STEDELIJKE VOLKSBOEKERIJEN VAN ANTWERPEN

LEZER,

Draag zorg voor uw boek: een zindelijk boek leest prettig en leeft lang.

Beschadig uw boek niet door aanteekenin­gen, calqueeren, «ezelsooren », omplooien van den rug, e. d. Wie een boek beschadigt of verliest betaalt de kosten.

Kijk uw boek even door voor ge het mee naar huis neemt. Hapert er iets aan, verwittig het uitleenpersoneel, anders krijgt gij de schuld.

Houd uw boek niet langer dan 14 dagen. Hebt gij er niet mee gedaan, laat het opnieuw inschrijven. Op grove nalatigheid volgt uit­sluiting. Bezorg het boek terug op eerste aan­vraag van den Bestuurder, ook al is de uit·· leentermijn niet verstreken.

Draag ook zorg voor uw lezerskaart. Wie zijn lezerskaart verliest kan pas 8 dagen later een duplikaat bekomen.

Maak een behoorlijk verlanglijstje, zet uw nummers in volgord!) en afzonderlijk per af­deeling. Dan wordt ge vlugger en beter be­diend en ge bespaart het personeel veel 11 Ll t­telooze moeite.

Wie als lezer wordt ingeschreven verbindt zich door de inschrijving zelve tot het trouw naleven der voorschriften.

'Nr 1007. 50.000-2-' 42.

K..I. T H 0 LI EK E " Lil. iI. n 8 (j II E HOOGESUHOOLlJITBREIDI~G

Jaargang XXXVIII Nr 7-8 Verhandeling 374-375

Or J. Pe r s ij ft Zijn Leven Zijn We r k

door

M. DOE Y Leeraar

BEKROOND MET DEN Dr J. PERSIJNPRIJS

1 9 3 9 N. V. STA N D A AR D - BOE K H A N DEL ANTWERPEN - BRUSSEL - GENT - LEUVE N

BESCHERM RAAD van de

Al,emeene Katholieke Vlaamsche Hoolfeschooillitbreiding:

Kard. Dr VAN ROEY. eere·hoogleeraar in de godgeleerdheid te Leuven. Aartsbisschop van Mechelen.

M&r. Dr COPPIETI!RS. eere-hoogleeraar in de godgeleerdheid te Leuven. Bisschop vaR Gent.

B. H. Kan. Dr BITTREMIEUX. hoogleeraar in de godgeleerdheid. te Leuven. H. Dr CARNOY. hoogleeraar in de klassieke taalkunde. te Leuven. B. H. Kan. Dr. COCHEZ. hoogleeraar in de klassieke taalkunde. te Leuven. H.H. Ir. CLAEYS. hoogleeraar aan de technische school. te Gent.

Dr FR. DAELS. hoogleeraar in de geneeskunde. te Gent. B. H. Dr DE COCK. hoogleeraar in de germaansche taalkunde. te Leuven. H.H. Dr DE CRAI!NE. hoogleeraar in de wijsbegeerte. te Gent.

Ir. DE JONOHE. hoogleeraar in de koloniale wetenschappen. Ie Leuven. E. H. Kan. Dr DE MEYER. hoogleeraar in de geschiedenis. te Leuven. H. Dr DE MEES. hoogleeraar in de geneeskunde, te Leuven, E. H. Kan. Ing. DE MUYNCK. hoogleeraar in de wetenschappen. te Leuven. E. H. Kan. Ing. DE SMEDT, hoogleeraar in de wetenschappen. te Leuven. H. H. Dr DE SOMER, hoogleeraar in de geneeskunde. te Gent.

Dr DI! STELLA. hoogleeraar In de geneeskunde. te Gent. E. H. Kan. DI! VOCHT. hoogleeraar in de gerruaansche taalkunde. te Leuven. H. Ir. FRATI!UR. hoogleeraar In de landbouwkunde. te Lenven. E. H. Kan. Dr A. JANSSEN. hoogleeraar in de godgeleerdheid. te Leuven. E. H. Kan. Dr LEMAIRE. hoogleeraar aan de bijzondere scholen. te Leuven. H. Ir. LEPLAE. eere-hoogleeraar in de landbouwknnde te Leuven. algemeen bestuur-

der van den dienst Landbouw bij het Ministerie van Kolonil!n. te Brussel B. H. Kan. Dr MAERE. hoogleeraar in de kunstgeschiedenis. te Leuven. E. H. Kan. Dr MANSlON. hoogleeraar in de wijsbegeerte. te Leuven. Mgr. Dr NoI!L. hoogleeraar In de wijsbegeerte. te Leuven. H. H. Dr NOYONS. hoogleeraar In de geneeskunde. te Utrecht.

O. SAP. volksvertegenwoordiger. hoogleeraar In de sociale en politieke welen­schappen. te Leuven.

Dr SCHOCKAERT. hoogleeraar In de geneeskunde. te Leuven. Mgr. Kan. Dr SENCIE. hoogleeraar In de geschiedenis. te Leuven. E. H. Dr VAN BUOOENHOUT. hoogleeraar in de landbouwkunde. te Leuven. H. Staatsminister FRANS VAN CAUWELAERT. eere-hoogleeraar in de wijsbegeerte te

Freiburg. Mgr. Dr VAN CAUWENBI!ROH. eere-hoogleeraar te Leuven. vicaris-reaeraal van het

Aartsbisdom. H. H. Dr VAN DEN WILDI!NBI!RO. hoogleeraar in de geneeskunde. te Leuven.

Dr VAN DER LINDEN. hoogleeraar in de geneeskunde. te Gent. Dr VAN DE WIJER. hoogleeraar in de germaansche taalkunde. te Leuven Mr VAN DIEVOET. hoogleeraar in de rechten Leuven. Ir. VAN HECKE. hoogleeraar aan de bijzondere scholen. te Leuven.

H. Kan. Dr VAN HOV\!. hooll'leeraar in het kerkelijk recht, te Leuven.

K4.rl'DOLIEK~~ "1 .... 4. .• U8UDE DO.)GE8(;H.)O.~Ulrl'HREIDING

Jaargang XXXVIII Nr 7~8 Verhandeling 374-375

Dr J. Persij ft ZijD Leven Zijn Werk

door

lK. BOE .,. Lee r Il a r O. M. O.

BEKROOND MET DEN Dr J. PERSIJNPRIJS

1 9 3 9 N. V. STA N D A A R D - BOE K H A N DEL ANTWERPEN - BRUSSEL - GENT - LEUVE N

De Verhandelingen van de Katholieke Vlaamsche Hoogeschooluitbreiding van Antwerpen verschijnen 10 maal 's jaars. De abonnementsprijs voor de 10 num­mers bedraagt 20 Fr. Losse nummers kosten Fr. 2,50.

Deze uitgave staat onder de wetenschappelijke lei­ding van Dr. J. Uytterhoeven, Helmstraat, 142, Bor­gerhout, aan welk adres alles wat de redactie betreft dient toegezonden te worden.

Inschrijvingen op den volledigen jaargang kunnen genomen worden in het Secretariaat van de Katholieke Vlaamsche Hoogeschooluitbreiding, Korte Nieuw­straat, 44, te Antwerpen (postchekrekening 399.17), of bij de uitgevers: N. V. Standaard Boekhandel, Huidevettersstr.,59, te Antwerpen (postchekrekening 105.248),

Voor den verkoop van losse nummers dient men zich uitsluitend te wenden tot de plaatselijke boek­handelaars of tot de uitgevel's N V Standaard Boek­handel, te Antwerpen, of in een der filialen te Brussel, Gent of Leuven.

Achteraan vindt men het lijstje der nog beschik­bare nummers.

DR J. PERSIJN. ZIJN LEVEN - ZIJN WERK

DOOR

M. BOEY.

J. Persijn werd geboren te Wachtebeke. op 20 April 1878. in het eerste tijdperk van de taalwetterij dat. in 1873 aan~ vangend met de wet op • t gebruik onzer taal voor de Vlaamsche rechtbanken. in 1883 kan afgesloten heeten met deze op . t gebruik van • t Vlaamsch in het Openbaar Middelbaar Onderwijs.

En nu vraagt u zich natuurlijk af. geachte lezer. in wat voor verband die taalwetterij kan gesteld worden tot Dr Persijn .. Vooraleer deze vraag te beantwoorden willen wij u nog even attent maken op den toestand van de Nederlandsche letterkunde in Vlaanderen rond het begin van het laatste vierde der vorige eeuw.

J. Persijn was een goede vijf jaar oud. toen Hendrik Conscience stierf. Deze had zijn volk leeren lezen. hij had daardoor den Vlaamsehen aard van zijn volk voor teleur~ gang gered. Hij was in Vlaanderen de vrome en sterke wekker geweest van het nationale gevoel. de meest gezag~ volle drager van de .. idee". waarvan Max Lamberty staande houdt dat zij aan den grondslag ligt van het streven naar nieuwe Vlaamsche grootheid.

4-

Conscience werd gevierd in Vlaanderen. Hij zou na­volgers krijgen. Anderen. die in zich scheppingskracht voelden of meenden te voelen. zouden zich aanmelden. een stukje opeischend van de liefde die in • t groote hart van het volk straalt voor allen die het dienen. Ons volk had terug leeren lezen: nieuw-ontwaakte lust. niet meer voldaan straks met de gave van schepper Conscience. in verlangen opziend naar de beelden die nieuw aangekomen kunstenaars zouden ten toon stellen; luisterend naar het verhaal van stijgende generaties. grijpend naar de fantaisie die in vreemde landen te bloeien stond. gulzig naar de heele wondere wereld. tot op dit oogenblik afgesloten door het dikke. donkere gordijn der onwetendheid. thans aan het wegschuiven.

Tot de komst van de romantiek was heel de Europeesche gedachtenwereld op Parijs afgestemd. Dan groeide een nieuw nationaal bewustzijn in Duitschland en Italië en in de Scandinavische landen. Ook de andere volkeren van West- en Midden-Europa streefden naar kultuur volgens eigen geaardheid. Rusland is ontwaakt. En... Vlaanderen werd wakker. leerde lezen. wil lezen. zal straks over alle grenzen blikken.

De taalwetten hadden tot de ontwaking van Vlaanderen bijgedragen. daar ze het prestige der volkstaal verhoogden. Aldus voelden de Vlaamsche intellectueelen. straks ook de half-intellectueelen en de meest ontwikkelden uit han­dels- en werkliedenstand. scherper de behoefte aan van steviger kultuur. van contact-name met vreemde geestelijke schoonheid.

Maar daar bleef het niet bij. Dit is het oogenblik toch. waarop in dit land, dat in zijn

breede lagen Roomsch gelooft. voelt. denkt en leeft. ook niet-Katholieke literatoren een belangrijk woord beginnen

---

-5-

mee te spreken. De .. Van nu en Straks .. ~ers verschijnen aan den horizon; en in Nederland begint de zon der Tachtigers te gloren. Daarenboven is het vanzelfsprekend dat kennismaking met de groote Europeesche geesten tevens beteekent : contact met niet~Roomsche en niet~

Christelijke denkers. In die voorwaarden gaat het Room~ sche Vlaanderen meer en meer staan in de aanvallende branding van anti~klerikalisme en modern ongeloof. Een geest is er noodig. die met het gezag bekleed van den begaafden leeraar. uit de liefde van zijn Christelijke over~ tuiging. leiding zou schenken en die zich zou uitspreken. met goeden wil en met kundigen geest. over wat kunste~ naars en schrijvers onder het publiek brachten.

Daar was behoefte. dringende behoefte. aan een man. die met de kunde van den stoeren geleerde en met den smaak van den artist. kiezen kon en leeren kiezen; aan een Christen die. met het klare inzicht van den neo~thomist en met den durf van den deemoedigen geloovige. leiding kon geven aan schepper en genieter. sprekend in liefde de onverbloemde waarheid; aan een kritikus die aanmoedigen wilde al goeden wil.

En Or J. Persijn is die man. die Christen. die kritikus geweest. Zoo is onze oprechte meening en overtuiging. die we graag aan den lezer zouden meedeelen.

* .. .. Domien Van den Hende. grootvader van Juul Persijn

langs moeders kant. was schepen te Wachtebeke en een flinke bol. de eenige boer in het dorp die zijn boeken­kast bezat. waarin natuurlijk Conscience's werken de eereplaats bekleedden. Dat ook August Sn ieders present was. zal niemand verwonderen als ik vertel dat Domien

-6-

Van den Hende geabonneerd was op het Handelsblad van Antwerpen. En men kan zich niet onttrekken aan de bedenking, dat dit abonnement wel eens de eerste oorzaak zou kunnen geweest zijn van het uitgebreide werk dat later door Or Persijn zou gewijd worden aan den hoofdopsteller van het Handelsblad.

Juul Persijn is de oudste van vier kinderen. Toen hij geboren werd woonden zijn ouders "op 't Kasteelke ", dat de W achtebekenaar U nog toont waar het midden het dorp zich verheft boven de omgevende huizen. (1) Vader Persijn was handelaar in granen en meststoffen, later ook gemeentelijk ontvanger. Hij was een gemoedelijke natuur, steeds begaan om den goeden loop van zijn zaken en om het welzijn van zijn familie. "Deze met drukken arbeid bezette handelsman vond steeds den tijd om met zijn oudsten zoon te kuieren door die heerlijke landschappen van bosschen en polders, in 't Meetjesland, in 't Waasland, in Zeeland ". (2)

Hoofdrekenen was zijn bizondere begaafdheid: van vraagstukken die zijn zoon, collegestudent, na uren zoekens samen met een vriend, niet tot oplossing kon brengen, had vader Persijn na vijf minuten, de uitkomst uit het hoofd berekend. Hij was een goed handelaar die steeds beweerde geld te verliezen. In dit verband mag ik wel een anekdote vertellen, die meteen bewijst dat Juul geen goed opvolger voor zijn vader zou geweest (zoo meende althans de laatste): Wekelijks bezocht vader Persijn de markt. Toen hij thuis kwam was de gewone vraag van moeder de

(1) Thans bewoond door den heer Emiel Van de Calaeyde. (2) Or J. Persiin. Zie • Gedenkboek., blz. 53. - Het c Prof. Or

J. Peraiin - 1878-1928 - Gedénkboek. werd uitgegeven door het Persiincomitee te Antwerpen en gedrukt door de N.V. Drukkerij Erasmu8, te Ledeberg-Gent. 1928.

-7-

vrouw: .. Wel Leo, hoe hebt ge 't gemaakt?" En het steeds terugkeerend antwoord was: .. Weeral geld ver­loren." Juul had dit reeds vaak gehoord, tot hij, het moe gehoord, vroeg: .. Maar pa~tje, waarom wilt ge zoo voort zaken doen? Altijd geld verliezen I Ge zult ons nog ruïneeren. " Het antwoord van pa~tje liet niet lang op zich wachten: .. Zwijg gij, manneke, uit u zal nooit een commerçant groeien. "

Laten we hier een oogenblik Persijn zelf aan 't woord om .- wie zou 't beter kunnen dan hij? .- een summair beeld te schetsen van zijn prilste jeugd:

.. Op het kerkhof ginder rusten meer weldoeners uit mijn kinder- en jeugdjaren.

Pastoor Bruno Dhont, dien ik wel een Vlaamschen Philippus Neri mag heeten, omdat hij, altijd goedlachsch, toch steeds wist te wijzen op den ernst van het leven.

Onderpastoor Benoit de Feyter, de bouwmeester, die mijn oogen opende voor de schoonheden onzer Vlaamsche kerken en kathedralen.

Elders ligt Onderpastoor Roegiers, ook een kunstenaar, die mij op mijn zesde jaar tot tooneelspeler drilde. Voor een prinsenrol dan nog weIl Maar ik had weinig anders te doen, dan de appelsienen in ontvangst te nemen, die mijn onderdanen mij in den schoot gooiden. Zoodat mijn intree in de kunst begon met veel zoetigheid I En zoo heb ik mijn lagere school afgeloopen met den bijnaam van 't .. prinske ".

Een prinske voelde ik mij zeer zeker. Want ik besefte den zegen, die vloeide over mijn kinderjaren, uit de handen van een moeder als de mijne. En zoo deze dag voor mij is de dag der dagen (I), dan ligt dit vooral aan 't geluk dat hij mij brengt, hier onder u aanwezig te zien, dat oude

(I) De dag waarop hij bij zijn 50·n verjaardag gehuldigd werd.

-8-

vrouwtje, dat is - vraagt het aan heel Noord~ Vlaanderen - het beste mensch van de streek.

Wat zulk een moeder was voor mijn hart, was voor mijn geest het hoofd van de Wachtebeeksche school: Meester Alfons Bauwens, de sterkste onderwijzer van 't kanton.

Mijn eerste Latijnsche lessen ontving ik van onzen ijverigen Wachtebeekschen kapelaan L. De Vos, op zijn wandelingen naar zijn zieken. Tot Vondel werd ik gebracht door onderpastoor Leop. De Westelinek, een meester op den preekstoel en een doorproever van fijne literatuur ... (1)

Juul werd dus niet voorbestemd om handelaar te worden. Wat zou er uit hem groeien 7 Hoeveel jongens kunnen die vraag beantwoorden bij den aanvang van hun college~ tijd 7 Ook Juul Persijn zal er wel geen besef van gehad hebben, toen hij in 1889 naar het klein College .. in 't kolenstovende Lokeren" optrok. Na twee jaar ging hij zijn humaniorastudie .. in 't knollenknauwende Eekloo" voortzetten, in 't College waar de geest van C. Antheunis nog voortleefde, die hier onderwijzer was geweest vóór hij de schoonzoon van Conscience werd.

Van jongsaf aan had Juul bewijzen ervan geleverd dat hij over een gemakkelijke pen beschikte; zijn nieuwjaars~

brieven waren telkens buitengewoon lang en werden in de familie gesmaakt. De beschrijving van een reisje, dat hij rond zijn negende jaar mocht meemaken naar de Rijnstreek, kan als een ander bewijs gelden. Toen hij dan zijn middel~ bare studies als .. primus perpetuus" eindigde, en hij bij de laatste prijsuitreiking in aanwezigheid van Mgr. een gedicht moest voorlezen, pakte hij uit met het zelfgemaakte .. Priester", dat getuigde van een flink en veelbelovend

(1) Uit het Persijn.Gedenkboek, rede van J. Persijn, blz. 55.

-9-

talent. Het is een lang gedicht dat in oprecht gemeende, eenigszins opgeblazen ontroering, de heerlijkheid uitbazuint van het priesterschap, dat in een machtig bedoeld, soms even stroef rhythme, een liefdevolle hulde brengt aan het Kruis:

Het Kruis!. .. 't is zijn geloof, dat op de orkanen wandelt:

Het Kruis! ... 't is zijne hoop, die tegen hoop nog hoopt:

Het Kruis! .. 't is zijne liefde, die in zijn daden handelt:

Het Kruis!... 't is gansch zijn ziel in 't Christi·bloed gedoopt! (J)

Een nuchter beoordeelaar, die deze verzen thans zou lezen, zou ze ongetwijfeld bestempelen als niet vrij te pleiten van cerebraliteit, noch van bombast. Maar even nuchter zou hij er moet~n bij denken, dat hier een jongen van pas 17 jaar aan 't woord is. En als hij dan zou beweren de pathos en het bombastische van Ledeganck, Schaepman en Bilderdijk in het gedicht aan te voelen, zou hij toch ook niet kunnen ontkennen dat een straal van de macht, die onloochenbaar bij Bilderdijk aanwezig is, ook uit deze verzen glimt.

Te dien tijde meende Juul reeds te weten waartoe hij geroepen was: priester zou hij worden. En wie het hiervoor vermelde gedicht zou lezen, zal hierover niet in het minst verwonderd zijn. Terecht mag men zich afvragen of de eerbied, dien Juul toen reeds koesterde voor de Schaepman~ figuur, invloed kan hebben uitgeoefend op deze vermeende roeping .

.. Had hij toen reeds achting voor Schaepman 1" Jawel. en dat was zoo gekomen. Dikwijls bracht J uuI. alleen of met vader Persijn, een bezoek aan zijn oom, Edward Aper, die te Overslag (Zeeland), even boven de grens, leefde in

(1) Uit een niet·uitgegeven gedicht, waarvan familieleden van Dr J. Per.ijn me vriendelijk lieten kennis nemen.

- 10-

hoog oploop ende bewondering voor den grooten Neder~ landschen priester~letterkundige~politieker. Met dezen rus~ tig verstandigen man werden dan gelegenheidsgesprekken gevoerd over alles en nog wat. Hoe zou Schaepman daar niet ter sprake gekomen zijn? En hoe zou het jeugdige gemoed van den door en door Christelijken jongeling ongevoelig kunnen blijven voor de bekoring van den sterken apostel en strijder?

En. zooals eens Schaepman. trok J. Persijn in 1896 naar Rome om er de wijsbegeerte te studeeren.

Rome I Wat een gebeurtenis was het voor de eenvoudige Wachtebeeksche familie hun zoon naar de verre wereld~ stad der Pausen te zien vertrekken I En wat een ver~ wachting brandde er in het jeugdige hart van den diep geloovigen jongeling I Zijn brieven naar het ouderlijke huis getuigen van de geestdrift die zijn ziel overrompelde bij de kennismaking met de Italiaansche hoofdstad. Al wat hij in zijn epistels beschreef. werd er met het zelfde gloeiende enthousiasme -- een der kenmerkende trekken van zijn jeugdkarakter -- behandeld: het majestatische geweld van Alpen en Apennijnen. de rookpluim en het" vuurspuwen .. van den Vesuvius. en even goed de hitte .. die de met zink bedekte daken bijna doet smelten" als de audiëntie bij Zijn Heiligheid den Paus. En ieder brief die te Wachte~ beke aanlandde was een gebeurtenis in den huiskring. en wekte er de altijd frissche bewondering en verwondering op. Bij zijn terugkeer in Vlaanderen was zijn geestdrift nog heelemaal niet afgekoeld. En zijn broer en zuster zullen u nog vertellen van al het wondere dat hij uit de Pausenstad meebracht: veel te vertellen. veel te beschrijven. en ... een mandolien waarop hij niet spelen kon.

Maar welke was. buiten dit enthousiasme. de invloed die

-ll-

Rome op zijn jeugdigen geest had uitgeoefend? Laten we hem zelf aan het woord:

Ol De overgang uit het toch zeer hoogstaande Eekloosche College. naar het hoogste en grootste in de Christenheid. ging niet zonder schok; maar wat een zegen is mij mijn Romeinsche leertijd geweest! Het was een overstelping voor hart en verstand; en mijn geestelijke gulzigheid kon den eindeloozen voorraad niet op. Ik drong door tot Leo XIII en ik leerde er Schaepman begrijpen. Ik heb er gedroomd in 't maanbelichte Colosseum en gedwaald langs de Aqueducten der Campagna Romana. Het groote knoop~ punt van geest en gemoed werd ginder gelegd. En weer daarheen is altijd de groote weelde van mijn leven gebleven. Ter tempering en ter aanvulling van zoo veel genot kwam ook de pijn: Het werd er mij dUidelijk dat ik geen priester worden zou...... (1 )

Een andere wijsheid nog bracht hij uit Rome mee: .. Rome is inderdaad de gewenschte omgeving om te beseffen hoe kostelijk ieder levensuur is ". (2) En dit is een waarheid die Persijn door zijn heele leven gedenken zal.

In 1898 verschijnt hij te Leuven. waar hij Germaansche philologie komt studeeren. Ol Persijn was zoo wat tusschen achttien en negentien jaar oud. toen hij. een beetje links. een beetje verstrooid. eeuwig en ervig met een boek in de hand. en nog een paar op zak. na twee jaar studeerens te Rome. naar Leuven afgezeild kwam. .. n E. H. AI. Wal~ grave schenkt ons 't volgend portret van hem: .. En dat was een blond~rosse boerenjongen alzoo. met een bruin pak aan (gewoonlijk was 't bruin. behalve bij heel plechtige

(1) Gedenkboek. blz. 56. (2) In c Kritisch Kleingoed _, Nederland, blz. 63. (3) Prof. L. Scharpé.

- 12-

omstandigheden) en. 's winters. een donkerblauwe kappe. een .. caban" daarover; en een hoed daarop. o. een goede hoed was het. een groote bolhoed. die den student waarlijk be-hoed-de.... Het .. Boerke van Wachtebeke" zeiden ze soms ...... Hij is een wandelende bibliotheek". zeiden we ondereen ...... (1)

Het was een gezegende tijd te Leuven. Zoo men het Leuvensch studentengenootschap .. Met tijd en vlijt" van deze periode ging vergelijken bij een prachtigen tuil roze­knoppen. die bij 't openbloeien misschien het schitterendst Vlaamsch .. bouquet" der laatste honderd jaar werd. dan zou men ongetwijfeld verouderde beeldspraak bezigen. maar toch niets dan de loutere waarheid verkondigen. Het was immers de studietijd van dichters als Om. K. De Laey en Ces. Gezelle. van Al. Walgrave en Joz. Muis. van geleerden als SpeJeers. Sebrechts. J. De Cock. L. Van der Essen. Van Mierlo. van trouwe Vlamingen als Aug. Borms. Jul. Filliers. Pater Stracke. Or Allaeys. van den lateren staatsminister Van Cauwelaert. van den heerlijken Dosfel. dichter en geleerde en edele Vlaming tevens. en midden den tuil Juul Persijn. vriend van Dosfel. en als hij: geleerd. en kunstenaar. en trouw.

En die schare had het voorrecht onderwezen te worden door een aantal professoren. die Persijn zijn heele leven lang dankbaar was in zijn hart. om de weelde die ze hem uit hun groote harten en hun rijke geesten schonken : Mgr. Mercier. de latere aartsbisschop. leidde hem op tot een flinke neo-thomistische geesteshouding. De namen van Prof. Scharpé. van Paul Alberdingk Thijm en van Vliebergh klinken als klokken in Vlaanderen. klokken van

(1) Uit het Persijnnummer van Dietsche Warande en Belfort. April 1928. blz. 12.

- 13-

goed, welluidend brons. Persijn, uit blijde dankbaarheid, liet graag die klokken hun hulde luiden aan de herinnering van zijn oud-leeraars.

In .. Met tijd en vlijt" was J. Persijn een werkzaam lid. E. H. Al. Walgrave vertelt (1) hoe een .. Gedicht op een Pastoorinhaling " door Persijn in 't studentengenootschap voorgelezen, door den .. gezapigen Vliebergh" gekeurd werd als .. een schoon gedicht, maar op vele plaatsen te verheven voor 't eenvoudig onderwerp", en hoe" Persijn nooit of nooit noch dicht noch proza meer voordroeg uit eigen werk". Hij sprak over anderen: hij bepraatte Oosfers .. Herinneringen eens ouden dichters"; las van af 1899 over Schaepman; doorliep , t volgende jaar, in een spreekbeurt je, de .. Ontwikkeling der geschiedkundige Romans"; ontleedde den .. Humor van Justus van Mau­rik" en vergeleek hem met dien van den Schoolmeester en van Ouden Heer Smits. Verder komt weer Schaepman's Aya Sofia, dan de Spanjaard Pérez Galdos met zijn .. Electra", en 't jaar 1901-1902, daar hij zelf schrijver en verslaggever was, toetste hij al de gelezen werken aan den steen van zijn geoefenden smaak ".

Wat Persijn in .. Met tijd en vlijt" over" Oe Humor van Justus van Maurik" meedeelde, zal wellicht het opstel zijn, -- of een voorstudie tot - dat in 1900 verscheen in .. Jong Oietschland ", het maandblad dat enkele jaren later ook het voorrecht genoot het eerste werk van E. H. Cyr. Verschaeve te drukken. Verschaeve teekende .. Oorda ", J. Persijn had tot deknaam gekozen .. J. Nijpers", een anagram van zijn naam, en als deknaam voor een kritikus niet slecht gekozen.

(I) Steeds in het meer genoemde Aprilnummer van Dietsche Warande en Belfort.

- 14-

Tijdens zijn Leuvenschen tijd werkte J. Persijn ook aan .. Tooneelletterkunde in Zuid-Nederland sinds 1830 ". dat hij als proefschrift voor zijn doctoraat. onder leiding van Prof. Scharpé. klaar maakte.

Uit dit werk groeiden: .. Ons T ooneel te Antwerpen van 1830 tot 1840"; "Ons T ooneel te Antwerpen van 1840 tot 1853 ". en .. De Stichting van ons Nationaal Tooneel te Antwerpen. 1853 ". die later. met .. Het Studententype in de Letterkunde" en een viertal an­dere bijdragen. gebundeld werden tot .. Studiën en Le­zingen ".

Van deze bijdragen over het Antwerpsch tooneel mag verklaard worden. dat ze getuigen van merkwaardigen studie- en opsporingsgeest. reeds vroeg tot uiting getreden. daarenboven van gezond inzicht in de nooden van het Nederlandsch tooneel in Vlaanderen. waar doctorandus J. Persijn in 1902 meeningen verkondigt die in latere jaren door Or O. De Gruyter met gloed weer opgenomen en verdedigd werden.

Uit de mededeeling van E. H. Walgrave weten we slat J. Persijn van 1899 af in .. Met tijd en vlijt" over Schaepman las. Schaepman leeft reeds in zijn denken. in zijn studie. in zijn eerbied. Dit wordt bewezen door .. Oietsche Warande en Belfort ". waarin van af 1901 bijdragen verschijnen van de hand van J. Persijn. Hij heeft immers in dit jaar Juffrouw Belpaire leeren kennen ... die weldra ook voor hem .. Mamieke" werd. de vrouw in wier bijnaam de moederlijke goedheid ligt bezegeld als de grootheid in dien van Charlemagne ". (I)

In 1902 behaalt hij zijn doctoraat en korten tijd daarna sterft vader Persijn. Voor den 24-jarige. die zoo graag

(I) Gedenkboek. blz. 58.

- 15-

naar het ouderlijk huis te Wachtebeke keerde, moet dit een scherp aangevoeld verlies geweest zijn.

Het jaar 1902 bracht hem als ambtenaar bij de Afdeeling Hooger Onderwijs van het Ministerie voor Kunsten en Wetenschappen, vanwaar hij twee jaar later overging naar de diensten van 't Beknopt Verslag van de Kamer, naar de vertaling der Kamerstukken en naar het Privaatsecretaris­schap van Minister Schollaert. Daar, te Brussel, knoopte onze jonge doctor nieuwe vriendschapsbetrekkingen aan: met Prosper van Langendonck, een onzer meest gelouterde dichters, met Alfons De Cock, met Frans Reinhard, den onverdroten Vlaamsch-Brusselschen kamper. Daar ook groeide geleidelijk de beslissing omtrent de richting die J. Persijn in de letterkunde zou uitgaan: de kritiek zou zijn taak worden.

Toen Persijn bij zijn vijftig sten verjaardag gehuldigd werd. heeft hij verklaard: .. Want, Dames en Heeren, eigenlijk ben ik een passieve I" (I) Toen hebben zijn toehoorders gelachen. Omdat ze allen wisten dat hij een der meest actieve, der hardst werkende menschen was in Vlaanderen. En toch kan er een grond van waarheid steken in zijn bewering. Heeft hij immers niet meer dan eenmaal tegenover zijn schoonbroeder, den Heer Emiel Hillaert, deze bedenking geuit: .. 'k Begrijpe zelf niet goed waarom ik juist de ondankbare taak van de kritiek op mij nam ..... en vertelde hij niet zelf hoe het testamentaire woord van Alberdingk Thijm, dat Persijn zich bezig te houden had met Katholieke kritiek, hem beïnvloed heeft? Terwijl ook het aandringen van Mej. Belpaire hem in deze richting stuwde?

Als het waar is dat de aanwijzing van deze beide mooie

(I) Gedenkboek, blz. 58,

- 16-

figuren de aanleiding was tot het kritische werk van Or J. Persijn, dan mag Vlaanderen aan Alb. Thijm en Mej. Belpaire, en laten we er gerust Vliebergh bij noemen, een kaars offeren uit dankbaarheid.

Vliebergh had immers om de hulp van Or J. Persijn verzocht bij de redactie van Dietsche Warande. En meer en meer werd nu de jonge kritikus bij dit werk betrokken. Als hij daarenboven nog in 1905 Leeraar in de N ederland­sche en Vergelijkende Letterkunde werd aan het Belpaire Instituut te Antwerpen, zag hij zich verplicht zijn secretaris­schap van Minister Schollaert er aan te offeren.

Intusschen brengen de tijdschrihen, vooral Oietsche Warande en Belfort, bijdragen van zijn hand. Een der meest belangwekkende bijdragen is het nogal uitvoerig essay over .. Lodewijk van Oeyssel" dat naar de onder­teekening in Oktober 1905 werd geschreven, in het 1 st. Nr. van den jaargang 1906 van .. Oietsche Warande en Belfort" gedrukt werd, en later, bijgewerkt in Oogst 1919 in .. Over Letterkunde IV" gebundeld werd met een andere zeer lezenswaardige bijdrage over Om. K. De Laey.

Het is een schets van 't leven en 't werk van den vurigen Van Oeyssel.een overzicht, niet detaillistisch maar raak treffend, van de verscheidene opvattingen die 't kunste­naarsleven van den befaamden tachtiger als het ware in tijdperken verdeelen:

het tijdperk van zijn trotsche hoogmoed; dit van .. het pateren zonder geloof, zonder de gratie"; de periode van het .. gewoon stil menschenleven te

Baarn "; .. van 't leven in nederigheid met het algemeene leven

mee ". Na een woordje over de familiebetrekkingen van Van

OeysseJ, volgt een flinke analyse van het ongetwijfeld

- 17-

sterke. bloedrijke en eigenaardige talent van den artist. En Or Persijn schrikt daarbij geen oogenblik voor de kale waarheid terug. gaat in bewondering op voor de geniale verdiensten van den woordkunstenaar. wijst hem en den lezer op de brutale vergissingen van .. die wild~opjagende ziel". illustreert zijn lof aan Van Deyssel' sstijlvaardigheid met een paar der heerlijkste bladzijden uit zijn werk. eischt van den vrijen geest eerbied voor de zedenwet. aarzelt niet zijn hulde te brengen aan den .. meester-kunstenaar". en in een laatste bladzijde. die getuigt van de echt Christelijke bezieling die 't werk van Dr. Persijn doorgeurt, vraagt hij den kunstenaar na te denken over den dieperen zin van leven en beproeving.

Voorwaar, en boven allen twijfel verheven. ccn fijne brok literaire kritiek, niet geschreven om te hekelen, wel om te dienen. En het verheugt ons hier te mogen vertellen dat het verschijnen van het essay, dit, zeker onverwacht, gevolg had: de Heer Van Oeyssel schreef een brief aan Or Persijn waarin hij hem verklaarde niet te hebben geweten dat er in Vlaanderen een pen bekwaam was om zijn psyche zoo te beschrijven; .. U is de eenige in Vlaanderen die me begrepen hebt".

Het is merkwaardig hoe Or Persijn in de jaren van 1902 tot 1906 in het maandschrift, waarvan hij de redactie meer en meer op zijn schouders laadt. verscheidene onderwerpen aansnijdt, die in latere tijden zullen uitgediept worden tot zijn groote werken:

Schaepman, het oog van Schaepm~n fixeert als 't ware zijn geest;

Snieders, die hij huldigt bij zijn afsterven in 1904; .. Hendrik Ibsen" over wie hij in 1906 reeds 'n essay

publiceert.

- 18-

Meteen wordt ook dUidelijk dat zijn letterkundig-kritische bedrijvigheid zich gaat uitstrekken tot de vreemde littera­turen. Over "Tolstoi" laat hij een opgemerkt essay verschijnen, en in zijn vanaf 1906 regelmatig bijgehouden "Letterkundige Kroniek" bespreekt hij werken uit de Italiaansche. Fransche en Duitsche literaturen.

Vanaf 1906 houdt hij in "Hooger Leven " de rubriek " Kamernieuws ", waarin hij voor het nageslacht portretten schildert van al wie in het Belgische Parlement een min of meer vooraanstaande rol speelt. In deze krabbels vindt men een prettig geschetst beeld van het parlementair leven in 1906-1907.

Op een ander gebied echter is 1906 voor Or J. Persijn een voornaam. beslissend en gelukkig jaar. Doch laten we liefst hemzelf hier aan 't woord: .. Maar mijn gelukkigste dagen -- 't is de eerste maal dat ik het verklap -- waren de Zaterdagen en Maandagen. toen ik les had te geven aan de jonge dames te Antwerpen. Daar zat onder al die studentinnen een bijzonder begaafd meisje. dat vooral uitmuntte in 't schilderen. maar zich ook in de Talen en in de letterkunde bekwaamde. Ze trok mijn aandacht. wellicht omdat ze telkens onder de achterhoede neerstreek. Ik sprak met Mamieke en Tia en met mijn vriend onderpastoor H. Jageneau van de Lei, en in September 1906 deed dat schuchtere meisje den moedigen stap om mijn vrouw te worden ... (1)

Het huwelijk greep plaats op 18 September 1906. Dit schuchtere, bizonder begaafd meisje was Mejuffer Laura Bloquaux.

Het jonge paar gaat zich te Antwerpen vestigen. maar dat eerste verblijf in Vlaanderens hoofdstad is van korten

(1) Gedenkboek, blz. 59.

- 19-

duur. De ambtsbezigheden van Or J. Persijn zijn immers zoodanig, dat het veel practischer is te Brussel te wonen. Van Dinsdag tot Vrijdag is hij toch in 't Parlementsgebouw werkzaam. In 1907 vestigen zich dan ook de heer en Mevrouw Persijn~Bloquaux te Brussel. kort nadat J. Persijn de eerste maal de vreugde van het vaderschap had mogen genieten, die hem in latere jaren nog zoo dikwijls zou te beurt vallen. In Juni 1907 werd Julia geboren.

Niemand beelde zich nu in dat het huwelijk, het ge~ bonden zijn aan huis en zorgen, de werkzaamheid van Dr J. Persijn ook maar in het minst zou geschaad hebben. Wel integendeel. Wie de lijst "Bibliographie van Or Persijn" in het "Gedenkboek" bij zijn vijftigsten ver~ jaardag uitgegeven, overschouwt, dien moet het opvallen dat precies in dat jaar van zijn huwelijk de reeks bijdragen aan drie tijdschriften afgeleverd, eerbiedwaardig lang wordt, en dat ze in 't daaropvolgend jaar ten minste even belangrijk is en aangevuld wordt met het eerste boekwerk dat hij uitgeeft: "Kiezen, smaken, schrijven".

Het is inderdaad de aanvang van een leven vol onaf~ gebroken ijver, een leven van schoone studie, een leven van taai werken, een schoon leven, dat zich beweegt in den rustig en glans van het aldoor aangroeiend gezin. Menig man, die het reuzenwerk van Dr Persijn tracht te overschouwen, vraagt zich in allen ernst af: "Hoe is 't mogelijk, op een paar tientallen jaren, zoo veel te be­studeeren, zich zooveel eigen te maken, over zooveel zijn wel doordacht oordeel neer te schrijven, zich zooveel opzoekingen te getroosten, zooveel uit te geven, zooveel op te voeden?" En Or Persijn brengt zelf het antwoord: "Het geheim is geen ander dan een vriend van de zon te zijn. 's Morgens vroeg er uit, 's avonds vroeg er in.

- 20-

• s Voormiddags studeer en en schrijven. • s namiddags les geven. wandelen en lezen. Het geheim ligt in zonnetrouw • afzondering en regelmatigheid. " (I)

Binnen het bestek waarin we dit boekje willen houden. gaat het natuurlijk niet op de zoo talrijke artikels te be~ spreken die Or Persijn maand aan maand liet verschijnen in .. Oietsche Warande en Belfort". Ook zegden we geen woord over .. De Hollandsche Modernen". ge~

publiceerd in .. Jong Oietschland" (jg. 1902). de eerste poging in Vlaanderen gewaagd om op samenvattende wijze een overzicht te geven van wat de Tachtigers voor de Nederlandsche letterkunde waren. Vele bladzijden. verspreid in verscheidene nummers van Oietsche Warande en Belfort werden trouwens later gebundeld in .. Kritisch Kleingoed" (Vlaanderen en Nederland). twee werken waarover we ten gepasten tijd een woordje plaatsen.

Zooals hoog er reeds vermeld werd. verschijnt in 1907 het eerste boekwerk van Or Persijn. Het heet .. Kiezen. smaken. schrijven ". Drie lezingen op de Leuvensche vacantieleergangen in 1907.

In .. Kiezen" gaat de voordrachtgever op geestige manier te keer tegen de opvatting die van de taalstudie maakt .. gephilologeer over de komma' s in Homeros " (in 1938 geschreven zou hij alvast er bijgevoegd hebben: en in Gezelle); daarna stelt hij zijn toehoorders voor de noodzakelijkheid voor wie ontwikkeld wil zijn. van kennis~ making met een rij van hooge geesten. en wijst dan op de taak van den letterkundigen geschiedschrijver: schiften en oordeelkundig kiezen voor ons. daarna: .. de aesthetische waarde ervan bepalen. de schoonheid ". aan de hand van het eenig noodige. maar ook het eenig toereikende. kunst~

(i) Gedenkboek. blz. 62.

- 19-

- 21 --

gevoel. Ten slotte leidt Or Persijn ons tot een geschikte methode om te .. kiezen " .

.. Smaken" is een sterk stukje. Dadelijk zit de schrijver in zijn onderwerp : Wat is .. Schoonheid .. ? De vraag op bevredigende wijze beantwoorden is onmogelijk, want .. Schoonheid is God". Ontledend, vergelijkend. bereikt J. Persijn deze bepaling: .. Schoonheid is doorvoelbare waarheid (objectief) of doorvoelde waarheid (subjectief), die dan hoogste kunstvreugde geeft als ze schittert .. in volle harmonie" van .. rede en hart". En die schoonheid heeft haar geschiedenis. die Hegel .. breed menschelijk. zoo weinig schoolsch-wijsgeerig". in zijn algemeen wijsgeerig stelsel inschakelde. Aan de hand van dit Hegeliaansche overzicht en van de .. lichtschitterende schoonheidsbe­grippen van de groote christelijke schoonheidsapostelen .. leidt ons Persijn naar .. de reeds erkende toppen onzer letterkunde" om er even te vermeien. De wandeling begint op de· bergtoppen Ruysbroek en Hadewijch. ontmoet Beatrijs, Maerlant, Marnix van Ste Aldegonde, Anna Bijns op de helling die klimt naar Vondel. Bij het dalen treffen we Bilderdijk aan, dan Beets, Multatuli, Potgieter, Con­science, Thijm en Schaepman, tot we den 3den top bereiken die Gezelle heet. Dan nog een bondig woord over de modernen, enkele korte beschouwingen over de moderne vrouw in de letterkunde, en over de .. kunstscholen woede .. der laatste jaren. En bij dit alles toont Persijn aan hoe de oorzaak van minderwaarde in onevenwichtigheid tusschen rede en hart te vinden is, en hoe de grootsten uit onze literatuur -- de bergtoppen! -- schoone harmonie op­bouwden op Roomsche grondslagen.

In .. Schrijven" zal Or J. Persijn niet het receptje aan de hand doen om een genie te worden, maar wil hij aantoonen dat .. leeren schrijven" is .. opvoeden tot de

- 22-

schoonheid". dit is opvoeden tot waarheid. verbeelding. gevoel. woordenkeus. Op ieder van die vier punten gaat hij dan grondig in. om ten slotte te wijzen op de waarde van het woord als klank.

Het verschijnen van dit oorspronkelijk opgevat leerboek der letterkundige schoonheid. bevattelijk geschreven en waardoor loopt als een gulden draad. de trouwe over~ tuiging van den schrijver. beantwoordde onloochenbaar aan een behoefte in Vlaanderen. want reeds hetzelfde jaar was een herdruk noodig. Twee jaar later volgde een derde uitgave. die nu vermeerderd werd met" Onze Letterkunde in vogelvlucht". een overzicht dat ter inwijding van beginnelingen zeer geschikt is.

Om de twee jaar moest een nieuwe uitgave van" Kiezen. smaken. schrijven" bezorgd worden. zoodat 1915 reeds de 6de editie van het werk bracht.

Doch laten wij niet op· den tijd vooruitloopen. Want naarmate honderden en honderden in Vlaanderen (en Nederland) bij Dr J. Persijn in de leer gaan en zich voeden aan zijn gezonde. trouwe schoonheidsbeginselen. toetst de leer aar in "Dietsche Warande en Belfort" veel der be~ langrijkste letterkundige werken die in 't Nederlandsche taalgebied verschijnen, aan de door hem verkondigde principes. Vanaf 1909 levert hij daarenboven in het" Jaar­boek van het Davidsfonds" een overzicht van het ver­loopen "Ons Letterkundig jaar". Voegen we daarbij heel wat bijdragen ter bespreking van verscheidene in 't buiten­land verschenen boeken. Duitsche. Engelsche. Fransche, Skandinavische; en wie kan ontkennen dat hier door Dr Persijn een som aan werk afgeleverd wordt, die eerbied afdwingt. Het kan dan ook niet verwonderen te vernemen dat. toen de leeraar aan het Belpaire~instituut in 1909 ook met een Kursus belast werd aan de Hoogere

- 23-

Handelsschool te Antwerpen. hij genoodzaakt was over zijn "parlementair" werk te Brussel een kruisje te maken. Dit had voor gevolg dat de familie weer te Antwerpen ging wonen. en uit verscheidene uitlatingen van den Doctor blijkt dat Mevrou w Persijn en haar echtgenoot zich daar om ter meest om verheugden. .. Rome en Antwerpen zijn mijn geestelijke hoofdsteden" verklaarde eenmaal J. Persijn. Te Antwerpen sloeg en slaat inderdaad. meer dan te Brussel. de polsslag van het Vlaamsche verstandelijke leven. en waar een verblijf in de handelsmetropool de mogelijkheid schonk in bijna bestendig contact te leven met de keurbende van Vlaanderens kunstenaars en leiders. kan men zich toch best verklaren dat de terugkeer uit Brussel een blijde reis was.

Wat nog niet beteekent dat de familie nu zal opgaan in het prettige. rumoerige leven van "avondjes". clubs of salonvertoon. Want. zooals Potgieter. beschouwde hij" de uren die hij gaf aan de kunst. als de beste van zijn leven". Vergeten we trouwens niet: "'t geheim ligt in zonnetrouw. afzondering en regelmatigheid". En ook dit moeten we niet vergeten: in 1911 krijgen Julia. Leo en Wies nog een broerke. het vierde reeds. Het wordt Herman genoemd. maar keert. vier maand oud. naar den hemel terug.

Intusschen biedt een nieuwe opdracht aan de reeds zoo uitgebreide levenstaak van Dr Persijn weer ruimer arbeids~ gebied: in 1911 wordt hij tot docent aangesteld aan de Hoogere Handelsschool. gehecht aan de Gentsche Univer~ siteit.

Het karakter van den rusteloozen werker. die Persijn meer en meer bleek te zijn. maakt het niet gemakkelijk om zijn zoo omvangrijke taak ordelijk te overschouwen. We zijn dan ook genoodzaakt even een jaartje terug te loopen. om in 't bizonder te vermelden dat in 1910 een essay

- 24-

verscheen. gewijd aan Om. K. De Laey. Deze was een studiemakker van Persijn geweest. en een dier jonge begenadigde talenten die. zich ontplooiend tot schitterende beloften voor onze N ederlandsche letterkunde. te vroeg geknakt werden. En Persijn hield van De Laey. om zijn jonge weelde. om zijn schoone kracht. Daarom brengt hij aan zijn vriend een genegen hulde.

In 1919 werd dit essay. samen met de hooger vermelde bijdrage over Van Deyssel. in boekvorm uitgegeven ondèr rubriek: .. Over Letterkunde IV ".

In 1910 besluit Dr Persijn er toe zijn menigvuldige kritieken over Vlaamsch werk. in .. Dietsche Warande en Belfort" of in de jaarboeken van het Davidsfonds gedrukt. in een bundel verzameld uit te geven. Geen beter opschrift kon hij er voor vinden dan .. Kritisch Kleingoed: Vlaan­deren ". Al wat in Vlaanderen naam droeg op • t gebied der letterkunde komt aan de beurt. van Guido Gezelle en H. Conscience tot Louiza Duyckers en Jef Mennekens. Het boek is ten slotte een waarachtige spiegel van het literaire leven in Vlaanderen in de jaren 1906 tot 1910. Een trouwe weergave. geborsteld in geest van ruimheid en van genegenheid. Zoo ruim zijn de kijk en het oordeel van Persijn. dat onwillekeurig het woord onpartijdigheid uit onze pen vloeit. maar dat is een verkeerde term als we hem de beteekenis geven van neutraliteit. De kritiek van Dr Persijn is niet neutraal. hij oordeelt als katholiek. die echter zoo ruim ziet en denkt dat hij. ook dan als hij niet kan akkoord gaan met den inhoud van een werk. niet kan instemmen met verdedigde meeningen of daden. hij toch de waarde van stijl en taal, het vloeiende van den vertel­trant. de schittering van het beeld. de kleurenrijkdom van de schildering. de dramatische kracht der handeling. grif en graag erkent.

- 25-

Ook van hartelijke genegenheid dragen deze opstellen den stempel. En dit zal wel de oorzaak zijn van de in Vlaanderen te sterk beklemtoonde meening dat Persijn te zwak. te goed was in zijn kritiek. Het valt inderdaad soms als een procédé op. hoe hij beurtelings geeselt en geneest. slaat en aait. en nooit afmaakt. En toch hopen we later de gelegenheid te kunnen aangrijpen om aan te toonen dat zijn kritiek. al ademt ze ook goedheid. toch rechtvaardig was. en afkeuren durfde. scherp en stout. Waarom eischt men van een kritikus dat hij kwetsen zou? Of wie durft het Persijn kwalijk nemen dat hij iets voelt voor het woord van Swinburne "'t Is me onbegrijpelijk waarom iemand aan kritiek zou doen tenzij om het genoegen zooveel mogelijk goeds te zeggen ". Trouwens Or Persijn zelf vult aan: maar .. om juistheid is het toch vóór alles te doen ".

De belangstelling voor de literatuur uit het Skandi­navische Noorden. waarvan een bijdrage in .. Dietsche Warande en Belfort" over Hendrik Ibsen reeds getuigde. verruimt zich en geeft in 1911 aanleiding tot een verhan­deling: .. De N oorweegsche Letterkunde". Deze bondige studie (57 blz.) verscheen als nummer 137 van de .. Ver­handelingen van de A. K. VI. Hoogeschooluitbreiding ". Bedoeling van Persijn is in dit werkje niet een uitgebreid kritische en volledige geschiedenis te bezorgen van de letterkunde zooals ze zich in Noorwegen ontwikkelde. Dit laat het bestek van de brochure niet toe. Doch uit trouw verlangen om eigen volk op te voeden. en zijn oogen. te veel op Parijs gericht. af te wenden naar het glanzen van Noorderlicht. en tevens uit eerlijke overtuiging dat dit gloren een regenboog van schoonheid spant over Europa's oude beschaving. uit liefde dus tot eigen volk en tot de beste zonen van Noorwegen. schetste Dr J. Persijn dit beeld van wat het land van Ibsen en Björnson. van Jonas

- 26-

Lie en Knut Hamsun, van Garborg en Rasmus Lölahd voortbracht.

Maar rusteloos woelt nog steeds in den geest en in het hart van Dr Persijn het denken aan en de sympathie voor de Schaepman~flguur. We vertelden reeds hoe de be~

wondering van oom Aper voor .. den reus", zooals Persijn Schaepman noemt, op neef Juul was overgeslagen. Prof. A. Boon verhaalt hoe ook vader Leo aan deze vereering voor den Noord~Nederlandschen Katholieken strijder deel nam: .. Deze was er geen beetje fier over dat hij na een meeting te Terneuzen aan den Doctor werd voorgesteld en het zoo ver gebracht had dat hij zich met hem mocht meten ... niet in welsprekendheid, maar in gestalte. Vader Persijn was immers meer dan 1,90 m. lang ...... (1)

Schaepman liet Persijn niet meer los. Als dan Ant~ werpsche vrienden en ook Noord~Nederlanders zijn opzet aanmoedigen, beslist hij zich aan 't werk te zetten om een uitgebreide levensbeschrijving tot stand te brengen van den man, die hem een voorwerp van bewondering en een voorbeeld was.

In 1903 krijgt Dietsche Warande en Belfort twee bij~ dragen, waarin de jeugd en de studietijd van Schaepman worden geschilderd. Dan wordt het een tijd van rusteloos opsporen, met echte gretigheid, .. een echte jacht op Schaepmanniana. Al de steden en dorpen van Holland ketst hij af, bij vrienden en vereerders en zelfs bij vijanden ". (2) Familieleden van den W arande~man zullen u vertellen met welke overdadige vreugde hij op een goeien dag uit Nederland terugkeerde, gebukt onder den last van pas

(1) Persijnnummer Dietsche Warande en Belfort, April 1928, blz. 20.

(2) Prof. A. Boon, in Aprilnummer van Dietsche Warande en Belfort, 1928, blz. 21.

- 27-

ontdekte documentatie. en met dit woord "De rest volgt nog... in koffers I" En dit alles wordt nu met rustigen. onvermoeibaren en onafgebroken ijver uitgeplozen. aan~ geteekend. samengebracht. en in 1912 verschijnt het eerste deel van het reuzenwerk dat Dr Persijn verwezenlijkte. als een grootsche hulde aan den man dien hij bewonderde en beminde. om zijn groot geloof. zijn heerlijke liefde. zijn taaie trouw. zijn stouten durf. zijn kloeke kunnen. Dit eerste deel telt slechts (I) 544 blz. We moeten verder op dit kolossale werk van Dr Persijn terug keeren. maar we meenen dat het nu reeds van belang is erop te wijzen hoe een tien jaar lange beschouwing van het leven; werken en strijden van een man. wiens trouw aan Rome van staal was. en die aan Rome en aan zijn volk al zijn jaren en al zijn dagen schonk. onbetwistbaar stevigen invloed zal uit~ geoefend hebben op de vorming van Dr Persijn zelf, die trouwens reeds in aanleg zoo veel punten van overeen~ komst had met Schaepman. Met alle recht mocht E. H. Walgrave daarom spreken van" Persijn. op letterkundig gebied. de Schaepman der Katholieke Vlamingen." (1)

* ... ...

De lezer trachte zich een denkbeeld te vormen van het leven van dezen werker:

die leeraar is aan drie hoogere scholen. waarvan een in een stad die op bijna 100 km. afstand ligt van Antwerpen. waar hij woont;

die redactiesecretaris is van een der voornaamste letter~ kundige tijdschriften van Noord en Zuid. en wegens dit ambt vaak verplicht is .. over 't heeIe Vlaamsche land

(1) Dietsche Warande en Belfort, April 1928, blz. 16.

- 28-

Warande-commis-voyageur te spelen" (het woord is van hem zelf):

die bijdrage op bijdrage laat verschijnen in dit tijdschrift en af en toe in andere bladen, en daartoe noodzakelijk al wat in 't Oietsche land aan letterkunde verschijnt, moet bijhouden:

die zich op de hoogte wil houden van de meest belang­wekkende literaire verschijnselen en gebeurtenissen in vreemde taalgebieden:

die in 1912 een uitga ve, met inleiding, bezorgt van .. Het werk van Om. K. De Laey " en een leerboek voor hoogere Handelsscholen: .. Proza en Poëzie van en voor den Handel" :

wiens medewerking in 1911 ook gevraagd wordt aan de Encyclopedie van Winkler-Prins:

die nu in Nederland bekend geraakt, dank zij zijn Schaepman, in 't Noorden uitgenoodigd wordt om lezingen te komen houden, naast de spreekbeurten waarom men hem in Vlaanderen verzoekt:

en die ten slotte zijn groeiend huisgezin niet verwaar­loozen wil.

Volledigheidshalve moeten we hier nog vermelden, dat het jaar 1913 hem ziet optreden in de Koninklijke Vlaam­sche Academie. waar hij een prettige lezing houdt over .. Het Studenten-type in de letterkunde", een lezing waar­uit eens te meer zijn stevige belezenheid blijkt. Hij citeert hier immers, in verband met dit heel speciale onderwerp, schrijvers uit Italië, Spanje en Portugal. Frankrijk, Duitsch­land, Rusland, Noorwegen en Zweden!

Hij was in 1912 tot briefwisselend lid van de Koninklijke Vlaamsche Academie benoemd geworden.

In den jaargang 1914 van de .. Verslagen en Mede­deelingen van de K. VI. Academie" komt van Or J. Persijn

- 29-

voor: .. De Stichting van ons Nationaal Tooneel te Ant­werpen", dat we reeds hooger vermeld hebben als uit­vloeisel van de voorbereidende studie tot het proefschrift voor zijn doctoraat.

En zoo gaat het verder tot aan het uitbreken van den wereldoorlog.

In 1912 laat hij het Warande-publiek een kijkje nemen in de Spaansche, daarna in de Portugeesche letterkunde; in 1913 laat hij Italië aan de beurt komen; in 1914, vlak vóór den oorlog, bespreekt hij het aandeel van 13 Fransche schrijvers in de letterkunde van hun land. En onafgebroken volgen mekaar op de kritieken over wat verschijnt van dichters en romanciers, van essayisten en kunsthistorici. Wat aan .. Kritisch Kleingoed" over Nederland van zijn hand geschreven werd, wordt in 1914 gebundeld, en voorwaar, wie die 300 bladzijden leest, hij verkrijgt een mooi uitzicht op de literaire bedrijvigheid van onze volks­genooten in 't Hollandsche Staatsverband. Niet alleen over de scheppende letterkunde van deze dagen komt Or Persijn in die verzameling aan 't woord, ook over verscheidene kultuurhistorische werken of essay' s die toentertijde ge­publiceerd werden, als over Jan van Ruysbroek, Jan van Hout, Hooft, Vondel, Bilderdijk, Van Effen. van Alphen, geeft hij zijn oordeel. en uit deze kritieken blijkt zijn diepe inzicht in de kultuurtoestanden ten tijde dezer dichters. in de psychologie der besproken figuren en in de waarde waarop ze, artistiek gezien, aanspraak mogen maken. Het weze me toegelaten. bij 't verschijnen van dezen bundel kritieken, een paar opmerkingen naar voor te brengen.

Reeds in verband met .. Kritisch Kleingoed: Vlaan­deren" mochten we er op wijzen hoe het oordeel van Persijn steeds gesteund is op trouw Roomschen grondslag. Waar. in dezen Noord-Nederlandschen bundel. onze

- 30-

.. Vlaamsche letter-kundige Schaepman" zijn oordeel uit­spreekt over de Tachtigers, kan hij naar hartelust tekeer gaan tegen de onevenwichtige theorie van .. De Kunst om de Kunst", en tegen al de wijsgeerige en sociale ver­gissingen van Kloos en zijn bentgenooten. Maar hier weer is er geen sprake van onrechtvaardigheid: Hij bewondert de klankenweelde in 't vers van Kloos. erkent de wondere en vurige schoonheid van .. De Kleine Johannes ", aarzelt niet van Helena Swarth te verklaren" Want noch Leconte de Lisie, noch Sully Prudhomme, noch Tennyson, noch Goethe zelfs, overtreffen haar in vormschoonheid, in diepte van gevoel. in rijkdom en fijnheid van beeldenschat ", (1)

Alleen tegenover Van Eeden schijnt ons het oordeel wel te scherp, vooral met dit woord: .. Want het geldt hier immers geen mensch van goeden wiJ." (2) De verdere geestesontwikkeling van den schrijver van .. Ellen ", en zijn bekeering tot het katholicisme, op 60-jarigen ouderdom, hebben bewezen dat er wel goeden wil was bij dezen ongedurigen zoeker.

Opmerkenswaardig is ongetwijfeld ook dat Dr J. Persijn als katholiek kritikus niet alleen negatief werk levert, door te waarschuwen tegen 't verkeerde in zekere letterkunde, door verkeerde kunst meen in gen en wijsgeerige stelsels in literatuur verkondigd, terecht te wijzen en te bestrijden, doch ook zeer verdienstelijk positief werk door katholieke kunstenaars, wier verdienste door" anti-godsdienstige bent­genooten" of door zoogenaamde neutrale kritici, niet werden naar waarde geschat of doodgezwegen, naar voor te brengen in de lichtende bewondering van zijn eigen klaren geest en in die van zijn door hem geleerde en op-

(1) Kritisch Kleingoed, Nederland: De Hollandsche Modernen.

(2) Kritisch Kleingoed, Nederland: De HoJlandsche Modernen,

- 31-

gevoede volk. aldus met Ed. Brom. Fr. Erens. Alb. Steen­hoff-Smulders. Binnewiertz. Marie Koenen.

Aan wie zouden twijfelen aan de bevoegdheid van Dr Persijn om niet alleen waardeerend op te treden tegen­over 't werk van den kunstenaar. doch ook om zijn lezer inzicht te geven in de waarde van het kunstwerk, en het aan zijn begrijpende bewondering voor te stellen. raden we aan in 't bizonder de bijdragen te lezen over Van Schendel en Van de Woestijne.

* 'I- 'I-

De Noorsche letterkunde trok steeds de speciale aan­dacht van Or Persijn tot zich. Dit wordt weer bewezen in 1914 met de uitgave van .. Kijkjes op de Letterkunde van elders: Noorwegen ". Men zou kunnen meen en dat dit werk, wegens zijn onderwerp, in een reeks mag genoemd worden met de letterkundige kronieken over Spanje. Portugal, Italië. Frankrijk in .. Dietsche Warande en Belfort". Hier echter is . t overzicht der besproken literatuur heel wat uitgebreider. en grondiger is de beoordeeling.

Aan de basis ervan ligt de brochure" De Noorweegsche Letterkunde" die een paar jaar vroeger verscheen. en waarover we hooger reeds enkele woorden zegden. De schrijver volgt door de eeuwen de ontwikkeling van de Noorweegsche taal en van de Letterkunde uit dit land. Waar echter de vermelde brochure zich beperkte tot een vaak schetsmatig overzicht. neemt" Noorwegen" een heel wat ruimeren omvang aan. De Edda-literatuur. het groeien van de taal. en de meest vooraanstaande figuren uit de Noorweegsche letteren der laatste eeuwen, worden dan ook in dit werk op meer breedvoerige wijze besproken. De lezing van .. Noorwegen" beteekent een verrassende

- 32-

kennismaking met het literaire leven van dezen Skandina­vischen staat, kennismaking die op verlokkelijke wijze den wensch moet doen groeien het werk van de groote Noren in handen te nemen. Waaruit blijkt dat Or Persijn zijn beoogde doel bereikte.

Intusschen had Or Persijn ook zijn speciale aandacht gewijd aan de mooie figuur van Carmen Sylva (Koningin en kunstenares), en had in het tijdschrift "Oe Lelie" een essay over deze dichteres laten verschijnen.

* .. .. En dan is daar de ramp! Or Persijn oordeelt het

wenschelijk zijn familie buiten het direkte oorlogsgewoel te houden, en op 30 Oogst wordt over Oostende de reis aangepakt naar London. Het gezin telde toen reeds 7 leden, want sinds den dood van Herman waren Paul en Maurits een plaatsje aan den haard en in het hart van vader en moeder komen vragen. Een maand verbleef het gezin Persijn te Londen, daarna verhuisde het naar Oxford. Wie vraagt hier naar de reden van dit vertrek uit de woelige millioenenstad naar het stille, studeerende Ox~ ford?

Wanneer iemand de lange bibliographische lijst nakijkt, die in het reeds meer vermelde" Gedenkboek" voorkomt. kan het hem niet ontgaan dat voor het jaar 1915 de lijst der werken van Or Persijn zoo verschrikkelijk kort is. Alleen een wekelijksch feuilleton "Or Schaepman, IIde

deel" in het centrum.... En men is natuurlijk dadelijk geneigd om het eerste oorlogsjaar de schuld te geven van de vermeende werkloosheid van den ijverigen wroeter. Wie zal het hem tot een verwijt maken ~at de verwarring van het plotse vertrek uit eigen land, het vreemde der

- 33-

nieuwe omgeving, de onverwachte stoffelijke zorgen, en zoo verder .. .? Doch wie zoo redeneert. vergist zich. Want ook dat jaar 1915 was een jaar geschonken door het leven om te werken. Zijn niet de uren in studie doorgebracht de schoonste 1 En. als wilde Or Persijn zich liefst zoo ver mogelijk verwijderen van deze gruwelijke periode van broedermoord. gaat hij opsporingen doen in. en zijn denken voeden met de gebeurtenissen en toestanden in 't verre verleden. Hij verklaart het trouwens zelf in de inleiding tot .. Judith. de eerste gravin van Vlaanderen ": .. Eerst nu. te midden van dit oorlogslawaai, toen ik, in walg voor het heden. weer eens naar 't verleden ver~

huisde en mij daar verzoende met de dagelijksche zonden der Middeleeuwsche vechtpartijtjes. om te ontsnappen aan de verzoeking der doodzonde van dezen mor,sterkrijg in daden en gedachten, kwamen oude papieren ...... En. vertoevend in dit eeuwen-voorbije verleden, verzamelt hij gegevens voor .. Judith" en schrijft hij .. Een proefje voorgeschiedenis: de Britsche Belgen". Hee!e dagen zit hij te werken in de boekerij van het British Museum of in de Oxford-bibliotheek. De studie~uren daar door­gebracht telde hij niet. vaak vergat hij den tijd. ook eenmaal het sluitingsuur, En zoo gebeurde het dat hij op een zekeren avond zich ingesloten vaststelde in de kelders van het Museum. waar een deel der schatten waren onder­gebracht. Pogingen om de aandacht gaande te maken hadden geen succes. en de geleerde legde er zich reeds bij neer den nacht in zijn nieuw .. studeervertrek" te moeten doorbrengen. Zijn hongerige maag probeerde hij van die onvermijdelijkheid te overtuigen met een sigaret die hij. gelegenheidsrooker, toevallig op zak had. Die sigaret had echter een onverwacht gevolg. Een voorbijganger zag door een spleetje van een geblindeerd raam... rook I Hij

- 34 --

sloeg alarm en de brandweer kwam den opgeslotene uit de kelders verlossen ....

Or Persijn kan zich niet onttrekken aan de beknelling van het heden. Niet alleen deze monsterkrijg doet hem huiveren, maar het kan niet anders of de trouwe Vlaming, die Persijn steeds was, voelt het aan hoe H men" nu van de gelegenheid wil gebrUik maken om Vlaanderen ver­nederd en stervend uit 't vreeselijk avontuur te laten komen. Op 21 December 1914 nam" Le Petit JournaI" een artikel op van Gér. Harry, waarin beweerd werd: H dat er nu geen Vlamingen en Walen, maar nog slechts Belgen bestonden, die voor goed door de Fransche taal zouden vereenigd worden". In een Engelsch blad (1) schreef R. Colleye: H De Vlaamsche eischen zijn begraven... de officieele taal van België, die van den Staat en van de besturen, moet het Fransch alleen zijn". Het historische woord H La Belgique sera latine ou ne sera pas" ver­neemt Persijn als een kwetsende bedreiging. In de mate van zijn krachten zal hij helpen dit gevaar van Vlaanderen af te weren. Met politieke middelen? Neen, die liggen niet in de natuur van den wetenschapsmensch, die hij zich in al die jaren van taaien arbeid eigen heeft gemaakt. Doch zie, wat reeds jaren lang naar buiten wilde, en waaraan hij onvoldragen uitingen gaf in H Smaken" en in H Onze Letterkunde in Vogelvlucht", dat vioeit nu plots uit zijn hart, waar een warm gevoel van liefde het rijp heeft gebakerd. Het is zijn schoone fierheid om alles wat door de eeuwen heen in de Dietsche gewesten groeide tot heerlijke kunst, tot roem van de ziel der lage landen. En voor den geest van 't Engelsche volk zal hij dien roem nu laten schitteren, opdat Brittanje beg rijpe dat in Vlaanderen

ti) The Nineteenth Century, van Augustus 1915.

- 35-

woont een kloek ras, een wonder ras, een ras dat ziek was, ja, maar natuurkracht genoeg in zich heeft om te genezen en dat de genezing nabij is, Hij deed dit met een uitgebreid essay: "A Glance on the Soul of the Low Countries ", {I}

Uit dit werk blijken: de rechtmatige trots van Or Persijn op zijn volk, en zijn

taal en zijn geschiedenis: de grondige kennis van de geschiedenis en de letterkunde

der Nederlanden, waarin hij talrijke aanknoopingspunten vindt bij Engelsche toestanden (geschiedenis, letterkunde, wetenschap), Aldus is hij een uitstekend en diplomatisch verdediger van de Vlaamsche zaak bij het Engelsche volk:

zijn ruime kijk op 't verband van godsdienstige, kunst~,

politieke en economische toestanden en feiten, Daarom slaagt hij erin een synthetisch en klaar beeld te

scheppen, dat den Engelschman in de mogelijkheid stelt zich een duidelijk idee te vormen van .. de ziel der lage landen ",

Als een onevenwichtigheid mag aangehaald worden, een neiging om de verdiensten van sommige onzer kunste~ naars eerder te overschatten (Wazenaar I), en als een bewijs van -- intusschen bedrogen - optimisme, het geloof dat "deze zonde, het verwaarloozen van de meerderheid door overheid en hoogere kringen niet meer zou bedreven worden, na den oorlog",

Als een eik staat het vast dat Persijn met dit werk aan het Franschgezinde opzet van de Hervé's, de Maeterlinck's en andere Gustave Fusse~Amoré's, althans voor Engeland,

(I) Over de ziel der lage landen Dit werk werd in het Nederlandsch vertaald, ingeleid en van aanteekeningen voorzien door Dr R. F. Lissens. Het werd uitgegeven door het Persijncomité bij de pOlthume hulde, aan Dr J. Pereijn, in 1935.

- 36-

allen grondslag ontnam. Het lezende deel van het Britsche volk was op de hoogte gebracht. En dit zal wel de eerste daad geweest zijn die zekere kringen aan Persijn nooit hebben kunnen. noch willen vergeven.

In Juni 1915 was hij aan 't boek begonnen. Het werd te Leiden gedrukt. en verscheen in 1916 terzelvertijd te London en te Leiden (I). nadat het in Januari van dit jaar te Scheveningen af geraakte'.

Van verscheidene hoofdstukken uit het Engelsche werk bezorgde Dr Persijn zelf de vertaling. en liet die verschijnen in het blad" Vrij België". Deze vertalingen werden later door Or Lissens gebruikt als hij een volledige Neder~ landsche bewerking van het boek klaar maakte.

Het zelfde jaar komt van de pers een nieuw bewijs van het feit dat Or Persijn niet stil zit te wachten op het einde van den oorlog. (2) Het 2de deel van "Schaepman" ver~

schijnt. en omvat eventjes 739 bladzijden. Wat we over het eerste zegden. zou hier kunnen herhaald worden. doch we verkiezen meer breedvoerig op het heele " Schaepman .. ~ werk terug te keeren ter gelegenheid van het verschijnen van het 3de deel.

Alleen het "Kritisch Kleingoed" lijdt onder oorlogs~ atmosfeer en dit is zeer gemakkelijk te verklaren. De literaire bedrijvigheid is immers in Vlaanderen fel ver~

minderd. en "Dietsche Warande en Belfort" zelf. het uitstalraam van het kritisch kleingoed. kan niet verschijnen.

(1) Wegens den aanvang van het eerste hoofdstuk. wilde geen enkel Engelsch uitgever het drukken op zich nemen.

(2) Laten we hier nog even meedeel en dat Or Persijn in Engeland ook als voordrachtgever optrad. over c Gent, de Bloemenstad •. Een bloemist, die een van de spreekbeurten bijwoonde, ging zoo in geest· drift op, dat hij de eerste nieuwe roo8.variêteit, die hij vond, «Ro8e Persijn. noemde.

- 31-

Reeds op 17 September 1915 was de familie Persijn uit Oxford weggereisd, en had zich voorloopig te Schiedam gevestigd. Een maand later werd Scheveningen als verblijf~ plaats verkozen. Oorzaak van het vertrek uit Engeland, of althans een der oorzaken, was het verlangen van Juul om zijn moeder weer te zien, die tijdelijk te Roodenburgsche Sluis woonde, even boven de Belgisch~Nederlandsche

grens. Ook het verlangen om de opvoeding der kinders niet

te lang onderbroken te zien, en de wensch om aan zijn .. Schaepman" voort te werken zijn van invloed geweest op de beslissing naar Nederland te verhuizen.

Het was onvermijdelijk dat Or J. Persijn in Holland in contact moest komen met de activistische beweging die in bezet België ontstaan was, maar die zich ook mocht verheugen in de sympathie van uitgeweken Vlamingen in Nederland.

Toen dan in Maart 1916 beslissingen werden getroffen, waardoor de Gentsche Staatsuniversiteit vervlaamscht werd, is 't weer zeer te begrijpen dat vrienden van Or Persijn het verzoek tot hem richtten om een leerstoel aan de vernederlandschte Hoogeschool te aanvaarden.

In verband met de verhouding .. Persijn~ Vlaamsche Hoogeschool~activisme" hebben we ons ingespannen om de meest vertrouwbare inlichtingen te verzamelen. We meenen dan ook dat we in het hiernavolgende een juist en objectief beeld hebben weergegeven van deze ver~

houding. Reeds in Engeland, en meer nog in Nederland, ont~

ving de leeraar aan de Hoogere Handelsschool te Gent, Or Persijn, talrijke brieven van studenten en van ouders van studenten, die vroegen zijn invloed te willen aan~

- 38-

wenden om he~ heropenen der Universiteiten, - spe­ciaal de Gentsche - te bekomen: veel studenten immers zagen hun studietijd op jammerlijke wijze verloren gaan. Aldus was Or Persijn overtuigd geraakt dat het hervatten der Universitaire cursussen in België een goed zou zijn voor de in het bezette gebied gebleven jeugd. Die over­tuiging kon daarenboven wijzen op de besluiten van Den Haag, die verklaarden dat in bezet gebied de scholen moesten open blijven. Om welke redenen de Belgische regeering de Gentsche hoogeschool gesloten wilde houden en waarom de Ouitsche overheid wel toestemde in de heropening. moeten we hier niet onderzoeken. Vast staat dat de Universiteit haar cursussen hernam, dat Or Persijn aanzocht werd als leeraar te willen optreden, en dat hij uit hoogervermelde overtuiging, en daar het toch niet als zonde kon aangerekend worden in 't Nederlandsch les te geven, besloot op dit verzoek in te gaan.

We meen en nog te weten dat hij, omtrent de her­opening van de hoogeschooI. het advies had ingewonnen van drie Belgische ministers, van wie er twee als hun meening te kennen gaven geen bezwaar te zien tegen de heropening.

Uit allerhande gegevens blijkt dat Or J. Persijn slechts na rijp beraad het principieele besluit nam aan de ver­vlaamschte Hoogeschool als leeraar op te treden, waarbij hij als voorwaarde stelde dat de heele inrichting zuiver Vlaamsch zou gehouden worden.

En toch heeft Or J. Persijn tenslotte den hem aan­geboden leerstoel aan de onder den oorlog verneder­landschte Universiteit niet aanvaard. Hij heeft namelijk zijn toestemming teruggetrokken, wanneer hij vernam dat twee Ouitschers tot hoogleeraars waren aangeduid geworden . .. Zijn idee was immers: Vlaamsche lessen aan Vlaamsche

- 39-

studenten in een zuiver Vlaamsche Hoogeschool. Voor uitbreiding kon later gezorgd worden ... (1)

Men heeft Dr Persijn ook als schuld aangewreven dat hij tijdelijk lid was van .. Volksopbeuring .. in Nederland. Hierbij willen we enkel aanteekenen dat Prof. Basse verklaart in zijn" Geschiedenis der Vlaamsche Beweging .. dat .. Volksopbeuring .... met een zuiver menschlievend doel opgericht" was. En dat Dr Persijn. toen hij meende een onregelmatigheid in .. Volksopbeuring .. te ontdekken. dadelijk ontslag nam.

Hiermee meenen we heel 't optreden geschetst en ge~ motiveerd te hebben van den Heer Persijn ten opzichte van de vernederlandschte Hoogeschool in 't bezette gebied. Zelfs menschen die. om welkdanige redenen dan ook. anders zouden gehandeld hebben dan hij deed. zullen moeten toegeven dat zijn beweegredenen zuiver waren. Moeten we hier nog ten overvloede aan toevoegen dat een ingezonden stuk van zijn hand. gedagteekend 16 Januari 1916 en op 18 Februari opgenomen in .. Het algemeen Handelsblad" van Amsterdam. bewijst hoe hij tegenover de eerste activisten optreedt met een houding van loyalisme ten overstaan van de belgische regeering. en van vertrouwen in de Vlaamsche Ministers. Wat nog niet beteekent. en we zouden zijn nagedachtenis onteeren moesten we dit laten veronderstellen. dat hij een hoogere liefde dan deze tot zijn Vlaamsche volk beproefde aan te prediken.

* • • Onloochenbaar hebben de oorlogsjaren Dr Persijn in de

onmogelijkheid gesteld vrijen teugel te laten aan zijn

(1) Alf. Peraijn.

- 40-

buitengewone werklust en -kracht. In 1917 verschijnt nog in .. Het Centrum" de regelmatige wekelijksche bijdrage over Or Schaepman. Zoo groeit het derde deel van het reuzenwerk dat Or Persijn wijdde aan den strijder voor Katholieke ontvoogding in Nederland.

Het zelfde jaar bezorgt bij een bundel .. Poëzie van Or Schaepman ", uitgegeven te·· Leiden, en schrijft de inleiding tot deze uitgave.

Maar naast dit werk over Schaepman vinden we slechts één uitgegeven bijdrage van Or Persijn in dit derde oorlogsjaar, namelijk zijn medewerking aan de rubriek .. Van alle tijden" in .. De Tijd", Roomsch dagblad te Amsterdam.

Nog armer is 't jaar 1918. Slaat de oorlogsbeuheid den ijver van den noesten werker neer? Is het verlangen naar de rustige atmosfeer van Vlaanderen, waarin hij zoo veel werk verrichtte vóór den oorlog, zoo aan 't groeien dat bet werken onmogelijk maakt? Of beeft Or Persijn in dit laatste oorlogsjaar werk voor later voorbereid? In elk geval kunnen we in 1918 slechts noteeren een bespreking van" La leçon d'une Crise" door L. Lambrechts, onder opschrift .. Een licbtbaak" in .. Het Centrum" gepubli­ceerd.

We zouden echter aan volledigheid te kort komen als we niet meedeelden dat Or Persijn in de jaren 1917 en 1918 regelmatig als voordrachthouder optrad in Hilversum en te Baarn. dat privaatlessen beslag legden op veel tijd, en dat de professor op verzoek van de Belgische regeering als leeraar optrad te Utrecht. Ook veel Hollandsche studenten volgden er zijn cursus, die zoo'n succes kende, dat de Nederlandsche regeering na den oorlog prof. Persijn verzocht zijn lessen te blijven geven.

Doch de oorlog is voorbij. En weer is Or J. Persijn de

- 41 -

taaie werker, die dadelijk tientallen bladzijden van .. Diet~ sc he Warande en Belfort" in beslag neemt. en heelemaal blijkt te zijn teruggekeerd tot zijn oude werklust. De woedende vervolging. die de activisten in Vlaanderen te verduren hadden. kan oorzaak geweest zijn dat de familie Persijn niet dadelijk naar België terugkeerde. Toen echter begin 1919 (zoo blijkt uit een schrijven van Mevrouw Persijn-Bloquaux) de toenmalige eerste~minister De Bro~ queville Dr Persijn telegrafisch uitnoodigde zijn lessen te komen hernemen, ging de hoogleeraar dadelijk op het verzoek in. Hij had echter zonder den waard gerekend. En die waard was in dit geval de franskiljonsche pers, die .. Le cas Persijn" ontdekt had. en het zoo bont maakte dat de minister ten slotte besliste dat Dr Persijn met ... ziek verlof was.

Die diplomatische ziekte duurde tot de Heer Huysmans in 1925 minister van Kunsten en Wetenschappen werd. Doch ze verhinderde Dr Persijn niet intusschen hard te werken; integendeel, ze verschafte hem tijd en gelegenheid tot werken. Reeds in 1919 blijkt dat hij van deze gelegen~ heid gebruik maakt. Hij bezorgt al dadelijk een heruitgave van zijn uitgebreid essay over L. Van Deyssel, eerst ver~ schenen in .. Dietsche Warande en Belfort" (1906), en van dat over O. K. De Laey, dat men voor 't eerst las in het zelfde maandschrift in 1910. Beide studies worden nu als bundel .. Over Letterkunde IV" terzelvertijd in Hoog~ straten en in Amsterdam uitgegeven.

In 1917 had de familie Persijn zich uit Den Haag, waar ze sinds haar vertrek uit Engeland. en na een maand verblijf te Schiedam. woonde. naar Soest verplaatst, in het stille Gooi. Hier was nauwer contact tot stand gekomen met de fijne en door en door Roomsche familie Steenhoff~

- 19-

- 42-

Smulders. De heer Steenhoff was redacteur aan" Het Cen­trum ", een der voornaamste Katholieke bladen in Neder­land, en had in deze hoedanigheid vroeger reeds connecties aangeknoopt met Dr J. Persijn; het was immers dit blad dat " Schaepman .. als feuilleton publiceerde. De bedrijvigheid van Mevrouw Alb. Steenhoff-Smulders bewoog zich over zeer uitgestrekte gebieden. Niet aileen speelde ze een vooraanstaande rol op het terrein der Roomsch-katholieke vrouwenbeweging in Nederland, doch de Roomsche pers mocht zich ook in haar medewerking verheugen, en vooral op letterkundig gebied sprak ze een rustig en niet te misprijzen woord mee. Haar zangerige verzen zijn van teedere fijnheid, van zachte voornaamheid. Drie historische romans van haar hand worden door Dr Persijn in menig opzicht geloofd. Aan deze werkzame, sterke en voorname vrouw wilde de heer Persijn een hulde brengen, en dat deed hij in 1919 en 1920 in "Dietsche Warande en Belfort". Duidelijk zit de bedoeling voor te wijzen op de flinke verdiensten van Mevrouw Alb. Steenhoff-Smulders, die hij niet aarzelt te rekenen tot "het half dozijn meest begaafde vrouwen in Nederland ", en recht te laten wedervaren aan een fijn besnaarde dichteres en goede romanschrijfster, die om haar Roomsche gezindheid nog steeds een beetje te veel op den achtergrond werd geschoven.

Dit essay was niet het eenig gevolg van het jarenlange verkeer in Hollandsche kringen. Het werk over "Dr Schaepman" had den naam Persijn een goeden klank bezorgd in Nederland, en niet alleen in Roomsche kringen, want de nauwgezette eerlijkheid van den schrijver had ook bij andersdenkenden eerbied verwekt voor zijn werk. Zijn omgang met Nederlanders deed hun sympathie voor hem nog groeien. Prof. Brom zegt: "Deze Vlaming heeft op Holland positief gewerkt.... Hij heeft niet zijn verblijf in

- 43-

't Noorden gebruikt tot kleineering van andere Flamin~ ganten, hij heeft het vertrouwen in de Vlaamsche Beweging niet ondermijnd door schimpscheuten op de leiders, hij heeft de toekomst niet gewaagd aan een breken met het verleden: hij heeft de Hollanders niet al kankerend van de Vlamingen vervreemd... hij heeft de leus Groot~ Nederland niet ijdel in den mond genomen, zonder een persoonlijkheid te zijn, die de Nederlandsche gemeenschap waarachtig groot hielp maken." (1)

Het zal dan ook niemand verwonderen dat de Hollanders nog vaak Prof. Persijn in hun midden terug verlangden, was 't dan ook maar voor een paar uur, en dat de uit­noodigingen om spreekbeurten in 't Noorden te komen houden, na den oorlog al maar talrijker werden.

Het is hier wellicht het oogenblik om een woordje te wijden aan de poging, die een zekere Louis Gillet in 1919 waagde, om den naam van Or Persijn ook in Fransch~ sprekende kringen weerklank te doen vinden. Hij bezorgde namelijk, en, naar familieleden van Or Persijn me ver~ zekerden, zonder voorkennis van den schrijver, een Fransche bewerking van .. A glance on the Soul of the Low Coun­tries ". Dit .. Coup d'reil sur I'äme des Pays-Bas" par Ie Or Persijn mag inderdaad geen vertaling genoemd worden. Want de heer Gillet had alvast alles uit den tekst verwijderd dat op Fransche trommelvliezen minder aangenaam kon kloppen. Staaltjes hiervan en van andere verminkingen worden aangehaald door Or R. F. Lissens, in een nota bij zijn Nederlandsche bewerking.

1920 I In gezelschap van zijn dochter Julia rei,st J. Persijn naar Rome. En weer werd hem deze reis tot een vreugde.

(I) Dieteche Warande en Belfort, Aprilnummer 1928, blz, 39.

- 44-

Hoe zal in de Pausenstad zijn denken teruggekeerd zijn naar zijn eerste verblijf aan de Tiberboorden I Niet echter om van mooi herdenken te genieten is hij een tweede maal naar Rome gereisd, ook niet uit louter verlangen om in nieuwe, meer bezonken bewondering op te gaan voor de heerlijkheid van Italië' s hoofdstad. Wel genoot de fijne voeler Persijn, de kunstenaar in ,hem, volop van alle schoonheid die deze tweede reis hem in de ziel stortte, doch steeds blijft hij de werker. Het is dan ook in het teeken van het 6de eeuwfeest van Oante (t D21) dat hij zijn tweede reis naar Rome stelde. Voor de bijdragen, die hij in 1921 over Oante leverde, werd het materiaal gedeeltelijk op dezen Rometocht verzameld. Terug in Vlaanderen, hoopte hij later nog een derde maal naar de stad van het Vatikaan te kunnen reizen, maar dan samen met moeder de vrouw.

Stilaan vindt Or J. Persijn zijn oude bedrijvigheid hede­maal terug. .. Oietsche Warande en Belfort" mag zich weer verheugen in zijn beste zorgen en onafgebroken, zeer gewaardeerde medewerking. Vanaf Oogst 1920 wordt de wekelijksche rubriek" Over Letterkunde" van .. Oe Stan­daard" door hem gehouden. Oe geachte lezer gelieve dan een oogenblik met zijn denken stil te staan bij de reusachtige som werks die de kritikus moest leveren om in .. Oietsche Warande en Belfort" alleen over het jaar 1921. 215 bladzijden in te nemen, en daarin een reeks onderwerpen te bespreken, die door hun verscheidenheid en veelvuldig­heid, en door de degelijke wijze waarop ze aangepakt werden, de bewondering afdwingen van wie het werk van J. Persijn nader leert kennen, vooral als men bedenken gaat wat een lectuur en wat een voorstudie vereischt waren om deze bijdragen te schrijven. Laten we daarnaast

- 45-

onthouden dat de lijst der bijdragen .. Over Letterkunde ft in .. De Standaard" al even eerbiedwaardig lang en indrukwekkend is. Wie dan ook de moeite neemt om in het Persijn~" Gedenkboek" de opsommingen der be~ handelde onderwerpen in tijdschrift en blad, op te slaan, zal moeten toegeven dat ze van een uitzonderlijk werk~ dadigen en vruchtbaren geest getuigé:n.

In hetzelfde jaar 1921 trad Dr Persijn daarenboven nog in de Koninklijke Vlaamsche Academie op, om er een mededeeling te doen over .. Dante in de Nederlandsche Letterkunde". Deze bijdrage getuigt weer van den wijden blik dien het zoo belezen Academielid onafgebroken gericht houdt op heel de Nederlandsche literatuur. Prof. A. Boon deelt omtrent deze rede mede: .. Zoo is de Dante~feestrede een onafgebroken arbeid van elf uren ge~

weest, maar dan was hij (Persijn) ook zoo af, dat hij dadelijk op commando van moeder de vrouw naar bed moest ... n

Or Persijn heeft trouwens met ijver de Nederlanden doorreisd, als verkondiger van Dante's roem. Niet alleen in de Koninklijke Vlaamsche Academie, doch ook te Ant~ werpen in de K. VI. Hoogeschooluitbreiding en in de Hoogeschool voor V rouwen, waarvan Prof. Persijn een der medestichters was, en te Brussel. ging hij den lof van den schepper der" Divina Commedia" uitbazuinen, en in die Dante~dagen was hij ook in Noord~Nederiand een graag gehoorde redenaar.

*

En zoo volgt jaar op jaar. Het is wel prettig te Ant~ werpen wonen, maar... hoeveel kinders zijn er nu al? Stilaan groeit het gezin naar het dozijn eenheden. Zoo'n gezin heeft behoefte aan ruimte, liefst aan open natuur. En

(') Dietsche Warande en Belfort, Persijn.nummer, blz. 29.

- 46-

vader kan in een rustige omgeving uitstekend werken. En Broechem ligt toch niet zoo ver van Antwerpen af. Dus I We verhuizen naar Broechem J Ik kan aan de verleiding niet weerstaan een oogenblik pastoor Joz. de Voght aan 't woord te laten, die de aankomst van de familie Persijn in het aangenaam. lachend vriendelijk dorp beschrijft:

.. Toen:zijn verhuiswagen op de Veurstjes voor de villa stilstond. slenterden nieuwsgierige buren er naar toe. kwan~ suis om een handje te helpen. doch meer om den inboedel te keuren. en malkander uit te polsen over degenen die de Broechemsche patatten met hen kwamen steken.

't Was een doctor. hadden ze gehoord. - .. Ja. Meske. maar geen dokter als de Vitalof den

Helsen ". orakelde Lien van den Dikke, die het huis van onder tot boven had geschuurd.

En ze zochten verloren in de labyrinthen van hun ge~ heugen naar den naam der wetenschap. waaraan ze zijn titel hoorden verbinden. doch bleven bij de overtuiging dat hij iemand was die met heele bibliotheken in zijn hoofd rondwandelde. een hoog geleerde.

Die Or J uul Persijn hiet, en in den Zomer 1922 met zijn Brakken onder hen kwam wonen.

Wanneer ze hem den volgenden en eIken morgen. met zijn oudste kinderen naar de kerk en te Onzen Heere zagen gaan. stond hij er seffens met witte voeten.

En . t liep als een vuurtje voort: die verstandige bol was de eenvoud zelve. hij kende alle talen en sprak altijd Vlaamseh. en thuis was 't al Vlaamsch wat de klok sloeg; hij kon praten als een ekster. schreef boeken. en ze zouden hem wel eens stollesteeren naar een gelegenheidsdichtje; want hij was abordabeI. scheerde zijn haag en plukte zijn peren. en gisteren ging hij met Jakke van den Zwarte naar den tram.

- 47-

Doch, stiefvaderlijk, joeg de Staat hem wel verdere wegen op. Twee, drie maal om de week, sjeesde of stesselde, vóór dag en dauw, de docent naar Kessel. van waar hij naar 't H. Graf te Turnhout spoorde, of naar de Roomsch~Katholieke leergangen te Utrecht en Roermond, om 's nachts weer te k.eeren met alleen de stille sterren als gezellen van zijn oprecht~edel en diep~ gegriefd hart ... (I)

Den verteltrant van de Voght vond ik zoo prettig, dat ik hem maar liet doorvertellen, ook toen hij reeds aan 't praten ging over de werkzaamheden van "den ver~ standigen bol". Maar uit die laatste paragrafe blijkt dan voor den lezer, dat Dr Persijn bij zijn werk niet aldoor in de meest comfortabele omstandigheden verkeerde. Daaren~ boven heeft ons dit woord getroffen: "zijn diepgegriefd hart". En inderdaad, de diplomatische noodzakelijkheid " ziek te zijn", of zonder humoristisch doekje rond: de miskenning die hem te beurt viel, griefde hem. Het .. tikje erfelijke melancholie" waarvan Dr Persijn zelf gewaagt in zijn dankrede, na de hulde die hem in 1928 gebracht werd, dit tikje erfelijke melancholie kwam al eens meer " zijn parten spelen".

Doch tegen melancholie is werken een goed genees~ middel. Persijn gebruikte het. Meer en meer van zijn tijd wordt in beslag genomen door lessen en voordrachten. Voor het Geert Grote~genootscha p levert hij in 1922 een nieuwe bijdrage over Dr Schaepman.

Daar zijn nog altijd .. Dietsche Warande en Belfort .. en de Letterkundige rubiek van "De Standaard", die zijn zorgen en tientallen bladzijden tekst van hem bekomen.

(I) J. de Voght, in het Aprilnummer 1928 van Dietsche Warande en Belfort, blz. 59.

- 48-

Hij is in Vlaanderen de lichtbaak die zijn stralen uitwerpt over de zee der Nederlandsche letteren, 'n veilige licht~ baak! Want Or J. Persijn houdt zich niet alleen op de hoogte van wat er aan nieuws verschijnt op literair gebied; hij streeft er naar de uitingen van de modernste kunste~ naars te begrijpen. Van uit het uitkijktorentje, opgericht in 't stille Broechem, ziet hij scherp uit over het letterkundig bedrijf in de Nederlanden, en luistert toe naar elk nieuw geluid dat opklinkt. En waar jeugdige overmoed en jonge kracht de armen uitstrekt naar nieuwe hoogten of in vroeg~ bezonken drift .. den tocht" aanvangt met een nieuwe .. boodschap H, daar heeft Persijn het durvend gebaar gezien, den stap van de jonge karavanen gehoord, en hij weet te waardeeren. Dit blijkt ten overvloede uit de regels die hij wijdde aan de werken van Wies Moens, Ach. Mussche, P. Verbruggen en andere.

Ten slotte blijkt toch de vloed van werk te machtig te worden. In den loop van 1922 ziet Dr Persijn af van zijn medewerking aan .. De Standaard", en na een zeer gevuld .. Oietsche Warande en Belfort" -jaar in 1923, ziet hij zich ook verplicht van het secretarisschap van dit maandschrift afstand te doen. Voor deze uitgave was Or Persijn een zegen geweest. Hij had ze opgevoerd tot, zoo niet dé, dan toch een der meest gezaghebbende letterkundige perio~ dieken in heel het Oietsche land. Zijn laatste bijdrage in .. Oietsche Warande en Belfort", in het jaar van zijn afscheid van het tijdschrift, was een belangwekkend artikel .. Multatuli en de Vlamingen". Het zal duren tot 1928 vooraleer de abonné's van .. De Warande" weer eens een brokje van Or Persijn zullen te smaken krijgen. En wie is er verwonderd te vernemen dat het weer over .. Or Schaepman" zal gaan 1

Late zich nu vooral niemand inbeelden dat Or Persijn

-- 49-

het nu gemakkelijk krijgt. Ten hoogste kan er beweerd worden dat hij nu meer tijd beschikbaar vindt voor meer grondige studie en meer volgehouden opsporingen. Stilaan dringen zich een paar kunstenaars aan zijn aandacht op, Snieders en Ibsen. twee letterkundigen van zeer ver~ schillende geaardheid en opvatting, van wie de eerste de genegenheid van Persijn verdiend had door zijn taaie volharding in den dienst van de waarheid en van zijn volk, terwijl de tweede zijn sympathie won door zijn geniaal werk.

Reeds bij 't afsterven van Aug. Snieders in 1904 had Or Persijn zijn innige waardeering voor het werk van dezen journalist (1) en romancier uitgesproken. Wanneer nu in 1924 .. Voor God en Volk" een jubileumuitgave van Aug. Snieders' .. Verzamelde Werken" aan het volk van Vlaanderen aanbiedt, werd - ik schreef bijna: natuur~ lijk! - Prof. Persijn aangesproken om deze uitgave in te leiden. Hij werd om zoo te zeggen .. de Sniedersspecialist ", die dan ook bij iedere gelegenheid in den arm genomen wordt. De Koninklijke Vlaamsche Academie zal in 1925 den oud-hoofd opsteller van het Antwerpsche Handelsblad huldigen, Or Persijn houdt de feestrede. Het Nederlandsche Geert Grote-Genootschap wil een brochure wijden aan den schrijver van" Jolande ", en weer moet onze Wachtebeek~ sche Broechemnaar den tekst bezorgen. Doch Or Persijn houdt niet van half werk: dat heeft zijn .. Or Schaepman" op overtuigende manier bewezen. Met jongen ijver pakt hij daarom een uitgebreide levensbeschrijving aan van Aug. Snieders. 1925 ziet het verschijnen van het eerste deel. en in het volgend jaar verschijnen de 2d• en 3destukken

(I) Aug. Snieders was 60 jaar lang verbonden aan • Het Handelsblad van Antwerpen ».

- 50-

van de Snieders-biographie. Een reuzenwerk. mogen we dit nieuwe werk niet noemen. Toch is het een prestatie die eerbied afdwingt. In die 700 bladzijden immers volgen we het lange leven. leeren we kennen al het beminnen en streven. al het strijden. overwinnen en geslagen worden

van den politieker. die. evolueerend van een gezond liberalisme naar een streng conservatieve geesteshouding. toch steeds zich zelf blijft. vóór alles Katholiek en Dietsch.

van den onverdroten strijder. in Nederland geboren. die meer dan een halve eeuw een sterke stuwkracht was in de Vlaamsche Beweging.

van den schrijver van talrijke werken. historische en andere romans. novellen en verhandelingen ....

Het kan niet ontkend worden. dat de lectuur van de lange levensbeschrijving van Sn ieders wel eens 'n indruk van overtolligheid laat ontstaan. waarbij men zich afvraagt of het wel noodig was zoo veel details op te stapelen om het beeld van Sn ieders tot zijn recht te laten komen. Want het doel dat Persijn zich met dit werk stelde was niet van louter wetenschappelijken aard: daarvoor was hij te weinig perkament-geleerde. De dienende wetenschapsmensch wilde van de persoonlijkheid van Aug. Sn ieders een waarheids­getrouw. mooi-huldigend voorbeeld scheppen. en meteen hulde brengen aan de misschien te weinig gewaardeerde kracht en het te weinig erkende talent van den Bladelschen schrijver.

Maar in zijn geheel is dit werk van Or J. Persijn een pleidooi

voor zijn wetenschappelijke nauwgezetheid. voor zijn werkelijke objectiviteit. voor zijn huldigende waardeering van het werk van een

groot Katholiek Vlaming.

- 51 -

voor zijn mooie kijk op het letterkundig werk van Aug. Snieders. werk waarin hij in alle objectiviteit ook de minderwaardig heden • de vergissingen. constructie~

fouten. de overdreven tendenz weet aan te wijzen en af te keuren.

Het schetsen van de omstandighedén waarin Sn ieders werkte en streed. het nauwkeurig onder oog nemen van de invloeden die op het leven en werk van Snieders invloed hebben uitgeoefend. dat alles maakt de levensgeschiedenis van dezen schrijver tot een waarachtige schets van het Antwerpsche leven gedurende een halve eeuwen van het politieke leven van Vlaanderen en Brussel. waar het met de Antwerpsche toestanden verband houdt. Het mag echter niet gezegd worden dat we hier meer dan een schets krijgen. en juist dat oppervlakkige in de beschrijving van dit leven - ook omdat het niet het heele maatschappelijk leven. doch alleen het politieke en tot in zekere mate het kunstaspect er van borstelt - heeft voor gevolg dat het eenigszins langdradig aandoet.

Het is een gelukkige tijd voor de familie Persijn. In zekere mate althans is vader in eer hersteld. niet dat hij die officieele eerherstelling behoefde om in en buiten zijn huis~ kring geëerd te worden! Hij staat in te hoog aanzien in Vlaanderen. Het huisgezin bloeit. Het eene na het andere van de kinders treden het studieleven in. En vader ziet toe. gelukkig. en moedigt aan.

In dezen tijd ook levert hij zijn degelijkste werk. Want intusschen had Dr Persijn zijn .. Kiezen. smaken.

schrijven" terug onder handen genomen. en in 1925 verscheen een heruitgave. die. vooral in het tweede deel. zeer grondige wijzigingen en aanvullingen had ondergaan. en vermeerderd was met twee essay's: een over" Boeken

- 52-

van wijsheid en schoonheid" en een tweede over" Kubisme. futurisme. dadaïsme. expressionisme".

Wanneer men .. Kiezen ". uit de Leuvensche vacantie~ leergangen van 1907. vergelijkt bij het overeenstemmend stuk uit .. JEsthetische Verantwoordingen". dan besluit men: De wijzigingen door Dr Persijn aan de oorspronke~ lijke lezing aangebracht. hebben een paar maal de be~ doeling het specifieke van den gesproken voordrachttekst weg te werken. - en dit zijn dan natuurlijk eerder vorm~ veranderingen. -- doch wijzen verder op een gedegener. meer bezonken. schooner en steviger gevormde over~

tuiging. Dit blijkt echter' veel dUidelijker uit het 2de deel: .. Smaken". waarvan ik bijna durf beweren dat alleen het opschrift onveranderd is gebleven. Hier eerst vormt men zich een voorstelling over de wijsgeerige onderlegdheid van den kritikus. Hier zoekt hij naar een bepaling van de schoonheid. want .. smaak is het vermogen om over de schoonheden van een kunstwerk te oordeelen" (Van Dale). Hij zocht naar het wezen van de schoonheid bij de wijsgeeren. die het denken der tijden hebben gedragen . .. Schoonheid is God" (J. Persijn). Hij spoort de verhouding op van schoonheid tot waarheid. en van beide tot den mensch. Neen. laat ik niet beproeven dit stuk. dat doorspekt is met de meest wijze woorden der kloekste geesten. en dat zoo vaak gesteld is in een stijl van aphorismen. laat ik niet beproeven daarvan een overzicht te resumeeren. Wie de waarde van Persijn als resthetisch denker wil kennen. hij moet deze" Verantwoordingen" doormaken. En wan~ neer hij. geleid door Persijn. zal gewandeld hebben in den tuin van het schoonste denken. zal hij aan de uitgangspoort met dank en genoegen luisteren naar het afscheidswoord van den gids: .. Zoo staan ze daar allen. de groote ge~ merkten. getuigen door de geschiedenis heen. van de

- 53-

schoonheid, doorvoelde waarheid. Ook zij, vooral zij, voelden hun hart een slagveld te zijn tusschen den geest en de stof. De besten gingen al worstelend den hoogsten weg: dien der heiligen. De meesten konden dat niet, en dwaal­den, maar schreiden hun weedom van doling en heimwee onsterfelijk uit: de reinheid, de reinqeid, voor de door~ voeling der waarheid, het eerste, het eenige gebod, de reinheid van den kunstenaar, die kunstenaar is omdat hij kind is gebleven ". (1)

Hoog roemt Or Persijn .. het kindje" in den kunstenaar . .. Het Kindje 1" Is dat de reden van zijn vereering voor Jeanne Van de Putte?

De wijzigingen aan .. Schrijven" aangebracht zijn weer van minder ingrijpenden aard.

In het i de stuk uit .. JEsthetische Verantwoordingen" bespreekt Persijn achtereenvolgens de wijsgeerige stelsels en kunst theorieën van Schopenhauer, Spinoza, Novalis, Goethe, Montaigne, Nietsche, Hegel. Flaubert, Vinet, Ruskin en Anderson, telkens ter gelegenheid van het verschijnen der .. Boeken van Wijsheid en Schoonheid ", verhandelingen over die figuren van de hand van ver­scheidene essayisten. (2) Het was een goede gedachte van Or Persijn deze beschouwingen in zijn bundel "JEsthetische Verantwoordingen" op te nemen: bij de wandeling van daareven sluiten deze kleine uitstapjes zeer goed aan. Ze leveren een nieuw bewijs van den stevigen princiepen­bodem, waarop Dr Persijn zich bij zijn kritiek beweegt, en niet minder van zijn buitengewone belezenheid, zoo goed

(I) lEsthetische Ver ... ntwoordingen.

(2) Respectievelijk van Prof. Van de Wijck, • Dr Bierens de Haan, Dirk Coster, Frans Coenen, Jan Van Nijlen, Prof. Van der Wijck, Dr Van den Bergh van Eysinga, den Heer Spanjaard, Dr Chantepie de la Saussaye, J. De Gruyter, Christine Doorman.

- 54-

op het terrein der wijsbegeerte als op dat der letter­kunde.

En deze bundel moest wel een volledig geheel worden: In 't 5de deel onderzocht Persijn de moderne stroomingen op Kunstgebied : Dadaïsme. kubisme. futurisme. expres­sionisme. Eens te meer blijkt in deze verhandeling hoe de i3-jarige met jeugdig begripsvermogen het streven van de jongeren volgt. Het is merkwaardig hoe hij er in slaagt door te dringen tot den geest van het expressionisme. en er de strevingen van waardeeren kan. in zoo diepe mate dat hij zich om dit nieuwste verheugt. daar hij. met grondig inzicht. in 't expressionisme ziet: terugkeer naar den geest. naar de ziel. naar de gezondheid. (Daarenboven meent hij hier een nieuwen slingerslag te zien plaats grijpen van het intellectualisme weg. weer naar 't voluntarisme.)

Het jaar 1925. merkwaardig in de loopbaan van Dr Persijn doc-r het verschijnen van zijn .. JEsthetische Ver­antwoordingen ". brengt den hoogleeraar terug naar de Gentsche Universiteit. die intusschen op de Nolf-geest geschoeid was geworden. Het was en blijft een verdienste van den Heer C. Huysmans. dat een van zijn vroegste ministerieele beslissingen was het terug in functie - en dus in eer -- herstellen van den geleerden en dwazelijk mis­kenden Vlaming Persijn. Zooals deze het zelf uitsprak: .. Het is wel een speling waard rondom den tekst van St Paulus: Poullet defendebat et protegebat. Van Cauwe­laert conciliabat et consolidabat ; Huysmans autem solu­tionem et curationem apposuit I" (I)

Aldus werd 't werkgebied van prof. Persijn weer uit-

(1) Poullet verdedigde en beschermde, Van Cauwelaert verzoende en verstevigde, Huysmana echter voegde er de oplo8sing en de genezing aan toe. (In Gedenkboek. blz. 61.)

- 55-

gebreid. Einde 1925 kent hij voor de derde maal dit jaar de pijn van 't verlies van een goeden vriend, van L. Dosfel. En de rede die de trouwe Vlaming uitschreit op 't graf van den trouwsten Vlaming, is van schrijnende pijn: .. Mijn vriend, nu gaat het wezenlijk van .. ziel tot ziel ": de kreet uit de ziel van zoovelen hier geschaard, en van de ontelbaren onder uw volk, die staren naar dit graf, tot uw gezaligde ziel. gescheiden uit uw gemartelde lijf ".

u Wat een jaar is dit! Het opende met het offer van Emiel Vliebergh: het kenterde met het offer van Alfons Van de Perre: het sluit met het offer van Lodewijk Dosfel.. . wij buigen, en we blijven stom. De smart zelf overstelpt het woord, dat de smart moest uitzeggen. Wij kunnen slechts vragen waar dit heen moet." (1)

En dat zijn piëteit tegenover de u gezaligde ziel" van Dosfel gemeend is, bewijst de mooie beslissing van Or Per~ sijn in het volgend jaar: Hij zal zijn steun verleen en aan Mevrouw A. Dosfel bij het bijeenbrengen en uitgeven van het u verzameld werk van Lod. Dosfel ". Onder zijn wijs toezicht wordt reeds een eerste deel gepubliceerd in 1926. En jaar na jaar verschijnen de volgende deelen.

Bij den u Standaard~Boekhandel" komen intusschen (in 1927), als Vlaamsche Bijdragen IV en V: u Gedenkdagen .. van de pers, waarin de verhandelingen voorkomen waar~ van hij de stof tijdens zijn verblijf in Engeland bestudeerde, nl. u Een proefje voorgeschiedenis: de Britsche Belgen", u Judith, de eerste gravin van Vlaanderen ", en u Een Engelsch jubellied van 't begin der lido eeuw over den Slag der Gulden Sporen ". In 't bizonder u Judith" hebben we bij kennismaking een leuke historische schets gevonden,

(1) Aula van 24 October 1933, blz. 7.

- 56-

er. wanneer u de kans hebt om het te lezen. moet u die onmiddellijk aangrijpen om den prettigen humor waarmee het gevalletje door Or Persijn behandeld wordt; want dit is een van die enkele stukjes die bewijzen dat hun schrijver ook guitig en luimig kan zijn. In het eerste deel van " Gedenkdagen" komen verder redevoeringen en artikels voor. uitgesproken of geschreven ter gelegenheid van de huldedagen aan Dante in 1921. of bij de herdenking van J. J. Rousseau. Dostojefski. J. de Maistre. Keats Shelley en Em. Verhaeren. Het 2de deel bevat stukken die ook op gelegenheidsmanier tot ontstaan kwamen. wat wellicht minder waar is voor een der twee meest belangrijke bij~

dragen uit dit werk: Multatuli en de Vlamingen. "Thijm en de Vlamingen" kan tegen het vorig~genoemde stuk opwegen. Verder wordt hier den lof gezongen van Con~ science. Sn ieders en V. Loveling. wordt er gedankt om Mej. Belpaire. Vliebergh en Scharpé. getreurd om het ver~ scheiden van Mej. Baers. L. Dosfel en H. Verriest. Een mooi stukje. en dat ongetwijfeld het speciaal vermelden waard is. is de gloedvolle rede die Or Persijn op 16 Juli 1911 in den Schouwburg te Gent uitgalmde.

In 1927 wordt in Nederland uitgegeven het 3de deel. 1 ste stuk. van .. Or Scha ep man ". Hiermee is de Schaepman~ biografie nog niet volledig. Het lag ongetwijfeld in de bedoeling van den schrijver ook de rest af te maken. De noodige documentatie was immers verzameld. en als we goed ingelicht zijn. is het meeste werk af. en wacht het alleen op een ordenende hand. Het is te hopen dat een bevoegd bewonderaar van Persijn en van Schaepman zal gevonden worden om het meest uitgebreide levenswerk van den kritikus af te maken. A. v. Duinkerken deelde hieromtrent in .. De Tijd" mede: .. Het derde deel van zijn Schaepman~boek bleef onvoltooid. Als reden werd

- 57-

opgegeven. dat Persijn geen publicatie kon doen van dit deel zoolang twee menschen nog in leven waren. die er een groote rol in zouden spelen. namelijk Mgr. Callier t>n Mgr. Nolens. J. Persijn heeft beiden overleefd. doch toen ik hem kort na den dood van Mgr. Nolens vroeg. of het laatste boek nu zou komen. was hij reeds geheel lusteloos. De sloopende kwaal bleek sterker dan zijn reusachtige werkkracht". (I)

.. Onbekend maakt onbemind" luidt een spreekwoord. Misschien mag in verband met de levensbeschrijving van Dr Schaepman gezegd worden .. Te bekend maakt te bemind" . Want het is ten slotte het eenig minder goede dat van deze biographie kan gezegd worden: dat Persijn zich liet verleiden door zijn overbekendheid met het leven van den mensch Schaepman tot het meedeelen van elk detail. ook van het detail dat misschien wel een oogenblik belangstelling kan opwekken. doch dat in den grond van te luttel belang is om zooveel aandacht te verdienen. En dat Or Persijn. die bij voorkeur van den" reus Schaepman .. gewaagt. wellicht te veel gespeurd heeft naar het .. reus~ achtige" in dezen man. al moeten we bekennen dat hij vaak objectief genoeg bleef om ook in zijn lievelings~

figuur. fouten te ontdekken en te kritikeeren. Van het werk in zijn geheel mag getuigd worden dat

het leest als een historische roman. niet alleen omdat de persoon Schaepman in zijn doen en streven leeft als een trotsche held uit een schoon boek. maar ook omdat het midden waarin hij leeft geschilderd wordt met een leven~ digheid. een suggestief vermogen en een nauwkeurigheid.

(I) Intu88chen vernamen we dat de documentatie te Nijmegen in goede handen terecht kwam. Te hopen is dat over afzienbaren tijd het laatste deel van • Schaepman. af zal zijn.

-58-

die enkel worden bereikt door een geleerde die tevens kunstenaar is.

"Hij heeft Schaepman voor ons doen leven in al zijn zielegrootheid. met al zijn ideale strevingen van jongsaf aan. in zijn opkomst. groei en ontwikkeling" zegt Mgr. Ariëns. (1) en voor dit huldemonument aan den grooten Doctor - mooier en edeler monument dan een steenen beeld - is het Roomsche Nederland onzen Vlaming steeds dankbaar gebleven.

* • • Reeds hooger vertelden we hoe in deze jaren de figuur

van Ibsen zich meer en meer aan de aandacht van Or Persijn opdringt. Eigenlijk is ook dit een oude liefde. waar­heen hij terugkeert. Uit de opdracht van het l"te deel aan zijn oom. die in Rijnland verbleef. leeren we dat deze Peter Persijn reeds zeer vroeg de belangstelling van neef voor den Noorschen dramaturg wakker maakte.

In 1906 en 1907 drukte Of Dietsche Warande en Belfort" een eerste studie over Of Hendrik Ibsen .. van de hand van Or Persijn. (2) In 1928 nu verschijnt bij de Of Standaard­Boekhandel .. het l"te deel van Hendrik Ibsen. waarin we op prettige wijze kennis maken met het leven en het werk van dezen kunstenaar. Stuk voor stuk worden de werken van Ibsen aangepakt. de omstandigheden geschetst waarin ze ontstonden. de invloeden onderzocht die ze ondergingen. en op grond van stevige beginselen beoordeeld en gekeurd naar hun zedelijke- en kunstwaarde. Het 2d• deel. dat in

(1) Dietaehe Warande en Belfort. April 1928. blz 8. (2) De betrekkingen. die Prof. Per.ijn onderhield met Joh. Jörgeneen

(deze kwam hem wel eena te Antwerpen bezoeken), hebben er natuur­lijk ook toe bijgedragen om zijn aandacht voor de Skandinaviaehe kultuur gaande te houden.

- 50-

1930 verschijnt, onderzoekt de verdere evolutie, na .. Keizer en Galileiër ", van den Noorschen tooneelschrijver. Naar opzet en inhoud is ook dit werk van groote waarde. Beter wellicht dan eenig ander illustreert het de bewering die we bij den aanvang van ons werkje voorop plaatsten, namelijk dat Or Persijn aan Vlaanderen leerde kennen de groote figuren die in 't buitenland roem verwierven. En voorwaar, hier geschiedt de voorstelling niet op opper­vlakkige wijze, want getuigen mag men: wie aan de hand van Persijn met Hendrik Ibsen kennis maakt, hij heeft een uitstekenden leeraar getroffen.

1928! En J. Persijn is 50 jaar oud geworden! En Vlaanderen maakt zich op om den grooten wroeter een welverdiende hulde te brengen. Nederland zal daarbij niet ten achter blijven .

.. Oietsche Warande en Belfort" was er het eerst bij. Het April-nummer werd heelemaal aan Or Persijn gewijd. die .. heeft van Oietsche Warande en Belfort gemaakt wat het is ". (I) Twintig van de beste pennen uit Vlaan­deren en Nederland hielden wedstrijd om den lof van Or J. Persijn schoon en gemeend te verkondigen. Het bleek op schitterende wijze hoe door heel het Oietsche land genegenheid voor dezen trouwen man te bloeien stond als kleurig. welriekend kruid.

Nog dezelfde maand. en wel op zijn verjaardag zelf. kwam Broechem aan de beurt. Van deze landelijke hulde. door het eenvoudige volk aan zijn geleerden .. verstandigen bol" gebracht.,vertelde .. Ons Volk Ontwaakt" van 13 Mei 1928. En dit verslag ontroert, omdat men daarin aanvoelt c,iat het volk ten slotte niet zoo ondankbaar is als men

(I) Julfrouw M. E. Belpaire.

-60-

zoo graag beweert. en dat het gezond~gebleven deel van onze Vlaamsche gemeenschap zijn grooten nog weet te waardeeren. In Broechem kwamen dus de vlaggen van de plaatselijke bonden voor den dag. en er werd een stoet gevormd. en de burgemeester hield een toespraak. er werd muziek gemaakt en veel en hard in de handen geklapt. en toen dankte Dr Persijn. Maar hoe deed hij dat 1 Luister: Of Vrienden. gij brengt me hulde. gij spreekt van dank. Mij zou het toekomen u te bedanken. Want bij wat ik doe. neem ik les aan u. Van uit het venster van mijn werkplaats dwaalt mijn blik over uwe velden. en ik zie u daar dag aan dag uw rechte voren trekken. uw graan zaaien. uw vruchten oogsten. Gij doet het me voor. ik trek door mijn arbeidsveld mijn rechte voren. zaai mijn graankorrels uit. de zwarte stipletterkens. maar de oogst die er uit opbloeit blijft niet. als de uwe. in Broechem. die wordt binnengehaald overal in ons Vlaamsche land: boer ben ik als gij. een letterkundige boer. En dat is wél van u dat gij me viert. We vieren onzen stand. ons werk. onze taal en onzen plicht ...... (I)

ZOO ongeveer sprak hij. En was dat niet gesproken recht tot hart en geest van de zwoegers. die den letter~ kundigen boer kwamen huldigen 1

Doch ook het heele Vlaanderen wilde zijn woordje zeggen. En zonder van mekaar af te weten. waren te Antwerpen twee groepen aan het werk geschoten om een grootsch huldebetoon in te richten. Toen ze van mekaar hoorden. werd dadelijk een eenig comité gesticht. waarin 24 vooraanstaanden als eere~leden zetelden. naast 38 ge~ wone leden. onder voorzitterschap van de hoogleeraars Scharpé en Boon. Dit berek vereenigde het puik van

(I) Verslag uit Ons Volk Ontwaakt.

- 61

Vlaanderen's intellect. en de bloem van het Roomsch~ katholieke Nederland. Het gaat natuurlijk niet op hier al het heerlijke te herhalen dat op den huldedag werd uitgesproken ter eere van Dr Persijn. door den Heer Arn. Hendrix. ondervoorzitter van het comité. en door den toenmaligen burgemeester Van Cauwelaert tijdens de ontvangst op het Antwerpsche stadhuis. door E. P. Reypens. gewijd redenaar tijdens de Dankmis.

door de Heeren J. Muis. Dr M. Sabbe. Mgr. Hoogveld van de Universiteit van Nijmegen. Mevrouw Dosfel en prof. A. Boon in den loop van de feestzitting. en dan weer door allerlei woordvoerders op het feestmaal.

Voorwaar. deze dag zal voortgeleefd hebben in de dankbare herinnering van Dr Persijn. niet om den lof die hem zoo overvloedig werd toegezwaaid. maar om de warme liefde die hem uit Vlaanderen toewaaide. Maar eenvoudig bleef hij. midden al de eerbewijzen.

Als antwoord vertelde hij simpelweg zijn levensloop. en dankte daarbij allen die iets voor hem deden. en: .. Eén compliment durf ik aanvaarden: Ik heb veel ge~

werkt in mijn leven. Geld en goed heb ik niet gezocht. eer en roem heb ik niet nagejaagd. Maar steeds heb ik mijn Roomsche kerk en mijn Vlaamsche volk hartstoch~

telijk liefgehad I" (I) En zoo eenvoudig door hemzelf uitgesproken. was dit

het schoonste dat men van hem zeggen kon. (2)

Ook het verschijnen in 1928 van een bloemlezing .. Uit het werk van Dr J. Persijn ". ten gebrUike bij bet Middel~

(I) Gedenkboek. blz. 62. (2) Wie kennis wenscht te maken met de uitge8proken redevoeringen.

raadplege het hooger vermeld Gedenkboek.

- 19-

- 62-

baar Onderwijs. mag beschouwd worden als een hulde aan den kritikus en kunstenaar.

En nog eens zou Or Persijn zich aan een huldebetoon moeten onderwerpen. want ook zijn geboortedorp wilde getuigen van de sympathie zijner inwoners voor den geleerden Wachtebekenaar. Het was op 28 Oktober 1928 dat hier huldefeest werd gehouden.

En niemand kon vermoeden op dit oogenblik dat de werker Persijn reeds zoo dicht tot de eeuwige rust ge~ naderd was: Er zouden hem geen volle 5 jaar meer geschonken worden na de hulde in zijn geboortedorp. Want Or Persijn lijdt onder de verguizing die hem van zekere zijde jarenlang te beurt viel. Niet zoozeer dat zijn werk miskend was geworden. pijnigde hem; maar de ab~ normale toestand waarin zijn gedwongen Of ziekte" -verlof hem geplaatst had. kwelde hem. Het vele denken en het aanhoudend piekeren maakten hem ziek. N iet alleen trouwens dit moreele lijden put hem uit. ook het jachtende. rustelooze trekken van arbeid tot arbeid. Bedenk dat hij tot in 1925 (toen hij namelijk onder meer les gaf te Roer~ mond). de morgenreis uit Broechem tot Antwerpen moest maken per nooit-verwarmde stoomtram. die uit Broechem vertrok te 4 uur 45 ! Vanaf 1925 moest hij tweemaal in de week naar Gent reizen. twee andere dagen waren in beslag genomen door zijn leergang aan het Hoogere Handelsgesticht. de vijfde werkdag trok hij naar de Hooge~ school voor Vrouwen. Alleen Zaterdag en Zondag was hij thuis. Van het gereis maakte hij gebruik om op tram en trein te lezen of drukproeven te verbeteren. En eerst op Zaterdag begon zijn drukste werk. Moet een dergelijk leven niet den meest noesten werker knakken?

Meer en meer wordt daarenboven prof. Persijn om spreekbeurten verzocht. Aldus sprak hij onder meer ook

-63 -

in 1930 voor radio-Hilversum. En steeds meer ook zag hij tegen het geven van voordrachten op. omdat ieder optreden een dag tijdverlies met zich meesleepte. Toch was er ongetwijfeld een gelegenheid. in 1930. waarbij hij met groote liefde zijn spreekbeurt vervulde: namelijk bij de inhuldiging van het G. Gezelle-monument te Brugge. Zijn zuinigheid met den tijd speelde hem een poets: een autopanne veroorzaakte vertraging. en aangezien hij op 't laatste uurke gerekend had. kwam hij te laat te Brugge aan. De Koning had reeds het woord gevoerd. drong echter aan opdat Dr J. Persijn toch zijn rede zou uitspreken. En het werd een feest zelfs voor koninklijke ooren.

Intusschen overrompelt hem de lusteloosheid meer en meer, En toch wil hij nog werken. kan hij niet rusten, •• Vlaamsche Arbeid" ... Streven" ... Tijdschrift voor Taal en Letteren" (Tilburg). .. Jong Dietschland". .. Hooger Leven" en ook weer .. Dietsche Warande en Belfort" plaatsen bijdragen van zijn hand.

Natuurlijk is hij van de partij als het Scandinavië-num­mer van dit laatste maandschrift verschijnt, (I) Zijn artikel is getiteld .. Gothenburg. een Nederlandsche Kolonie ",

Merkwaardig is" de bijdrage .. Literatuurgeschiedenis .. in de nummers 3 van Maart 1930 en -4 van April 1931. waaruit weer blijkt zijn zeer ruime kijk over de heele wereldletterkunde.

Vermeldenswaard is nog zijn artikel over Stijn Streuvels in nummer 10 vaD Oktober 1931.

En laten we ook om belangstelling vragen voor het interessante .. Omer Wattez en zijn werk" in .. Vlaam­sche Arbeid ". (,)

(I) Het dubbelnummer van Juli-Oog.t 1929. (2) Deel XXIV •• fI.3·4: 1929.

- 19-

- 64

Ook in .. Hooger Leven". jaargang 1930. verscheen een bijdrage die opgemerkt werd: .. Vonders tweede Deensche reis". en die aansloot bij een mededeeling het vorig jaar gedaan in de Koninklijke Vlaamsche Academie: .. Vonders eerste Deensche reis". Beide verhandelingen werden later, samen met andere kortere studies. ge­publiceerd in .. Studiën en Lezingen".

In het jaar 1931 wordt de reeks .. Vlaamsche Bijdragen .. voortgezet. met de uitgave van .. Albertine Steenhoff­Smulders en Marie Koenen". door het Davidsfonds als keurboek aan zijn abonné's aangeboden. Over het essay. dat Prof. Persijn in vroegere jaren schreef over Mevr. Steenhoff-Smulders. hadden we reeds hooger de gelegen­heid een woordje te vertellen. In 1930 heeft hij, op zijn werkzolder te Broechem, dit stuk :bijgewerkt, wat hij in den zelfden tijd deed met een in 1920 opgestelde ver­handeling over Marie Koenen.

Hij volgt de heele schrijfstersloopbaan van Marie Koenen. in tijdsvolgorde, besprekend, ontledend en naar waarde schattend ieder van haar werken. De maatstaf die hij bij deze waardeering aanlegt is dezelfde die de kundige, kunstzinnige. rechtvaardige en goede kritikus Persijn ge­gebezigd heeft in al zijn vorige beoordeelingen. Met een zéker gevoel voor de verdiensten van gedicht. novelle of roman kent hij aan Marie Koenen de plaats toe waarop ze recht heeft in de Nederlandsche letterkunde van het einde der vorige en het eerste kwart van onze eeuw. En dit mag gelden als een bewijs voor zijn rechtvaardigheid: de figuur van Marie Koenen is Or Persijn lief. om den eenvoud en de diepere schoonheid van haar werk dat aan inhoud rijk is. Dit echter verhindert hem niet de on­voldragen deel en in haar werk aan te toonen. en on­omwonden te wijzen op haar onmacht bij 't bouwen van

- 19-

- 65-

een roman als .. Parsifal ". Maar dan moeten we et tenslotte ook nadruk op leggen dat het eerst en meest Or Persijn was die de verdiensten van Marie Koenen aan het lezend publiek voorhield. Mag zijne houding tegenover deze kunstenares niet met juistheid genoemd worden: strikte rechtvaardigheid?

In dit jaar werd Or Persijn aan den lijve gedwongen alle werk te staken. Zijn physische toestand maakte een heel~ kundig ingrijpen noodzakelijk.

Moedig aanvaardde hij zijn lichamelijke en zijn moreeIe pijn.

Maar de dood zou nog een jaar geduld oefenen. Het jaar 1932 vindt Or Persijn terug op zijn werkzolder. Hoe dikwijls misschien kwam het bijna afgewerkte handschrift van" Ethische Verantwoordingen" hem onder de hand? Dit werk kondigde hij reeds aan in zijn .. JEstetische Verantwoordingen"; het moest met dit laatste boek een geheel vormen. dat de volledige weergave zou wezen van het standpunt van waaruit Or Persijn tientallen van jaren de Nederlandsche letterkunde beoordeelde.

We meenen dat de .. Ethische Verantwoordingen .. on~ geveer afgewerkt in de nagelaten schriften van Or Persijn liggen. echter niet zoo áf dat ze persklaar mogen genoemd worden.

Het is dan ook in-treurig dat de ondermijnende ziekte. die den geleerde te pakken had. het hem onmogelijk maakte het waardevolle werk, dat deze .. Ethische Veraritwoor~ dingen" zouden geworden zijn. uit te geven. Neen, zoo ontmoedigd is de zieke wel niet dat hij bij de pakken gaat zitten. Maar een werk als" Ethische Verantwoordingen ", dat naar hooge waarschijnlijkheid sterk omstreden zou geworden zijn, zulkdanig werk kan men niet van een zieke

- 66-

verwachten. zij die dan ook begiftigd met de wilskracht en den aangeboren werklust van Or J. Persijn.

Nog andere niet uitgevoerde plannen maken een van de redenen uit waarom het vroege afsterven van Or Per­sijn dubbel betreurenswaardig is. niet enkel uit zuiver menschelijk standpunt. doch ook uit het cultuurstandpunt. Aldus verlangde Or Persijn de Jaatste jaren van zijn leven naar nadere kennismaking met Zweden. Graag zou hij ginder heen getogen zijn. om ook dit land nader tot Vlaanderen te brengen. zooals hij vroeger met Noorwegen deed.

Het boek dat hij over .. Zweden" te schrijven plande. en dat hij bedoelde op te dragen aan de menschelijk zoo sympathieke Koningin Astrid. zou wellicht een fraaie brok toeristische literatuur geworden zijn.

Het mocht niet. zooals ook de Rome-reis. die hij nog zoo graag in gezelschap van zijn geliefde echtgenoote wenschte te maken. een schoone droom moest blijven.

De .. Standaard-Boekhandel" liet intusschen nog een bundel .. Vlaamsche Bijdrage" van de pers komen. en wel .. Studiën en Lezingen". die we een paar bladzijden hooger reeds vermeld hebben. De bijdragen in dit boek samen­gebracht zijn:

.. Het Studententype in de Letterkunde ".-getuigend voor zijn eruditie;

.. Ons tooneel te Antwerpen". in 1902 opgesteld en verwerkt in 1914 voor de Koninklijke Vlaamsche Aca­demie. Dit stuk bewijst de geleerde werkzaamheid van den steller.

Verder .. Vonders eerste reis" en .. Vonders tweede reis". pleitend voor zijn wetenschappelijken speurzin. en ten slotte" Twee merkwaardige proefschriften" en .. Over vergelijkende Letterkunde". die als geen andere stukken

- 67-

de grondige en buitengewone belezenheid van Or Persijn aantoonen.

Maar de ziekte sloopt zijn werkkracht. sloopt zijn moed. breekt heel die sterke persoonlijkheid af. Hoe ontmoedigend moet voor een noest werker, die zich zonder verpoozen. dertig jaar lang wijdde aan studie en opvoeding, hoe troos­teloos moet hem het aanvoelen zijn van machteloosheid. van wat hij schelden zal .. gedwongen luiheid"! En als dan nog zoo talrijke plannen roepen om uitgevoerd te worden. schreien om krachtige werkdadig he id.

1933 wordt het sterfjaar van Or J. Persijn. Hij stierf op 10 Okt~ber. De familie liet aan 't Gentsche hoogstudenten­corps toe de schikkingen voor de begrafenis te treffen. En op deze treurige plechtigheid was dan ook heel het jonge Vlaanderen, jong naar den geest, aanwezig, naast een merkwaardige vertegenwoordiging uit Noord Nederland.

Het doodsprentje werd opgesteld met uittreksels uit de werken van den grooten afgestorvene:

.. Weer draagt de Octobermaand veel schoonheid van onze Vlaamsche aarde naar den Hemel. "

.. Nu staat gij daar voor 't aanschijn van den Vader. en eIken dag opnieuw toont gij Hem het volk. waaruit Hij u liet geboren worden en dat door u bemind werd als niet één." (I)

.. Schoonheid is God en Dien zullen we eerst hiernamaals begrijpen en genieten." (2)

.. We schouwen naar omhoog waar gij nu jubelt met Newman en Vliebergh in die oneindigheid van stralen en zangen ter eere van den Vader en den Zoon en den H. Geest. " (3)

(I) Gedenkdagen. (2) }Esthetische Verantwoordingen.

(3) Gedenkdagen.

- 68-

.. Mijn goede vrouw, wat gij steeds voor mij en voor ons kinderen waart, dat bewaart men in zijn hart en men dankt onze Lieve Heer." (1)

Dan volgt - en het is schrijnend van smart hem zoo tot zijn kinders te hooren spreken -:

.. Mijn dertien lieve kinderen, God alleen weet hoe nauw gij mij allen aan 't harte laagt; ik blijf voor U zorgen en van U houden, ginder hoog. " _

Voorop prijkt het heerlijke woord, dat hij naar waarheid belijden mocht: .. Ik heb veel gewerkt in mijn leven. Geld en goed heb ik niet gezocht; eer en roem heb ik niet nagejaagd. Maar steeds heb ik mijn heilige Roomsche Kerk en mijn dierbaar Vlaamsche Volk hartstochtelijk liefgehad."

Op 24 Oktober van 't zelfde jaar werd de rouwhulde van 't levende Vlaanderen en het door liefde verbonden Nederland aan Or J. Persijn vernieuwd in een .. memo~ riam "~nummer van .. Aula", het" 14-daags blad van het Gentsch Studentenkorps " ... Aula" bracht bijdragen van C. Verschaeve, Rita Hostie, een oud-studente van den pro~ fessor, van Or Frans Daels, van Luc. Carton; van Or J. Muis (rouwrede), van prof. Dr G. Brom, van A. v. D. (Anton van DUinkerken), van R. Tollenaere, Karel Engel~ been, Arn. Monthaye (rouwrede), M. H. Seys, T. Van Hulse, allen oud-studenten.

Massa's steekkaarten bleven op den Broechemschen werkzolder. en wachtten vruchteloos op hand en geest die ze eenmaal als graan opstapelde. Dit graan zou nooit tot brood worden verwerkt.

Maar hoe smartelijk snikt of zwijgt de pijn van moeder en de dertien kinderen ....

(') Gedenkboek.

- 69 -

* '" '"

Op Zondag 27 September 1936 werd te Broechem op het graf van wijlen Or J. Persijn een grafsteen onthuld. Het was een eenvoudige treffende plechtigheid. nieuw bewijs van de duurzame genegenheid die de afgestorvene in Vlaanderen veroverd had: een vreedzame, schoone verovering. Prof. Baur. vertegenwoordiger van de gene­ratie die op Or Persijn volgde. ving zijn gedenkrede aldus aan: .. Het is een edel gevoel dat ons vandaag samen­brengt op dezen gewijden grond: een piëteitsvolle dank­hulde. waarmee ons volk eenige jaren heeft getalmd. alsof het aarzelde voorgoed met den zerk steen te verzegelen. een graf. dat wij zoo bitter vroeg voor een der besten onder ons moesten graven ".

Het gedenkteeken is een sober kruis. waarnaast twee vlakken. Daarop werd gegrift:

.. Hij heeft zijn Volk en zijn Kerk' hartstochtelijk lief­gehad"

en

.. Hij streefde naar Schoonheid en Schoonheid is God".

Aldus spreekt zijn grafgedenkteeken den inhoud uit van zijn werkzaam leven. onder de zegening van het kruis.

* '" '" Nu we het leven van Or Persijn verhaalden. zoo

eenvoudig. zoo gevuld. en zoo schoon als het zijn loop nam onder de zon van het wakend geloof. in de warme koestering van Roomsche liefde. en midden de vereering van het volk waarmee hij zich één voelde:

Nu we mochten aantoonen hoe al zijn daden waren

- 70-

gericht op dienen. dienen van de waarheid in de eerste plaats. en hoe hij. schoonheid beoordeelend. naar schoon~ heid streefde in eigen ziel. in eigen gezin. voor eigen volk;

Nu wenschen we de tolk te zijn van velen. die hem vereeren.

We zijn er ons van bewust dat talrijken in Vlaanderen en in Nederland beter d~n wij. i~ edeler taal. inniger dan wij. met dieper begrijpen, die gevoelens van genegenheid en bewondering zouden vertolken. Toch hebben we 't ge~ waagd naar voren te treden. Wie zich ergeren, gelieven ons te verontschuldigen. We gelooven dat Dr Persijn zelf - als hij nog belang hechtte aan aardschen doen -ons vergeven zou. dat onze waardeering zoo zeer beneden zijn waarde blijft.

De noeste ijver van Or Persijn. waarvan hij zelf in nederigheid getuigde dat men hem op legendarische wijze overdreven had, was nochtans een onbetwistbare werkelijk~ heid. We weten hde hij al zijn dagen onafgebroken vulde met dienend werk - zooals een schenker der goden de gouden bekers volgiet met rijken, rooden wijn - zooals de hovenier zijn uitgestrekten tuin vol geuren en kleuren plant. Toen Vlaanderen, naar het woord van het Gedenk~ boek, de balans trok bij zijn vijf tig sten verjaardag. bad het twintig bladzijden noodig om er de lijst op gedrukt te krijgen van zijn boeken. zijn essay·s. zijn tallooze bijdragen in meer dan twintig periodieken.

Or Persijn leverde zijn werk uit trouw-opgevatte plicht. Wij. die leven in de eeuw die volgt op deze die den naam kreeg van .. Ie siècle du moindre effort .. of .. de eeuw der gemakzucht". die in onzen eigen tijd naar alle richtingen vaststellen de jacht naar geld. eenige reden tot werken. de jacht naar het goedkoopste geluk. we begrijpen moeilijk de geesteshouding van een man als Persijn. die het leven

- 71 -

alleen ziet in functie van de te vervullen taak; van den Christen Persijn die werken weet te zijn: Christelijke plicht in de eeuwigheidsvoorhalIe. waarin zijn dagen zich be­wegen.

En iedere gave die de Schepper heeft geschonken. moet worden gebruikt. Met zijn talenten heeft Persijn ge­woekerd. Hij was een van dezen die" weten dat God ons dit leven heeft gegeven tot iets meer dan tot het bloot in het leven houden .... dat we met verdubbelde talenten voor Hem verschijnen moeten ...... Hij perste zijn dagen uit als sinaasappelen. en het gulle. zoete sap mocht zijn volk drinken. En hij werkte omdat hij behoorde "tot degenen. die gevoelen dat ze een ziel hebben. die weten dat het intellectueele werk op zichzelf het hoogste menschelijk genot is. die de weelde smaken van den arbeid die ons leert. die ons ontwikkelt. die ons tot betere. grootere. schoonere. edeler wezens maakt. die onze geesten openzet voor den toevoer van schatten uit kunsten en weten­schappen. (1)

In den aanvang van deze verhandeling hebben we erop gewezen hoe ons volk. nu het zich normaal en naar eigen aard ging ontwikkelen. behoefte zou hebben op literair gebied aan een trouwen en vertrouwbaren gids. Deze zou niet alleen moeten optreden op het terrein der eigen letterkunde. maar zijn ruime geest en zijn groote werk­kracht zouden hem in staat moeten stellen om zijn leidende taak ook te vervullen ten opzichte der vreemde literatuur. De gewenschte gids. de rusteloos speurende. de meest vertrouwbare. is Or Persijn geweest. Hij was het omdat hij de voorwaarden vervulde die hij zelf stelt aan den

(I) lEe thetische Verantwoordingen. blz. 12.

-72-

.. literairen geschiedschrij ver": wetenschapsmensch zijn. die beschikt over feitenkennis. geleerdheid. eruditie. be~

lezenheid. en .. kunstgevoel" hebben. Hij was het omdat hij de logisch redeneerende Christen was. die in hooge rechtvaardigheid de rechten der waarheid niet miskennen kon.

Moeten we aandringen op zijn geleerdheid? Is het noodig te vertellen dat hij het Nederlandsch. het Duitsch. het Engelsch. het Fransch en het Italiaansch volledig beheerschte. dat hij goed Noorsch. Grieksch en Latijn kende. dat hij Spaansch las en dat hij de laatste jaren van zijn leven ook Russisch leerde? Zal ik nog eens erop wijzen hoe hij onderwerpen behandelde uit allerhande letterkunden ? Zijn eruditie en zijn belezenheid slaan den lezer van .. ,)Esthetische Verantwoordingen" met ver~ bazing. En wie verscheidene van zijn werken doormaakte. (1) heeft in zijn geest steeds meer ontzag voelen groeien voor de stapels boeken die door den professor verslonden wer~ den. Speciaal in .. Twee merkwaardige proefschriften" valt zijn eruditie op, waar hij aan twee jonge geleerden, die de onderwerpen van hun proefschriften natuurlijk in 't bizonder uitgediept hebben, verscheidene bronnen aan~ wijst die ze over 't hoofd zagen. De manier waarop onze professor dat doet, getuigt van zoo diepen eenvoud, alsof hij zijn verregaande belezenheid beschouwt als het meest simpele ter wereld.

Reeds te Leuven noemden hem de studenten .. een wandelende bibliotheek", .. maar hij is geen omgevallen boekenkast", verbetert Albert Kuyle. En hiervan zal wel het beste bewijs te vinden zijn in de algemeen aanvaarde

(I) B.v.; «Twee merkwaardige proefschriften _, « Het Studententype in de Letterkunde >, «Over Vergelijkende Letterkunde " in « Studiên en Lezingen ».

- 73-

waarheid, dat Dr Persijn zijn wetenschap op zoo een~ voudige wijze meedeelt. dat zijn student en zijn lezer gemakkelijk zijn gedachtengang kunnen volgen. Hij heeft al dit weten zich toegeëigend, het is in zijn geest vergroeid tot eigen klare wijsheid, en, al durven we de oude pruik Boileau niet goed aanvoeren ten gunste van den gemoede~ lijken Persijn, blijft toch waar dat .. ce qui se comprend bien, s'énonce clairement... ". C) ZOU het immers geen onklaarheid zijn, die zoovelen doet verloren loopen in nauwelijks volgbare uiteenzettingen?

De uitspraken van bevoegde tijdgenooten van Or Persijn, die met eerbied getuigen van zijn geleerdheid en zijn belezenheid, liggen zoo voor 't rapen, dat we ons werkelijk moeten bedwingen om de arme woorden, die wij er nog zouden kunnen aan wijden, niet te vervangen door de getuigenis van de knapsten onder dezen die zijn lof ver~ kondigd hebben.

Dit echter moeten we zeker aanhalen, omdat het een uitspraak is die, daar ze van prof. Aug. Vermeylen komt, buitengewoon overtuigend klinkt: .. Persijn's omvattende kijk op de letterkunde van verscheidene tijden en volken, stelt hem in staat de critiek dikwijls uit te breiden tot literatuurgeschiedenis van grooten stijl". (t)

Verder willen we ons vergenoegen met dit woord nog van J. MuIs: .. Ik geloof dat er geen tweede is in Vlaan~ deren, die zoo veel gelezen heeft als J. Persijn. Maar hij is vast de eenige die over ál wat hij las iets meedeelde aan zijn volk. .. (3)

En inderdaad: hij deelde mee aan zijn volk, hij leerde,

(I) Wat men goed verstaat, kan men op klare wijze uitdrukken.

(2) In c Van GezeIIe tot Timmermans >, blz. 79.

(3) Dietsche Warande en Belfort, jaargang 28 .. A,prilnummer, blz. 71.

- 74 --

hij was gids. hij was kritikus. Hij was een oorspronkelijk beoordeelaar, hij was een rechtvaardig kritikus, hij was mild en zonder die wreede hardheid die kwetst, hij was de smaakvolle, hij was de betrouwbare.

Van den persoonlijken kijk. die Persijn erop na hield, getuigen verscheidene deelen uit zijn werk. Het gaat niet aan alle bewijzen daarvan uit zijn menigvuldige boeken op te diepen. Een viertal mogen volstaan.

Daar is vooreerst zijn beoordeeling van Omaar K. De Laey, die door de traditie reeds gestempeld was geworden tot een epigoon van Guido GezelIe. Persijn heeft dit merk van zijn voorhoofd weggewischt. en heeft beweerd en bewezen, dat het onrechtvaardig zou zijn in De Laey alleen te zien een leerling van den grooten meester, dat De Laey recht heeft op een hoogere waarde­schatting.

En sterk getuigend voor de oorspronkelijkheid van den kritikus Persijn is zijn essay over Lod. Van DeysseI. Ter gelegener tijd hebben we meer breedvoerig over deze verhandeling uitgeweid. Naar opvatting en inhoud getuigt deze van een frischheid die ze het lezen dubbel waard maakt.

De houding die Or Persijn aannam tegenover de jonge­ren, Karel Van den Oever, Wies Moens, Ach. Mussche, P. Verbruggen en tegenover bet expressionisme in 't al­gemeen C) is, dunkt ons, een sterk pleidooi voor de originaliteit, en tevens voor de blijvende jeugd en voor bet klare inzicbt van den kritikus.

Laten we tenslotte nog vermelden de houding van Or Persijn tegenover .. Tille" van L. Baekelmans. Deze schrijver beeft bet steeds als een reden tot dankbaarheid

(I) In 't 5de stuk van !Esthetische Verantwoordingen.

- 75-

tegenover prof. Persijn aangevoeld. dat deze de eerste ka~ tholieke kritikus was die voor zijn werk belangstelling vroeg.

En hier zijn we zoo dadelijk overgestapt naar onze tweede bewering: Hij was een rechtvaardig beoordeelaar. Voor deze bewering. die we met rustige zekerheid voor~ houden. zijn er bewijzen bij de vleet in het werk van Or Persijn te zanten. Daar is in de eerste plaats de on~ verholen bewondering die hij koestert en uitspreekt voor het werk van de tachtigers. Van Eeden. Van Deyssel. Kloos. Hé\. Swarth. en andere. en voor de Vlamingen C. Buysse. Baekelmans. M. Sabbe. Virgo Loveling. in wier werken vaak gedachten en gevoelens voorkomen. die niet stroken met zijn eigen meening en overtuiging. De schoon~ heid echter van hun kunstwerk voelt Or Persijn diep aan; ze verheugt hem. en zijn ontroering zingt hij uit. Maar .. met zijn principes zegt hij. naast de meest jubelende bewondering. de waarheid aan Van DeysseI. aan Ibsen. aan T olstoï. aan allen die de eeuwige zedenwetten en waarheden uit het oog verloren." (I)

Rechtvaardigheid is niet alleen erkenning van ver~

diensten. ze is ook vooropstellen van waarheid. Recht~

vaardigheid moet niet alleen beoefend worden tegenover andersdenkenden. ook tegenover medestanders naar de overtuiging. Deze opvatting van de rechtvaardigheid werd steeds door Persijn gehuldigd. en zoo moeten we naast de uitlatingen van Baekelmans en van M. Sabbe (2). een plaats gunnen aan de reeds vroeger opgedane vaststelling dat verscheidene niet op rechtvaardige wijze gewaardeerde katholieke kunstenaars. door Persijn in het licht werden

(I) J. Muis: Feestrede. Zie Gedenkboek. blz. 32. (2) c We begroeten in Dr Persijn den eerlijken criticus .• Gedenk.

boek. blz. 40.

-76 -

gesteld en op de plaats die hen toekwam; wat hem echter nooit verhinderde de gebreken en minderwaardigheden in hun werk aan te wijzen. (1)

Want hij was. ook in zijn kritisch werk. leeraar en op~ voeder. gids niet alleen voor den lezer. gids ook voor den kunstenaar. En hij was goed. een goed leeraar in de diepe. warme beteekenis die dit woord in zich draagt. Die goed~ heid leidde tot het verwijt van te verregaande toegevend~ heid. Het onverdiende of zeker te hard geformuleerde verwijt! Want was hij zachtzinnig. hij was niet zwak. Hij wist af te keuren. .. maar Persijn heeft nooit geniaal gescholden. Hij was hard voor niemand ". (Z) En hij kon akkoord gaan met de meening van E. Hello. dat een kritikus moet bewonderen waar hij kan.

Trouwens. we durven de vraag stellen: Was het niet juist deze vaderlijk goede kritiek die we in Vlaanderen. dat letterkundig aan 't heropleven was. noodig hadden. aanmoedigend. wel wijzend op tekortkomingen. nooit af~ wijzend brutaal! Wat zou de overrompelende spot van een Van Deyssel in dit Vlaanderen een slecht opvoedende. vaak ontmoedigende. factor geweest zijn I

Hij was de smaakvolle kritikus. .. omdat hij de stof in zich bezat om een dichter of een romancier te worden". (3) De heer J. Muis. van wien de hiervoor aangehaalde bewering afkomstig is. staat trouwens met deze meening niet alleen. E. H. J. Eeckhout noemt Dr Persijn: .. een stevig wetenschappelijk-geschoolde met teerzinderende kunste~

naarszenuwen ". (4) De kritikus zelf ten andere voelde

(I) Aldus tegenover C Eeckels. A. Walgrave. C. GezeIIe en zijn persoonlijken vriend L. Dosfel.

(2) J. MuIs. Zie hooger. blz. 33. (3) Gedenkboek. blz. 34.

(4) In Dietsche Warande en Belfort, April 1928. blz. 68.

- 77-

zich bekwaam tot scheppen. Sprak hij niet aldus tot zijn schoonbroer: .. Ik begrijp niet goed waarom ik zelf geen scheppend werk verricht - waarom ik juist de ondankbare taak van de kritiek op mij nam" 1 En bij een andere gelegenheid: .. Ik moet buiten de familie niet gaan om stof te vinden tot een prachtigen roman "1 Zijn daar trouwens zijn jeugd verzen niet om te getuigen'voor de aanwezigheid van kunstenaarsmogelijkheden in den mensch J. Persijn 1 Want we achten het niet gewaagd vol te houden dat wie vóór zijn achttiende jaar verzen schreef als die waarover we in den aanvang gewaagden, uitgroeien kon tot een dichter van formaat.

Hij was meer dan louter wetenschapsmensch, want hij wist" en zoo is de schoonheid meer dan de waarheid: Ze doet niet enkel aan de rede, maar ze doet aan én de rede én het hart". {I} Het werk van Dr Persijn groeide uit een harmonische samenwerking van zijn geest en zijn gevoel.

Tenslotte willen we nog aanhalen de getuigenis van zijn stijl, die in klaren eenvoud vaak schoone hoogten bereikte, zooals in deze passage, waarvoor Van Deyssel zich niet zou moeten schamen:

Of Gij allen, scheppers van drama's en zingers van lyriek; gij, beschouwers en beschrijvers, gij, vertellers en ver~

halers. Gij, die uw zielen loslaat in tragischen hartstocht of in

humoristisch gekeuvel. Gij, die scheppend uitgaat van de plots~vizionnaire

ingeving; gij, die scheppend uitgaat van de lang~gemedi~ teerde gedachte.

Gij, die uw zielerijkdom uitgiet in de beelden der wer~

(I> !Esthetische Verantwoordingen,

-78 -

kelijkheid; gij. die uit de werkelijkheid ophaalt de ver~ beeldingen van uw geestesgenot.

Gij. vinders van de hoogste idealen; gij. bevinders van de strengste realiteit.

Gij. die roept in schoonheid. en gij die fluistert. Gij. die schreit in schoonheid. en gij die lacht. Gij. die geeselt in schoonheid. en gij die gekscheert. Gij. die jubelt in schoonheid. en gij die jammert. Gij. die orgelt in schoonheid. en gij die neuriet. Gij. die gaat om uw ingeving naar de schoonheid der

Kruisafdoeningen ; gij. die gaat om uw ingeving naar de schoonheid der oude Vlaamsche kermissen.

Gij, die verliefd zijt in schoonheid op de primitief~

mystieke maagdenrijen ; gij. die verliefd zijt in schoonheid op de paradijzen-Eva's der Renaissance.

Gij. die weeft in schoonheid aan ragfijne symbolen: gij. die zwoegt in schoonheid aan ruwe~brute waarheid.

Gij. die schrijft met het stralend geluk van 't geloof in uw oogen; gij. die schrijft met den parelenden angst van den twijfel op uw voorhoofd.

Gij. die de heerlijke naïefheid van uw dichterwezen uitspreekt in poëzie voor de kleinen; gij. die uw bezieling doet vlammen schieten door de zwaarmassieve schatten van uw vorschersstudie.

Gij. die de verfijningen van uw diepste kunstbezonken~ heden laat opwellen in rythmen wonderteer ; gij. die den gouden klepel der geestdrift doet klokkebonzen op uw rijmen van brons.

Gij. die uw woorden droppelen laat naar 't getik in uw eigen rustelooze borst; gij. die uw woorden meedeinen doet op het zwoegen van 't menschenhart. de tijden en de landen door.

Gij allen wordt bemind. bewonderd en gevierd door uw

- 7Q -

Vlaamsche volk. Want gij allen schrijft en zingt toch ten slotte voor uw Vlaanderen." (1)

Ontegensprekelijk is dit een stukje mooie rhetoriek, pralend met een weelde van kleurrijke woorden en wel~ luidende zinnen, rythmisch zwellend tot een blij loflied. Als de baren van de zee komen de zinnen aanspoelen, steeds nader en nader golvend tot het hart van de toe~ hoorders.

Of lees hier hoe hij, vast en bewust. de "scheld~kunst" van Van Deyssel kenmerkt:

"Tot hiertoe dus Van DeysseI. de bokser. De meeste modernen begonnen als hij, met boevenstreken en kwa~ jongensperten. Maar zijn guiten manieren legde hij niet zoo gauw als de anderen af: hij cultiveerde die als een spe~ cialiteit. Zijn hoogste genot jarenlang was van zijn Muze tot een Furie te kweeken. Dat men hem dus vooral niet geloove op zijn woord, als hij de menschen diets wil maken, dat zijn scheldbedrijf de uiting is van de hoogste, de heiligste liefde voor de kunst. 't Geen hem jaagt naar den toorn, 't is niet de overtuiging van zijn heerlijk artisten~geloof. 't is niet zijn kunstenaars~wrevel bij 't zien van onkunde en domheid. en leege praal. bij 't zien van den afstand tusschen 't kleine dat verricht werd en 't groote dat moest worden gedaan. 't Is wezenlijk de kunst om de kunst ook in dit slag. de brutale drift van te schelden om te schelden, van er gemeene, platte, grove, vieze dingen uit te slaan, van zich te verkneukelen in 't genot om de menschen te terroriseeren door de macht van zijn razende woord. Want macht zit er in zijn woord: Niemand kan verwijten als hij: éénig is 't lexicon van zijn scheldwoorden. Wat niet

(I) Uit het werk van Dr Jul. Pereijn, blz. 14. Uitgave De Standaard.

- 80-

gereed ligt in de taal. fabriceert hij er drift~stormend bij. Hij stelt zich aan als de hater der menigte, en onder die menigte schopt hij allen, die hij niet met zichzelf onder de hoogste kunstenaars rekent. .. (1)

En zie hoe zijn stijl vaardigheid in bewondering opgaat voor het heerlijke proza van Van Oeyssel. uitdrukking van zijn krachtig gevoel. en hoe dit tot uiting komt door het nazingen in Persijn's proza van het opwaarts strevend rythme van den grooten schrijver:

"Midden de brutaalste uitspattingen van zijn woede, midden de geniaalste spot~spelingen van zijn geest~zonder~ hart, wordt men soms plots heel iets anders gewaar. Geen twijfel. daar liggen goede dingen in 't diepste gemoed van dien scheld~virtuoos. In die wild~opjagende ziel daar moeten schuilen aandoeningen, edel~fijn, verrukkingen, heerlijk~schoon.

Hij die zóó haten kan, wat moet hij kunnen beminnen!

Ziet gij ze stijgen rechtop naar den hemel. de fuseeën van zijn geestdrift, langer niet uitsissend in de loog van zijn spot; ziet gij ze bloeien, de wonderrozen van zijn liefde, langer niet versmachtend onder 't spog van zijn toorn ?

Wat is het zoet zóó te mogen bewonderen, zóó hoog en zóó vol! Hier is alles, één pracht van idee, van gevoel, van verbeelding, van taal meteen, één groote gave van zien, van voelen en zeggen; alles één harmonie, één geniale kunst!

Hoor Van Oeyssel. hoor hem fluisteren zijn teerste zielsontroeringen in broos~fljne taal. hoor hem ademen

(1) In « Over Letterkunde, IV>, Van Deyssel.

- 81 -

over 't papier zijn madonna~reine aandoeningen in woorden zachtjes gekweekt en tengertjes nevens malkander gezet als talismans van schoonheid, als diamanten kleurstof jes op wieken van vlinders : ...

Hoor Van Deyssel. hoor zijn gebod. en ze vliegen aan. van alle kanten. de geluiden. en ze scharen zich. op zijn opperbevel. tot één wondermuziek. Ze zingen in uw oor nooit gehoorde liederen van afgodische hulde aan 't schoone woord: plechtig en statig. neuriënd~zacht. krachtig~man~ haf tig. zoetjes droomend. schaterend van vreugde. in tranen stikkend .... al de strofen zingend van 't hooglied der Taal... .. (I)

En merk hoe zijn overtuiging zijn woorden bezielt met polemische kracht en eenvoudige. maar scherpe duidelijk~ heid. wanneer hij den kunstenaar. dien hij om zijn talent en zijn geniale vaardigheid diep bewondert. de waarheid zegt omtrent de zedelijke waarde van zijn werk:

"0 die onnoozele kunst van Dante en Vondel die bij godsdienst en zedenleer aan 't leibandje lag! Intusschen geven die beiden een massa vierkante raadgevingen. die Van Deyssel zich zoo heerlijk had kunnen aantrekken.

Nooit of nergens waarschijnlijk. zijn brutaler macht~ spreuken over "de kunst om de kunst" uitgeflapt dan in Van Deyssel's opstellen.

Laten we ons over .. l'art pour l'art" hier niet in 't zweet redeneeren. Over iets dat ieders gezond verstand toch heel klaar en duidelijk ziet. wordt nu gepraat en geschreven, dat het onze moderne spuigaten uitloopt.

De vraag is of er een zedenwet bestaat, ja dan neen.

(I) Over Letterkunde, IV.

- 19-

- 82-

Zoo ja, dan is die wet er niet voor dezen mensch of genen, maar voor allen, voor alle individueel en sociaal zedelijke wezens, voor kunstenaars evengoed als voor koeiers, behoudens 't volgend verschil: dat een kunstenaar met zijn werk zich verantwoordelijk stelt bij de gansche be­schaving, terwijl een koeier bij zijn koeien blijft.

Zoo neen, is er geen zedenwet, dan... hebben wij mal­kander niets meer te zeggen .... Wees dan .. cochon splen~ dide ", maar protesteer niet langer als 't u belieft, als degenen. die gelooven in een zedenwet, beheerschend alle menschen van vleesch en been. u noemen bij uw zwijnen­naam, en wees vooral niet verwonderd als er onder uw lieve lezers zwijnen worden gevonden van uw eigen maaksel.

Maar er is een zedenwet. De kunst kan er best mee om; de kunst kan er niet buiten om. De kunst, naarmate ze subjectiever uiting van het beste en het hoogste in den mensch wil zijn, moet logisch des te moreeIer wezen. Gelooft Van Deyssel dat niet 1 Och, dat hij zich maar bevrage bij Van Deyssel zelf: .. Er is een zeer groote verwantschap tusschen ethiek en resthetiek. Dingen die ethisch mooi zijn, zijn resthetisch ook mooi ". {I}

Lees dan nog hoe aan het einde van hetzelfde stuk zijn groot en goed hart spreekt uit zijn stijl. hoe zijn innig geloof de zoetste en sterkste beweegredenen ontdekt om gloedvol en gevoersrijk het beste in Van Deyssel wakker te roepen:

.. Nietwaar, Karel Thijm. gij moest groot zijn, groot alléén. Uw ik was alles, de rest niets. Al die menschjes rondom u, ze waren dom en slecht. De maatschappij

(1) Over Letterkunde, IV: L. Van Dey •• el.

- 83-

Was een boel. haar wetten dwaasheden. haar insteliingert dwingelandij. hare rechten leugens. haar liefde lafheid. haar god bedrog. haar deugden berekening. haar mans jassen. haar vrouwen vodden; de wereld een apenspel. en de Hollandsche literatuur een groote zero. Niets was waar. niets was goed en schoon buiten Van Deyssel.

Ge moest vrij wezen. los van alles. En gij hebt u zei ven vrij gemaakt. Door een willoozen sceptieker zijn de eigen nukken en grillen gebracht op 't verhoog der groote Thijmtraditie.

Welnu. zoudt ge denken dat ge grooter zijt dan uw vader. edeler en schoon er ? Gevoelt ge u beter, gevoelt ge u gelukkiger dan hij, gelijk gij hem hebt gekend. zoo rein. zoo vroom. zoo godsdienstig~kinderlijk-goed. soms droef. maar dan alleen om u.

Poseer nu eens niet, mystificeer nu eens niet. en maak nu geen chantage. Ondanks al uw trotsch en uw ijdel gedoe. neen. uw goed hart is niet dood. Er zijn bladzijden in uw boeken. 0 zoo vele! die getuigen dat het leeft. Geen roes van den roem heeft de herinneringen verdronken uit uw eerste kinderjaren. toen vader u 's avonds een kruisje gaf. toen moeder u .. God beware u" kuste. en toen ge dan insliept met een .. Wees gegroet je .. op uw zuivere lippen.

Karel Thijm. als ge op zijn Rozelaars aan 't wandelen zijt in de lanen te Baarn; als ge stoeit met" het jongetje .. of als ge gaat aan de zijde van uw echt-christelijke vrouw. die haar leven tot een gedurige offerande heeft gemaakt voor u en voor uw kinderen; als ge dan ginder verre. achter 't Hilversum van uw jeugd. Gods heerlijke zonne ziet zinken in een apotheose van dood en verrijzenis. als daar schittert aan den hemel de gouden les van sterven maar ook van onsterfelijk leven ; ... zeg. Karel Thijm. denkt

- 84

ge dan nooit aan 't woord van uw lievelingsdichter Verlaine: .. 11 a jadis erré dans la corruption contempo­raine, y prenant sa part de faute et d'ignorance. Des chagrins très mérités l' ont depuis a verti; et Dieu lui a fait la grace de comprendre I'avertissement"?

God geve 't! Zoo zult ge eenmaal schrijven. Karel Thijm, in uw schoonste Nederlandseh. lijk gij alléén er schrijven kunt. En aan elk uwer woorden hangt een traan van zalige vreugde over 't weergevonden geluk van 't oude vaderhuis ...

Zoo legt Or Persijn in zijn woord en zijn rythme den klaren eenvoud van zijn oprechtheid, zoo vormt hij zijn zjnnen in sterke spontaneïteit. en wat hij schrijft wordt een huldelied aan het genie. een les uit het gezag van zijn grondige wijsheid en zijn stoere overtuiging. een liefdevol beroep op het ideale in den menseh. En steeds straalt uit zijn stijl een innig voelen, van bewondering of afkeuring, van liefde of vriendschap, zooals in dit stukje:

.. Gij bleeft u zelf in zware tijden. Uw hart was met uw IJzerjongens en het hunne was met u. Maar hier werd in brooddronkenheid het raca over u gesproken. Gij zweegt en leedt. Maar de besten getuigden voor u: Gij. dragers van 's lands rechten. er is geen schuld in dezen man. Hij is groot en goed. Voor de hoogste wet heeft hij niet gefaald. Hij deed het voor een lagere, voor de uwe; en ver­ontwaardigd verscheurt ge uw kleed. Uw schriftgeleerdheid zift de letter, maar zoek is de geest nu straks een eeuw. Wat heet al niet opstandigheid, als men uit opstand is geboren I Wij weten niet hoe gij uw leven richt; wij weten wèl hoe deze man het deed: Zijn taak van eiken dag heeft hij geschraagd met het hoogste wat zijn geloof hem schonk. Bij al zijn denken en zijn doen. bad hij om de

- 19-

- 85-

genade van Gods hulp. Daar is de schaal van uw gerecht. Mijne Heeren. Weegt daarin ook de hoogheid van het hoofd en den adel van het hart. den ernst en de deugd; de barmhartigheid. de offervaardigheid. de grootmoedigheid. de onbaatzuchtigheid. de matelooze liefde voor een ramp~ zalig verwaarloosde volk. Laat ons allen ons zelf onder­zoeken. zoovelen als wij zijn. en toezien of we reiken tot de halve gestalte van dezen ....

Het vonnis werd geveld. Om uw cel en om uw huis sloeg een hagel van haat. dom en laag. Maar in u bleef Gods zonne schijnen; een straal ervan blonk in de bood­schap van den grooten Kardinaal. u door priester Poppe gebracht: .. Dosfel blijf ik hoogachten". En boven alle geraas bazuinde vader Vonders vers: Scheldt geen vromen voor verraders van den Staat.

Zielesgerust over het oordeel van morgen gingt gij. weldoende. voort uw hoogen weg tot het eind.

Zoo wijkt gij van ons. in 't verschiet der eeuwigheid. en in het licht der geschiedenis. dat u steeds hooger beuren za1.

Uw God heeft uw sterfnacht gekozen. de dies natalis van zijn heiligen. tusschen St Stephanus en St Joannes in. tusschen den eersten martelaar voor het nieu we geloof en het nieuwe recht en den jongsten apostel. wiens kleine gemeente. door de liefde gevoed. groeide tot een wonder te midden der heidenen ...

Men wordt in deze rede. (l) bij het graf van Dosfel uitgesproken. een intense gevoelsspanning gewaar. ze is de in toom gehouden uiting van sterke genegenheid.

En dan wenschen we nog voor te leggen den aanvang

(1) Persijnnummer van «Aula •• 24 Oktober 1933.

- 86-

van het essay over O. K. De Laey, omdat uit deze inleiding blijkt dat Persijn ook beschrijven kan. Neen, het is geen fijn werk à la Van Looy, maar let op hoe Persijn in enkele gevoelstrepen den indruk suggereert van het ingetogen landschap, en door bij den lezer de stemming van de omgeving te verwekken, hem ontvankelijk maakt voor de wijdingvolle woorden waarmee hij den jongen doode wil huldigen:

.. Hier zijn we dan te Hooglede~St Jozef. zijn dorpje. 't Is er stil. 't Boerengedoe gaat er heel rustig zijn wintergang op de

schaarsche hoevetjes ; en waar· om 't kleindorperig kerkje de huizen wat nauwer naar malkander dringen is toch niets dat geruchte maakt.

Zacht glooien de zwijgende velden op en dan weer af naar Staden. waar eenmaal de Kerkhofblommen zijn opgeschoten ....

't Ligt alles ingetogen onder een hemel die niet verroert. die zachten schijn laat vallen boven 't boetebruin landschap, dat zich strekt in braaf-onverschilligen deemoed als in volslagen onvermogen om aan leven mee te doen. dat zich niets gelegen laat aan 's menschen blijheid of droefheid.

't Wil alles voortsluimeren hier al de tijden die nog komen zullen. zooals het heeft gedaan al de tijden die reeds heen zijn, niets voelend van 't geen elders mag roeren of rumoeren in die wereld van dwaze vergankelijkheid. die met al haar jachtige koortsen verre. verre van hier moet liggen.

De toren zèlf wil niets weten van nieuwsgierigheid, en hij doet eenvoudig zijn plicht, te waken over deze huizen en deze menschen.

Enkel de groote molen daar tuurt uit naar wat er ginder mag krioelen aan den einder. waar Gent ligt en Brugge.

- 87-

en van waar de gillende trein enkele malen per dag een boodschap meebrengt van luidruchtig bedrijf, die een oogenblik daarna in de eeuwige kalmte van omhoog en omlaag weer is vergaan.

Ook de molen alleen ziet de zee, die frischheid en gezondheid over deze vlakten waaien poet ....

't Is niet mogelijk bijna, 't rijst als een raadsel voor u op, hoe in 't onaandoenlijke van dit gewest iets groot~

ontroerends kon gebeuren. Wie kan 't gelooven dat hier, door deze gezond-onschuldig daar-liggende velden, een jong, rijk, schoon Vlàamsch leven werd verzwolgen 7 ...

Op 't kerkhof daar, rondom het kerkje, tusschen de terpen van al die brave wroeters~boven-den~grond, die nu even er onder liggen te rusten van 't zware zwoegerswerk, wijst me mijn vriend op 't mulle hoopje, vóór enkele dagen toegedekt over de kist van Om. K. De Laey ....

En deze bladzijden wezen gewijd aan den jong ver~ scheiden dichter, en aan zijn zoo jammerlijk ten ontijde afgebroken werk. ". (I)

En ten slotte worde dit laatste uittreksel hier over~

gedrukt, als een voorbeeld van zijn diepgaande kritiek, die, in tegenstelling met het gebazel van veel zoogenaamde recensenten, zich niet vergenoegt met phrases, doch leerend is en het kunstwerk verklarend:

.. En aldus ken ik in Nederland twee groote zangers van het Lied van Schijn en Wezen: Van Eeden en Schelfhout. De engheid van de stoffelijke verschijning barst open, de lafheid van 't zelfzuchtig ik verdwijnt; en daar komt te voorschijn het wezen, de mensch opgaand in 't alzijdige leven, de groote verbroedering: ruimte en gedachte, alles één bezieling.

(I) Over Letterkunde, IV; O. K. De Laey.

- 88-

Deze kunst ziet ook het lagere, jawel; maar ze ontdekt in het lagere al de analogieën met het hoogere. Geen stoffelijk landschap meer of 't is een apostel~boodschap van geestelijkheid.

Deze kunst copieert niet van buiten uit; ze schildert van binnen uit. Eerst gedachten en aandoeningen, en die komen gevloeid en gegudst uit het diepe van uw ziel. en ze hechten zich tentacularisch aan de stoffelijke ver~ schijnselen. om ze. doorsidderd en doorhuiverd van geeste~ lijke vizies. te vullen met de geheimen van het leven.

Ziet rondom u: Weer zijn begenadigden opgestaan met Franciskus oogen. In al 't geschapene voelen ze de ziel: in alle wezens erkennen ze hun broer en hun zuster. Ze kijken rondom zich, en ze zien de ruimte proppensvol gevuld met de weelden van het wezen. Ze kijken boven zich. en hun hemel is behangen met de mystieke baldakijnen der Christus~uren. Ze kijken beneden zich, en daar wandelt .. Pierrot, de onsterfelijke idealist". die het aardsche geluk zoekt. en steeds bedrogen uitkomt. Ze kijken in zichzelf. en ze snikken 't uit om de tragiek van alle grooten: de worsteling tusschen zin en ziel. den eeuwigen strijd tusschen licht en duisternis.

Zie. daar hangt Schelf hout zelf: Hij is die .. Boom in den Winter ", een der heerlijkste dingen, die de heden~ daagsche kunst mij te zien gaf; .. L' Arbre" van Verhaeren, maar nog heftiger doordaverd met ziel. Hij wortelt in den bodem, vaster dan een menschenstad. Moedernaakt schiet hij. gecondenseerde wil. de lucht in, naar het licht. En 't is één worsteling met de ruimte: want in de armen van zijn twijgen. die als vangijzers haken, vecht hij zich op, om te omklemmen en te omgrijpen de oneindigheid." (1)

(1) Uit het werk van Or J Persijn, blz 23. Uitgave Standaard.Boekh.

89

* ... ...

Aan de hand van die uittreksels. die misschien in het bestek van deze verhandeling wat lang uitvallen - hetgeen nochtans. dank zij hun waarde. niemand spijten zal -. wilden we aantoonen dat in Persijn werkelijk de kiem aanwezig was van een scheppend kunstenaar. Dat deze kiem niet uitgroeide tot een sierlijke plant in den tuin van onze letterkunde. ligt alleen daaraan dat Persijn "beroeps~ kritikus" werd. zooaJs Dr Ph. de Pillecijn hem noemde. daarbij denkend aan de beste beteekenis van het woord. In zijn kritiek. maar ook in eigen werk beminde Persijn den schoonen vorm van woord en zin: hij had den innigen klank lief van rythmische taal. Hij beheerschte zijn stijl zóó. dat hij erin leggen kon de vele gevoelens die zijn rijke menschenhart ontroerden.

" Zijn toon is gewoonlijk gemoedelijk en familiair". zegt Prof. A. Boon over een van de werken van prof. Persijn. " maar waar het pas geeft. plechtig en statig. pathetisch en doorvoeld. bijtend en sarcastisch: over heel het werk liggen geest en humor met volle grepen gepoeierd: de stijl is los en zwierig. afgewisseld en verscheiden: de taal is pittig. springlevend. volksch en speelsch. zuiver en rijk. " (I)

En als we dan naast deze stijleigenschappen en naast de persoonlijke overtuiging van den kritikus J. Persijn over zichzelf. het feit plaatsen dat hij op een heerlijk gemoede~ lijke manier vertellen kon. wat vooral overduidelijk blijkt uit zijn "Schaepman ", dan vinden we 't een vanzelf sprekende vaststelling dat uit zijn kritisch werk een niet te loochenen goede smaak tot ons spreekt.

(I) Aprilnummer van Dietsche Warande en Belfort. jaargang 1928. blz. 33.

- 19-

-90-

Aldus werd aan hem verwezenlijkt wat Or De Vooys schreef: .. Daarom zou een volmaakt geschiedschrijver der letterkunde over veelomvattende kennis en groote werk~ kracht moeten beschikken en tevens dichter zijn ...

Ook wanneer Or J. Persijn als redenaar optrad. was hij de geleerde kunstenaar. We hadden nooit het geluk hem als spreker te hooren. daarom weze het ons toegelaten in dit verband de meening van Prof. Or G. Brom aan te halen: .. De spreker Persijn werd intusschen nog meer gevierd dan de schrijver. Een rede van hem is een les in den vorm .van een levendig gesprek. Hij praat boeiend. omdat hi; de geest bezig houdt en de verbeelding betoovert. Zijn welsprekendheid is volstrekt natuurlijk en wel het meest oorspronkelijke aan hem. Hij perst geen woorden of draait geen gebaren; hij denkt. hij voelt en zegt ons dat op bewogen toon ". (I)

En met dezen lof staat prof. Or G. Brom trouwens niet alleen in Noord~Nederland. Luister maar: .. Zijn lezingen en voordrachten uit een zeldzame eruditie en even parate als oordeelkundige vertrouwdheid met zoowat de heele wereldliteratuur geboren. hebben honderden van mijn landgenooten geboeid. verwarmd. verlicht". (2)

Hij was de vertrouwbare gids. omdat hij steunde op vaste beginselen. die in .. lEsthetische Verantwoordingen .. op klare. eerlijke en heerlijke wijze werden uiteengezet. terwijl zijn vele kritieken de trouwe illustreering zijn van deze principes. Het groote beginsel dat hem steeds een steun was. luidt: .. Uit al de beschouwingen die voorgaan blijkt dat waarheid hier beurtelings wordt opgevat als het

(I) Aula. 24 Oktober 1933 en Dietsche Warande en Belfort. April 1928.

(2) E. P. Molkenboer. op blz. 47 van Dietsche Warande en BelEort. April 1928.

- 91 -

ontologisch ware en het psychologisch ware; hieruit zal volgen. dat. in bijzondere gevallen. een kunstenaar schoon~ heid scheppen kan. al beschikt hij niet over een volkomen objectieve waarheid. of al komt zijn oprechtheid. ondanks haar beste pogen. niet overeen met de wezenlijkheid der dingen. Maar 't ideaal blijft natuurlijk de overeenstemming van het ontologisch met het psychologisch ware". (1) Of uitgedrukt in minder wijsgeerige taal: (maar dan ook minder juist): Een kunstenaar kan wel kunst scheppen. als hij trouwen schoon weergeeft wat hij oprecht meent waar te zijn. Eerst dán zal zijn kunst het heerlijkst zijn. als zijn waarheid overeenstemt met dé waarheid.

Met deze principes staat Dr J. Persijn midden in het neo~thomisme. Niet voor niets was hij in de leer geweest bij Kardinaal Mercier.

Zijn heele leven door was hij. én in zijn leven. én in zijn werk. de getuige van deze herleven de leer van St Thomas. En dit in zoo'n mate. dat van hem gezegd werd: "St Thomas heeft in Vlaanderen geen zuiverder prisma gevonden dan Jules Persijn. Ik geloof. dat niemand onder ons zoo schitterend in de zon van St Thomas staat als hij. Er sloeg een golfslag van bewondering uit Vlaanderen naar Jacques Maritain. 'k Geef toe. dat Jacques Maritain St Thomas geen oneer aandoet. integendeel; maar in onzen Persijn leeft er een Jacques Maritain. dien ik hooger acht en liever zie dan den Franschen". (2). Laten we toegeven dat E. H. Hammenecker in dit tweede deel wat te hard van stapel loopt (" liever zie" is anders aanvaard~ baar). toch zal ieder zich met het eerste deel van deze uitspraak kunnen vereenigen. Laten we hier trouwens aan

(I) JEsthetische Verantwoordingen.

(t) J. Hammenecker. in Dietsche Warande en Belfort. Aprilnummer 1928. blz. 57.

- 92-

toevoegen. dat verscheidene passages uit het werk van Or Persijn als mooie en goede verdediging en verheerlijking te loven vallen van-" La Primauté du Spirituel" (de voorrang van het geestelijke). en dat daaruit dUidelijk zijn geestelijke verwantschap met Jacques Maritain blijkt.

Het standpunt dat Or Persijn innam tegenover de ver~ houding schoonheid-waarheid. moest hem natuurlijk in oppositie stellen tegenover de Tachtigers en sommige .. Van Nu en Straks "-ers. De theorie van" De kunst om de kunst" vond in hem een harer meest standvastige bestrijders. Iedere gelegenheid nam hij te baat om zijn vonnis uit te spreken over de velerlei vergissingen van de aanhangers van "I'Art pour I'art ". En hij doet het op een succesrijke wijze. gedreven als hij is door zijn innige en groote liefde tot de waarheid die hij belijdt. gesterkt daarbij door zijn flinke belezenheid en wetenschappelijke onderlegdheid. De aanhoudendheid echter en de beginsel~ vastheid. waarmee hij zijn aanvallen tegen deze kunst~

theorie voert. hebben hem nooit kunnen verleiden tot eenige onrechtvaardigheid. Zijn oordeel over Kloos lijkt ons juist. Van Deyssel erkende de waarde der beschouwin~ gen die Or Persijn aan zijn werk en zijn kunst wijdde. en met Hel. Swarth loopt de kritikus zeer hoog op.

Het is dan ook merkwaardig dat de eenige der Tach­tigers. die door Or Persijn wellicht te streng veroordeeld werd. juist Fred. Van Eeden is. die in lateren tijd de katholieke waarheid zou vinden.

We zouden het kritisch reuvre van J. Persijn niet naar waarde beoordeel en als we niet de aandacht vestigden op (om een modern woord te bezigen) het totalitaire van dit werk. "Sedert zijn verdwijnen" schrijft Or Ph. de Pillecijn " is een van de hoofdkarakters van onze literaire kritiek:

- 93-

het verbrokkelde. het fragmentaire ". (I) En dit is zoo waar als het feit dat Persijn. omdat hij al zijn werk grondde op de zelfde. stevig-wijsgeerige basis. steeds even objectief bleef. en. omdat hij beschikte over een bijna legendarische belezenheid. immer het besprokene te plaatsen wist in een omgeving die aan zijn bespreking reliëf en relatieve be­lichting schonk.

Totalitair is zijn werk omdat het één geest ademt. den katholieken: die is goede rechtvaardigheid en rechtvaardige goedheid. die is ook trouw aan de waarheid. en hij is liefde en dienen.

En zoo mocht Dr de Pillecijn terecht verklaren: dat het afsterven van Jules Persijn. in katholiek Vlaanderen een leemte heeft gelaten die nog niet werd aangevuld. (2)

Even solied als Dr J. Persijn was als kritikus. blijkt hij ook als leeraar te zijn geweest. We bedoelen hier natuurlijk niet meer den opvoeder van zijn volk. zooals zijn boeken hem voor ons bewaard hebben. wel denken we aan den professor die te Gent talrijke jonge mannen. en nog tal­rijker jonge vrouwen te Antwerpen. opleidde tot de taak die ze eenmaal in Vlaanderen zouden te vervullen krijgen. Uit de inleiding tot zijn schooluitgave: .. Proza en Poëzie van en voor den Handel ". inleiding die getrokken is uit de openingsles van zijn kursus aan de Antwerpsche Hoogere Handelsschool. blijkt allerduidelijkst hoe hij. als leeraar. bezield was door de liefde tot het N ederlandsch. en hoe hij deze liefde wilde meedeelen aan zijn studenten. Doch veel ruimer was zijn bezieling: Zijn optreden als leeraar was

(I) Or Ph. <ie Pillecijn.

(2) Cfr. blz. 132. Verhandelingen van het Vide Katholiek Kongres van Mechelen.

- g4-

gekleurd door de warme genegenheid tot zijn volk. waarvan hij de studenten wist te zijn de kinders. de beloften. de toekomstige leiders. Een van zijn mooiste uitspraken was als de bloem van deze liefdeplant : .. Onder mijn vrienden mag ik ook niet vergeten mijn studenten over zooveel jaren heen. te Antwerpen en te Gent. in Vlaanderen en in Nederland. jongens en meisjes. Het is een groeiend leger in aantal en gestalte. Laat ze groeien ook boven mijn hoofd. Dat is mijn wensch. Ik mag niets liever dan hier te herhalen het mooie woord van Renan: Jeunes gens. aimez-moi. et démolissez-moi I" {I}

Hij was dan ook de geliefde prof van de studenten. die hem waardeerden niet alleen om zijn goedheid. zijn groot­heid. zijn schoonmenschelijkheid. doch ook om zijn klaar inzicht. zijn geleerdheid. zijn wetenschappelijkeid. kortom om het volle complex van zijn geestes- en zieleëigenschappen. Van iedere gelegenheid hebben de besten onder hen in vrome sympathie en dankbare liefde gebruik gemaakt om hun hulde uit te spreken. Het Persijnnummer van .. Dietsche Warande en Belfort". het optreden van Mevrouw Dosfel op de Persijn-viering in 1928. de rouwrede van Monthaye. het" Aula" n' van 24 Oktoker 1933 en niet het minst het optreden van het Gentsche studentenkorps bij de begrafenis van den geleerde. getuigen van de diepere genegenheid die de studenten voelden voor hun professor. Het weze me toegelaten dit alles te staven met een bladzijde van M. H. Seys:

.. Toen wij de eerste maal bij hem college liepen en luidruchtig de zaal binnenvielen. stond hij reeds achter zijn lessenaar. rechtop. Zoo hebben wij hem altijd gezien. als

(I) Gedenkboek. blz. 61.

- 95-

een die zegevierend door het leven is gegaan .... Wij zien hem terug achter zijn lessenaar. En we hoor en zijn stem hooggespannen, maar gemilderd door het meêlij van een die met veel weten, maar ook met warm begrijpen door het leven is gegaan.

Hij stond voor ons. En hij ging terug in de Nederlandsche geschiedenis en hij nam ons mee. Wij werden vertrouwd met de wereld waarin hij ons binnenbracht: Kinker, de meest rationeele der Nederlanders en een der stamvaders van de Hollandsche rede matigheid en zelfgenoegzaamheid, Betje Wolf en Aagje Deken vanaf de schemerige liefdes~ geschiedenis uit haar jeugd tot haar grijs verblijf in Frank~ rijk, met daartusschen haar zware boekwerken en de kleine schoonheid van Sara Burgerhart I Wij kenden evengoed de verhoudingen in het ouderlijke huis van Mevrouw Bosboom~ Toussaint als wij thans bepaalde toestanden uit onze omgeving weten te situeeren. Hij leerde ons Antoon Coolen kennen en las voor uit zijn romans: dat waren uren I

Hij deed dat alles met zooveel geduld en zorgvuldigheid en liefde en hij had zich dat alles zoo eigen en vertrouwd gemaakt, dat wij voelden hier voor meer dan een weten~ schappelijke interesse te staan. Hier kenden wij een syn~ these van leven en weten, die zoo rijk maakt, maar die helaas het geheim van enkelen blijkt; maar die enkelen worden dan ook op de handen gedragen. " (1)

Graag ook zouden we veel aanhalen uit een fraaie bij~

drage van Rita Hostie, (2) waaruit blijkt dat er in de lessen van Prof. Persijn Of in prettig~vlijtige aandacht werd neer~ gepend", .. dat de studie zoo gemakkelijk vorderde",

(1) Per8ijnDummer nD Aula, 24 Oktober 1933, blz. 6. (!) ld., Aula, blz. 2.

- 96-

.. dat alles voorgedragen werd op een lossen, kommerloozen toon, die niets verraadde van het inspannend werk dat het den leeraar toch had moeten kosten ...

En als we dit lezen, vragen we ons af: Is dit niet het kenmerk van den leeraar die zijn wetenschap grondig bezit, dat hij ze gemakkelijk en in eenvoud aan zijn studenten meedeelt, mee~geeft? Geen holle phrases, met woorden waarvan de beteekenis niet overwogen werd en die dienen om leegte of vaagheid te verbergen; maar klare uiting van wat hij weet te moeten zeggen: niets meer, niets minder.

Die schijnbaar gemakkelijke eenvoud, kenmerk van Or Persijn als leeraar, ligt ook te stralen over heel zijn werk.

* ..,. ..,.

Het zou niet opgaan deze bladzijden over de figuur van J. Persijn af te sluiten, zonder even te vertoeven bij zijn trouw Vlaming~zijn.

Hij hield van de omgeving die hem als kind zag: .. 'k Voel zeer wel den Wachtebekenaar in mij, en 'k ben er wellicht te beter vaderlander om. Uren kan ik liggen luisteren in onze oude heide. op onze oude duinen, naar 't gezang onzer oude dennen, die't mysterie van hun geruisch hebben opgevangen uit de zee die hier zwoegde en zwalpte twee duizend jaar geleden. om de aarde te kweeken en rein te wasschen waarop Vlaanderen moest geboren worden en moest groeien in zijn glorie ...

Hij hield van de dialecten, omdat ze de bronnen zijn waaruit steeds nieuwe rijkdom de algemeene taal toe~

vloeit: .. Dialect onder den dorpstoren, zooveel als 't u lust, hoe

ronder, hoe malseher, hoe kleuriger, des te beter ten slotte voor de heele volkstaal! Maar, waar het hoort, waar de

- 97 -

Limburger naast den West-Vlaming komt te staan. of de boer tegenover den koning. algemeen beschaafd a. u. b.

Hebt den cultus van uw taal. weest beleefd met uw taal. maar ook jegens haar. Huldigt haar en koestert haar als het heerlijkste thing of beauty. Die schat komt in 't bezit van al wie maar wil. En hebt ge dien verworven. dan wordt 0 zooveel vanzelf u toegeworpen.

Dan is het uit met de Vlaamsch-Belgische ziekte. die onze menschen. erfgenamen van Vonders taal. in elke omstandigheid. waarin ze wellevendheid moeten gebruiken. verlegen doet zijn met algemeen beschaafd. omdat het zoogezegd pedant is. en fier met Beulemansch. omdat het zoogezegd beschaafd is ". e)

Zooals de genegenheid van Or Persijn voor het dialect onder den dorpstoren zich verbreedde tot liefde tot het algemeen Nederlandsch. zoo verruimde zich zijn streek­gevoel tot vaderlandsliefde voor Vlaanderen en het volk van dit land.

Hoogste liefde is geven. is dienen. Zijn hede leven. zijn weergalooze werkzaamheid heeft hij gesteld in den dienst van zijn volk. dat hij arm wist te zijn en onopgevoed. en dat hij lief had. Aan dit volk bewees hij den trouwsten dienst dien hij vervullen kon: hij wees het den weg naar schoonheid. leerde het schoonheid kennen. onderscheiden. begrijpen en genieten. En hij sprak .. Schoonheid is God".

Waar cultuur het schoonste wereldsche bezit is voor een volk. daar kon het niet anders of Or Persijn zou de verwantschap hoogschatten die Noord-Nederland aan Vlaanderen bindt. en hij zou zich inspannen om deze verbondenheid te versterken met kracht van genegenheid. De invloed. dien hij in Nederland won tijdens zijn verblijf

(I) /Esthetische Verantwoordingen.

- 98 -

aldaar in oorlogstijd. en ten gevolge van het herhaald optreden als spreker. bracht het Noorden nader tot Vlaanderen. En de sympathie die Holland voelde voor den Vlaming Persijn. was een stukje liefde tot Vlaanderen zelf .

.. Hij is een der vestig ers geweest van de huidige Diet­sche kultureele eenheid". verkláarde zijn oud-student M. Seys. (1)

Een strijder was Or Persijn niet. nog minder een poli­tieker. Daarvoor was hij te veel wetenschapsmensch ... Hij had in deze veel van Gezelle ... ". Maar laten we even die drie zinnetjes van E. H. J. Eeckhout overwegen: .. De bete eken is van een essayist als Persijn in de kultureele evolutie van ons volk zal niet licht overschat worden. Geen invloed reikt verder en dringt dieper door. dan deze van den grooten Kritikus. Is hij feitelijk niet een der bizonderste leiders van zijn tijd?" (2) En dan zullen we beseffen wat Vlaanderen aan hem te danken heeft.

Beter dan wij wisten het de dolle Franschgezinde journalisten na den oorlog. Te flink immers was hij in Engeland opgetreden ter verdediging der Dietsche kultuur. Te mooi was zijn letterkundig werk en te verdienstelijk tegenover het Vlaamsche volk. Omdat hij aan Vlaanderen zijn eigen grootheden uit het verleden leerde kennen. niet hun namen alleen. maar hun wezen. Te zwaar zwoegend leeraar was hij voor zijn volk. want van hem mag gezegd worden dat hij een trekpaard was der kultuur in Vlaande­ren. of om het met R. Tollenaere mooier te zeggen: .. Hij heeft ergens deze vernederende vaststelling neergeschreven. dat Vlaanderen eerst een 25-tal jaren later de groote Europeesche stroomingen nastrompelt. en hij heeft het

(1) In Aula, 24 Oktober 1933 (t) In Literaire Pronelen. blz 358

- 99

als zijn levenstaak aangezien om op zijn manier aan dit Vlaamsche conservatisme te verhelpen. ". (I)

Ook na de hetze die hem ergerde en hem ziek maakte. bleef hij de konsekwente Vlaming. Prof. Fr. Daels vertelt hoe Or Persijn in den rectoralen raad der Gentsche hooge~ school· de studenten verdedigde die Prof. Hulin de Loo aan 't verstand hadden gebracht. dat hij niet meer op zijn plaats was aan de vernederlandschte Universiteit. Of En enkele maanden voor hij van ons is weggegaan sprak hij nog eens dUidelijk zijn sympathie uit voor het zwaar ge~ troffen A. K. V. S." vertelt R. Tollenaere.

Persijn beminde zijn volk. tot het lijden toe. want om zijn trouw werd hem het leven lastig gemaakt en werd hem de waardeering onthouden. waarop hij - ook in 't stoffelijke - recht had. Zijn natuurlijke aandrang tot werk uit plichtbesef werd aangespoord door de noodzaak van overwerk. De operatie die hij moest ondergaan was daarvan het gevolg. Dood was gevolg van de operatie.

Persijn die eenmaal sprak:

Of In (zekere) oogenblikken moet men plicht boven alles stellen. vergeten dat men familie, ouders. een huisgezin heeft ". e)

die Of één doel: het heil en de redding van ons volk .. kende. (3)

die leeraarde Of Vlaanderen is niet eerst rijk geworden. en dan zichzelf; Vlaanderen is eerst zichzelf geworden. en dan rijk". (4)

die verklaren mocht: Of Maar steeds heb ik mijn heilige

(I) Aula, 24 Oktober 1933, blz. 5. (2) Gedenkboek. (3) Gedenkboek. blz. 64. (4) Gedenkboek.

- 100-

Roomsche Kerk en mijn dierbaar Vlaamsche volk harts­tochtelijk liefgehad ", C)

Persijn vereenigde tot één geheel van trouw de liefde tot Vlaanderen en die tot de katholieke waarheid.

Die katholieke waarheid, die hij in zijn leven en in zijn werk beleed, doordeesemde ook de praktijk van zijn leven, zoodat van hem mag getuigd worden, kort en eenvoudig:

Ol Hij was een goed mensch. Dat is de schoonste ge­tuigenis die men over hem brengen kan. En het is ook daar dat zijn kracht als kritikus ligt, want nooit heeft hij iemand gekwetst en toch heeft hij over allen de waarheid gezegd ... (2)

Hij was goed, ook als mensch zonder meer. En we kunnen niet nalaten bij 't einde van dit boekje nog even te luisteren naar wat K. Engelbeen over hem vertelde in .. Aula or:

.. M'n vader was 'n gewoon visser, die- met moeite het geld wist bijeen te brengen voor m'n studiën. Als ik drie maand te Gent studeerde, kwam hij om op zee, bij storm­weer.

Prof. Persijn heeft me, in deze voor mij zo hachelike oogenblikken bij zich geroepen en me, met z'n meevoelend hart, gesterkt. Dank zij z'n bemiddeling is het me mogelijk geweest een studiebeurs te verkrijgen en m'n studiën tot het einde voort te zetten. Let wel dat ik hemzelf daarover niet sprak, dat ik uit eigen beweging niets vertelde over mijn toestand en ook zijn hulp niet inriep, maar met zijn gouden harte voelde en vermoedde hij alles.

Zo heeft hij tegenover mij gehandeld. Zo is hij op

(1) Gedenkboek. (!) Aula, 24 Oktober 1933, blz. 6.

- 101 -

eigen initiatief in verschillende soortelijke gevallen tussen~ gekomen en heeft velen met woord en daad geholpen. Hij was een goed mens ". (I)

Zoo mocht J. Hamme. ecker in waarheid getuigen:

.. De mensch Persijn is goed, is vol liefde. Vol liefde tot God. Persijn is een onder de beste dragers van de leuze A. V, V. - V. V. K., een Laporta, een Vliebergh, een Dosfel. .. (2)

(1) Aula. 24 Oktober 1933, blz. 6. (2) Dietache Warande en Belfort, April 1928. blz. 58

102 -

BIBLIOGRAPHIE VAN Or J. PERSIJN.

Voor de lijst der uitgaven van Or J. Persij,n tot het jaar 1928 verwijzen

we naar de zeer volledige opgave in het Gedenkboek:

Prof. Dr J Persijn. 1878.1928. Gedenkboek (blz. 77-97). (Uitgave van het Uitvoerend Comiteit; gedrukt door N. V. Erasmus,

Ledeberg-Gent )

We w"nschen deze lijst nog aan te vullen met:

19D3: Electra;

1906: Menschen en Boeken;

waarvan we de opgave aantreffen in het Persijn-nummer van Dietsche

Warande en Belfort van April 1928 (blz. 86).

BIBLIOGRAPHIE NA 1928:

Bundels:

HENRIK IB~EN, 2d• deel, 1929 (Standaard.Boekhandel) (322 blz.).

ALB STEENHOFF SMULDERS en M. KOEN EN (1931, Uitgave van het

Davidsfonds, te Leuven) (188 blz.).

STUDI~N EN LEZINGEN, 1932. Uitgave van Standaard· Boekhandel

MEDEWERKING AAN TIJDSCHRIFTEN:

1929 : VLAAMSCHE ARBEID: Omer Wattez en zijn werk (all. 3·4, blz. 176·180).

DIETSCHE WARANDE EN BELFORT: Gothenburg, een Nederlandsche Kolonie (all. VII· VIII; blz 634).

- 103 -

HOOGER LEVEN:

Vonders eerste Deensche reis (nummer van 3 Februari 1929, blz. 151).

De Volksvijand. Fragment uit Henrik Ibsen, 2d• deel (nummer van

25 Augustus; blz. 1076. Ibsen'. Dood. Slot van Henrik Ibsen, 2d• deel (nummer van 13 Ok·

tober 1929, blz. 1302).

VERSLAGEN VAN DE VLAAMSCHE ACADEMIE:

Lezing: Beschouwingen over het werk van Or Amand de Vos. (De

verslagen melden dat bedoelde lezing zou opgenomen worden in de

mededeelingen. We hebben ze echter niet daarin aangetrollen.)

Lezing: Vonders Deen8che reizen. I. Eerste reis, Zomer 1628 (blz.

539.548).

1930 : VLAAMSCHE ARBEID:

Hulde aan Vlaamsche Arbeid ; blz. 517 in all. 5.6). Nota: Twee bijdragen van Dr J. Persijn, die vroeger in Vlaamsche

Arbeid verschenen, werden in het Gedenkboek niet vermeld, namelijk:

1922: Zijn antwoord op het Referendum over de huidige Malaise in

de Vlaamsche Letterkunde (blz. 442·443). 1926: Uit Dr Persijn's Kritische Beschouwingen (over Karel Van den

Oever, blz. 471.475).

DIETSCHE WARANDE EN BELFORT:

Literatuurgeschiedenis (Maart, nummer lil, blz. 235).

HOOGER LEVEN:

Vondel's tweede Deensche reis (nummer van 26 Januari, blz. 116, voortgezet in het nummer van 2 Maart 1930, blz. 276).

Guido GezeIIe (nummer van 4 Mei 1930, blz. 564).

De eerste Hoogleeraar in het Nederlandsch aan de Gentsche Univer­

siteit (nummer van 13 Juli 1930, blz. 887, voortgezet in het nummer

van 7 Juli 1930, blz. 1205). Onze Letterkunde sinds 1900. 1 (nummer van 16 November 1930,

blz. 1620).

VERSLAGEN VAN DE VLAAMSCHE ACADEMIE:

Rede bij 't aanvaarden van het 8estuurderschap (blz. 7).

Lijkrede ten 8terfhuize van E. H. Alols Walgrave (blz. 97).

Lezing: De eerste Hoogleeraar in het Nederlandsch aan de Gentsche

- 104 -

Universiteit [Niet opgenomen, daar voorbehouden aan een tijdschrift

(Hooger Leven).]

1931 :

DIETSCHE WARANDE EN BELFORT:

Literatuurgeschiedenis (nummer van April, IV, blz. 296).

Stijn Streuvds (aflevering X, October. ·blz. 734. Streuvels-nllmmer

ter gelegenheid van zijn 60" verjaardag.

HOOGER LEVEN:

Onze Letterkunde sinds 1900. 2 (voortzetting van de bijdrage van

16 November 1930: nummer 2 van 11 Januari 193t, blz 681.

VERSLAGEN VAN DE VLAAMSCHE ACADEMIE:

Dankrede bij zijn aftreden als Bestuurder I. biz 5).

Nota: In de Verslagen der Vlaamsche Academie verschijnt hierna

nog twee maal de naam van Or J. Persijn, namelijk:

in 1931, wanneer hem den vijfjaarlijksehen prijs voor Kritiek en Essays

werd toegekend (voor Sniedero, Ibsen en Gedenkdagen),

en in 1933, wanneer de lijkrede opgenomen wordt die Or Herman

Teirlinck uitsprak bij de begrafenis van Or J. Persijn.

- t05-

Nog voorhanden zijnde Verhandelingen: Prijs: W 282 en verder 2,50 fr. - N' 320 4 fr. - Nr 303-304 7,50 fr

282. Het Ontstaan van het Zwarte Proletariaat, door Dr. N. DE! CLBBNE!. 285. Onze Ommègangsreuzen, door Dr. C. DE! BAE!RE!. 291. Vredesproblemen, dOOf VICTOR LI!I!MANS.

292. Beursverriclltingen, door Prof. MIeH VAN CAE!NE!OHEM 293. Stralingstheoriel!n, door Ing. J. E. DE! LANOHE!. 325. De H edendaagsche Hongaarsche Letterkunde, dooI t Dr. A. CARDYN. 303-304. Radiovisie. Zijn wezen en mogelijkheden, door J. G. R. VAN

DYCK. 309. Simon Stevin, Taalstrijd - Taalzuivering, door Dr J. ROMBOUTS. 3\0. Sir Walfer Scott (1932-1933), door Dr. M. CORDE!MANS. <Dubbel nr ,)

320. De Nobelprijswinner lohn Galsworthy als tooneelschri;ver, door t Or. RAPH. KRE!I!ME!RS.

321·322. Benzine en Benzol, door c. m. I. en e. I. HI!NRY CLI!RCKX. 326. Begrippen over Arbeidsongevallen, en Beroepsziekten en hun

Vergoeding, door Adv. R. VAN LE!NNE!P. 327. ZinsfJe.irog en Objectiviteit, door or H. DE!CKX. 328. Veiligheid en Ontwapening, door Dr. E. VAN COPPE!NOLLI!. 330. Over Muziek en Componisten, door E. H. JUL. VYVE!RMAN. 331. De Duitsche Roman van het Derde Rijk, door Dr. I. VAN GORP. 332. Mi; n persoonlijke ervari ngen omtrent de ;ongste tooneelbeweging,

door Or. C. GODE!LAINE!. 338. Cultuur en Beschaving, door Prof. Dr. E. De BRUYNE!. 346. De Arbeidsschool in Sovjet Rusland, door Dr. K. C. PE!ETE!RS. 347. Uit de Voorgeschiedenis onzer Kuststreek: De Yden van Vlaan­

deren, door t ED. VLIETINCK.

348-349. Antwerpen in de Letterkunde, door Dr. PAULA STI!RKE!NS-CIBTE!R&.

350. Geschiedenis en Politiek, door Mr. JAN BRANS. 35\. Karel Van den Oever, door Or. FRANS VBRACHTE!Rl 352-353. Van Rerum Novarum tot Quadragesimo Anno, door F. DB

RABDE!MAE!KE!R, S. J. 355. Het Internationaal Statuut van Belgi/!, door Prof. F. VAN GOE!THI!M. 356. Hoe zorgen Geneeskunde en Wet voor de Klanken van Geest,

door Doctor H. DBCKX. 357. Horatius, door Dr. A. VE!RBOVI!N.

- 106-

358. Kunst- en Levensproblemen, twee voordrachten, door E. H. Or K. ELBBABRS.

363. Taalgrensstudie in verband met Edingen en Landen, door or J. LANeOHR.

364. Vrouwenfiguren uit de Noordsche Letteren (Selma LagerllJj en Sigrld Undset), door PIBT SCHBPBNS.

365-366. Het expressionistisch tooneel in Duitschland. Algemeen over· zicht door MAXIM KRÖJBR.

367. Waalsche dialekt-letterkunde, door EDW. THBATRB.

368-369. Béla BartfJk, door DBNIJS OILLB, pro

370. De politieke beteekenis van den Scheldestroom, door Or. K. C. PBBTBRS.

371. Normale kinderen, door Or J. LEBBER.

372. Infrarood en Infrarood fotografie, door Ing. J. ADRIABNSBNS.

373. Het OrDene Ooud (Petroleum), door L. NAUWBLABRTS.

374-375. Dr J. Persijn; zijn leven, zijn werk, door M. BoBY.

GUIDO GEZELLE'S VOLLEDIG DICHTWERK

Dundruk-uitgave in twee deelen van 1750 bladz. druks;

gebonden in blauw linnen banden met goudstempel.

Papier, letter, band, alles werd met de uiterste zorg uit­

gekozen om van deze uitgave een juweel te maken.

De 2 deelen samen, gebonden in blauw linnen:

Fr. 100,-.

N.V. STANDAARD-BOEKHANDEL ANTWERPEN -- BRUSSEL - LEUVEN - GENT.

Vlaanderen, 0 welig huis Zooall Ylaamsche schrijvers hun land zien

bijeengebracht en ingeleid door

EMMANUEL de BOM Dit boek is een blijde hymne van Vlaanderen's schrijvers aan hun land en hun

volk. Toch is hier geen sprake van voos lyrisme of banale ophemelingen. Ieder auteur verte It op de hem eigen karakteristieke wijze over de streek waar hij ge­wonnen en getogen is. over het volk waarmee hij door jarenlangen omgang innig vertrouwd is. Soms met lichten weemoed of een vleugje ironie. soms anecdotisch of in gemoedelijken trant. maar altijd in den ondertoon van bewonderende liefde.

Voor de oogen van den lezer wordt als het ware een film afgerold vol boeiende momenten en contrast"n. Meer dan een film, want naast het opgeroepen beeld van het volk. met zijn-eigenaardigheden. van het landschap en de steden, met hun eigen geuren en kleuren, vermogen zij de rijk-geschakeerde ziel van dit land naar voren te brengen en te doen leven.

UIT DEN INHOUD: Emmaau.1 de Bom: Inleiding. Karel 'l'aa de Woeatijne: Gedicht« Vlaanderen, 0 welig huis .... _. Karel yaa d. Wo_tijne: Het Brugge der primitieven. Marcel Matthij.: Brugge onder de loupe. Karel Joackh.ere: Het land van de zilvermeeuwen den kopwilg. Cyriel Verschaeye: De Ijzerstreek. André Oemedt.: Zuid-Vlaanderen. Richard Minne: Aanteekeningen van een Gentenaar. Filip de Pillecijn: Aan Schelde en Durme, het Soete Land van Waas. Ma1U'iee Gilliam.: Antwerpen, Ik en mijn stad. Fran. Carolina Ridwit: Antwerpen-West. Jan Oen.eé: De Schelde, stroom van Vlaanderen. Feli" Timmerman.: Inspiratie in het Land van Rijen. Emiel Van Hemeldonek : De Antwerpsche Kempen. Albert Van Hoo.enbemt; Mechelen. gedoofde stad. Luc Inde.telle: Limburg - De Limburgsche Kempen - Steden in Limburg. Hilarion Than.: De Maas langs Limburg. Lambert Swerto: Ondergrondsch Limburg. Hilarion Thano: Geestelijk Limburg. Fernand Te .... aint yan Boelaere: Nieuwe gesprekken in Cantersteen (Brussen. Fran. Oemers: Langs Demer en DijIe.

318 blz. op kunstdrukpapier, verlucht met een BO-tal origineele onuitgegeven foto' •.

INGENAAID Fr. 28,- GEBONDEN Fr. 40,-

N. V. STA N D A A R D - BOE K H A N DEL ANTWERPEN BRUSSEL GENT LEUVEN

ZOOJUIST VERSCHENEN:

De eerste atlas van grooten omvang in de Nederlandsche taal:

STANDAARD

WERELD ATLAS

VOOR KANTOOR, HUIS EN ONDERWIJS

ONDER LEIDING VAN

Prof. Dr. J. VERSCHUEREN en Prof. W. E. BOERMAN met medewerking van M. DE MEYER-JANSSENS

96 groote, In fraaie kleuren

uitgevoerde kaarten met meer dan

50.000 plaatsnamen. - Register van

400 kolommen druks. - Formaat 23 X 45 cm.

Gebondenin voornamen kunstlederen band

met goudstempel.

Tientallen maanden werkten de geleerde samenstellen aan dit reuze-opzet, waarvan de technische uitvoering werd toevertrouwd aan het beroemd Engelsch Carto­graphisch Instituut John Bartholomew & Son. Ltd.

leder, die belang stelt in wat er op de wereld gebeurt, schaft zich thans een a t I a s aan.

STANDAARD

WERELD ATLAS

4 kaarten van België, 4 van Nederland, 3 van Fran­krijk, 4 van Duitschland, 3 van Italië. Groote af­zonderlijke kaarten van Belgisch-Kongo, Hongarije, Denemarken, Turkije, Palestina, Japan, Canada, Britsch-Indié!, Vereenigde Staten. Argentinië, enz.

Priis: GEBONDEN Fr. 120,­

Ook verkrijgbaar tegen 13 maande­lijksche stortingen van 10 frank.

Op aanvraag ontvangt U gratis het groot prospectus, met volledige inhoudsopgave, en een specimenkaart

uit den atlas, gedrukt in 6 kleuren

N. V. STANDAARD-BOEKHANDEL ANTWERPEN - BRUSSEL - GENT - LEUVEN

NIEUW VERSCHENEN:

HUWELIJKSlVIANIEREN Een handleiding voor goede omgangsvormen in het huwelijk

door EVA POST

Over de huwelijksdeugd der hoffelijkheid spreekt dit «boekje, dat veel nut kan stichten. Bovendienishetprettig, frisch . geschreven ... Er wordt menig levenslesje in ge­geven. Voor dames zoowel als voor heeren» lBoeken­schouw ) Met 30 karakteristieke en geestige teekeningen

Ingen Er 32,- Gebond fr. 40,-

Wat • • ZIe Je er aardig uit Een handleiding voor de vrouw. die prijs stelt op haar uiterlijk

door OLA ALSEN

" Schoonheid en bevalligheid zijn voor een vrouw van belang, een zekere lichaamsverzorging is zelfs haar plicht .... Het boek van Ola Alsen bevat veel wijze raadgevingen voor de vrouwelijke schoonheid ... " (Asiridl. Met vele illustraties op buitentekstplaten.

Ingen. fr 45,- Gebond. fr 55,-

Van OLA ALSEN zijn reeds eerder verschenen:

ZOO ZIJN ONZE MANIEREN. - Handleiding voor goede omgangsvormen Geïllustr. Ingen. fr. 20.-

VROUWENSPIEGEL. - Lichaamsverzorging als middel tot schoonheid en levensvreugde. Geïllustreerd.

Ingen. fr. 20.-

N. V. STA N 0 A AR 0 - BOE K H A N 0 E L ANTWERPEN - BRUSSEL - GENT - LEUVEN

NIEUW VERSCHENEN:

De Katholieke Vrouw Wereld • In de Moderne

Richtlijnen voor de Katholieke Vrouwenbeweging

INGELEID DOOR

Mgr. Dr. J. HOOGVELD

De hier gebundelde lezingen willen de grondslagen behandelen voor de actie der vrouw in onzen tijd.

Het boek bevat de volgende bijdragen: I. De men.chelijke penoonlijkheid al. grondslag voor de Christelijke

Vrouwenbeweging; door Mgr. Dr. J. HOOGVELD, hoogleeraar aan de Katholieke Universiteit, te Nijmegen.

2. De ziel der vrouw; door Mej. Dr. L. DUPRAZ. bestuurster van de e Ecole secondaire et professionnelle >, te Freiburg (Zwitserland).

3. De vrouw in het tegenwoordige maatschappelijk leven; door Mej. M. BAERS. Alg Secretaresse van de Katholieke Sociale Vrouwenwerken. Lid van den Belgischen Senaat .

... De vrouwen haar verantwoordelijkheid; door Mej. Y. DE ROBIEN, bestuurster van het «Institut Social. Familial et Ménager >. te Parijs.

5. De anti-natuurlijke en anti-christelijke elementen van aommi&,e feministische opinies; door Mej. H. NAEGELEN, bestuurster van de «Ecole normale sociale >, te Parijs.

6. Goddelijk kindschap en de zendin&, van de nouw; door E. P. PLUS. der Socitlteit van jesus.

7. De gedachte van de Katholieke Kerk over de zend in&, der vrouw; door E P. PILLOUD. O. P .• algemeen aalmoezenier van de hoogstudenten, te Freiburg.

158 bladz. Prijs: ingenaaid fr. 15,-

N. V. STA N D A AR D - BOE K H A N DEL ANTWERPEN B~USSEL GENT LEUVEN

ZOOJUIST VERSCHENEN:

De drie meesterwerken van

PEARL BUCK NOBELPRIJS 1938

In één boekdeel uitgegeven onder den titel:

C H I N A Deze uitgave, in fraaie linnen stempelband, bevat:

De Goede Aarde - Oostenwind-Westenwind De Moeder

DE GOEDE AARDE: Het epos van den harden strijd van den dood­armen Chineeschen boer, en zijn gebondenheid aan den vadergrond. «Dit werk boeit door volgehouden kracht, plastische schoonheid en door de algemeen·menschelijke zieletoestanden .• (Boekengids.) Verfilmd onder den titel «Good Earth ».

OOSTENWIND·WESTENWIND: • Een juweelig ding, waarin een Chineesch meisje, dat volgens de aloude traditii!n werd opgevoed, haar angsten en zorgen vertelt na haar huwelijk met een gei!mancipeerd landgenoot.» (Boekengids) In dit boek wordt de striid tusschen Oost en West, zooals die in het Chineesche gezinsleven zelf zich afspeelt, de strijd tusschen oud en jong, antiek en modern, met al zijn tragische consequenties invoelbaar gemaakt en veraanschouwelijkt.

DE MOEDER: «Het is het boek van de naamlooze moeder, de naam­looze Chmeesche vrouw. Het is een vorm van zwijgende heldhaftigheid waarvan wij in het Westen geen voorbeeld kennen. De dynamische kracht van dit werk is even groot als onopvallend »(/Vieuw Vlaanderen) . • De moeder zondigt, is onhebbelijk en eigenzinnig, onrechtvaardig, doch alles wat inhaerent is aan haar moederschap blijft in dit boek ongerept en schoon. Met haar menschelijke onvolkomenheid staat deze vrouw als een symbool gebeiteld tot een hard onmeedoogend levens­bp.eld, hetwelk ons Buck's meesterschap vertoont in zijn gaafste en evenwichtigste ontplooiing. (Boekengids.)

835 blz. Gebonden fr. 85,--Dezi werkln zijn ook afzonderlijk vet'krijgllaar. Zie volgende bladzijde,

N. V, STA N D A AR D - BOE K H A N DEL ANTWERPEN BRUSSEL GËNT LEUVEN