerck,nocheenbriefvevan

25. driedicketonsomdieteonfangenvanmin

26. cosinhuibrechtpietersenhuisvrouwevoors

27. zijtaertelickghegroetmetdekindersende

28. vriendenzijtdenheerebevooleminwelbem(inde)

29. endelievehuisvroue,vanulmanJacobvandeVelde

11

Tekst8|Overlijdensbericht/nalatenschapuit1780http://www.gekaaptebrieven.nl/tekst/brief/3921

1. WelEdleHeer&Mevrouw

2. HooggeagteNeeff&Nigt

3. AlzoohetdenVrijmagtigenGodt,nazijnonveranderlijk

4. Raadsbesluit,behaagtheeft,onzewaardeenteedergeliefdeMoeder,

5. MARIAVANNIEL,laastWeduwevanCoenraad

6. Beunninger,naeenZiektevanweinigdagenendaarop

7. volgendeBeroerte,zeersubiet,hedenmorgenten5uren,in

8. denOuderdomvan67Jaren,3Maandenen14Dagen,

9. dooreenzagtedoodt,uitditleven,((zoowijhopen))inzijn

10. EeuwigeHeerlijkheidovertenemen;zoohebbenwijnietkunnen

11. afzijnUWELEdLensvanditonssmertelijkenhartgrievend

12. Verlieskennissetegeven;niettwijffelendeofUWEd(e)Lens

13. zultindezeonzeregtmatigedroefheidwelwillendeelnemen.

14. WenschendedatGodtUWEdLenslangevoorzulkeofandere

15. Sterfgevallengenadelijkzalbewaren.Blijvendemetalle

16. hoogachting

17. [gat]EdLeHeer&Mevrouw

18. [gat][g]eagteNeeff&Nigt

19. [gat]lEd(e)LensBedroefdeDienaars,

20. [gat]JEREMIASVANNIEL.

21. CORNELISKOLFF.

22. Rotterdam,

23. den9February1780.

24. AandenWelEdLenHeerMrA.E.deLijbenevensMevrouw

25. ZijnWelEdLegeagteBeminde.

12

Tekst9|Reglementuit1781http://www.gekaaptebrieven.nl/tekst/brief/53721. Artic(el)12. SoodraahiervandUijtkijkeChijnGedaanwerdvan3. scheepentesiensoosaleenoffeziermetcaloepwiens4. volkopdeuijtkijkisaanlandvaareninzienofvandin5. koomendescheepenhetchijnvanverkenningGedaanwerd6. metdprinsevlagvandevoortopmeteencanonschot7. sulksnietGeschiedesalvoordevijiandwerdeaangezien8. Artic(el)29. Bijincomevanonsescheepensaleenigelijkverpligt10. zynsijncaloepofbootGereettehoudeomsulkschip11. behulpsaamtezijn12. Artic(el)313. Sooeenderscheepedoordevijiandtesterkmogt14. werdeaanGevallesoosullediegeendienietaan15. devijiandkundekoomendenaangetastemetvolk16. enschietGeweertehulpkoomenensulksteverigte17. salvantcommand(eu)rschipdesprinseGeusvandeboegsprit[?]18. waayen19. Artic(el)420. SoohetnoodiggeoordeeltWerdomeenvijiandlik21. schipmetmagtteEnteredieonsdoorsijnswaar22. geschutsogtindegrondtebooreneerwijhemkunde23. beschiettesalsulkmetallemagtvanvolkmoete24. GeschiedenGem.devijiandvanvoorenagtereGelijk25. aanboortroeijenomsulksteverigtesaldecommand(eu)r26. schipdroodevlagvandebezaansroedewaajen27. Artic(el)528. Soodescheependoorhoognootgedwongewerdsig29. overtegeevensoosalsulksnietmoogegeschieden30. VoordateenigelijkdezijnomberukbaarGemaakt31. heefthetmetaandGrondofaanbrandGestookete32. hebbenalsdansalvaniderschip3canonschooten33. gedaanwerdendanzaldecommand(eu)rderoodevlag34. vandeGrootestenglaatenwaaijen35. IntschiphoogCarspelG.Harmeijerden24meya(nn)o1781

13

Bijlage1-fonetischalfabet Medeklinkers (consonanten)

stemloos IPA stemhebbend IPA

pot [p] bot [b]

tam [t] dam [d]

kar [k] garçon [ɡ]

fiets [f] vier [v]

samen [s] zaad [z]

chef, douche [ʃ] journaal [ʒ]

chaos, lach [x] gat [ɣ]

hand [ɦ]

la [l]

rij [r]

maan [m]

na [n]

slang [ŋ]

jas [j]

wie [ʋ]

Klinkers (vocalen) ongespannen IPA gespannen IPA

kat [ɑ] kaas [aː]

pet [ɛ] pees [eː]

pit [ɪ] Piet [i]

op [ɔ] hoop [oː]

put [ʏ] fuut [y]

reus [øː]

boek [u]

spade [ə]

Tweeklanken (diftongen) klinker IPA

tijd [ɛi]

huis [œy]

koud [ʌu]