Bronnen Taalgeschiedenis Scandinavië
-
Upload
scanverfryslan -
Category
Education
-
view
660 -
download
3
description
Transcript of Bronnen Taalgeschiedenis Scandinavië
› Scandinavische Talen en Culturen / Muriel Norde
Bronnen van de Scandinavische taalgeschiedenis
| 2
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Indeling
1. De Scandinavische taalfamilie en haar plaats binnen de Indo-Europese taalfamilie
2. De oudste bronnen: Oernoords en Vikingtijd3. Hedendaagse dialecten
Indo-Europees – Germaans - Scandinavisch
| 4
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
WELKE TALEN HOREN BIJ ELKAAR?
lyhyt
isä
kukka
aurinko
court
père
fleur
soleil
kort
fader
blomst
sol
kurz
Vater
Blume
Sonne
kort
vader
bloem
zon
FinsFransDeensDuitsNederlands
| 5
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Welke talen horen bij elkaar?
lyhyt
isä
kukka
aurinko
court
père
fleur
soleil
kort
fader
blomst
sol
kurz
Vader
Blume
Sonne
kort
vader
bloem
zon
FinsFransDeensDuitsNederlands
Indo-Europese talen niet IE
| 6
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
| 7
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
DE INDO-EUROPESE TAALFAMILIE
| 8
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Indo-Europese talen
| 9
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Indo-Europees in de wereld
› oranje: meerderheid spreekt Indo-Europese taal› geel: Indo-Europese taal heeft officiële status
| 10
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Vergelijkende Indo-Europese taalwetenschap
› 18e eeuw: “ontdekking” Sanskriet• bleek verwant aan Grieks en Latijn• overlevering gaat terug tot vóór 1000 v.Chr.• doorzichtig van structuur
› Sir William Jones (opperrechter te Calcutta) hield in 1786 een rede voor The Asiatic Society• wordt gezien als begin IE-taalwetenschap
| 11
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Voorbeeld 1: ‘zijn’ (presens enkelvoud en meervoud)
suntsanti3PL
estisstha2PL
sumussmas1PL
estasti3SG
esasi2SG
sumasmi1SG
LatijnSanskriet
| 12
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Voorbeeld 2: ‘voet’ (enkelvoud)
padílocativus
pedispadásgenitivus
pedepadásablativus
pedipadédativus
padāinstrumentalis
pedempādamaccusativus
pēspātnominativus
LatijnSanskriet
De Germaanse talen
| 14
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
De Germaanse taalfamilie
› Ca. 0: 3 dialecten (West, Noord en Oost)
| 15
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
GERMAANSE TAALGESCHIEDENIS IN VOGELVLUCHT
› ca.300: Oostgermaans scheidt zich af; west-noordgermaans dialektkontinuum
› ca. 350-550: Volksverhuizingen; Angelen en Saxen migreren naar Engeland
› ca. 550: Scheiding tussen West- en Noordgermaans
| 16
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
De wet van Grimm: overzicht
Wet van Grimm(vereenvoudigd)I: stemloze plofklanken /p, t, k/
> stemloze wrijfklanken /f, þ, x (> h)/
II: stemhebbende plofklanken /b, d, g/ > stemloze plofklanken /p, t, k/
III: stemhebbende geaspireerde plofklanken /bh, dh, gh/ > stemhebbende wrijfklanken /ƀ, ð, ǥ/ (> /b, d, g/)
| 17
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
De wet van Grimm: voorbeelden
gh >g
dh>ð
bh >ƀ
g>k
d>t
b>p
k>x
t>þ
p>f
stijgenstígasteiganstighnōti
daaddáðga-dēþs dhiti- (‘het plaatsen’)
dragen (baren)
berabairaferōbharāmi
knieknékniugěnujānu
tientíutaihundecemdáśa
werpenverpawaírpanverber (‘zweep, worp’)
honderdhundraðhundcentum (/k/)śatám
drieþrírþreistrēstrayas
vaderfaðirfadarpaterpitā
NederlandsOudnoordsGothischLatijnSanskriet
| 18
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Noordgermaans: historisch
› Groen: Hoog- / Middel- / Nederduits
› Oranje: Anglo-Fries› Rode lijn:
Noordscandinavisch• Lichtblauw:
Westscandinavisch• Donkerblauw:
Oostscandinavisch• (Het Oost-West onderscheid
ontstond in de Vikingtijd)
| 19
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Noordgermaans: huidige situatie
› Groen: Eilandscandinavisch (IJslands en Faeroers)
› Blauw: Vastelandscandinavisch (Deens, Noors en Zweeds)
| 20
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
5 PERIODES IN SCAND. TAALGESCHIEDENIS
› 200-700: Oerscandinavisch› 700-1100: Vikingtijd; 2 dialecten:
Oudwestscandinavisch (Noorwegen en IJsland) en Oudoostscandinavisch (Denemarken en Zweden)
› 1100-1300: Late Middeleeuwen: Zuidscandinavisch (Denemarken) scheidt zich af
› 1300-1500: “gat” (svartedauden)› 1500: - Moderne tijd; belangrijkste taalgrens is
Vastelandscandinavisch (Deens, Noors, Zweeds) en Eilandscandinavisch (Ijslands en Faeroers)
| 21
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Oernoords
› Fragment Atlakviða
De oudste bronnen
| 23
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Oernoords: ca. 200 - 700
Bronnen› runeninscripties› namen in buitenlandse
manuscripten› leenwoorden in niet-
Scandinavische (niet-Germaanse) talen
| 24
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Runen
› Sinds begin jaartelling door Germanen gebruikt› Betekenis woord: ‘geheim’› Oorsprong onzeker› Inscripties op hout, been, metaal (wapens) en steen› Geen alfabet maar “futhark”, 24 tekens, o.a. overgeleverd op
Kylversteen in Gotland (ca. 400)
| 25
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Het oude futhark
› 24 tekens, 3 ættir (‘geslachten’ of ‘achttallen’)› Freys ætt, Tyrs ætt, Hagals ætt (namen mogelijk later gegeven,
worden pas in 17e eeuws IJslands handschrift genoemd)› runen hadden namen > magische betekenis?› rune kon gebruikt worden om naam aan te duiden (begripsrune), bv.
“T” voor de god Tyr.
| 26
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Inscripties ouder futhark
› ca. 350 stuks
| 27
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Beroemde inscriptie: Gallehus (ca. 400)
› ek hlewagastiR holtijaR horna tawidō › ik Hlewagast Holt-GEN hoorn maakte› ‘Ik, Hlewagast van Holt, maakte de hoorn’
| 28
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
De hoorns van Gallehus
| 29
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Oorsprong runenschrift: Grieks?
› Enkele overeenkomsten› Contacten met Grieken in 3e
eeuw, rond Zwarte Zee› Maar: runeninscripties zijn
ouder dan dat (vanaf 2e eeuw)
| 30
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Oorsprong runenschrift: Etruskisch?
› Enkele overeenkomsten› Net als runen konden
Etruskische teksten zowel van links naar rechts als van rechts naar links worden geschreven
› Helm van Negau (2e eeuw vChr): Etruskische inscriptie met Germaanse naam (Harigast)
| 31
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Oorsprong runenschrift: Latijn?
› Enkele overeenkomsten met oudste Latijnse inscripties, bv. Duenos-inscriptie (Rome) uit 6e eeuw voor Chr.
› Wordt als meest waarschijnlijke oorsprong beschouwd
| 32
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Andere runenrijen: Futhorc
› Meegenomen door Angelen en Saxen naar Groot Brittanië, in 5e-6e eeuw
| 33
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Andere runenrijen: jonger futhark
› ca. 8e eeuw: aantal runen gereduceerd tot 16› 1 rune kon nu meerdere klankwaarden hebben› twee hoofdvarianten: långkvistrunor en kortkvistrunor› Veel inscripties op steen (herdenkingsstenen)› Alleen in Zweden al > 3000.
| 34
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Codex runicus
› Grootste runenhandschrift› Ca. 1300› Bevat o.a. Skånelagen
| 35
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Einde runen: dalrunor
› voornamelijk op voorwerpen› meeste inscripties gevonden in Älvdalen› tot einde 19e eeuw in gebruik
| 36
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Scandinavische namen in Latijnse bronnen
› Oudste bron: 325 vChr.: Pytheas van Massilia, o.a. Scadinavia (Scandinavië) / Scandia (Skåne)
› Tacitus: Germania (98): suiones (Zweden (svear)), fenni (Finnen)
| 37
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
(Ultima) Thule?
› Naam in Griekse en Latijnse bronnen voor meest noordelijke eiland
› Voor het eerst genoemd door Griekse ontdekkingsreiziger Pytheas (ca. 330-320 vChr): “zes dagen zeilen vanaf Brittanië”
› Links: Thule op de Carta Marina van Olaus Magnus (1537)
› Benaming voor: IJsland, Orkney, Shetland, Groenland, Scandinavië?
› Soms: Thule voor IJsland, Ultima Thule voor Groenland
| 38
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Scandinavië
› Voor het eerst genoemd in Naturalis Historiæ van Plinius de Oudere (23-79).
› Waarschijnlijk verbastering van *Skaðin-auiō ‘gevaarlijk (?) eiland’, Oudnoords Skáney (Skåne).
› “gevaarlijk” zou slaan op de gevaarlijke waterwegen rond Skåne.
› Niet altijd duidelijk welke landen onder Skandinavien vallen > voorkeur voor term Norden
| 39
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Scandinavische woorden in Fins-Oegrische talen
› Voordeel: in Finoegrische talen is het einde van een woord over het algemeen goed bewaard, terwijl dat in de Germaanse talen juist is afgesleten
› (en omgekeerd)› bv.: Fins ranta (Zw. ‘strand’), rengas (Zw. ‘ring’),
kuningas (Zw. ‘k(on)ung’)› soms iets andere betekenis: Fins lammas ‘schaap’
| 40
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Middeleeuwen (1100-1300)
› Kerstening van Scandinavië› Invoering Latijns schrift› In volkstaal vanaf 12e eeuw
(Noorwegen en IJsland) en 13e eeuw (Zweden)
› Bronnen:• wetsteksten• religieuze teksten• poëzie
| 41
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Digitalisering
Dialecten in het huidige Scandinavië
| 43
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Zweedse dialecten
| 44
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Älvdalsmålet in Zweden: taal of dialect?
| 45
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Standaard Zweeds - Älvdalska
› Ittað-jär er ien rakke (Älvd.)Det här är en hund (Zw)Dit (hier) is een hond
| 46
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Naamvallen in het Älvdalska
vargarnavargarvargenvarg[Standaard Zweeds]
wargum(e)wargumwardjemwardjeDAT
wargąwargawardjinwargACC
wargärwargerwargenwargNOM
meervoud
bepaald
meervoud
onbepaald
enkelvoud
bepaald
enkelvoud
onbepaald
warg ‘wolf’
| 47
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Basiswoordenschat
› Vergelijking met het standaard Zweeds op basis van de eerste honderd woorden op de Swadesh-lijst
› Bokmål-Noors: 93/100› Rättvik-dialect (Dalarna): 93/100› IJslands: 85/100› Älvdalska: 85/100› Engels: 71/100› Fins: 0/100
| 48
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Konservatieve eigenschappen
› Hoe donkerder, des te meer konservatieve trekken
› behoud van /ð/› behoud van /a/› behoud van oude diftongen› behoud van naamvallen
(datief en accusatief)
[rode cirkel: Älvdalen]
| 49
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Vernieuwende eigenschappen
› nieuwe diftongen› verdwijnen van /h/› verdwijnen van genitief› /mp/ > /pp/ (bv. sopp i.p.v.
svamp ‘paddestoel’)
[rode cirkel: Älvdalen]
| 50
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Gebruik datief (“derde naamval”) in Scandinavië
| 51
Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10
Afsluiting
› Scandinavisten zijn relatief rijk bedeeld met bronnen› Bronnen vullen elkaar aan› Er valt nog heel veel werk te verrichten!
DANK U