Sociologie voor gezondheidszorg en verpleegkunde

Sociologie voor gezondheidszorg en verpleegkunde

Jan Stapel Rob Keukens

Bohn Stafleu van Loghum

Houten 2009

© Bohn Stafl eu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij 2009

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, op-

geslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige

vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of op-

namen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestem-

ming van de uitgever.

Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van ar-

tikel 16b Auteurswet 1912 j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd

bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient

men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting

Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een)

gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken

(artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwba-

re uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden

voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen.

ISBN 978 90 313 61816

NUR 897

Ontwerp omslag: Bottenheft, Marijenkampen

Ontwerp binnenwerk: Studio Bassa, Culemborg

Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd., India

Eerste druk, 1986

Tweede, herziene druk, 1989

Derde, herziene druk, 1991

Vierde, herziene druk, 1995

Vijfde, herziene druk, 2000

Zesde, herziene druk, 2004

Zesde druk, tweede oplage, 2007

Zevende, herziene druk, 2009

Bohn Stafl eu van Loghum

Het Spoor 2

Postbus 246

3990 GA Houten

www.bsl.nl

Inhoud

Voorword 11

Inleiding 13

Deel I 15

1 Wat is sociologie? 171.1 Sociologie, een eerste omschrijving 171.2 Sociologie als wetenschap 211.3 Weerstanden tegen sociologie 241.4 Sociologie en verpleegkunde 251.5 Ten slotte 26

2 Mensen zijn op elkaar gericht: interactie 282.1 Interactie 282.2 Identiteit 292.2.1 Role-taking 302.3 Collectieve defi nitie van de situatie 302.4 Referentiekader 322.4.1 Selectie 332.4.2 Sociale constructie 342.4.3 Attributietheorie 352.5 Etikettering en stigmatisering 362.5.1 Vooroordeel en stereotype 382.5.2 Self-fulfi lling prophecy en self-destroying prophecy 38

3 Mensen worden door elkaar gevormd: cultuur 403.1 Cultuur 403.1.1 Cultuuroverdracht 443.2 Waarden 453.3 Normen 493.4 Afwijkend gedrag 503.5 Belang van waarden en normen 523.6 Institutie en institutionalisering 533.7 Roltheorie 543.7.1 Rolconfl icten 56

6 Sociologie voor gezondheidszorg

3.8 Socialisatie 583.9 De multiculturele samenleving 623.9.1 Defi nitieprobleem 633.9.2 Kijken naar andere culturen 653.9.3 Verschillen tussen culturen 663.9.4 Cultuurdimensies 683.9.5 Integratie 70

4 Mensen zijn van elkaar afhankelijk: interdependentie 754.1 Groeperingen 754.1.1 Betekenis van groeperingen 764.1.2 Netwerk 774.2 Interdependentie 794.2.1 Netwerken van afhankelijkheidsverhoudingen 814.2.2 Verschuiving van bevelshuishouding naar

onderhandelingshuishouding 824.2.3 Soorten afhankelijkheidsrelaties 844.3 Maatschappelijke veranderingen 854.4 Structuur en sociale stratifi catie 864.4.1 Sociale mobiliteit 884.4.2 Gevolgen van sociale ongelijkheid 894.5 Invloed 904.5.1 Macht 914.5.2 Gezag 944.5.3 Manipulatie 974.5.4 Sociale controle 99

5 Maatschappelijke ontwikkelingen 1015.1 Verandering van afhankelijkheidsverhoudingen

(interdependentie) 1025.1.1 De individualisering van de samenleving 1025.1.2 Van een gesegmenteerde naar een functionele

samenleving 1065.1.3 Van bevels- naar onderhandelingshuishouding 1105.1.4 Van hiërarchie naar democratie: democratisering 1115.1.5 Van traditioneel naar rationeel gezag 1125.1.6 Van nationale naar wereldschaal: globalisering 1135.2 Veranderingen in de wijze waarop mensen met elkaar

omgaan (interactie) 1145.2.1 Van formele naar informele verhoudingen:

informalisering 1155.3 Verandering van waarden en normen (cultuur) 1175.3.1 Van universele naar alternatieve normen 1175.3.2 Van cultureel absolutisme naar cultureel relativisme 117

7Inhoud

5.3.3 Van een monoculturele naar een multiculturele samenleving 119

5.4 Samenvatting van de maatschappelijke veranderingen 120

5.5 Consequenties van de maatschappelijke veranderingen 121

5.6 De rol van de overheid 1225.7 Epiloog 124

Deel II 127 Deel IIa 129

6 Zelfzorg en mantelzorg in sociologisch perspectief 1316.1 Zelfzorg 1326.1.1 Zelfzorg en gezondheid 1336.1.2 Zelfzorg als waarde 1376.1.3 Zelfzorg en maatschappelijke context 1386.1.4 Zelfzorg en sociale ongelijkheid 1396.1.5 Zelfzorg en professionele zorg 1406.2 Mantelzorg 1416.2.1 Mantelzorg en gezondheid 1426.2.2 Mantelzorg als waarde 1436.2.3 Mantelzorg en maatschappelijke context 1456.2.4 Mantelzorg en sociale ongelijkheid 1476.2.5 Mantelzorg en professionele zorg 1476.3 Zelfzorg en mantelzorg in historisch perspectief 1486.3.1 Familie en gezin 1506.3.2 Positie en rol van man en vrouw 1536.3.3 Relatie tussen ouders en kinderen 1576.3.4 Positie en rol van ouderen 1586.3.5 Familie en omringende gemeenschap 1596.4 Ontwikkelingen na 1945 1626.4.1 Familie en gezin 1646.4.2 Positie en rol van man en vrouw 1696.4.3 Relatie tussen ouders en kinderen 1736.4.4 Positie en rol van ouderen 1826.4.5 De dood 1946.4.6 Zelfdoding 197

7 Professionele zorg in sociologisch perspectief 2007.1 Historie van zorg voor zieken 2017.2 Historie van zorg voor mensen met psychische

problemen 2077.3 Historie van zorg voor mensen met een

verstandelijke beperking 2117.4 Medisch model 214

8 Sociologie voor gezondheidszorg

7.5 Macht en prestige van de geneeskunde 2187.6 Kritiek op het medisch model 2207.6.1 Psychiatrie 2217.6.2 Zorg voor mensen met een verstandelije beperking 2247.6.3 Ziekenhuis 2277.6.4 Verpleeghuis 2287.6.5 Thuiszorg 2317.7 Actuele ontwikkelingen 2337.8 Kritiek op de intramurale zorg 235

8 Preventie 2418.1 Visies op ziekte en gezondheid 2428.2 Wat is preventie? 2468.2.1 Niveaus van preventie 2488.2.2 Cliëntcategorieën 2518.2.3 Methoden 2528.2.4 Gezondheidsvoorlichting en -opvoeding 2528.3 Preventie en maatschappelijke context 2558.3.1 Public health versus de individuele benadering 2568.4 Kritiek op preventie 2588.5 Verpleegkundige preventie 2628.5.1 Primaire preventie 2638.5.2 Secundaire preventie 2648.5.3 Tertiaire preventie 265 Conclusie 265

9 Positie en rol van de zorgvrager 2679.1 De rol van zieke 2679.1.1 Commentaar op het begrip ziekenrol 2699.1.2 Socialisatie 2729.1.3 Resocialisatie 2749.1.4 Normalisatie en integratie 2749.2 De rol van zorgvrager 2779.2.1 Structurele factoren en de rol van zorgvrager 2819.3 De positie van de consument in de gezondheidszorg 282

10 Verplegen en sociale ongelijkheid 28510.1 Gezondheid en sociale ongelijkheid 28610.2 Epidemiologie: enkele kanttekeningen 28810.3 Sociale klasse en gezondheid 29110.4 Etniciteit en gezondheid 29710.4.1 Complicaties in de zorgverlening aan allochtonen 29910.4.2 Verplegen van allochtonen 30110.5 Geslacht en gezondheid 30210.6 Verplegen en sociale ongelijkheid 306

9Inhoud

Deel IIb 31311 De medicalisering van de samenleving en

de rol van de gezondheidszorg 31511.1 Medicalisering 31611.2 Oorzaken van medicalisering 32111.3 Gevolgen van medicalisering 32211.4 Medicalisering en het verpleegkundig beroep 32611.4.1 De medicalisering van het dagelijks leven 32711.4.2 Vervroegde signalering van gezondheidsrisico’s 32711.4.3 Veroudering 32811.4.4 Vertraging en verlenging van het ziekteproces 32811.4.5 Uitbreiding van groepen mensen die onder

medisch toezicht komen te staan 32911.4.6 Medische advisering 329 Ten slotte 330

12 De verzorgingsstaat 33112.1 De verzorgingsstaat 33112.2 Methoden voor verdeling van macht en de

verzorgingsstaat 33412.2.1 Liefdadigheid 33512.2.2 Overerving 33612.2.3 Gewelddadige meting van de machtsverhoudingen 33712.2.4 Onderhandelen 33712.2.5 Hiërarchische, bureaucratische waardeverdeling 33812.2.6 Marktmechanisme 33912.2.7 Stemmen 33912.3 De verzorgingsstaat onder druk 34012.3.1 De onbetaalbaarheid van de verzorgingsstaat 34012.3.2 De onbeheersbaarheid van de verzorgingsstaat 34212.3.3 De dubieuze ideologie 344

13 Kwaliteit van zorg 34813.1 Wat is kwaliteit? 34813.2 Aandacht voor kwaliteit van zorg: verschuiving

van referentiekader 34913.3 Marktwerking in de gezondheidszorg 35513.4 Maatschappelijke ontwikkelingen en consequenties

voor kwaliteit van zorg 35913.5 Voorwaarden voor kwaliteit van zorg 36313.6 Relativering 364

Deel IIc 36914 Positie en rol van de verpleegkundige 37114.1 De positie van verpleegkundigen 372

10 Sociologie voor gezondheidszorg

14.1.1 De positie van verpleegkundigen in de gezondheidszorg (macroniveau) 373

14.1.2 De positie van verpleegkundigen in organisaties (mesoniveau) 374

14.1.3 De positie van verpleegkundigen in concrete relaties (microniveau) 376

14.1.4 Machtsaspecten in de relatie tussen verpleegkundige en zorgvrager 378

14.1.5 Gezag van de verpleegkundige 37914.2 De rol van verpleegkundigen 38014.2.1 Maatschappelijke waarden en normen (macroniveau) 38114.2.2 Grote organisatorische verbanden (mesoniveau) 38414.2.3 Concrete relaties (microniveau) 38514.3 Rolconfl icten 38814.4 Verplegen in een krachtenveld van belangen 39014.4.1 Verplegen op macroniveau 39014.4.2 Verplegen op mesoniveau 39314.4.3 Verplegen op microniveau 39414.5 Hulpverlening en ideologie 39414.6 Verplegen als het maken van keuzes 396

15 Professionalisering van het verpleegkundig beroep 40115.1 Verplegen als beroep 40115.2 Professionalisering 40315.2.1 De kenmerkenbenadering 40415.2.2 Kritiek op de kenmerkenbenadering 40715.2.3 Professionalisering als proces 40915.3 Kritiek op professionalisering 41215.4 Professionalisering en het verpleegkundig beroep 41315.4.1 Segmentering in het verpleegkundig beroep 41515.4.2 Professionalisering op macroniveau 41715.4.3 Professionalisering op mesoniveau 42115.4.4 Professionalisering op microniveau 42315.4.5 Professionaliseringsstrategieën 42415.5 Actuele ontwikkelingen 42615.5.1 Van overheid naar markt 42615.5.2 Gevolgen voor het verpleegkundig beroep 42715.5.3 De professional van de toekomst 42915.5.4 De verpleegkundige professional van de toekomst 431

Literatuur 435

Register 445

Voorwoord

In 1972 werden in Nijmegen en Leusden de eerste twee HBO-V ’s opge-richt. Vanaf het begin werd het vakgebied sociologie opgenomen in het curriculum. Voor HBO -verpleegkundigen was en is het belangrijk om zich te verdiepen in de invloed van macro-aspecten op de verpleeg-kundige beroepsuitoefening. De HBO -raad bevestigt dit. In het eindrap-port Prikkelen, presteren, profi leren van de commissie Accreditatie Hoger Onderwijs (2001) wordt expliciet ‘besef van maatschappelijke verant-woordelijkheid’ genoemd als een van de tien generieke kernkwalifi -caties waarover een HBO -opgeleide behoort te beschikken. Hiermee wordt bedoeld ‘besef van en betrokkenheid bij ethische, normatieve en maatschappelijke vragen die samenhangen met de toepassing van kennis en de (toekomstige) beroepspraktijk’. In het verpleegkundig onderwijs hebben zich steeds allerlei ontwik-kelingen voorgedaan die invloed hadden op de onderwijsvisie en het leerplan van de HBO-V . Belangrijke ontwikkelingen van de laatste tijd zijn de invoering van vormen van studentgericht onderwijs en van ver-pleegkundige kerncompetenties. Dit heeft ook gevolgen voor de opzet en inhoud van ondersteunende vakgebieden als sociologie en de litera-tuur die voor die vakgebieden wordt gebruikt. In 1986 verscheen de eerste editie van Sociologie voor gezondheidszorg en verpleegkunde . Aangezien het op veel opleidingen werd gebruikt, lijkt de conclusie gerechtvaardigd dat dit boek in een behoefte voorzag. De au-teurs hebben steeds geprobeerd de inhoud van het boek aan te passen aan de hierboven aangegeven ontwikkelingen. Uiteraard waren er ook permanent aanpassingen nodig gezien de veranderende maatschappe-lijke omstandigheden. Dat is eigen aan het vakgebied sociologie. In 2004 is een grondig herziene versie verschenen. Veel van de inhoud uit voorgaande edities van Sociologie voor gezondheidszorg en verpleegkun-de is in deze nieuwe versie overgenomen. Daarnaast zijn er nieuwe ont-wikkelingen en thema’s in verwerkt. Dat heeft geleid tot enkele nieuwe hoofdstukken. Uiteraard is toen ook het cijfermateriaal geactualiseerd.

12 Sociologie voor gezondheidszorg

In deze nieuwe druk zijn de meest actuele ontwikkelingen meegeno-men en is het cijfermateriaal opnieuw geactualiseerd. De opzet van het boek is hetzelfde gebleven. Wij dragen dit boek op aan onze vriend, collega en medeauteur Hans van Pernis, die enkele jaren geleden is overleden.

Jan Stapel Rob Keukens