1

UNIVERSITEIT GENT

FACULTEIT POLITIEKE EN SOCIALE WETENSCHAPPEN

Wetenschappelijke verhandeling

Thomas Moens

MASTERPROEF EU-STUDIES

PROMOTOR: DR. Eline De Ridder

COMMISSARIS: Lore van den Putte

COMMISSARIS: DR. Petra Debusscher

ACADEMIEJAAR 2012 – 2013

Servië tussen Oost en West

Kritische analyse van het Servische discours aangaande de EU en Rusland

(2008-2013)

aantal woorden:

26.995

2

3

I. INHOUDSOPGAVE

I. Inhoudsopgave................................................................................................................................................... 3

II. Voorwoord ........................................................................................................................................................... 7

III. Abstract .................................................................................................................................................................. 8

IV. Probleemstelling ................................................................................................................................................ 9

V. Methodologie ................................................................................................................................................... 11

5.1. Discoursanalyse binnen EU Studies ................................................................................................. 11

5.2. Van structuralisme naar poststructuralisme................................................................................. 12

5.3. Critical Discourse Analysis ................................................................................................................... 15

5.4. Discourse-Historical Approach ........................................................................................................... 17

5.5. Van identiteit naar Beleid ....................................................................................................................... 17

5.6. Periodisering ................................................................................................................................................ 19

VI. Bronnen ............................................................................................................................................................... 21

VII. Context en literatuuroverzicht ................................................................................................................ 23

7.1. Servië – EU: Van Joegoslavische desintegratie naar Europese integratie....................... 23

7.2. Servië-Rusland ............................................................................................................................................. 26

7.3. Servië-Discours............................................................................................................................................ 31

7.3.1. Servië tussen Oost en West ............................................................................................................... 31

7.3.2. Hoe discursieve evoluties verklaren? .......................................................................................... 32

VIII. South Stream .................................................................................................................................................... 34

8.1. South Stream: een inleiding .................................................................................................................. 34

8.2. Geostrategisch belang .............................................................................................................................. 35

8.3. South Stream Servië .................................................................................................................................. 36

8.4. Geopolitieke logica .................................................................................................................................... 38

8.4.1. Van bolwerk naar brug tot schakel .......................................................................................... 38

8.4.2. South Stream en Kosovo ............................................................................................................... 41

8.4.3. Van Slavische broederschap tot South Stream ................................................................... 43

IX. Staatsbezoeken ................................................................................................................................................ 45

9.1. Moskou, januari 2008 – Tadić krijgt Putins zege ........................................................................ 46

4

9.2. Moskou, december 2008 – “Servië halfweg tussen Rusland en de EU” .......................... 48

9.3. Belgrado, oktober 2009 – Bij Rusland lenen is lenen bij een vriend .................................. 49

9.4. Moskou, 9 mei 2010 – Europadag in Moskou .............................................................................. 51

9.5. Belgrado, maart 2011 – Voetbal en raketten .................................................................................. 52

9.5.1. Van Brussel naar Moskou ............................................................................................................. 52

9.5.2. Broederschap en Perceptie ........................................................................................................... 54

9.6. Moskou, Mei 2012 – Brussel of Moskou?........................................................................................ 55

9.7. Sochi, september 2012 – Servië, een huis met twee deuren ................................................... 57

9.8. Moskou, April 2013 – VN of EU? ....................................................................................................... 59

9.9. Conclusie Staatsbezoeken ...................................................................................................................... 61

X. Europese toetreding: discours en praktijk ......................................................................................... 64

10.1. Inleiding ..................................................................................................................................................... 64

10.2. Technische Dialoog............................................................................................................................... 64

10.2.1. Van de Veiligheidsraad naar Kosovo* ................................................................................... 64

10.2.2. Conclusie Technische dialoog .................................................................................................... 68

10.3. Kandidaat-Lidmaatschap .................................................................................................................. 68

10.4. Politieke Dialoog .................................................................................................................................... 72

10.4.1. Een handdruk van staatsbelang ................................................................................................ 72

10.4.2. Noord-Kosovo, een discoursmatige lock-in ........................................................................ 75

10.4.3. Vučić: Deus Ex Machina? ............................................................................................................. 76

10.4.4. Habemus Pactum ............................................................................................................................. 78

10.5. De Datum .................................................................................................................................................. 79

10.5.1. Van 1389 tot 2013 .............................................................................................................................. 79

10.5.2. Vidovdan: D-Day .............................................................................................................................. 81

XI. Conclusie ............................................................................................................................................................ 83

11.1. Servië tussen Oost en West ............................................................................................................... 83

11.2. Russische liefde Vs. Europees verstandshuwelijk ................................................................ 84

11.3. Kosovo ........................................................................................................................................................ 86

XII. Lijst met Afkortingen ..................................................................................................................................... 88

XIII. Bibliografie ....................................................................................................................................................... 89

13.1. Primaire bronnen.................................................................................................................................... 89

13.2. Secundaire literatuur ............................................................................................................................ 93

5

XIV. Bijlagen ................................................................................................................................................................ 95

14.1. Overzichtskaart pijpleidingen ......................................................................................................... 95

14.2. Overzichtskaart South Stream ........................................................................................................ 95

14.3. Overzicht huidige en toekomstige Russische pijpleidingen ............................................ 96

14.4. Projectie van Russische gas export naar Europa .................................................................... 96

14.5. Kaart van Kosovo met etnische samenstelling ....................................................................... 97

14.6. Akkoord Belgrado-Priština ............................................................................................................... 97

6

7

II. Voorwoord

Als er geen limiet zou staan op het maximum aantal woorden voor deze masterproef zou ik

een lange lijst moeten voorleggen van al diegenen die hebben bijgedragen tot de realisatie

van deze paper. Daarom wil ik me om plaats-technische redenen alvast excuseren bij al wie

ik vergeten ben.

In de eerste plaats wil ik mijn promotor, Dr. Eline De Ridder, bedanken. Zonder haar

feedback en advies was ik hopeloos in het methodologische labyrint verdwaald. Bijzondere

aandacht gaat ook uit naar al wie gedurende de afgelopen maanden bereid was om van

gedachten te wisselen over mijn masterproef. Ik denk daarbij in de eerste plaats aan mijn

collega's op de Belgische ambassade in Belgrado en de Kosovaarse ambassadeur in België,

Ilir Dugolli. Hun grote kennis over de materie, inzicht in de politieke realiteit en buikgevoel

voor het Servische discours was van onschatbare waarde voor mijn onderzoek. Ten slotte wil

ik ook alle vrienden en familie bedanken die mijn discoursanalytisch enthousiasme

probeerden te delen en met hun correcties en goede raad deze tekst beter hebben gemaakt.

8

III. Abstract

Gebruik makend van de inzichten verkregen uit de kritische discoursanalyse en de

discourse-historical approach wordt in deze masterproef het Servische politieke discours ten

opzichte van de EU en Rusland tijdens de periode 2008-2013 geanalyseerd. Hieruit blijkt dat

Servië zichzelf een unieke positie toebedeelt als een brug tussen Oost en West. Het discours

over Slavisch broederschap wordt geplaatst tegenover de voorstelling van het Europese

project als een verstandshuwelijk. De Kosovo problematiek loopt als een rode draad

doorheen het hele verhaal. In deze masterproef wordt het discours ook steeds

teruggekoppeld aan het buitenlandse beleid in de praktijk.

Na de regeringswissel van 2012 waarbij de nationalistische Progressieve Partij aan de macht

kwam vond er een discursieve verschuiving plaats. Het pro-Europese betoog bekoelde en de

banden met Rusland werden, althans in het discours, sterker aangehaald. De politieke

praktijk wijst echter uit dat deze verschuiving vooral een binnenlands politiek doel diende

en dat EU toetreding de absolute prioriteit blijft voor Servië. Het is immers uitgerekend deze

nieuwe regering die cruciale en moeilijke stappen heeft gezet op weg naar volwaardig

lidmaatschap.

9

IV. PROBLEEMSTELLING

Het opzet van deze paper is om het politieke discours in Belgrado aangaande de positie van

Servië ten opzichte van de EU enerzijds en Rusland anderzijds te analyseren. Voor de

periode 2008-2013 wordt nagegaan hoe Servische politici zich tussen beide polen

positioneren en hoe dit zich verhoudt tot de geopolitieke en economische realiteit. Daarbij

wordt ook de vraag gesteld naar de mogelijke consequenties van deze discursieve positie

voor het Servische EU toetredingsproces.

Via een analyse van het politieke discours zal een antwoord worden geformuleerd op

volgende vragen:

Tussen Oost en West: welke invulling wordt gegeven aan de concepten Oost en West

en hoe positioneren politici het eigen land in deze schijnbare tegenstelling. Zijn Oost

en West twee tegengestelde polen en hoe wordt de Servische nationale identiteit

hiertussen geprojecteerd?

Kosovo je Srbija, Srbija je Europa1: welke rol wordt Kosovo toegewezen in het nationale

discours en hoe verhoudt dit zich tot het beeld van een Europees Servië? Wordt

Kosovo gezien als een schandvlek op het Europese blazoen van Servië of geldt het

juist als de confirmatie van het Europese karakter van het land?

Servië-Europa, een verstandshuwelijk? Hoe wordt de EU geframed en wat betekent dit

voor de relaties met Rusland. Wat is de link tussen het Europese karakter van Servië

en de ambities van dat land om toe te treden tot de Europese Unie?

De manier waarop zowel de EU als Rusland worden geframed wordt teruggekoppeld naar

de politieke en economische machtsverhoudingen in beide relaties. De EU en Rusland zijn

Serviës belangrijkste economische partners, maar ook op politiek en geostrategisch vlak heeft

het land belangrijke banden met beide partijen. Enerzijds is Europese toetreding de

1Kosovo is Servië - Servië is Europa 2 Spanje, Roemenië, Griekenland, Cyprus en Slovakije erkenden de onafhankelijk (nog) niet. Hun verzet is echter

vooral gebaseerd op binnenlandse aangelegenheden en de vrees om een precedent te stellen. 3 Persmededeling EU delegatie in Servië, www.europa.rs, geraadpleegd op 29.04.2013. 4 Rapport EU delegatie in Servië, www.europa.rs, geraadpleegd op 29.04.2013.

10

strategische prioriteit voor Servië, maar anderzijds onderhoudt het land ook erg nauwe

betrekkingen met Rusland, met name inzake de Kosovo problematiek.

De band tussen Servië en Rusland gaat ver terug in de tijd en is veelvuldig onderzocht door

historici. Wanneer de literatuur over de huidige internationale positie van Servië er wordt op

nageslaan blijkt dat die link in de hedendaagse context veel minder aan bod komt.

Verwonderlijk, aangezien de Europese integratie van Servië toch heel wat vragen oproept,

zeker in verband met de nauwe betrekkingen tussen Rusland en Servië. De publieke steun

voor EU toetreding in Servië is bovendien in vrije val, wat een directe bedreiging vormt voor

het verdere integratieproces.

Op deze manier wordt een tot nog toe onderbelicht onderwerp, namelijk de hedendaagse

driehoeksverhouding tussen Rusland – Servië – Europese Unie, onderzocht vanuit een

methodologisch kader dat slechts vrij recent zijn intrede maakte in het veld van EU Studies.

11

V. METHODOLOGIE

Dit onderzoek vertrekt vanuit de theoretische inzichten verkregen uit de Critical Discourse

Analysis (CDA) en de Discourse-Historical Approach van Ruth Wodak in combinatie met

concepten uit het poststructuralistische denken van Laclau en Mouffe. De methode van

discoursanalyse leent zich met name voor dit onderzoek om de link tussen het discours dat

Servische politici naar hun eigen achterban toe gebruiken, te vergelijken met het

buitenlandse beleid in de praktijk. Taal is macht en één van de belangrijkste wapens van

politici. Via een studie doorheen de tijd worden concurrerende narratieven en discursieve

evoluties geschetst.

5.1. DISCOURSANALYSE BINNEN EU STUDIES

Discoursanalyse binnen het veld van de Europese studies is een relatief recent fenomeen. In

1999 brak Thomas Diez een lans voor de taalkritische methode binnen de EU Studies. De

toegevoegde waarde van discoursanalyse voor de studie van Europese integratie bestaat er

volgens Diez in dat het een belangrijke extra dimensie geeft aan de dominantie studie van

ideeën en instellingen binnen het sociaalconstructivisme. Bovendien geeft het een nieuwe

invulling aan het in de politieke wetenschappen centrale begrip “macht” door te wijzen op

het politieke karakter van taal (Diez, 1999). Diez organiseert zijn pleidooi voor

discoursanalyse in drie verschillende bewegingen, elk genoemd naar een voor dat onderdeel

centrale wetenschapper. Iedere beweging geeft een andere invulling van taal en bouwt

chronologisch, maar in zekere zin ook inhoudelijk, voort op de voorgaande. Hij onderscheidt

de Austiniaanse, Foucaultiaanse en Derridiaanse beweging. Bij Austin ligt de nadruk op taal

als daad, Foucault focust op de politieke implicaties van taal en betekenisgeving, terwijl

Derrida zich bezig houdt met de deconstructie van discours. De toenemende aandacht voor

discours komt voort uit het besef dat taal meer doet dan de werkelijkheid beschrijven. Het

beïnvloedt namelijk ook actief ons beeld van die werkelijkheid. In een artikel uit 2004 geeft

Diez een praktische toepassing door een analyse te maken van de Europese

12

identiteitsvorming (Diez, 2004). In de geest van het poststructuralistische denken ziet hij het

uitbouwen van een identiteit als een negatieve identificatie. Om te bepalen wat Europees is

moet in de eerste plaats worden bepaald wat dat niet is. Gebaseerd op een analyse van het

identitaire discours meent Diez sinds het einde van de Koude Oorlog een overgang te zien

waarbij temporal othering wordt verlaten voor geographical othering. De Europese EU identiteit

werd aanvankelijk vooral gedefinieerd als een breuk met het oude Europa, verscheurd door

oorlogen en nationalistische twisten. Het Europese integratieproject werd voorgesteld als een

Hegeliaanse synthese van eenheid in verscheidenheid. Sinds het einde van de Koude Oorlog

werd deze temporele focus volgens Diez echter verlaten voor een meer geografische

definitie. De specifieke Europese identiteit werd in de eerste plaats tegenover de Islamwereld

en de VS geplaatst. Typerend voor kritische stromingen binnen de sociale wetenschappen is

dat Diez deze evolutie niet enkel analyseert maar ook problematiseert. Hij wijst op de

potentieel louterende effecten van een reflexieve, zelfkritische houding waarbij het eigen

verleden onder de loep wordt genomen en waarschuwt voor een te enge, exclusieve

invulling van de Europese identiteit.

5.2. VAN STRUCTURALISME NAAR POSTSTRUCTURALISME

De aandacht voor taal en betekenisgeving in de sociale wetenschappen kent zijn begin bij het

structuralisme van Ferdinand de Saussure (1857-1913). Hij is de grondlegger van de

semiotiek in de taalwetenschap en beschouwt taal voor het eerst als een functioneel systeem.

(Boone, 2011) Centraal in zijn theorie is het onderscheid tussen signifiant (het vormaspect, de

woorden) en signifié (het betekenisaspect), beiden staan volgens Saussure in een dialectische

verhouding tot elkaar. Zo stelt hij voor het eerst de problematische verhouding tussen taal en

werkelijkheid in vraag. Tijdens de jaren ’60 ontstond het poststructuralisme als een reactie op

het structuralisme. De klemtoon verschoof naar de deconstructie van de taaltekens en de

steeds wisselende verhouding tussen signifiant en signifié. Saussure maakte immers wel het

onderscheid tussen betekenis en betekende, maar de relatie tussen beide was volgens hem

gefixeerd in een web van wederzijds constitutieve tekens. De voornaamste innovatie van het

poststructuralisme is de vaststelling dat het web van betekenissen nooit statisch is, maar als

13

het ware continu herweven wordt. Structuralisten willen het systeem van betekenissen

ontleden, terwijl poststructuralisten nagaan hoe dit systeem verandert. Als voornaamste

boegbeelden van het poststructuralisme gelden Lyotard en Derrida. Er bestaat echter geen

uniforme school met een duidelijke set van gedeelde standpunten. Ondanks de grote

onderlinge diversiteit zijn poststructuralisten het eens over het verwerpen van het

onderscheid tussen het materiële en het ideationele, het discursieve en het non-discursieve

en het behaviouralistische en linguïstische in sociale interactie. Ze stellen dat ‘objecten’

slechts betekenis krijgen doorheen discours, terwijl elke discursieve constructie ook een

materieel karakter heeft (Zambelli, 2012). Dit betekent niet dat er volgens poststructuralisten

geen materiële werkelijkheid bestaat buiten het discours, enkel dat die werkelijkheid pas

betekenis krijgt doorheen taal. Het voornaamste streven van discoursanalyse is dan ook de

historisch specifieke regels en conventies na te gaan die binnen een bepaalde sociale context

de vorming van betekenis bepalen (Zambelli, 2012).

Laclau en Mouffe zijn twee centrale figuren in de postmarxistische en poststructuralistische

taalkritische traditie. Centraal in hun denken staat de vaststelling dat er geen centrale,

transcendentale signifier of betekenisgever bestaat in de sociale wereld. Betekenis kan nooit

vast en gefixeerd zijn. Alles is steeds in flux en er woedt een voortdurende strijd tussen

verschillende discours die allen naar hegemonie en dominantie streven. Hoewel Laclou en

Mouffe weinig aanwijzingen hebben gegeven voor een praktische toepassing van hun

theorie hebben ze wel enkele discoursanalytische concepten geïntroduceerd die ook in deze

context kunnen worden toegepast. Concurrerende discours streven naar hegemonie en dit

kan bereikt worden door het systeem van betekenisgeving te controleren en deels te fixeren.

Dit gebeurt via wat Laclou en Mouffe nodal points noemen. “Any discourse is constituted as an

attempt to dominate the field of discursivity, to arrest the flow of difference, to construct a centre. We

will call the privileged discursive points of this partial fixation, nodal points” (Mouffe, 1985). Deze

kruispunten van betekenisgeving spelen een prominente rol in een specifiek discours, in die

mate dat ze ook de betekenis van gerelateerde concepten (signifiers) beïnvloeden. In de

Servische casus kan bijvoorbeeld “staat” als een nodal point worden gezien dat invloed heeft

op de signifiers “territoriale integriteit”, “Kosovo”, “minderheden”, en zo verder. In haar

studie van de EU identiteit in Kroatië maakt Nataša Zambelli bijvoorbeeld gebruik van het

nodal point “(Westerse) beschaving” dat op zijn beurt bijdraagt aan de betekenis van signifiers

14

als “democratie”, “de staat” of “soevereiniteit” (Zambelli, 2012). Deze tekens die zo cruciaal

zijn dat hun betekenisgeving de inzet vormt van discursieve strijd noemen we floating

signifiers. Ze verschillen van nodal points door het feit dat deze laatste binnen het gegeven

discours al een min of meer gefixeerde betekenis hebben gekregen (Philips, 2010). Het

concrete doel van discoursanalyse bestaat er in om de nodal points en floating signifiers te

identificeren en alzo de discursieve strijd over de betekenis van deze tekens te kunnen

blootleggen.

Discours, volgens Laclau en Mouffe, is een poging om een bepaalde betekenis te fixeren en

noodzakelijk dus ook een reductie van alle andere mogelijke betekenissen die bepaalde

tekens voorheen, in een ander discours hadden. Het geheel van al deze uitgesloten potentiële

betekenissen bestempelen de auteurs als The discursive field (Philips, 2010). Discours en het

discursieve veld zijn bij Laclau en Mouffe in een voortdurende strijd om hegemonie in de

betekenisgeving verwikkeld. Doordat het discours maar bestaat bij gratie van zijn anti-vorm,

het discursieve veld, kan een discours nooit stabiel zijn. Geen enkel discours slaagt er

immers in om de betekenis van tekens definitief te fixeren. Daarom zijn taal en betekenis

voortdurend in verandering.

Een ander belangrijk concept dat we aan Laclou en Mouffe kunnen ontlenen is antagonisme.

Beide auteurs verzetten zich tegen de klassieke Marxistische visie waarbij sociaal conflict

wordt gezien als een strijd tussen sociale groepen met volledig ontwikkelde belangen en

identiteiten. Volgens hen ontstaat antagonisme wanneer sociale agenten er niet in slagen hun

eigen identiteit en belangen te verwezenlijken, waardoor de schuld wordt geëxternaliseerd

naar een andere. Deze negatieve visie van de andere speelt ook een belangrijke rol in de

vorming van het discours, in die zin dat de constructie van de eigen identiteit altijd gepaard

gaat met exclusie. Wat we zijn wordt gedefinieerd door wat we niet zijn. Volgens Hansen

kan antagonisme gezien worden als een “clash van identiteiten”. “Identities constitute each

other through positive and negative identification, or to put it differently, they articulate and

rearticulate each other in a complex web of interaction.” (Hansen, 2006). Zo kunnen we

bijvoorbeeld spreken over antagonisme tussen de Servische en Kroatische identiteit, of

inzake Kosovo, de Servische en de Albanese identiteit. Binnen het discours van Slavofiele

nationalisten kan ook het antagonisme tussen de Servische en de Westerse, Europese

15

identiteit worden waargenomen. Anderzijds wordt in het liberale kamp de Servische

eigenheid geframed in een liberale, Westerse traditie en geplaatst tegenover een eerder

totalitaire Oosterse identiteit.

5.3. CRITICAL DISCOURSE ANALYSIS

Critical Discourse Analysis (CDA) is een stroming binnen de discoursanalyse die zich vanaf

de jaren ’80 manifesteerde via academici als Norman Fairclough, Teun van Dijk, Ruth

Wodak en anderen. Het uitgangspunt van kritische discoursanalyse is dat discours en

samenleving wederzijds constitutief zijn. De sociale realiteit bepaalt de discursieve

constructie, maar deze laatste bepaalt op haar beurt ook onze perceptie van de sociale

realiteit. Het discours bepaalt niet enkel hoe we de wereld rondom, maar ook hoe we onszelf

zien. Ook de eigen identiteit staat in een dialectische relatie tot het discours dat daar rond

wordt gecreëerd. “The key assumption is that discourse and identity are mutually constitutive and

this relationship is crucial for any kind of social and political development within a country”

(Zambelli, 2012). De machtsrelaties, in het discours verborgen, staan centraal. Een aan onze

casus gelinkt voorbeeld is bijvoorbeeld dat de discursieve representatie van Kosovo als de

bakermat van de Servische beschaving voortvloeit uit een bepaalde historische en sociale

context, vormgegeven door specifieke politieke machtsverhoudingen, maar nu op haar beurt

ook de sociale realiteit vorm geeft. Een bepaalde politiek, sociale en historische context heeft

geleid tot de creatie van deze beeldvorming, terwijl die beeldvorming nu in de

tegenovergestelde richting ook de sociale, politieke en historische context beïnvloedt.

Het academische werk binnen deze stroming is erg divers, zowel wat betreft de keuze van

onderzoeksobjecten als de methodologische uitwerking. Critical Discourse Analysis

onderscheidt zich door de visie op de relatie tussen taal en maatschappij en de kritische

benadering van methodologie (Dijk, 2011). “Language and Power” van Norman Fairclough,

waarin hij onder meer het politieke discours van Thatcher analyseert, wordt gezien als het

startschot van de kritische discoursanalyse (Fairclough, 1999). Hij heeft discoursanalyse

geoperationaliseerd als een drie-traps raket (Bulcaen, 2000). Ten eerste moet het discours als

16

tekst geanalyseerd worden. Op dit basisniveau wordt het concrete taalgebruik onderzocht.

De woordkeuze, het gebruik van metaforen, de cohesie en de structuur van een tekst zijn

allemaal factoren die het discours vormgeven. Als tweede stap wordt het discours als

praktijk onderzocht. Taal en discours zijn sociale gegevens bij uitstek. De sociale verankering

van het discours is bepalend voor de weerklank ervan. Niet enkel hoe deze speechacts zich

doorheen de maatschappij verspreiden, maar ook hoe ze zich verhouden tot andere discours

draagt bij tot de perceptie. Fairclough maakt daarbij een onderscheid tussen manifeste

intertextualiteit (openlijke referentie aan andere teksten) en interdiscursiviteit. Het derde

niveau is discours als sociale praktijk. Binnen de sociale ruimte strijden verschillende

discours om dominantie. Het is op dit niveau dat de sociale en politieke

machtsverhoudingen een bepalende rol spelen. Verschillende maatschappelijke groepen

proberen hun eigen stempel te drukken op het politieke discours, en zo hun eigen invulling

dominant te maken. Het voornaamste doel van CDA is om de taal te ontleden en deze

onderlinge verhoudingen bloot te leggen, de ideologische lading van het discours te

analyseren en de sociale machtsverhoudingen duidelijk te maken.

De belangrijkste onderscheidende kenmerken van CDA ten opzichte van andere

sociolinguïstische benaderingen zijn de focus op machtsrelaties en de assumptie dat

discours historisch is en niet los kan worden gezien van de context. Ook de nadruk op

intertekstualiteit, het feit dat de relatie tussen maatschappij en discours niet als

deterministisch maar als wederzijds constitutief wordt beschouwd en de interdisciplinaire en

hermeneutische benadering (De betekenis van één deel kan enkel worden begrepen in de

context van het geheel, maar het geheel op zijn beurt is enkel toegankelijk via zijn

constitutieve delen) maken het verschil tussen Critical Discourse Analysis en andere

methodes (Wodak, 2001).

17

5.4. DISCOURSE-HISTORICAL APPROACH

Met een meer uitgesproken nadruk op de (historische) context lanceerde Ruth Wodak het

concept Discourse-Historical Approach. “In investigating historical, organizational and political

topics and texts the discourse-historical approach attempts to integrate a large quantity of available

knowledge about the historical sources and the background of the social and political fields in which

'discursive events' are embedded. Further, it analyses the historical dimension of discursive actions by

exploring the ways in which particular genres of discourse are subject to diachronic change” (Wodak,

2001). Hij operationaliseert dit concept door een analyse op vier niveaus voor te stellen

waarbij het eerste niveau louter descriptief is (het discours an sich) en de overige drie door de

context worden bepaald: intertextuele en interdiscursieve relaties, de sociale context en de

bredere socio-politieke en historische context. Wodak pleit ook voor een probleemgerichte

methodologische aanpak, waarbij methode en bronnen worden gekozen in functie van de

probleemstelling. "As a corollary to their radical rejection of essentialism, discourse theorists

privilege a theoretical frame that remains as open as possible and adapts to specific research questions"

(Howarth, 2000). De grotere focus op de historische en socio-politieke context bij Wodak

betekent een belangrijke verrijking voor de kritische discoursanalyse en is zeker voor deze

casus uitermate relevant. Winston Churchill zei ooit over de Balkan: “They produce more

history than they can consume”. Een goed begrip van het politieke discours in Servië is dan ook

onmogelijk zonder dieper op deze historische context in te gaan.

5.5. VAN IDENTITEIT NAAR BELEID

Na een overzicht van de Servische weg naar EU lidmaatschap wordt ingegaan op de

verschillende elementen die de positie van Servië tussen het EU blok enerzijds en Rusland

anderzijds bepalen. Enkel een diepgaande analyse van deze verhoudingen op zowel

economisch, politiek als historisch vlak laat ons immers toe om de discursieve representatie

van beide relaties te kaderen en doorgronden.

18

De eigen nationale identiteit wordt ook vormgegeven door het discours. De definitie van de

nationale eigenheid is vaak negatief. Wat we zijn wordt in de eerste plaats bepaald door wat

we niet zijn. De nationale identiteit is echter nooit homogeen en onveranderlijk. Zoals

Wodak zegt: “The idea of a homogeneous ‘pure’ identity on the individual or collective level is a

deceptive fiction and illusion" (Ruth Wodak, 2009). De relatie tussen identiteit/discours en

(buitenlands) beleid is tweedelig, beide beïnvloeden elkaar wederzijds. Zoals Lene Hansen

duidelijk maakt zijn identiteiten zowel een product van -als een rechtvaardiging voor-

buitenlands beleid. Het beleid wordt geformuleerd binnen een context die gekenmerkt

wordt door bepaalde discursieve en identitaire constructies. Een beleid voeren dat actief

ingaat tegen deze posities is niet onmogelijk, maar wel moeilijk. Met name omdat de

politieke oppositie deze historisch gereproduceerde constructies kan mobiliseren voor haar

eigen zaak. Het is niet omdat politici in Belgrado Kosovo voorstellen als een integraal deel

van Servië dat een akkoord met Priština onmogelijk is. Maar het betekent wel dat elke

beleidskeuze die ingaat tegen het dominante discours politiek tegen hen gebruikt kan

worden. Wanneer de politieke oppositie het beleid van de meerderheid aanvalt zullen zij

veelal ook de door hen geconstrueerde nationale identiteit in het vizier nemen. Zo zien we

hoe Servische discussies over de geostrategische positie van het land en de verhoudingen

met Rusland en de EU vaak een identitaire dimensie krijgen. Aanhangers van nauwere

banden met de Russische federatie wijzen op de traditionele, historische relaties met Mother

Russia en omkaderen dit met een discours van Slavische broederschap. Aan de andere kant

van het spectrum proberen ook pro-EU krachten hun argumenten te staven met claims over

Servië als liberale staat die haar rechtmatige plaats in de Europese familie dient op te nemen.

Op deze interessante link tussen identiteit en beleid wordt uitgebreid ingegaan door

academici van de Copenhagen School. Een publicatie van deze groep uit 1998 met als naam

“A new framework for Analysis” verbreedde de kijk binnen de veiligheidsstudies door het

louter realistische perspectief te verlaten en “veiligheid” te herdefiniëren als een sociale

constructie (Buzan, 1988). Hierdoor kwamen ze in het vaarwater van het poststructuralisme

terecht. De relevantie van deze school voor de Servische casus is hun bijdrage aan het

onderzoek naar het verband tussen identiteit en buitenlands beleid. Toepassingen van dit

denken, die in lijn liggen van het opzet voor deze paper, zijn onder andere Iver Neumann’s

boek “Uses of the other: ‘The East’ in Europan identity formation.” Hij heeft het in zijn studie

19

onder meer over de manier waarop Rusland en Turkije in Europa worden gezien als externe

anderen. Beide landen worden, zij het in verschillende gradaties, als niet-Europees

beschouwd. Deze visie is echter niet statisch en verandert doorheen de tijd. Daarnaast

bestudeert hij onder meer ook het ontstaan van regionale identiteiten, met name de Centraal-

Europese en Noord-Europese identiteit, beide relatief nieuwe concepten, ontstaan na het

wegvallen van de Oost-West tegenstelling tijdens de Koude Oorlog (Neumann, 1999).

5.6. PERIODISERING

De bespreking van het Servische discours in het kader van dit onderzoek start in 2008,

wanneer een coalitie van de Socialistische Partij van Servië (SPS) en de Democratische Partij

(DS) aan de macht komt. Deze keuze is niet arbitrair. Nadat de democratische transitie na de

val van het Milošević-regime brutaal een halt werd toegeroepen door de moordaanslag op

premier Zoran Đinđić, kende Servië sinds 2003 een terugkeer naar eurosceptisch

nationalisme onder de regering van Vojislav Koštunica. De nieuwe regering van democraten

en socialisten onder leiding van Mirko Cvetković, samen met de verkiezing van president

Boris Tadić (DS) in 2008 gaven een nieuwe impuls aan het Servische perspectief op EU

toetreding. Dat jaar was echter niet alleen voor de interne politiek van Servië een cruciaal

breukpunt. De eenzijdige onafhankelijkheidsverklaring van Kosovo in 2008 veranderde ook

Serviës internationale positie en haar verhouding tot de Europese Unie ingrijpend.

Ivica Dačić in 2007, bij de herdenking van het overlijden van oud-partijleider Slobodan Milošević.

20

De beslissing om medio 2013 als einddatum te kiezen is genomen omdat op die manier het

contrast kan gemaakt worden tussen het discours van de oude en de nieuwe regering, die

aan de macht kwam na de verkiezingen van 2012. De nieuwe regering bestaat uit een coalitie

van de Servische Progressieve Partij (SNS) en de socialisten (SPS). Bij het aantreden van het

nieuwe kabinet werd vanuit verschillende hoeken de vrees geuit dat de nieuwe

bewindvoerders een terugkeer naar het verleden zouden inluiden. De uitgesproken pro-

Europese Democratische Partij (DS) werd immers vervangen door de eerder eurokritische

SNS en SPS. De Servische Partij van Socialisten (SPS) werd opgericht door Slobodan

Milošević en wordt momenteel geleid door zijn oud informatiechef, Ivica Dačić. De Servische

Progressieve Partij (SNS) op haar beurt is een afscheuring van de extreem-rechtse Servische

Radicale Partij (SRS), wiens leider momenteel terechtstaat voor oorlogsmisdaden in Den

Haag. Aangezien het in Servië nooit echt tot een “zuivering” van de bestuurlijke kaders is

gekomen, bestaat de basis van beide partijen nog in belangrijke mate uit personen die actief

deel uitmaakten van het Milošević regime. Het aanvankelijke wantrouwen werd ook

gestimuleerd door enkele incidenten kort na de machtswissel. Zo verklaarde de nieuwe

Servische president Tomislav Nikolić (SNS) met betrekking tot Srebrenica dat hij de

misdaden die daar hebben plaatsgevonden niet kan erkennen als een genocide (Nikolic: er

was geen genocide, 2012). In het kader van dit onderzoek wordt nagegaan of, en op welke

wijze, het dominante discours met betrekking tot Rusland en de EU verschoven is na de

politieke machtswissel in 2012.

21

VI. BRONNEN

Het bronnencorpus voor dit onderzoek is samengesteld door vooreerst een selectie te maken

van cruciale evenementen binnen het gegeven tijdskader waarrond het politieke discours

kan worden onderzocht. “Mapping debates around key events offers a methodological technique for

tracing the stability of official discourse as they can be used to construct a timeline which in turn can

be employed when empirical material is selected” (Hansen, 2006). Binnen de periode 2008-2013

worden, onderverdeeld in categorieën, gebeurtenissen en thema’s geselecteerd op basis van

hun relevantie voor de onderzoeksvragen.

Voor de relaties tussen Servië en Rusland zijn enerzijds South Stream en anderzijds de

staatsbezoeken in de periode 2008-2013 als kristallisatiepunten voor het discours gekozen. Bij

de betrekkingen tussen Servië en de Europese Unie wordt naar twee cruciale momenten in

deze relatie gekeken, namelijk de toekenning van de status van kandidaat lidstaat en de

goedkeuring van een startdatum voor de onderhandelingen, samen met de technische en

later politieke dialoog tussen Belgrado en Priština.

Het politieke discours dat zich rond deze evenementen heeft ontwikkeld wordt geanalyseerd

via de neerslag ervan in de media. Daartoe zal een scala aan digitaal beschikbare

nieuwsbronnen worden geraadpleegd. Het media landschap in Servië is erg versnipperd en

vaak sterk gepolitiseerd. Om een zo volledig en neutraal mogelijk beeld te krijgen zullen

daarom artikels uit verschillende bronnen naast elkaar worden bekeken. Het gaat zowel om

kwaliteitsmedia als Politika, B92, Danas en Beta News Agency als meer populaire bronnen

zoals Blic en Kurir. Enkel B92 publiceert een beperkte selectie van haar artikels in het Engels,

daarom zal de overgrote meerderheid van het bronnencorpus uit originele Servische artikels

bestaan. Deze artikels werden naar het Nederlands vertaald en worden ook in het

Nederlands geciteerd. De titels van geciteerde artikels worden bij verwijzing in de tekst

eveneens vertaald naar het Nederlands indien het om bronnen in het Servisch gaat.

De keuze voor krantenartikelen vloeit voort uit de methodologische benadering en de

vraagstelling van dit onderzoek. Het gaat immers niet enkel om het discours op zich, zoals

het ook zou kunnen gevonden worden in officiële mededelingen, maar ook om de impact en

22

perceptie er van bij het publiek. Omdat media een gatekeeper vormen die de doorstroom van

informatie naar publiek regelen, is hun selectie van het politieke discours niet zozeer een

belemmering, dan wel een cruciaal element in dit onderzoek.

23

VII. CONTEXT EN LITERATUUROVERZICHT

7.1. SERVIË – EU: VAN JOEGOSLAVISCHE DESINTEGRATIE NAAR

EUROPESE INTEGRATIE

De desintegratie van Joegoslavië is een historisch proces dat niet is gestopt bij de Dayton

vredesakkoorden die in 1995 een einde maakten aan het gewelddadige conflict in Bosnië. Na

de onafhankelijkheid van Slovenië, Kroatië, Bosnië-Herzegovina en Macedonië bestond het

rest-Joegoslavië uit het huidige Servië, Montenegro en Kosovo. Een bloedige confrontatie

tussen Joegoslavische regeringstroepen en Kosovaarse onafhankelijkheidsstrijders leidde in

1999 tot een NAVO-interventie waarna Kosovo de facto een VN/EU protectoraat werd. De

Federale Republiek Joegoslavië werd in 2003 omgedoopt tot “Servië-Montenegro” en in 2006

besliste de Montenegrijnse bevolking in een referendum om de staatunie te verlaten en haar

eigen weg te gaan. In 2008 volgde Kosovo dit voorbeeld en werd in Priština eenzijdig de

onafhankelijkheid uitgeroepen. Servië en Kosovo gingen echter niet in vriendschap uiteen en

Belgrado blijft met steun van Rusland de internationale erkenning van Kosovo als

onafhankelijke staat blokkeren.

Het uiteenvallen van de Socialistische Federale Republiek Joegoslavië tussen 1992 en 2008 in

nationale staten is voorlopig tot een einde gekomen. Meer zelfs, de Joegoslavische

desintegratie wordt nu actief omgekeerd in Europese integratie. Slovenië trad in 2004 als

eerste land uit voormalig Joegoslavië toe tot de Europese Unie. Bijna tien jaar later, op 1 juli

2013 werd het daarin gevolgd door buurland Kroatië. Ook de andere landen uit voormalig

Joegoslavië zitten op Europese koers, al blijkt de weg naar Brussel voor hen vaak lastiger en

met vele kronkels. Zowel Macedonië, Montenegro als Servië zijn momenteel erkend als

kandidaat-lidstaten. Van deze drie staat Montenegro, waarmee de

toetredingsonderhandelingen reeds begonnen zijn, het verst. Macedonië is al jaren in een

dispuut verwikkeld met Griekenland over haar naam en Servië zal naar alle

waarschijnlijkheid in januari 2014 de onderhandelingen starten. Bosnië-Herzegovina en

24

Kosovo zijn beide “potentiële kandidaat lidstaten”. Vijf EU landen2 hebben Europa’s jongste

staat nog niet erkend en er is ook nog geen stabilisatie en associatieakkoord gesloten tussen

Kosovo en de EU (Bieber, 2012) (Braniff, 2011).

Servië bevindt zich in een haat-liefde verhouding met de Europese Unie (Lazic & Vuletic,

2009). Na de val van het Milošević regime in 2000 heerste in Belgrado een korte periode van

“Euro-optimisme”. In het begin van de jaren 2000 werd de voormalige Joegoslavische

republiek vanuit Brussel een duidelijk Europees perspectief geboden. De politieke

omwentelingen in Servië deden het idee leven dat er een punt kon worden gezet achter een

decennium van bloedvergieten. Zoran Đinđić, de hervormingsgezinde eerste minister die in

2001 aan de macht kwam, was de verpersoonlijking van deze hoop. Tijdens een toespraak

voor het congres van de Democratische Partij in 2001 verklaarde hij: “Net als een man die

vijftig jaar lang onder water werd gehouden, hopend om lucht te kunnen happen, kan Servië niet

gestopt worden op haar zoektocht naar zuurstof. En die zuurstof is Europa, als een familie van

democratische, moderne en ontwikkelde staten.” (Zoran Djindjic: Speeches). Aan het optimisme

kwam echter brutaal een eind nadat Đinđić op 12 maart 2003 het slachtoffer werd van een

moordcomplot waarin bepaalde groepen binnen de Servische geheime dienst betrokken

waren. Onder de daarop volgende regering van Vojislav Koštunica verliep het proces van

Europese integratie moeizaam. Eind 2005 startten Servië en de EU onderhandelingen over

een Stabilisatie en Associatie Akkoord (SAA) en een Interim Akkoord (IA), noodzakelijke

stappen op weg naar volwaardig EU lidmaatschap. Deze gesprekken sprongen echter af in

de zomer van 2006 omdat Belgrado volgens de Europese Commissie onvoldoende

meewerkte met het Joegoslaviëtribunaal in Den Haag. Het zou uiteindelijk duren tot 2008

vooraleer het IA en SAA ondertekend werden. Het interim akkoord, dat geen ratificatie

behoeft, trad in 2010 in werking. De afronding van het ratificatieproces van het Stabilisatie en

Associatie Akkoord wordt verwacht in 2013, op voorwaarde dat Litouwen als laatste land

zijn fiat geeft. Op 1 maart 2012 werd Servië door de EU officieel als kandidaat-lidstaat

erkend. Een start voor de toetredingsonderhandelingen wordt verwacht in januari 2014

(Stahl, 2013).

2 Spanje, Roemenië, Griekenland, Cyprus en Slovakije erkenden de onafhankelijk (nog) niet. Hun verzet is echter

vooral gebaseerd op binnenlandse aangelegenheden en de vrees om een precedent te stellen.

25

De Europese Unie is voor Belgrado zowel wat betreft handel, investeringen als

ontwikkelingshulp de belangrijkste partner. In de afgelopen tien jaar was de EU goed voor

bijna 80% van de totale financiële steun aan Servië.3 Tussen 2010 en 2012 vertegenwoordigde

de EU zo’n 60% van zowel import als export. Dit maakt de EU tot belangrijkste

handelspartner voor het land, op afstand gevolgd door de buurlanden verenigd in de

CEFTA. Rusland komt slechts op de derde plaats.4 5 De Foreign Direct Investments (FDI)

vanuit de EU richting Servië beliepen in de periode 2005-2012 maar liefst 76% van de totale

FDI in Servië.6 Ook op politiek vlak is de EU Serviës belangrijkste partner. EU lidmaatschap

is immers het voornaamste strategische objectief en politiek project.

Via een kwalitatieve analyse van het discours van Servische politici over de verhoudingen

met Rusland enerzijds en de EU anderzijds woedt nagegaan op welke manier deze relaties

worden voorgesteld en geframed en hoe dit zich verhoudt tot de politieke en economische

realiteit. Sinds de kortstondige euforie na de val van het Milošević regime in het begin van

de jaren 2000 evolueert de steun van het Servische publiek voor Europese toetreding in

dalende lijn. Voor de periode waarbinnen in het kader van deze studie zal worden gewerkt,

namelijk 2008 tot 2013, lijken de cijfers zelfs in vrije val. Waar in november 2009 nog 73% van

de Serviërs verklaarde pro toetreding te zullen stemmen viel dit in december 2012 terug tot

een historisch dieptepunt van 41%. Gevraagd naar hun stemgedrag in het geval van een

referendum over EU toetreding nam over dezelfde periode het aantal ondervraagden dat

verklaarde tegen te zullen stemmen toe van 12% in 2009 tot 31% op het einde van 2012

(SEIO, 2012). Het is dus duidelijk dat de Unie in Servië met een imago- en

populariteitsprobleem kampt.

3 Persmededeling EU delegatie in Servië, www.europa.rs, geraadpleegd op 29.04.2013. 4 Rapport EU delegatie in Servië, www.europa.rs, geraadpleegd op 29.04.2013. 5 Europese Commissie DG Handel, Serbia – EU Bilateral trade relations (2008) 6 FDI in Serbia, www.europa.rs, geraadpleegd op 29.04.2013.

26

7.2. SERVIË-RUSLAND

Rusland wordt in Servië steeds voorgesteld als een historische en spirituele (want Slavische

en Orthodoxe) bondgenoot. Doorheen de geschiedenis is de steun vanuit Moskou voor de

Servische zaak echter geen constante. Vanuit real politike overwegingen heeft Rusland zich op

enkele cruciale momenten aan Servische zijde geschaard, maar dit enkel in zoverre en zo

lang dat het aan haar eigen nationale belangen beantwoordde. Langs Servische zijde zien we

dat de relaties met Rusland vooral sterk zijn tijdens momenten van crisis. Eens de situatie

stabieler is wordt vaak teruggekeerd naar een meer pro-Westerse en pro-Europese houding.

Volgens Dušan Reljić zijn de Servische-Russische relaties gebaseerd op drie pijlers: ten eerste

de Russische positie in de VN Veiligheidsraad, en dan met name het voor Servië cruciale

veto inzake Kosovo. Ten tweede de lange en nauwe historische relaties tussen beide landen

en ten derde de steeds belangrijkere economische banden tussen Belgrado en Moskou (Reljic,

2009).

De relaties tussen Moskou en Belgrado zijn historisch steeds sterk geweest. In een poging om

haar invloed naar het Westen uit te breiden vond Rusland in Servië een strategische

bondgenoot. Op bepalende momenten in de Servische nationale geschiedenis is er aan

Rusland steeds een bepalende rol toebedeeld. In haar zoektocht naar een breekijzer voor de

vijf eeuwen durende Ottomaanse dominantie op de Balkan bleek Servië voor Rusland een

trouwe bondgenoot. Na de nationale revolutie van 1804 tot 1817 werd Servië als autonome

principaliteit de facto onafhankelijk binnen het Ottomaanse rijk. Formele onafhankelijkheid

en internationale erkenning kwam er echter pas in 1878 na de Russisch-Turkse oorlog.

Tijdens de Balkan Oorlogen tussen 1912 en 1913 leidde de Russische steun tot aanzienlijke

gebiedsuitbreiding voor Servië (Hall, 2000) (Jelavic, 2004). Ook tijdens de Eerste

Wereldoorlog, op gang geschoten door de Servische nationalist Gavrilo Prinćip, bleek de

Russisch-Servisch spil van cruciaal belang. De relaties tussen Belgrado en Moskou

verzuurden echter na de Tweede Wereldoorlog. Josip Broz Tito voelde er als leider van zijn

Socialistisch Joegoslavië weinig voor om in een Sovjet satelietstaat te veranderen. Als

medeoprichter van de Non-Aligned Movement wist hij zich handig te positioneren tussen

Oost en West. Het einde van de Koude Oorlog en het bloedige uiteenvallen van Joegoslavië

27

luidde een nieuwe fase in de betrekkingen tussen Servië en Rusland in. Tijdens de

beginperiode van het conflict (1992-1995) bleef de Russische invloed eerder beperkt Na de

desintegratie van de Sovjet Unie was Rusland te zeer gefocust op interne problemen om een

rol van betekenis te kunnen spelen (Cohen, 1994). Tegen het einde van de jaren ’90

profileerde Rusland zich echter opnieuw als een grootmacht. Wanneer het conflict tussen de

Servische regering en Albanese rebellen in Kosovo internationaliseerde en de NAVO,

weliswaar zonder mandaat van de VN Veiligheidsraad, tussenbeide kwam, veroordeelde

Rusland deze militaire interventie scherp. Ook na het einde van het gewapende conflict zou

Moskou de Servische positie aangaande haar voormalige provincie blijven steunen. Het

Russische veto in de VN Veiligheidsraad maakt VN lidmaatschap voor Kosovo onmogelijk

en meer algemeen is dit een belangrijk obstakel voor de internationale erkenning van het

land. Al bij al werd de Russische inmenging in Servië tijdens het begin van het nieuwe

millennium gemilderd door de sterk pro-Europese regering onder leiding van Đinđić

(Konitzer, 2011). De Russische invloed nam echter toe na de aanslag op de Eerste Minister. Er

werd afgeweken van de strakke pro-Europese koers, de samenwerking met het

Joegoslaviëtribunaal liep spaak en het EU toetredingsproces stagneerde. Bovendien startte in

2006 de onderhandelingen over Kosovo en bleken de VS en een meerderheid van de

Europese lidstaten voorstander te zijn van onafhankelijkheid voor de voormalige provincie.

Deze samenloop van omstandigheden creëerde volgens Andrew Konitzer een situatie

waarin Rusland gemakkelijk de hearts and minds van de Servische publieke opinie kon

bespelen.

De voornaamste verklaring voor het Servische beeld van de sterke Russische bondgenoot ligt

bij de NAVO bombardementen op Servië in 1999. Door hun publieke veroordeling van de

internationale militaire interventie en de steunbetuigingen aan het Servische volk scoorde

Rusland goede punten bij de Servische publieke opinie (Judah, 2000).

Voor Moskou is VN resolutie 1244 de enige mogelijke basis voor gesprekken over Kosovo.7

Sinds de eenzijdige Kosovaarse onafhankelijkheidsverklaring in 2008 heeft Servië met

7 UNSC 1244 werd aangenomen in het kader van hoofdstuk VII van het VN Verdrag op 10 juni 1999 en voorziet

in een internationale militaire en civiele aanwezigheid in Kosovo. De resolutie spreekt over substantiële

autonomie voor Kosovo, maar geeft geen uitsluitsel over de Status van de voormalige Servische provincie.

28

Russische steun een actief diplomatiek offensief gevoerd om de internationale erkenning van

Kosovo te blokkeren. De Russische positie aangaande Kosovo is echter niet principieel.

Hoewel het land zich in deze steeds beroept op het internationaal recht verdedigde het haar

beleid inzake de Zuid-Ossetische kwestie juist door te wijzen op het vergelijkbare NAVO

optreden in Kosovo. Bij verschillende gelegenheden heeft Rusland duidelijk gemaakt dat het

zich niet zou verzetten tegen een Servisch-Kosovaars akkoord. Tijdens het laatste bezoek van

de Servische Eerste Minister Dačić aan Moskou op 9 en 10 april 2013, maakten de Russische

gesprekspartners duidelijk dat Servië “het voorrecht geniet om het probleem Kosovo zelf op te

lossen”(Dacic in Moskou, 2013). Rusland lijkt dan ook tevreden met hetgeen het bereikt heeft

in de regio door de overname van een groot deel van de Servische energiesector, zonder zich

verder al te veel te engageren in de Servische politieke problemen.

Hoewel volgens Russische politici hun steun voor de Servische zaak louter en alleen berust

op hun toewijding aan het internationaal recht en de autoriteit van de VN Veiligheidsraad,

heeft Rusland ook nog andere belangen bij goede relaties met Servië. Als een erfenis van het

Koude Oorlog denken voelt Rusland zich bedreigd door de uitbreiding van de NAVO in

haar voormalige invloedssfeer. Servië kan daarbij een strategische Russische bondgenoot zijn

in Europa. Met de herinnering van de NAVO bombardementen uit 1999 nog vers in het

geheugen is een meerderheid van de Servische bevolking voorstander van militaire

neutraliteit en sterk gekant tegen eventueel NAVO lidmaatschap (Atanasovic, 2007).

Wanneer in 2011 het debat over een eventuele NAVO toetreding gevoerd werd binnen

Servië liet Moskou in niet mis te verstane bewoordingen weten dat het land in dat geval niet

langer op de steun van grote broer Rusland moet rekenen. De Russische vertegenwoordiger

bij de NAVO, Rogozin, verklaarde dat “de Russen geen grotere Serviërs kunnen zijn dan de

Serviërs zelf” en haar positie inzake Kosovo desgevallend zou moeten herzien (Rogozin: Wat

gaat Servië zoeken in de Navo?, 2011). De limieten aan Russisch-Servische militaire en

politieke samenwerking werden ook in 2009 duidelijk. Wanneer president Medvedev zijn

voorstel voor een nieuw “European Security Treaty” publiek maakte, werd dit in het Westen

niet op veel applaus onthaald. Tegen de Russische verwachtingen in bleek ook het Servische

enthousiasme voor dit plan veel beperkter dan verhoopt. Volgens Zarko Petrović heeft

Servië hiermee getoond zich actief te willen inschrijven in een Europese buitenlandse

29

agenda. Het zou voor een aspirerend lidstaat immers onmogelijk zijn om in zo een cruciaal

domein een eigen buitenlands beleid te voeren, onafhankelijk van de Unie (Petovic, 2010). In

2012 opende Rusland een “humanitaire basis” in de Zuid-Servische stad Niš met faciliteiten

om aan bosbrandbestrijding en ontmijning te doen. Critici zagen dit initiatief als een

Russische poging om militair vaste voet aan grond te krijgen in Servië. Hoewel de basis

relatief beperkt is en geen militaire aanwezigheid inhoudt kan de impact op de

beeldvorming binnen Servië niet onderschat worden. Ter illustratie kan de vergelijking

gemaakt worden met buurland Montenegro. Wanneer het land in de winter van 2012 te

maken kreeg met de ergste sneeuwval in jaren en de nationale noodtoestand werd

uitgeroepen, deed Podgorica een beroep op de diensten van de NAVO. Deze humanitaire

missie, waarbij NAVO helikopterteams burgers in van de buitenwereld afgesneden dorpen

kwamen ontzetten, leidde tot een belangrijke toename van de publieke steun voor de

Alliantie in Montenegro. Wanneer we de parallel maken met de humanitaire basis in Niš

wordt duidelijk dat de daar gestationeerde Russische helikopters eerder deel uitmaken van

een PR- dan van een militaire strategie. Onder de nieuwe SNS-SPS regering werden de

militaire relaties tussen Servië en Rusland opgewaardeerd. Tijdens een ontmoeting van de

Servische vicepremier en minister van defensie Aleksander Vučić met de Russische

viceminister voor defensie in november 2012 werd in Moskou aangekondigd dat de militair-

industriële relaties tussen beide landen zouden worden uitgebreid. Dit betreft onder meer de

gemeenschappelijke productie van pantserwagens met assemblage in Servië, opgestart in

2012. Dat deze akkoorden ook een politieke dimensie hebben blijkt uit de verklaringen aan

de pers achteraf, waarbij de Russische partner de hoop uitte dat deze samenwerking “Servië

sterker zou maken en haar vijanden twee keer zou doen nadenken vooraleer de wapens tegen haar op te

nemen.” (Servië en Rusland stimuleren economie, 2011). Wie Rusland juist bedoelde met "de

vijanden van Servië" bleef een open vraag.

Rusland heeft zich nooit uitgesproken tegen mogelijk EU lidmaatschap voor Servië. Hoewel

Russische functionarissen bij verschillende gelegenheden duidelijk maakten dat EU

toetreding niet de enige optie moet zijn voor Servië, zou ook Rusland gebaat zijn bij een

30

trouwe bondgenoot in Brussel.8 De nauwe banden met Rusland maken een Europese

toekomst voor Servië dus ook niet per definitie onmogelijk, beide relaties zouden in

tegendeel zelfs complementair kunnen blijken. Dat de publieke steun voor EU toetreding in

Servië consequent blijft dalen, terwijl de populariteit van Rusland hoge toppen scheert zorgt

wel voor zenuwachtigheid in EU kringen. Met name het feit dat de EU als voornaamste

handelspartner, investeerder en donor niet op hetzelfde populaire krediet kan rekenen als de

Russische Federatie zit velen dwars.9

Rusland is één van de voornaamste handelspartners van Servië. In 2012 was de Russische

Federatie goed voor 10.9% van de import in Servië. De Russische import bestaat vooral uit

aardolie en gas. Hoewel de handelsbalans voor Servië erg negatief is -de import is zo’n drie

maal groter dan de export- gold Rusland in 2012 toch als eindbestemming voor 7.6% van de

totale Servische uitvoer.10 Hoewel het handelsvolume tussen beide landen relatief

omvangrijk is verbleken de cijfers toch wanneer we ze langs die van de handelsrelaties

tussen Servië en de EU leggen. In 2000 sloot Servië een vrijhandelsakkoord met Rusland

Het zwaartepunt van de economische betrekkingen tussen Servië en Rusland ligt in de

energiesector. In 2008 sloten de leiders van beide landen hierover een verstrekkend akkoord.

Het Russische Gazprom verkreeg een meerderheidsaandeel (51%) in de Servische oliegigant

Naftna Industrija Srbije (NIS).11 Daarnaast is Servië ook een cruciale partner in het South

Stream Project. Deze nieuwe pijplijn met een lengte van 2380 km en een maximum jaarlijks

debiet van 63 miljard m³ zal de belangrijkste aanvoerroute van Russisch gas naar Europa

worden.

8 De Russische ambassadeur in Belgrado verklaarde op 14 maart 2012 dat EU lidmaatschap voor Servië niet als

een "optie zonder alternatief" mag worden gezien. 9 Persbericht van EU delegatie in Belgrado op 1 februari 2013 “Misconceptions about substantial Russian aid”,

waarin letterlijk werd geklaagd over het feit dat Rusland onterecht wordt gezien als de grootste donor. 10 Servische Nationaal Bureau van Statistiek: http://webrzs.stat.gov.rs/ 11 De geringe overnameprijs van 400 miljoen euro (+ belofte van 547 miljoen aan investeringen) leidde tot sterke

kritiek binnen Servië.

31

7.3. SERVIË-DISCOURS

7.3.1. SERVIË TUSSEN OOST EN WEST

Het idee van een traditionele dichotomie tussen het pro-Europese en het pro-Russische

kamp in de Servische politieke sfeer wordt door Andrew Konitzer in twijfel getrokken.

Volgens de auteur betreft het “een tegenstelling die meer verbergt dan verduidelijkt”

(Konitzer, 2011). Hij stelt immers dat een groot deel van de Servische bevolking zich zowel

met de EU als met Rusland kan identificeren. Bovendien merkt Konitzer op dat de

diplomatieke relaties tussen Servië en Rusland complexer zijn dan het dominante politieke

discours over “historische vriendschap” en “Slavische broederschap” doet vermoeden.

Hoewel de economische banden met Serviës Oosterbuur sterk zijn wijst hij er toch op dat die

met de Europese Unie nog steeds vele malen belangrijker en vooral ook diverser zijn.12

Konitzer stelt bovendien ook vraagtekens bij de duurzaamheid van de Russisch-Servische

alliantie inzake Kosovo. Rusland heeft verscheidene malen aangegeven dat haar positie in

deze materie niet in steen gebeiteld staat.

Servië is er tot op heden steeds in geslaagd om goede relaties met zowel Rusland als de EU te

onderhouden. Terwijl Servië belangrijke stappen zet inzake EU integratie en via het

Interimakkoord ook al een belangrijke toegang heeft verkregen tot de Europese markt

worden tegelijkertijd ook de economische banden met Rusland uitgediept. Ook op het

politieke vlak heeft Servië haar strategisch objectief van EU integratie weten combineren met

een blijvende goede verstandhouding met haar Russische partner. Volgens Konitzer werd

deze spreidstand echter mogelijk gemaakt door de impasse rond Kosovo en het lage tempo

van Serviës EU integratieproces. Hij betwijfelt dan ook of deze positie op de lange termijn

houdbaar blijft, gezien verdere EU en NAVO integratie. Servië heeft echter inmiddels

duidelijk te kennen gegeven geen lid te zullen worden van de Noord-Atlantische

Verdragsorganisatie en EU integratie moet goede relaties met Rusland ook niet noodzakelijk

in de weg staan. Zoals Servisch president Nikolić verklaarde in oktober 2010 tijdens een

12 Economische betrekkingen met Rusland zijn sterk gefocust op een beperkt aantal sectoren, met name de

energiesector. Bovendien is de handelsbalans tussen Servië en Rusland erg negatief.

32

interview voor een Italiaans nieuwsagentschap: “Ik heb altijd geloofd dat Servië aan alle

voorwaarden voldoet om een brug te zijn tussen Oost en West. Het zou een grote vergissing zijn om

zo een vruchtbare positie niet te gebruiken (…) Wij willen dat ons land richting Europa gaat, maar ik

zie er geen graten in dat we tegelijkertijd ook onze handelsrelaties met niet-lidstaten ontwikkelen”

(Nikolic: Zowel Rusland als de EU, 2012).

Het valt meteen op hoe hij in deze context, voor een Europees publiek, de Servisch-Russische

samenwerking in louter economische termen schetst en het traditionele, meer emotieve en

identitaire discours achterwege laat. Dit laatste komt bij publieke mededelingen bestemd

voor binnenlandse consumptie veel nadrukkelijker aan bod.

7.3.2. HOE DISCURSIEVE EVOLUTIES VERKLAREN?

Het dominante discours is voortdurend verwikkeld in een strijd met counterdiscours om de

betekenisgeving te monopoliseren en fixeren. Volgens Lene Hansen staan ook het

buitenlandse beleid en het discours daardoor in een relatie van wederzijdse beïnvloeding. Zij

heeft dan ook onderzoek gedaan naar hoe veranderingen in het ene een effect hebben op het

andere.

Volgens Lene Hansen kan buitenlands beleid gezien worden als een model waarbij wordt

gezocht naar een balans tussen identiteit en beleid. Wanneer de relatie tussen beide

verstoord is zal er gepoogd worden het evenwicht te herstellen door ofwel de identitaire

constructie te dan wel het beleid aan te passen (Hansen, 2006).

Geconfronteerd met een counter-discours of nieuwe feiten heeft een politieke elite volgens

Hansen drie opties. De meest drastische keuze is om de beleid-identiteit constructie

fundamenteel aan te passen zodat hij aan de nieuwe realiteit beantwoordt. Een meer

pragmatische, en veruit de meest voorkomende methode, is het erkennen van de nieuwe

feiten, maar deze kaderen binnen het bestaande discursieve framework. Tenslotte kan men

het counter-discours of de nieuwe elementen ook gewoon proberen negeren. Het succes van

deze laatste optie hangt echter sterk af van de bestaande machtspositie.

33

Stel dat de Servische regering besluit om ondanks het dominante discours dat haar

voormalige provincie een integraal onderdeel vormt van het Servische territorium, toch zou

besluiten om de Kosovoaarse onafhankelijkheid de facto te erkennen, dan heeft zij volgens

Hansens theorie drie mogelijkheden. Het Servische leiderschap zou publiek kunnen

toegeven dat ze over Priština geen enkele autoriteit meer kunnen uitoefenen en het een

illusie is te blijven geloven dat Kosovo nog steeds Servisch grondgebied is. Zo’n drastische

herziening van identiteit en buitenlands beleid zou echter op heel wat potentiële weerstand

kunnen rekenen. Een tweede optie zou er in bestaan om een de facto erkenning te framen

binnen het bestaande bestuur. Men zou kunnen wijzen op het feit dat zolang Servië de

onafhankelijkheid niet formeel erkent er van echte onafhankelijkheid geen sprake kan zijn,

maar dat deze principiële positie een meer pragmatische aanpak op het terrein niet in de weg

kan staan. Zeker in het kader van de voortgaande EU integratie, waarin de normalisatie van

de betrekkingen met Priština een belangrijke rol spelen, zou dit een aantrekkelijke keuze

kunnen zijn. Een derde optie zou zijn om het buitenlands beleid inzake Kosovo drastisch aan

te passen en zonder meer over te gaan tot een verregaande verbetering van de relaties. Dit

zou, gezien de mobiliserende kracht van het thema, de regering echter zeer kwetsbaar maken

voor kritiek uit nationalistische zijde. De regering zou erg sterk moeten staan om het protest

en counter-discours van de rechterzijde gewoon naast zich neer te leggen.

34

VIII. SOUTH STREAM

Het South Stream project, een geplande pijplijn die Russisch gas via de Balkan naar Europa

moet brengen is van groot geostrategisch belang. Servië is een cruciale pion in de Russische

plannen en juist daarom is deze casus zo interessant in het kader van dit onderzoek. De

belangen van Rusland en de EU met betrekking tot South Stream botsen sterk en Servië, als

belangrijke schakel in dit project, speelt mee in dit conflict. Via een analyse van het Servische

politieke discours dat zich rond dit dossier heeft ontwikkeld wodt gepeild naar de manier

waarop South Stream geframed wordt in verhouding tot EU-Servië-Rusland

driehoeksverhouding en hoe dit discours evolueert tijdens de opeenvolgende regeringen in

de bestudeerde periode.

8.1. SOUTH STREAM: EEN INLEIDING

Over een totale lengte van 2380 km zal de nieuwe South Stream pijpleiding Russisch gas via

de Balkan naar Europa brengen. Met een maximum debiet van 63 miljard m³ zou het

bovendien de grootste Russische aanvoerroute naar Europa worden. Het precieze traject van

South Stream is al verschillende malen gewijzigd. Volgens de laatste informatie vrijgegeven

door Gazprom zal de pijpleiding vanuit Rusland over de bodem van de Zwarte Zee naar het

Bulgaarse Varna leiden. Het offshore traject van South Stream is 925 km lang en loopt

doorheen de territoriale wateren van Turkije. Vanuit Bulgarije gaat het dan verder naar

Servië, Hongarije en Slovenië om uiteindelijk in het Italiaanse Tarvisio te eindigen.

Oorspronkelijk was er ook een tweede traject via Griekenland naar Italië gepland, maar door

de veranderende gasmarkt en de sterk afgenomen vraag in deze landen is dit plan

geschrapt.13

De totale kostprijs van South Stream wordt door Gazprom geraamd op 16 miljard euro.

Volgens experts zal de effectieve kostprijs eerder rond de 24 miljard euro liggen. Wanneer

13 Bijlage 14.2: Overzichtskaart van het South Stream traject

35

ook de Russische aanvoerlijn, de zogenaamde South Corridor, in rekening wordt gebracht

loopt het totale kostenplaatje zelfs op tot 50 miljard euro (Korchemkin, 2013). Het is daarom

dat verschillende critici zich ook ernstige vragen stellen bij de rendabiliteit van het project.

South Stream zou immers té duur zijn, en door de veranderende gasmarkt (dalende vraag,

de opkomst van non-conventionele gaswinning, …) ook een té groot economisch risico. Zij

zien South Stream vooral als een Russisch prestigeproject en geopolitiek initiatief (Paszyc,

2012).

8.2. GEOSTRATEGISCH BELANG

Het geostrategische belang van South Stream zit hem in het traject. Het leeuwendeel van

Russisch gas bereikte Europa steeds via Oekraïne. Onderlinge twisten over de prijszetting

door het Russische staatsbedrijf Gazprom en de Oekraïense overheid leidden er echter toe

dat Rusland in de winters van 2006 en 2009 de gaskraan naar dit land dichtdraaide. Door de

centrale rol van dit land in de aanvoerlijnen kwam echter ook een groot deel van

(voornamelijk Oost-) Europa in moeilijkheden. Om Oekraïne als transitland te vermijden

kwam Rusland met respectievelijk Nord- en South Stream op de proppen. Wanneer beide

projecten gerealiseerd zijn zal het aandeel van Russisch gas dat Europa via Oekraïne bereikt

zijn teruggebracht van 71% naar 44%.14

Russische politici beweren formeel het tegendeel, maar South Stream is een onmiddellijke

concurrent voor het geplande Europese Nabucco project, dat via een gelijkaardig traject niet-

Russisch gas uit de Kaspische regio naar Europa zou moeten brengen. Dit had de Europese

gasafhankelijkheid van Rusland moeten verminderen en het transitmonopolie van Gazprom

moeten doorbreken. Door de concurrentie met South Stream en de onduidelijkheid over

waar het gas voor Nabucco vandaan zou moeten komen, is het lot van dit project momenteel

echter onzeker.

Of South Stream zelf effectief gerealiseerd zal worden staat ook nog niet met zekerheid vast.

Het project werd immers ontwikkeld als een reactie op de problemen met Oekraïne, nog

14 Bijlage 14.3: overzicht huidige en toekomstige Russische pijpleidingen

36

voor dat de economische crisis haar volle impact bereikte en de wereldmarktprijs voor gas

sterk daalde. De EU zet bovendien sterk in op een diversificatie van haar gastoevoer, en

zeker het potentieel van het zogenaamde “onconventionele gas” vormt een belangrijke

bedreiging voor Ruslands positie. Bovendien zou nieuwe EU reglementering die het

gastransport wil liberaliseren Gazproms positie ernstig bedreigen.15 De vooropgestelde

inwerkingtreding van South Stream is 2015. Tot op heden is de eigenlijke constructie nog

niet aangevat. Door het oprichten van alle nationale ondernemingen, de verschillende

bilaterale akkoorden en de voorbereidende studies lijkt het project zich echter in een cruciale

fase te bevinden.

8.3. SOUTH STREAM SERVIË

Momenteel gebeurt zo goed als de volledige gasaanvoer naar Servië via het traject Rusland -

Oekraïne. Dat deze afhankelijkheid het land in een erg kwetsbare positie drukt werd pijnlijk

duidelijk tijdens de Russisch-Oekraïense gascrisis van 2009. Wanneer Rusland de gaskraan

naar Oekraïne dichtdraaide stopten ook de leveringen aan Servië. In een land waar

stadsverwarming, die quasi volledig op gas werkt, nog steeds de norm is, leidde dit tot grote

problemen. Niet enkel de kleine consumenten werden getroffen, ook de gasafhankelijke

industrie incasseerde zware klappen. Servische politici argumenteren dat South Stream de

energiezekerheid zal vergroten door Oekraïne te vermijden. Het gaat echter enkel om een

diversificatie van aanvoerroutes, niet van de bronnen. Terwijl de EU volop inzet op een

diversificatie in de aanvoer van gas kwam de Servische energiesector volledig in de greep

van Rusland.

Het Servische deel van South Stream zal zo’n 470 km lang zijn en heeft een geschatte

kostprijs van 1.7 miljard euro. Het exacte traject is nog niet bekend en zal afhangen van de

resultaten van haalbaarheidsstudies. Wel is zeker dat de pijpleiding Servië aan de Bulgaarse

grens zal binnenkomen in Zaječar om het land in Subotica in het Noorden weer te verlaten

15 Volgens het derde pakket van Europese regelgeving voor de energieliberalisering zou pijpleidinginfrastructuur

moeten worden opengesteld voor derde spelers.

37

richting Hongarije. Voormalig president Tadić sloot met zijn Bulgaarse collega Borisov in

2010 een akkoord dat South Stream zou toelaten om Servië in het meer zuidelijk gelegen

Dimitrovgrad binnen te komen. Op deze manier zou de nieuwe pijpleiding ook doorheen

Zuid-Servië lopen, wat de gasificatie van deze regio zou vergemakkelijken. Deze duurdere

optie werd door Rusland echter verworpen en het werd Tadić duidelijk gemaakt dat hij zich

geen illusies diende te maken. “Gazprom en Gazprom alleen zou over het definitieve traject

beslissen.” (Gazprom beslist over South Stream en niet Tadic of Borisov, 2010). Deze

publieke vernedering maakte meteen ook de krachtverhoudingen tussen Servië en haar

Russische broodheren duidelijk.

Voor de constructie van het Servische traject werd South Stream Serbia met zetel in

Zwitserland opgericht. In de andere deelnemende landen werden gelijkaardige

samenwerkingsverbanden opgericht. Wat de Servische casus onderscheidt is echter dat de

aandelen er niet zoals elders een 50/50 verdeling kennen. Binnen South Stream Serbia houdt

Gazprom een meerderheidsaandeel van 51% terwijl het Servische Srbijagas het met 49%

moet stellen.

Bij de verdediging van South Stream wijst Srbijagas steeds op de voordelen die dit project

voor Servië met zich mee zal brengen. Door de grootte van het project en de daarmee

gepaard gaande investeringen zou South Stream volgens de directeur van Srbijagas een

stimulans kunnen zijn voor de Servische economie in haar totaliteit. Daarnaast zal het project

ook de werkgelegenheid stimuleren. Door de constructiewerken alleen zouden zo’n 2000

directe banen worden gecreëerd. Bovendien zal Servië ook het recht hebben om transittaksen

te heffen op het Russische gas dat via haar grondgebied de EU bereikt, dit zou jaarlijks

ongeveer 200 miljoen euro moeten opbrengen. Daarnaast biedt het South Stream verhaal ook

geopolitieke mogelijkheden voor het land. Eerst en vooral zou het de energiezekerheid voor

Servië moeten vergroten door de afhankelijkheid van Oekraïne als transitland weg te nemen.

De constructie van twee grote, ondergrondse gasopslagplaatsen moet ook bijdragen aan de

weerbaarheid tegen eventuele gascrisissen in de toekomst. Ten slotte wordt er steeds op

gehamerd dat Servië binnen het project meer zal zijn dan louter een transitland. Vanuit

Servië zijn er immers afsplitsingen gepland naar Kroatië en Bosnië (zowel Republika Srpska

38

als de Moslim-Kroatische Federatie) en eventueel ook Montenegro en Macedonië, hierdoor

zou het land de status van regionale energiehub krijgen.

Via een chronologische en thematische analyse van het politieke discours dat zich in Servië

rond dit project ontwikkelde tussen 2008 en 2013 wordt nagegaan op welke manier deze

economische en geopolitieke belangen worden geframed. De focus ligt daarbij op de positie

van Servië tussen Rusland en de Europese Unie en de veranderende invulling hiervan

doorheen de jaren. Het South Stream project leent zich hier zeer wel toe. De plannen

kwamen op de tafel nog voor 2008, ten tijde van de regering van Vojislav Koštunica, leider

van de DSS partij. Cruciale bilaterale akkoorden tussen Servië en Rusland met betrekking tot

South Stream en de Servische energiesector in zijn totaliteit, werden gesloten wanneer de

eerder pro-Europese Democratische Partij (DS) aan de macht was tussen 2008 en 2012. De

finale beslissingen en concrete realisatie van het project zullen zich echter afspelen onder

supervisie van de nationalistische SNS-SPS regering, aan de macht sinds 2012. Op deze

manier kan ook de invloed van de regerende coalitie op de houding ten opzichte van de EU

en Rusland in de analyse worden opgenomen.

8.4. GEOPOLITIEKE LOGICA

8.4.1. Van bolwerk naar brug tot schakel

De brugmetafoor kent een lange geschiedenis en wordt door verschillende landen in de

Balkan toegeëigend om zichzelf te positioneren tussen Oost en West (Todorova, 2009).

Doorheen de eeuwen vindt er een evolutie en betekenisverschuiving plaats. Waar de Balkan

aanvankelijk bekend stond als de uiterste grens, transformeerde het later in “een brug”

(Petrovic, 2009). Vanaf de 13e eeuw vormde de Balkan het schouwtoneel voor de oprukkende

legers uit het Oosten en grote delen van de regio maakten eeuwenlang deel uit van het

Ottomaanse imperium. De Kerkelijke overheden in West-Europa reageerden op de

Islamitische dreiging door delen van de Balkan uit te roepen tot Antemurale Christianitis of

“bolwerken van het Christendom” (Kopański, 1996). Dit beeld van de Balkan als ultieme

grens en strijdtoneel tussen het Christelijke Europa en de Oosterse Islam werd

39

geïnternaliseerd als een belangrijke component van de nationale identiteiten in de regio

(Maxwell, 2011). Dat dit beeld ook vandaag nog leeft blijkt uit de sterke politisering van het

verhaal. Een klassiek voorbeeld is de beruchte Gazimestan toespraak van Slobodan

Milošević in 1989, dewelke vaak wordt gezien als het discoursmatige startschot van het

conflict in voormalig Joegoslavië (Morus, 2007). Milošević verklaarde bij deze gelegenheid

dat “Zes eeuwen geleden verdedigde Servië zichzelf heroïsch op het veld van Kosovo, maar het

verdedigde ook Europa. Servië was op dat moment het bastion dat de Europese cultuur, religie en

beschaving in het algemeen beschermde. Daarom lijkt het vandaag niet enkel onrechtvaardig, maar ook

onhistorisch en volkomen absurd om het over het Europese karakter van Servië te hebben. Servië is

onafgebroken een deel van Europa geweest, nu net zo zeer als vroeger” (Milosevic, 28 juni 1989).

Hoewel de concepten van brug en bolwerk onderling gelieerd zijn, want beide verbonden

met de unieke historische, geografische en politieke positie van de Balkan, gaan zij gepaard

met een duidelijk verschillende connotatie. “Where bridge metaphors highlight communication

and exchange, bulwarks presuppose confrontation, and thus normative judgement against one side or

the other.” (Maxwell, 2011). Volgens Bjelic kan er echter geen sluitend onderscheid worden

gemaakt tussen de éne en de andere voorstelling. “That metaphor of the “bridge” induces endless

hermeneutical circles which transform “a bridge”, into “a wall”, dividing rather than connecting”

(Bjelic). Vanuit deze logica zal de brugmetafoor Servië niet zozeer verbinden met de

Europese Unie, maar juist het verschil blijvend benadrukken.

In het voormalige Joegoslavië was de brugmetafoor erg populair om de unieke positie tussen

Oost en West voor te stellen (Vjekoslav & Gavrilovic , 2011). Jozip Broz Tito slaagde er

immers samen met de Non-Aligned Movement op handige wijze in om een derde weg aan te

houden die hen toeliet goede relaties met zowel Oost als West te onderhouden. In principe is

het deze erfenis die ook vandaag in Servië nog politiek wordt geoperationaliseerd. Dit idee

komt terug in het hele discours waarbij EU toetreding en nauwe relaties met Rusland in één

adem worden genoemd. Ook in de manier waarop het South Stream project wordt geframed

zien we dit beeld terugkomen. In 2008, ten tijde van de energieonderhandelingen tussen

Servië en Rusland over de overname van het Servische staatsbedrijf NIS door Gazprom en de

plannen voor South Stream, verscheen de Servische tabloid Kurir met de kop “Opportuniteit:

Servië als brug tussen Oost en West”. In het artikel liet men een panel van “economische

40

experts” aan het woord, dewelke echter niet bij naam werden genoemd, die stuk voor stuk

lof zongen over de Russische plannen. “Indien we verstandig, snel en wijs zijn, zal Servië tot aan

haar toetreding tot de EU een brug vormen tussen de Europese Unie, het Westen en Rusland. De

sleutel hiertoe is de ratificatie van het akkoord over de gassector. Servië moet gebruik maken van dit

moment. Bovendien, zo menen economische experten, zou de komst van Gazprom naar Servië nog

tientallen andere grote en middelgrote Russische bedrijven, net als de grootste Russische banken, naar

Servië brengen.” Door de brugmetafoor te gebruiken wordt geappelleerd op het populaire

nationale zelfbeeld in Servië. De brug vormt een plastische voorstelling van het idee dat

goede relaties met zowel de EU als Rusland mogelijk zijn en dat Servië bovendien een

sleutelrol zou kunnen spelen op deze as. De brugmetafoor is nauw gerelateerd aan het idee

van Servië als regionale macht. De “experts” presenteren het Russische overnamevoorstel als

een historische kans. Een opportuniteit die de Serviërs -let ook op het feit dat er wordt

gesproken over “wij, Serviërs”- moeten grijpen als ze “verstandig en wijs” zijn. Door een

Russische overname van de Servische energiesector op deze manier voor te stellen, wordt elk

debat over de precieze voorwaarden van het akkoord irrelevant gemaakt. Indien men

“verstandig en wijs” is grijpt men immers deze kans. Er moet bovendien ook “snel”

gehandeld worden wil men de boot niet missen. De nadruk die wordt gelegd op de

identitaire en geopolitieke dimensie blijkt ook uit het feit dat in de eerste plaats wordt

gewezen op de unieke kans voor Servië om een brug te vormen tussen Oost en West en pas

later op de mogelijke economische voordelen van een grotere Russische aanwezigheid op de

Servische markt. Tomislav Nikolić gebruikte in deze context de metafoor van "Servië als een

huis met twee deuren: één naar het Oosten, één naar het Westen, en beide open voor vrienden"

(Kosovo behoort Servië toe, 2012).

Hoewel de brugmetafoor een zekere passiviteit impliceert -het nut van een brug is immers

dat ze door anderen kan worden gebruikt- zien Servische politici dit als een actieve rol. Door

goede relaties met beide zijden te onderhouden zou Servië internationaal boven haar eigen

gewichtsklasse te spelen. Bovendien hoopt men dat de status van brug ook politiek zal

afstralen en Servië zal omvormen tot een regionale macht. Tijdens het vroegste stadium van

de gesprekken tussen Servië en Rusland over South Stream kwam deze dimensie duidelijk

naar voren. Het uiteindelijke traject van de nieuwe gasleiding was nog niet duidelijk en met

name de vraag of de hoofdader van het traject doorheen Servië zou lopen of niet hield het

41

publiek bezig (We gaan om grotere capaciteit vragen, 2008). Zodra duidelijk werd dat de

capaciteit van South Stream Servië jaarlijks niet minder dan 40 miljard m³ zou bedragen,

werd het project voorgesteld als een bevestiging van Serviës status als regionale macht.

Toenmalig eerste minister Cvetković verwoordde het in 2011 als volgt: “Servië heeft een

belangrijke rol op zich genomen en aan regionaal belang gewonnen door het South Stream project te

steunen” (Cvetkovic: Serbia for participating in Energy projects, 2011). Dit beeld werd nog

bevestigd toen de plannen voor vertakkingen naar de buurlanden en de aanleg van twee

grote gasreservoirs op Servische bodem duidelijk werden. Hoewel een economisch project,

komt de gepercipieerde geopolitieke dimensie steeds erg prominent op de voorgrond. Met

name de vertakking die vanuit Servië naar Republika Srpska in Bosnië zou lopen speelt een

belangrijke rol in deze zaak. Binnen Servië geldt immers nog steeds een sterke verwantschap

met de Servische gemeenschap in Bosnië. De aftakking van South Stream werd dan ook

voorgesteld als een materialisatie van de verbondenheid tussen de Bosnische Serviërs en het

moederland. Belgrado gebruikte het bovendien als een manier om te laten zien dat het haar

volksgenoten (letterlijk) niet in de kou zou laten staan (Tadic: Republika Srpska zal niet

zonder gas blijven, 2011).

8.4.2. South Stream en Kosovo

Het zwaartepunt in de politieke relaties tussen Servië en Rusland is de Kosovo problematiek.

Door haar veto recht in de Veiligheidsraad en de daaraan gekoppelde macht om het

Kosovaarse VN lidmaatschap te blokkeren houdt Rusland een belangrijke stok achter de

deur in haar betrekkingen met Belgrado. Aangezien South Stream zo sterk wordt geframed

als een project van geopolitiek belang is het niet verwonderlijk dat ook de Kosovo kwestie

hier aan gekoppeld wordt. Tijdens zijn campagne voor het Russische presidentschap in 2008

liet Dimitri Medvedev weinig twijfel bestaan over een verband tussen beide: “De huidige

situatie van Servië in acht genomen is dit (het South Stream project) van uitzonderlijk belang, want

het is in essentie een element van de morele en economische steun van Rusland aan een land dat zich

in een zeer moeilijke positie bevindt. Een land waarvan de territoriale integriteit door de wil van

andere staten in vraag wordt gesteld.” (NIS als geschenk aan Rusland in ruil voor hun steun,

42

2008). Medvedev laat bij deze gelegenheid duidelijk uitschijnen dat Rusland Servië een

dienst verleent door het land op te nemen in dit project. Op een moment dat de Kosovo

problematiek hoog op de internationale agenda staat, Priština verklaarde zich op 17 februari

2008 immers eenzijdig onafhankelijk, werpt Rusland zich op als een sterke en genereuze

bondgenoot. De overname van het Servische energieconcern NIS door Gazprom, waarvan de

voorwaarden door critici ernstig in vraag worden gesteld, en het South Stream project

worden voorgesteld als een teken van onbaatzuchtige “morele en economische” steun langs

Russische zijde. Medvedev maakt bovendien fijntjes het onderscheid tussen Rusland, dat

haar bondgenoot in deze moeilijke tijden te hulp schiet, en “de andere staten” die “welwillend”

de territoriale integriteit van Servië in vraag stellen. In een interview uit dezelfde periode dat

verscheen onder de titel “Offeren we NIS op omwille van Kosovo?” verklaarde de toenmalige

Servische minister van financiën Dinkić zonder verpinken “Als dit ons zou toelaten Kosovo te

behouden, ik gaf hen (de Russen) NIS voor niets” (Offeren we NIS voor Kosovo?, 2008).

Vojislav Koštunica, Servisch eerste minister in 2008, probeerde deze perceptie echter tegen te

gaan. Hij verklaarde aan de krant Blic: “Het Russische standpunt aangaande Kosovo is gebaseerd

op de principes van het internationaal recht, en die zijn niet te koop.” (NIS voor de Russen,

Pijpleiding voor Servië, 2008). Tijdens zijn redevoering voor het Servische parlement op 5

september 2008 toonde de voorzitter van oppositiepartij LDP, Cedomir Jovanović, zich

echter niet overtuigd door de woorden van de premier: “Dit heeft zelfs Slobodan Milošević niet

gedaan. Wat Koštunica en Boris Tadić hier doen heeft zelfs Milošević niet gedaan. We weten zeer goed

waarom we geknield hebben voor Rusland. We hebben geknield voor Kosovo” … “Niemand gaat ons

iets cadeau doen. Jullie weten zeer goed op basis van welke harde principes zulke grote landen en

systemen, zoals het systeem waar Gazprom vandaan komt, functioneren. Hoe genadeloos het

(Gazprom) is, in die mate dat heel Europa er bang van is …. Dat iemand ons dat dan zegt. Dat

iemand zegt dat dit land niet kan overleven zonder dergelijke steun van de Russische Federatie, en dat

we voor die steun een prijs betalen: namelijk alles wat we hebben, en dat is Naftna Industrija Srbije

(NIS) (LDP, 2008).

Wanneer de nieuwe Servische regering, een coalitie van socialisten en nationalisten, aantrad

in 2012 heerste binnen de internationale gemeenschap de vrees dat deze politieke

aardverschuiving Servië zou kunnen terugvoeren naar het nationalisme van de jaren ’90.

43

Wanneer we het discours aangaande South Stream onderzoeken en een vergelijking maken

tussen de huidige en de voorgaande regering, is er niet meteen sprake van een meer

nationalistische framing. Integendeel, na de ondertekening van het Russisch-Servische

akkoord over gasleveringen in 2012 verklaart eerste minister Dačić: “Het staat buiten twijfel

dat Servië en Rusland sterke historische banden hebben, maar die verbondenheid moet worden vertaald

in economische, culturele banden en contacten in alle andere sectoren” (Dacic: we verwachten de

bouw van South Stream Servië binnenkort, 2012). In plaats van zich te beroepen op het

traditionele discours van “Slavische broederschap” wijst Dačić op het economische belang

voor Servië. De premier drukt zijn hoop uit dat deze buitenlandse investering zal leiden tot

energiezekerheid en de werkgelegenheid zal stimuleren. De economische relaties tussen

Servië en Rusland moeten ook in andere sectoren worden geïntensifieerd meent Dačić. Zo

verwacht hij de intrede van Russische banken op de Servische financiële markt en hoopt hij

op bijkomende investeringen in de industrie. Nu de Kosovo problematiek verschoven is naar

de Europese Unie ligt het zwaartepunt van de relaties Servië-Rusland quasi volledig bij het

economische en ook het discours past zich hier in zekere mate aan aan.

8.4.3. Van Slavische broederschap tot South Stream

Dat de gasdeal tussen Servië en Rusland uit meer dan een louter economische dimensie

bestaat blijkt ook uit het haast spirituele discours dat er rond geweven wordt. In 2012

ontving de Russisch-Orthodoxe Patriarch de directeur van Srbijagas. Tijdens zijn audiëntie

bedankte Dušan Bajatović Patriarch Kiril, het Russische volk en de Russische staat voor haar

steun aan Servië en de Serviërs in Kosovo. De directeur van Srbijagas wees er bovendien op

dat volgens hem buiten de economische en politieke samenwerking ook de culturele relaties

tussen beide “historisch en religieus verbonden broedervolken” moeten worden aangehaald

(Bajatovic bij de Russische patriarch, 2012). Het economische project wordt zo in één adem

gekoppeld aan zowel de Kosovo kwestie als het idee van Slavische broederschap, en dit door

de directeur van een Servisch staatsbedrijf. Door deze retorische strategie wordt een

discussie over de wenselijkheid van South Stream uit de weg gegaan. De vraag of Servië al

dan niet gebaat is bij de overname van haar energiesector door het Russische Gazprom

44

wordt vermeden door het hele akkoord voor te stellen als welwillende Russische steun aan

haar trouwe, Slavische broeders.

Ook de Servisch-Orthodoxe kerk liet zich in deze niet onbetuigd. De Russische directeur van

South Stream Serbia, Dimitry Malishev, ging in 2012 op bezoek bij Servisch Patriarch Irenej

en vroeg hem om zijn heilige zegen voor de bouw van de nieuwe pijpleiding. (Men zoekt de

patriarchale zegen voor South Stream (Traze od patrijarha Irineja blagoslav za juzni tok),

2012). Twee jaar eerder was Malishev, toen nog in hoedanigheid van adviseur voor de

directeur van Gazprom, al onderscheiden in de orde van Sint Sava (SPC, 2010). Niet geheel

toevallig had Malishev in 2009, in naam van Gazprom Neft, ook beloofd om financiële steun

te verlenen voor de renovatie van de Sint Sava Kathedraal in Belgrado (Gazprom to invest

EUR 100 mn in 2009, 2009).

De Russische overheid en hun staatsbedrijf Gazprom zijn zich duidelijk bewust van de

gevoeligheden van de Servische publieke opinie en benutten dan ook handig elke

gelegenheid om zich positief te profileren. Zo heeft Gazprom niet enkel beloofd om de St.

Sava Kathedraal te helpen renoveren, één van dé symbolen van Belgrado en de belangrijkste

kathedraal binnen de Servisch-Orthodoxe kerk, maar is het sinds 2010 ook hoofdsponsor van

Rode Ster Belgrado, het populairste voetbalteam in Servië. Rode Ster kampt al jaren met

financiële problemen. Wanneer Putin bereid bleek om met Russische Roebels over de brug te

komen werd hij dan ook met open armen ontvangen.

45

IX. STAATSBEZOEKEN

Het South Stream project is van dermate groot economisch en geopolitiek belang dat het

hierboven werd gekozen als kristallisatiepunt voor de analyse van het discours dat zich

ontsponnen heeft rond de Servisch-Russische relaties. Als tweede gevalsstudie wordt

gekeken naar de officiële staatsbezoeken tussen beide landen. Door het traditionele

bondgenootschap enerzijds en de geïntensifieerde economische relaties anderzijds was het

tussen 2008 en 2013 een druk komen en gaan van regeringsdelegaties. Om de studie

bevattelijk te houden wordt in het kader van dit onderzoek enkel gekeken naar de bezoeken

door staats- en regeringsleiders, dewelke ook politiek het meest belang hebben. Naast deze

high-profile delegaties vinden op zeer regelmatige basis ook bezoeken plaats op ministerieel

en technisch niveau. Deze laatste spelen zich echter veelal ver van de schijnwerpers af en

lenen zich dan ook minder tot een analyse van het publieke discours dat errond gevormd

wordt.

Hieronder een overzicht van de besproken staatsbezoeken, zowel die van Russische staats-

en regeringsleiders aan Servië als andersom.

- Januari 2008: President Tadić en Premier Koštunica in Rusland

- December 2008: President Tadić in Rusland

- Oktober 2009: President Medvedev in Servië

- Mei 2010: President Tadić in Rusland

- Maart 2011: Premier Putin in Servië

- Mei 2012: President Nikolić in Rusland

- April 2013: Premier Dačić in Rusland

- Mei 2013: President Nikolić in Rusland

In de bestudeerde periode, 2008 tot 2013, vonden in totaal acht staatsbezoeken plaats tussen

Servië en Rusland. In drie kwart van de gevallen ging het om een Servische delegatie die

Rusland aandeed, maar zowel in 2009 als 2011 kon Servië ook hoog bezoek uit Rusland

verwelkomen. Hieruit mag blijken dat Servië toch een niet te verwaarlozen positie inneemt

in het buitenlandse veiligheids- en energiebeleid van Rusland.

46

9.1. MOSKOU, JANUARI 2008 – TADIĆ KRIJGT PUTINS ZEGE

Op 25 januari trok een Servische delegatie bestaande uit president Tadić, eerste minister

Koštunica en de minister van energie Ilić naar Moskou. Het voorwerp van de ontmoeting

was de ondertekening van een strategisch akkoord over de energiesector. De energiedeal

betrof een princiepsakkoord over de verkoop van het Servische NIS aan Gazprom en de

plannen voor de constructie van South Stream. Voor de afreis naar Moskou bestond er in

Servië nog geen eensgezindheid over het prijskaartje dat aan het meerderheidsaandeel in

NIS zou worden gekoppeld. Verschillende ministers hoopten op een verkoopprijs van niet

minder dan 2 miljard euro. Het uiteindelijke akkoord zou met 400 miljoen euro en 500

miljoen aan beloofde investeringen veel lager uitvallen. De regering probeerde de relatief

lage verkoopprijs echter te verdedigen door deze te koppelen aan het South Stream project.

In ruil voor een relatief nadelige verkoop van NIS zou Servië immers deel worden van dit

prestigeproject dat bovendien ook grote investeringen zou genereren. Critici merkten echter

op dat het akkoord dat op 25 januari werd gesloten geen sterke garanties bevatte dat de

constructie van de geplande pijpleiding ook effectief zou plaatshebben 16 (NIS komt niet

terug, 2009).

Eind januari 2008, minder dan een maand voor de eenzijdige onafhankelijkheidsverklaring

door het Kosovaarse parlement, stond ook deze kwestie vanzelfsprekend op de agenda.

Putin stelde dat Rusland zich categoriek verzet tegen een onafhankelijkheidsverklaring door

Kosovo. Rusland staat daarmee volgens Putin niet alleen: “De Russische positie krijgt steun

onder politici in Europa die politieke moed en onafhankelijkheid tonen en volgens de beste Europese

tradities de principes van democratie en rechtvaardigheid uitdragen.” (Putin, Tadic en Kostunica

over Kosovo, 2008). “Het Servische volk heeft in Rusland betrouwbare vrienden en partners” gaat

Putin verder. Het valt hierbij op dat de Russische president zich rechtstreeks richt tot de

Servische natie. Door deze boodschap zo te formuleren worden de Servisch-Russische

relaties bewus niet enkel voorgesteld als een relatie tussen twee staten met gedeelde

16 De verkoop van NIS was wel een zogenaamde pakketdeal waarin ook South Stream werd betrokken. Maar in

het akkoord staat enkel dat Gazprom een haalbaarheidsstudie voor de pijpleiding doorheen Servië zou uitvoeren.

Servië heeft dus ook geen enkele rechtsgrond om de verkoop van NIS ongedaan te maken indien de pijpleiding er

uiteindelijk niet komt.

47

belangen, maar als een relatie tussen twee bevriende en verwante volkeren. Servië en haar

inwoners hebben volgens Putin in Rusland niet enkel een bondgenoot, maar ook een vriend.

Het verschil tussen beide is niet verwaarloosbaar. Een bondgenootschap impliceert immers

dat men streeft naar de realisatie van gedeelde doelen in zoverre de belangen gelijk lopen.

Vriendschap daarentegen appelleert op een dieper gevoel van verbondenheid. Op vrienden

kan men onvoorwaardelijk rekenen, onder alle omstandigheden.

Servisch president Tadić benadrukte dat Servië bereid is tot een compromis over de status

van Kosovo, maar dat dergelijk vergelijk enkel kan gevonden worden binnen het kader van

de VN Veiligheidsraad waar Rusland over een veto recht beschikt. Zowel de Russische als de

Servische partij zetten bovendien in de verf dat hun positie aangaande Serviës provincie

gebaseerd is op het internationaal recht. Meer zelfs, de strijd voor Kosovo wordt

geherformuleerd tot een strijd voor het waarborgen van de principes waarop de

internationale gemeenschap sinds de Tweede Wereldoorlog is gestoeld. Zoals Servisch eerste

minister Koštunica het verwoordde: “Door te strijden voor Kosovo binnen een Servische

compositie, verdedigen Rusland en Servië enkel de fundamenten van het internationale recht en de

orde, veiligheid, stabiliteit en vrede daarbinnen.” (Putin, Tadic en Kostunica over Kosovo, 2008).

Hierbij is een duidelijk verschil merkbaar tussen discours voor binnenlands- en discours

voor buitenlands gebruik. Waar nationalistische politici binnen Servië hun aanspraak op

Kosovo veelal doen gelden in een retoriek die nauwer aanleunt bij het blut und boden denken,

wordt deze boodschap voor de internationale gemeenschap geherformuleerd tot een kwestie

van soevereiniteit en internationaal recht.

Dit staatsbezoek speelde zich ook af in het kader van de Servische presidentsverkiezingen.

Tijdens de eerste ronde, amper 5 dagen voor Tadić’ bezoek aan Moskou, moest de

uittredende president nog bijna 5% vrijgeven op zijn naaste concurrent, Tomislav Nikolić,

toen nog lid van de Servische Radicale Partij (SRS). Tadić kon dus zeker een duwtje in de rug

gebruiken. Ook zijn Russische partners waren zich hier ten volle van bewust, zo bleek uit de

verslaggeving in de Russische pers (Russische media: politieke punten voor Tadic, 2008).

Ook zijn rivaal Nikolić, met zijn nationalistische, eurokritische en slavofiele achtergrond een

logischer bondgenoot voor het Russische regime was graag naar Moskou afgereisd voor een

audiëntie. Hij kon echter volgens bronnen binnen het Kremlin niet op een officieel bezoek

48

rekenen. Bij deze Russische demarche valt op hoe Moskou haar eigen belangen laat primeren

en het hele pan-Slavische discours eerder gebruikt als een manier om deze in te kleden.

Tadić werd in Moskou gezien als een betrouwbare partner, zeker met het oog op de

Russische belangen, namelijk een toegang tot de Servische energiemarkt en de constructie

van South Stream. Hoewel Nikolić een uitgesproken pro-Russisch profiel had gaf men in het

Kremlin toch de voorkeur aan de zekerheid van continuïteit. De Russische steun heeft Tadić

geen windeieren gelegd. Hij slaagde er in om ook een deel van het meer conservatief-

nationalistische kiespubliek over de streep te trekken en won de tweede ronde van de

presidentsverkiezingen met 50.31% tegenover 47.97% voor Tomislav Nikolić.

9.2. MOSKOU, DECEMBER 2008 – “SERVIË HALFWEG TUSSEN

RUSLAND EN DE EU”

In december 2008 bezocht Servisch president Boris Tadić Moskou voor de ondertekening van

het energieakkoord. Door dit verdrag werden zowel de verkoop van 51% van het Servische

Staatsbedrijf NIS aan het Russische Gazprom als de bouw van South Stream vastgelegd. Het

bezoek stond volledig in het teken van de economische samenwerking tussen beide landen.

De Russische ambassadeur in Belgrado juichte het akkoord van harte toe. “Ik ben er vast van

overtuigd dat dit akkoord ook de Servische positie in de toetredingsonderhandelingen met de Europese

Unie zal versterken.” verklaarde ambassadeur Konuzin (Konuzin: Servië is de belangrijkste

partner, 2008). Enigszins verwonderlijk gezien het geringe enthousiasme in Brussel voor het

South Stream project als concurrent voor het Europese Nabucco. Anderzijds appelleert deze

uitspraak wel op het geloof binnen bepaalde politieke cirkels in Belgrado, dat Servië door

dichte relaties te onderhouden met Rusland haar huid duurder zou kunnen verkopen in het

Europese toetredingsproces.

Het feit dat de verkoop van NIS en South Stream aan elkaar gelinkt werden deed kritische

geluiden oprijzen in Servië. Verschillende oppositieleden stelden zich immers ernstige

vragen bij de lage verkoopprijs voor NIS en het gebrek aan harde garanties dat het South

Stream project er ook effectief zou komen. Het akkoord over de gasleiding dat op 24

49

december in Moskou werd ondertekend door presidenten Tadić en Medvedev bleek dan ook

enkel een principeakkoord. “Ik ben ervan overtuigd dat we een goed akkoord hebben gesloten dat

uiteindelijk zal leiden tot de bouw van South Stream en we hebben een duidelijke bevestiging of

garantie dat deze gasleiding ook daadwerkelijk naar onze streken zal komen. Die garantie bestaat op

het niveau van de documenten die Medvedev als Russisch president en ik als president van Servië

zullen ondertekenen, waarvan de realisatie door onze staten zal worden gegarandeerd. Een andere

garantie, mogelijk nog groter dan alle anderen, is het feit dat de EU in de komende vijf jaar 200

miljard m³ gas nodig heeft.” Door de vermeende economische noodzaak van dit project, ook al

wordt deze door critici in vraag gesteld, als voornaamste garantie te presenteren probeert

president Tadić de aandacht weg te nemen van het feit dat het ondertekende akkoord louter

een intentieverklaring was en geen harde garanties bevatte voor de effectieve bouw van de

pijpleiding. De verkoop van NIS en het pijpleidingproject werden dus enkel in het discours

aan elkaar verbonden. In de realiteit kreeg Servië geen enkele harde garantie en zou het dus

ook de verkoop van haar petrochemische industrie niet kunnen annuleren indien South

Stream uitblijft.

President Tadić benadrukte ook dat EU lidmaatschap voor Servië goede banden met

Rusland niet in de weg moet staan: “Servië is halfweg tussen Europa en Rusland. Wij willen lid

worden van de Europese Unie en we zijn er van overtuigd dat dit niet enkel in het voordeel van de

Servische burgers, maar ook in het voordeel van Rusland is.” (Gasdeal ondertekend, 2008). Tadić

verzekert zijn gastheren er met andere woorden van dat een Europees Servië des te meer een

Russisch bondgenoot zou zijn.

9.3. BELGRADO, OKTOBER 2009 – BIJ RUSLAND LENEN IS LENEN BIJ

EEN VRIEND

Het bezoek van president Medvedev aan Servië in oktober 2009 was historisch. Voor de

eerste maal sinds Servië een soeverein en onafhankelijk land is kon Belgrado een Russisch

staatshoofd ontvangen. Medvedev werd vergezeld door een aanzienlijke delegatie van

ministers, zakenlui en journalisten. De reden van het bezoek was veelzijdig. Enerzijds werd

50

er gesproken over de economische relaties tussen beide landen en dan met name het South

Stream project. Anderzijds stond de ontmoeting in het licht van Serviës geopolitieke positie

en de relaties met Rusland daarbinnen.

De leiders van beide landen bespraken de mogelijkheid tot nauwere economische

samenwerking. Deze zou zich niet enkel beperken tot de energiesector, maar ook uitgebreid

worden naar investeringen in de Servische (spoor)weg infrastructuur. Daarnaast werd ook

gesproken over de bouw van een Russische humanitair noodcentrum in de Zuid-Servische

stad Niš. Een Russische helikopterbrigade zou vanuit deze basis kunnen helpen bij

rampbestrijding. Servië sloot met Rusland ook een principeakkoord over een lening van 1

miljard dollar, bedoeld om de begroting recht te trekken. De exacte voorwaarden voor dit

krediet waren nog onbepaald, maar volgens Servisch minister van buitenlandse zaken, Vuk

Jeremić, zouden ze “sowieso beter zijn dan welk krediet op de markt dan ook.” (Serbia stronger

after Medvedev visit, 2009). Over de voorwaarden verbonden aan Russische leningen voor

Servië wordt traditioneel amper gecommuniceerd. Desalniettemin verklaren politici steeds

dat het Russische geld aan de best mogelijke voorwaarden beschikbaar wordt gesteld. Wat

Servië juist betaalt voor deze vriendendienst is onbekend.

Minister Jeremić weerlegde ook de stelling dat de Servische toenadering tot Rusland haar

pad naar de Europese Unie verstoort en in gevaar brengt. Hij beriep zich daarbij op een

uitspraak van EU Commissaris voor Uitbreiding, Olli Rehn, die verklaard had dat goede

relaties tussen Servië en Rusland belangrijk waren, zowel voor Servië zelf als voor de regio.

De uitzonderlijke band tussen beide landen geeft Servië ook een comparatief voordeel op

haar buurlanden volgens Jeremić. Alle landen in de Westelijke Balkan hebben immers de

ambitie tot de Europese Unie toe te treden, “maar de onvoorwaardelijke steun van Rusland voor

Servië maakt ons sterker dan de anderen.” (Serbia stronger after Medvedev visit, 2009). Dit

refereert ook aan de immer terugkerende Servische ambitie om naast een brug tussen Oost

en West ook een regionale leidersrol te spelen. Deze uitspraak is echter veelbetekenend voor

de wijze waarop Europese toetreding wordt geframed. Het onderliggende idee is immers dat

Servië door haar bondgenootschap met Rusland haar huid duurder zou kunnen verkopen in

de toetredingsonderhandelingen. Dit verraadt een Servische strategie die echter eerder een

retorische dan een praktische realiteit is. Door hard to get te spelen en te laten uitschijnen dat

51

Servië ook andere opties heeft dan EU lidmaatschap, namelijk verdere toenadering tot

Rusland, hoopt men de Europese eisen, met name inzake Kosovo, te kunnen afzwakken. In

de realiteit lijkt EU lidmaatschap voor Servië echter de enige plausibele optie. Moskou is ver

weg en Servië zal weldra volledig omringd zijn door EU lidstaten.

Rusland heeft geen principiële bezwaren tegen de Europese ambities van Servië, maar hun

toestemming kan niet verward worden met enthousiasme. “Wij hebben geen allergie voor het

feit dat landen uit Oost-Europa toetreden tot de Europese Unie. We zijn er van overtuigd dat nieuwe

EU lidstaten goede banden moeten onderhouden met Rusland en dat schendt de traditionele,

vriendschappelijke relaties tussen onze landen niet.” (President Medvedev in Servië, 2009).

Rusland begrijpt dat een uitbreiding van de Europese Unie naar de Westelijke Balkan

onvermijdelijk en onomkeerbaar is en het land zou gebaat zijn bij sterke bondgenoten in

Brussel.

President Medvedev liet ook niet na om te appelleren op het gevoel van broederlijke

verwantschap dat leeft bij een groot deel van de Servische bevolking. “De relaties tussen de

volkeren van Servië en Rusland zijn eeuwenoud doordat ze spiritueel nauw verwant zijn” (Tadic,

Medvedev meet in Belgrade, 2009). Opnieuw wordt er verwezen naar “volkeren”, eerder

dan “staten”. Deze framing sluit immers beter aan bij het idee van een etno-religieuze

verwantschap. De Russische president werd door de Servisch-Orthodoxe kerk ook geëerd

met de hoogst mogelijke onderscheiding, namelijk de orde van de heilige Sava. Medvedev

kreeg het ereteken opgespeld omwille van “zijn bijdrage aan het Christelijk-Orthodoxe geloof en

de eeuwenoude vriendschap tussen de Servische en Russische kerk en beide Orthodoxe volkeren.”

(Medvedev onderscheiden in de Orde van St. Sava eerste klas, 2009).

9.4. MOSKOU, 9 MEI 2010 – EUROPADAG IN MOSKOU

0p 9 mei 2010 was Servisch president Tadić aanwezig op de viering van de overwinning over

het fascisme in Rusland. Deze jaarlijkse herdenking bestaat uit een indrukwekkende militaire

parade over het Rode Plein in Moskou en is door de grote aanwezigheid van buitenlandse

gasten ook een uitgelezen gelegenheid voor diplomatieke contacten. Samen met de Servische

52

minister van buitenlandse zaken, Vuk Jeremić, had president Tadić een onderhoud met

verschillende Russische politici, waaronder ook Medvdev en Putin. “Ik heb gesproken met

president Medvedev en ook kort met Eerste Minister Putin. We willen onze nauwe samenwerking

verderzetten, en dit niet enkel wat betreft politiek en economie, maar ook inzake veiligheid.” zo

verklaarde Tadić achteraf aan de Servische pers (Tadic: Serbia and Russia want cooperation

in Security, 2010). Met deze uitspraak verwijst Tadić naar de discussie over een mogelijk

NAVO lidmaatschap voor Servië. Hij maakt zijn Russische gastheren duidelijk dat ze op

beide oren kunnen slapen.

9 Mei is echter ook Europadag, het is dan ook kenmerkend voor de unieke positie van Servië

dat haar leiders er voor kozen om aanwezig te zijn op de Russische viering in Moskou,

eerder dan deel te nemen aan de festiviteiten ter gelegenheid van de Europadag in Brussel of

Belgrado.

9.5. BELGRADO, MAART 2011 – VOETBAL EN RAKETTEN

9.5.1. Van Brussel naar Moskou

Het dogma van het Servische buitenlandse beleid ten tijde van president Boris Tadić was

“Zowel Kosovo als de EU”, maar eigenlijk kan dit worden uitgebreid tot “Zowel Rusland als

de EU”. Hoewel EU lidmaatschap door deze regering consequent naar voor werd geschoven

als dé politieke doelstelling, werd er steeds op gehamerd dat dit niet ten koste zou gaan van

de traditioneel goede relaties met Rusland. Enkele kritische geluiden niet nagelaten, horen

we hetzelfde verhaal langs Russische zijde. Moskou heeft geen principiële bezwaren tegen

de politieke integratie van Servië in de Europese Unie. Dit betekent echter niet dat Rusland

dit proces actief steunt. Tijdens zijn bezoek aan Belgrado in 2011 verklaarde Putin dat

“Rusland er samen met Servië over zou waken dat eventueel EU lidmaatschap hun bilaterale relaties

niet zou schaden” (Putin, Tadic: Serbia can be in EU and cooperate with Russia, 2011). De

Russische belangen in Servië zijn tweezijdig: enerzijds is het een belangrijke partner in het

externe energiebeleid en anderzijds is Servië ook een trouw bondgenoot en één van de enige

53

niet-NAVO leden in de regio. Wanneer Putin zegt dat Rusland geen principiële bezwaren

heeft tegen Servisch lidmaatschap, maar dat dit proces wel met een waakzaam oog

onderzocht zal worden, verwijst hij naar deze twee pilaren van de bilaterale betrekkingen.

Zolang de economische banden niet in het gedrang komen en Servië afziet van militaire

integratie kan Rusland enkel gebaat zijn bij een trouwe bondgenoot binnen de Europese

Unie.

President Tadić stelde bij dezelfde gelegenheid dat “Het Serviës strategische doel is om deel te

worden van de EU, maar dat we aan de andere kant ook de traditioneel goede relaties met Rusland niet

willen verwaarlozen. Er zijn geen limieten voor Russische investeringen.” (Tadic: South Stream in

Coming Years, 2011). Opmerkelijk daarbij is dat Tadić de Servisch-Russische relaties hier

meteen in een economisch daglicht plaatst. Tadić bedankte Putin ook uitgebreid voor de

Russische steun in de Servische strijd voor het behoud van haar territoriale integriteit.

Tijdens zijn bezoek aan Belgrado in 2011 had Putin ook een onderhoud met de fractieleiders

van het Servische parlement. Tijdens deze gesprekken achter gesloten deuren, ver van alle

camera’s, werd duidelijk dat Rusland een militaire toenadering tussen Servië en het Westen

tegen elke prijs wilt voorkomen. De fractieleider van de Servische Radicale Partij (SRS)

verklaarde achteraf dat de Russische leider duidelijk had gemaakt dat “in het geval Servië zich

bij de NAVO aansluit en meestapt in de plannen voor een raketschild, Rusland haar volle nucleaire

potentieel op Servië zou moeten richten” (Russische raketten zullen ook op Belgrado gericht

worden, 2011). Deze groteske dreigementen werden vervolgens breed uitgesmeerd in de

Servische pers en hebben zeker een belangrijke invloed gehad op de publieke steun voor

NAVO-lidmaatschap.

Tijdens dit Russische staatsbezoek in 2011 werd het verschil in communicatie tussen de

Servische en de Russische zijde duidelijk. Terwijl Rusland erg duidelijk communiceerde over

haar belangen aangaande Servië, namelijk economische samenwerking en militaire

neutraliteit, slaagde de Servische regering er niet in om een duidelijk antwoord te bieden.

Kwesties als eventueel NAVO-lidmaatschap of de invloed van EU integratie op de relaties

met Rusland bleven erg onduidelijk. In plaats van klare taal te spreken werd vaak vervallen

in een eerder spiritueel-romantisch discours over Slavische broederschap en traditionele

bondgenoten (Serbia - Russia: Threats and Promises, 2011).

54

9.5.2. Broederschap en Perceptie

Dat Rusland zich bewust is van de gevoeligheden van het Servische volk en weet hoe de

publieke perceptie naar haar hand te zetten, blijkt ook tijdens de staatsbezoeken. Het bezoek

van Putin aan Belgrado in maart 2011 vormt in deze een goed voorbeeld. Putin was bezig

aan een reis doorheen de verschillende partnerlanden in het South Stream project en zou na

Slovenië ook Servië aandoen. Reeds weken op voorhand werd het bezoek minutieus

besproken en geanalyseerd in de Servische pers. Beveiligd door een enorme politiemacht

werd Belgrado op 23 en 24 maart ter gelegenheid van het bezoek omgetoverd in een

versterkte vesting.

Hoewel de komst van de Russische premier louter economisch gemotiveerd was, liet Putin

niet na om ook aan de Russische publieke diplomatie en zijn persoonlijke populariteit in

Servië te werken. Tijdens een bezoek aan de St. Sava Kathedraal werd de Russische

sterkhouder door Patriarch Irenej onderscheiden in de Orde van de Heilige Sava, eerste

klasse. De Patriarch roemde Putin voor zijn “bewezen liefde voor de Servisch-Orthodoxe Kerk en

zijn hulp voor het behoud van Kosovo als een deel van Servië.” In zijn dankwoord verwees Putin

naar de “onbreekbare banden tussen het Servische en het Russische volk” (Putin bezocht de

kathedraal van St. Sava, 2011).17

Het persoonlijke hoogtepunt van Putins reis zou echter zijn aanwezigheid op een

voetbalwedstrijd tussen Zenith Sint-Petersburg en Rode Ster Belgrado worden. In 2010

kwam Gazprom het noodlijdende Rode Ster te hulp en werd het de hoofdsponsor van het

team uit Belgrado. Dit Russische engagement was voor de supporterskern een bevestiging

van het traditionele beeld van Rusland als trouwe bondgenoot. Ter gelegenheid van het

bezoek door de Russische premier wilden zowel bestuur als supporters dan ook graag hun

dankbaarheid betuigen. Bij het betreden van het stadion kreeg elke bezoeker een Russische

vlag en een foto van de Russische leider toegestopt. Putins aankomst in het Marakana

stadium, kort na de tweede speelhelft, werd dan ook een ware triomftocht. Zodra hij

binnenkwam werd de wedstrijd stilgelegd en scandeerden 25.000 uitzinnige fans Putins

17 Het behoren tot dezelfde Christelijk-Orthodoxe geloofsgroep speelt een belangrijke rol in het gevoel van

verwantschap tussen beide volken en het discours daar rond. Om deze reden voelen Serviërs zich bijvoorbeeld

ook nauw verwant met de Grieken.

55

naam samen met slogans als: “Jij bent de Cetnik van Zvezda, Putin!”18, “Serviërs en Russen,

broeders als voorheen” of “Kosovo is het hart van Servië” (Putin in Marakana, 2011). Voor de

Servische gastheren liep de uitstap echter uit op een publieke vernedering. Terwijl Putin

werd bezongen en geprezen kon Servisch Premier Cvetković enkel op het gejoel en

boegeroep van de supporters rekenen. Het tweedaagse bezoek van Putin werd symbolisch

afgesloten door diens aanwezigheid op een herdenkingsceremonie voor de 12e verjaardag

van de NAVO bombardementen op Servië.

In minder dan twee dagen was Putin er dus in geslaagd om de hearts and minds van het

Servische publiek te winnen, de Servische overheid duidelijk te maken wat Rusland van haar

verlangde en het beeld van de sterke Russische bondgenoot te contrasteren met de

huichelachtige houding van Westerse landen, die slechts twaalf jaar geleden nog met

kruisraketten communiceerden.

9.6. MOSKOU, MEI 2012 – BRUSSEL OF MOSKOU?

In mei 2012 koos Servië een nieuwe president. De twee voornaamste kandidaten voor deze

post waren net als in 2008 de uittredende President Boris Tadić, van de Democratische Partij

(DS) en Tomislav Nikolić, leider van de Servische Progressieve Partij (SNS). De Progressieve

Partij is een afscheuring van de extreem-nationalistische Servische Radicale Partij, wiens

leider momenteel in Den Haag terechtstaat voor oorlogsmisdaden. Na de afscheuring heeft

SNS de harde lijn echter verlaten en zich getransformeerd tot een meer gematigde en

voorzichtig pro-Europese partij. Meer dan de Democratische Partij van Tadić zijn de

Progressieven uitgesproken voorstander van nauwe samenwerking met de “Russische

broeders”.

Tijdens de eerste ronde van de presidentsverkiezingen op 6 mei haalde geen van de

kandidaten de vereiste absolute meerderheid. Tadić eindigde op 23.63% en Nikolić op

25.47%, een run-off tussen Tadić en Nikolić op 20 mei diende uitsluitsel te brengen. Ietwat

18 De Cetnik beweging was een groepering van Servische nationalisten en monarchisten in de eerste helft van de

20e eeuw, maar wordt ook nu nog courant gebruikt om te verwijzen naar (ultra)nationalistische Serviërs. Zvezda

(ster) is de populaire afkorting voor de voetbalclub Crvena Zvezda of Rode Ster.

56

tegen de verwachtingen in kon Nikolić zijn voorsprong tijdens de eerste ronde verzilveren.

Op 20 mei wist hij 49.51% van de Servische kiezers te overtuigen tegenover 47.35% voor

uittredend president Tadić.19 De verkiezing van Tomislav Nikolić als Servisch president

leidde ook in Brussel tot ongerustheid. Wanneer de Directeur-Generaal voor uitbreiding van

de Europese Commissie, Stefano Sannino, om een reactie werd gevraagd op de overwinning

van Nikolić verklaarde deze dat “Alles wat we van dit proces verwachten is dat regering en het

leiderschap, en daarmee verwijzen we ook naar de president, EU toetreding als het voornaamste doel

behouden.” Wanneer een reporter vroeg of de Europese Unie teleurgesteld was door het

verlies van uittredend president Tadić antwoordde hij dat “Of we hier blij mee zijn of niet is

geen issue" (EU ready to cooperate with Nikolic, 2012). Tijdens de verkiezingscampagne

toonde Nikolić zich een koele minnaar van de Europese toetreding terwijl hij wel

herhaaldelijk zijn liefde voor Rusland uitdrukte. Na de verkiezingen werden dan ook de

eerste acties van de president aandachtig bekeken op zoek naar een indicatie welke richting

zijn beleid zou uitgaan.

Cartoon van de Servische president Nikolic in Danas (21/05/2012).

Nikolic die in een vorig leven nog grafdelver was, begraaft nu de Europese Unie.

Na zijn verkiezing als president was het uitkijken wat de bestemming zou zijn van Nikolić’

eerste officiële buitenlandse bezoek. De nieuwbakken president bevond zich hierbij tussen

19 Gegevens CeSID (Center for free elections and democracy), een Servische NGO die democratische controle op

de verkiezingsuitslagen houdt.

57

twee vuren, enerzijds zijn eerder pro-Russische achterban en anderzijds de Europese Unie

die met zeker wantrouwen de eerste stappen van de nieuwe president afwachtte.

Uiteindelijk werd een symbolisch compromis gevonden: op 26 mei, amper 6 dagen na zijn

verkiezing zou Nikolić naar Moskou reizen, maar zijn eerste officiële staatsbezoek als

beëdigd president zou in juni in Brussel zijn. Zo kwam het dat Tomislav Nikolić op

uitdrukkelijk verzoek van Vladimir Putin op 26 mei in Moskou present tekende voor het

partijcongres van diens Verenigd Rusland. Tijdens zijn onderhoud met de Russische

president verzekerde Nikolić Putin dat Servië vasthoudt aan haar militaire neutraliteit en

NAVO lidmaatschap volstrekt uitgesloten is. Putin op zijn beurt verklaarde dat Nikolić op

Russische steun kan rekenen voor de realisatie van zijn beleid. Gecharmeerd door de

Russische woorden van vriendschap vertelde Nikolić aan de Russische president “Ik zou de

verkiezingen enkel verloren hebben als mijn tegenstander Vladimir Putin was geweest.” (Nikolic met

Putin, 2012). Op deze manier illustreerde Nikolić niet enkel de grote steun voor Putin onder

het Servische volk, maar hij suggereerde ook dat Putins populariteit in Servië groter is dan

die van hemzelf. Door deze schertsende uitspraak plaatste Nikolić niet enkel zichzelf, maar

zijn hele land, in een ondergeschikte positie ten opzichte van de Russische gastheer.

9.7. SOCHI, SEPTEMBER 2012 – SERVIË, EEN HUIS MET TWEE

DEUREN

In september 2012 trekt Servisch president Nikolić samen met een delegatie bestaande uit

onder meer de Servisch minister van buitenlandse zaken Mrkić en minister van mijnbouw

Bačvić, naar het Russische Sochi, waar Putin een zomerresidentie heeft. Het zwaartepunt van

dit eerste officiële bezoek aan Rusland van Nikolić als Servisch president lag op het

economische vlak. De twee leiders bespraken onder meer initiatieven om de samenwerking

inzake handel en energie verder op te drijven. Nikolić legde ook de Servische vraag om een

Russische lening van 1 miljard dollar, bedoeld om de Servische begroting 2011-2012 te

vullen, op tafel. Het positieve antwoord langs Russische zijde werd door de Servische krant

58

Kurir gepubliceerd onder de spraakmakende titel: “Rusland geeft Servië geld voor lonen en

pensioenen!” (Rusland geeft Servië geld voor lonen en pensioenen!, 2012). Over een tijdsframe

voor dit Russisch krediet of de voorwaarden en interesten die er aan verbonden zijn viel

echter opnieuw geen woord.

De Russische ambassadeur in Servië sprak ter gelegenheid van het bezoek over een “Nieuw

era in de betrekkingen tussen Servië en Rusland, met twee zwaartepunten: samenwerking inzake

energie en een strategisch partnerschap” (Konuzin, Stefanovic on new era in relations, 2013). Het

strategische partnerschap tussen Servië en Rusland, dat uiteindelijk in mei 2013 werd

gesloten, voorziet in een sterkere samenwerking en coördinatie tussen beide landen in alle

mogelijke sferen. Putin sprak ook in Sochi al over de ambities voor dit akkoord: “Het is

Ruslands doel om de economische, humanitaire en culturele banden met Servië nog verder aan te

halen zodat de samenwerking kan worden opgetild tot het niveau van een strategisch partnerschap”

(Putin: Russia's goal is to build cooperation with Serbia, 2012).

Tijdens dit eerste officiële bezoek van Nikolić aan Rusland presenteerde deze ook zijn

Slavofiele geloofsbrieven aan het Russische publiek. Voor de Russische televisie verklaarde

hij dat “De banden tussen Servië en Rusland zijn niet enkel gebaseerd op een teruggrijpen naar het

verleden, een gedeelde geschiedenis, geloof, religie of taal, het is ook in het belang van de burgers van

beide landen.” (Nikolic: "Huge Expectations" from meeting with Putin, 2012). Het traditionele

discours over de Servisch-Russische broederschap wordt zo uitgebreid en aangepast aan de

nieuwe politieke en economische situatie. De verwijzing naar het wederzijdse belang heeft

betrekking op de geïntensifieerde economische betrekkingen tussen beide landen, met name

in de energiesector. Nikolić wilde ook het verschil benadrukken tussen de nieuwe Servische

regering waarbinnen zijn eigen partij SNS de grootste is, en de oude regering waarin de

Democratische Partij van oud president Tadić de lakens uitdeelde. “Wanneer de verkiezingen

(in 2008) er aan kwamen werd het energie-akkoord getekend en liep iedereen naar Moskou om de hand

te schudden met president Putin en verdragen te tekenen. Op de vooravond van de verkiezingen dit

jaar liepen ze allemaal naar Brussel om de status van kandidaat lidstaat te krijgen. Zij handelden altijd

met leugens en bedrog, nooit waren ze oprecht, noch tegenover Rusland, noch tegenover Brussel”

(Nikolic on Russian television: the only thing I love more than Russia is Serbia, 2013). Deze

uitspraak is veelzeggend: Nikolić plaatst de oprechte en principiële toewijding van de

59

Servische regering en hemzelf tegenover de huichelachtige en opportunistische houding van

zijn voorgangers. Bovendien linkt hij ook het Europese toetredingsproces op een negatieve

manier aan de Servisch-Russisch relaties. Hij laat immers uitschijnen dat Servië onder Tadić

haar Russische broeders zonder weinig scrupules heeft laten vallen ten voordele van de

Europese Unie. Deze tegenstelling dient om de eigen oprechte en principiële positie extra in

de verf te zetten. Met zijn uitspraak voor de Russische televisie: “Het enige waar ik meer van

hou dan van Rusland is Servië” liet Nikolić dan ook geen twijfel bestaan over zijn liefde voor

de Slavische broeders. Deze liefde voor de Oostelijke bondgenoot kan volgens de Servische

president perfect bestaan in symbiose met het Europese perspectief voor Servië. Hij ziet zijn

land als “Een huis met twee deuren, één naar het Oosten, één naar het Westen, en beide open voor

vrienden”. Nikolić zelf laat er echter geen twijfel over bestaan naar wie zijn persoonlijke

vriendschap uitgaat.

9.8. MOSKOU, APRIL 2013 – VN OF EU?

Ook het bezoek van Eerste Minister Ivica Dačić aan Moskou in april 2013 was in de eerste

plaats economisch gemotiveerd. De Fiat fabriek in Kragujevac is met meer dan 3.000

werknemers één van de belangrijkste industriële productiecentra van Servë. De Servische

overheid heeft, zonder veel resultaat, gepoogd om de binnenlandse consumptie van deze

wagens aan te zwengelen. Daarom probeert men ook buitenlandse markten te openen voor

de in Servië geproduceerde wagens. Met dit doel trok Premier Dačić naar Rusland. Servië en

Rusland hadden reeds een vrijhandelsakkoord, maar gemotoriseerde voertuigen vielen

daarbuiten. Dačić kondigde voor zijn vertrek aan dat hij Putin “op zijn knieën zou vragen de

import van Fiats toe te laten” (Dacic "smeekte" Putin om de import van Fiat toe te laten, 2013)

Geconfronteerd met de Servische smeekbede beloofde Putin “een klein aantal wagens” toe te

laten, “ook al gaat dit tegen de belangen van Rusland in” (Rusland onder druk gezet voor tolvrije

import Fiat, 2013). Deze Russische toegeving werd op groot applaus onthaald in de Servische

media. Het feit dat dit akkoord wederkerig werkt, en dus ook Russische autoconstructeurs

vrije toegang verschaft tot de Servische markt, werd daarbij amper vermeld. Een kleine

60

toegeving, die nader bekeken zelfs geen toegeving was, werd zo gepresenteerd als een uiting

van onbaatzuchtige Russische steun.

Naast de afspraken in verband met de auto export werd ook het akkoord over de Russische

lening voor de Servische begroting geconcretiseerd. In september 2012 had president Nikolić

om een lening van 1 miljard dollar gevraagd om de Servische staatskas te spijzen. Het

uiteindelijke akkoord betrof een lening van slechts $500 miljoen, waarvan een eerste schijf

van 300 miljoen meteen zou worden overgemaakt. De uitbetaling van de resterende 200

miljoen werd afhankelijk gemaakt van een akkoord tussen Servië en het IMF. Tijdens de

afsluitende persconferentie verklaarde Putin: “Rusland is de grootste investeerder in de Servische

economie en er zijn tal van grote en interessante projecten op til”. Hierop antwoorde Premier

Dačić, voor de gelegenheid in het Russisch: “Het Servische volk is zich hier van bewust, zal dit

onthouden en beschouwt Rusland als haar grootste vriend” (Putin: additional impetus for bilateral

relations, 2013). Het valt daarbij toch op hoe het Servische discours, veel meer dan het

Russische, van een eerder emotionele, metafysische aard is en blijft draaien rond het idee van

Slavisch broederschap. Dačić drukte ook zijn hoop uit voor “samenwerking met Rusland op alle

mogelijke vlakken, ook inzake defensie, want Servië bevindt zich in een moeilijke geostrategische

positie, omsingeld door NAVO leden.” Mogelijk dient dit specifieke discours van de Servische

eerste minister vooral een diplomatieke rol, en wil hij zo inspelen op de Russische

gevoeligheden inzake veiligheidsbeleid en de gepercipieerde dreiging vanuit de Noord-

Atlantische Verdragsorganisatie. Maar het is toch opmerkelijk dat een aspirerende EU

lidstaat oproept tot militaire samenwerking met Rusland tegen de NAVO dreiging.

Wat Kosovo betreft raakten de Servisch-Russische relaties ietwat bekoeld sinds de regering

in Belgrado het besluit had genomen om de Kosovo kwestie te behandelen in een Europees

kader, in plaats van binnen de VN. In 2010 werd op Servisch initiatief een VN resolutie

gestemd die de Europese Unie bevoegd verklaarde om te onderhandelen tussen Belgrado en

Priština. Wanneer duidelijk werd dat Servië een hoge prijs zou moeten betalen voor een

akkoord met Kosovo in de door de EU gefaciliteerde dialoog betreurden sommige partijen in

Servië dat de onderhandelingen naar het Europese niveau waren verschoven. Onder andere

de Progressieve Partij van president Nikolić pleitte er voor om de Kosovo problematiek

verder af te handelen binnen de VN Veiligheidsraad en dit binnen het kader van resolutie

61

1244. De Russische premier Putin hekelde deze Servische wispelturigheid: “Rusland steunt

Servië in haar beleid inzake Kosovo, maar het zoeken naar een oplossing is het privilege van de

Serviërs alleen. Ik heb de laatste tijd de indruk dat men meer verwacht van Rusland dan van Servië

zelf. Dit kan niet juist zijn, Servië moet beslissen welke positie het inneemt.” Eerste Minister Dačić

temperde ook de verwachtingen wat betreft een eventuele terugkeer van de dialoog met

Kosovo naar niveau van de VN Veiligheidsraad: “We moeten realistisch zijn over het

terugbrengen van de Kosovoproblematiek naar de Veiligheidsraad. We hebben de kwestie op eigen

initiatief naar de EU verplaatst, zonder Rusland te consulteren of te informeren. Nu is het fout om te

geloven dat dit proces eenvoudig terug naar de VN kan worden gehaald (Dacic: difficult to return

dialogue on Kosovo to UN, 2013).

De Russische bondgenoten waren niet opgezet met de eenzijdige Servische beslissing om de

Kosovo problematiek binnen een EU kader te behandelen. Servisch premier Dačić verklaarde

na zijn ontmoeting met Putin: “Het buitenlandse beleid van Servië maakt Rusland erg kwaad”

(Dacic: Serbia's foreign policy makes Russia very angry, 2013). Hoewel Dačić, en zijn

Socialistische Partij van Servië (SPS), ook deel uitmaakten van de regering die in 2010 de

beslissing nam om over te gaan op een door de EU gefaciliteerde dialoog, distantieerde hij

zich nu uitdrukkelijk van de voorgaande regering. De premier verzekerde zijn Russische

vrienden ervan dat deze tijden voorbij waren: “Dit is een nieuw tijdperk in onze relaties, een

tijdperk van grotere openheid en begrip”. Door hun eigen buitenlands beleid op deze manier

voor te stellen lijkt het alsof Servische politici meer aandacht hebben voor de opinie van

Moskou dan voor hun eigen belangen. Het valt ook op hoe Dačić, nadat in 2012 de

Democraten als coalitiepartner werden vervangen door de Progressieven, zelf ook meegaat

in de meer pro-Russische discoursverschuiving.

9.9. CONCLUSIE STAATSBEZOEKEN

Wanneer we het discours tijdens de verschillende staatsbezoeken tussen 2008 en 2013

diachronisch analyseren merken we na de politieke landverschuiving van 2012 een zekere

verandering. De Democratische Partij van voormalig president Boris Tadić werd vervangen

62

door de Progressieve Partij van huidig staatshoofd Nikolić. Hoewel op basis van de politieke

achtergrond van beide partijen zou kunnen verwacht worden dat het huidige kabinet zich

eurokritischer en eerder pro-Russisch zou opstellen, werd het Servische beleid ten opzichte

van Rusland niet wezenlijk veranderd. Zowel voor als na 2012 werd het Servische discours

aangaande Rusland gedomineerd door dezelfde centrale ideeën: de verenigbaarheid van

Europese toetreding en goede relaties met Rusland, de Russische steun inzake Kosovo en de

omkadering van dit alles in een sfeer van Slavisch Broederschap. Wel kan gesteld worden

dat deze laatste dimensie meer uitgesproken aan bod kwam sinds 2012, en dan vooral in de

persoon van Tomislav Nikolić, die als Servisch president geen geheim maakt van zijn grote

bewondering voor Rusland.

Langs Russische zijde bleef het beleid ongewijzigd. Rusland heeft duidelijke belangen

wanneer het Servië betreft en stemt daar zowel haar taal als haar daden op af. Dat Rusland in

de eerste plaats handelt vanuit een analyse van haar eigen belangen bleek duidelijk tijdens

de presidentiële verkiezingen van 2008. Eerder dan te kiezen voor de nationalistische

Nikolić, een uitgesproken pro-Russisch figuur, besloot het Kremlin openlijk de zittende

president Tadić te steunen. Daarmee koos men, met name in het licht van de gesloten

akkoorden in de energiesector, voor stabiliteit en continuïteit.

Traditioneel schaart Moskou zich aan de Servische zijde wanneer het om Kosovo gaat.

Hoewel deze steun voor Servië vaak wordt omkleed met een discours over broedervolkeren

dient dit ook de Russische belangen. Moskou behoedt zich er immers voor een precedent te

stellen voor separatistische groepen binnen de eigen grenzen. Daarnaast is Rusland op

geopolitiek vlak gediend bij een trouwe bondgenoot in de Balkan, een regio waar het

Kremlin anders moeilijk voet aan de grond krijgt. Sinds 2008 maakt Servië ook een belangrijk

deel uit van het externe economische beleid van Rusland. Moskou is sinds de overname van

NIS de belangrijkste speler op de Servische energiemarkt en door de deelname van het land

in South Stream speelt Servië ook een sleutelrol in de Russische plannen voor een nieuwe

pijpleiding richting Europa. Ook in hun taalgebruik lijkt de Russische partij rationeler dan de

Servische. Het discours rond Slavisch broederschap komt bij de Russische leiders veel

minder nadrukkelijk aan bod. Wanneer de Servische burgers wordt gevraagd naar “welke

landen zich tonen als vrienden van Servië” staat Rusland steevast hoog aangeschreven

63

(Amerikanen en Albanezen onze grootste vijanden, 2011). Een gelijkaardige opiniepeiling in

Rusland deed in 2013 aardig wat stof opwaaien in Servië. Tot grote ontgoocheling van de

Servische Russofielen kwam hun land zelfs niet voor in de Russische top-15 (Levada, 2013).

64

X. EUROPESE TOETREDING: DISCOURS EN PRAKTIJK

10.1. INLEIDING

Sinds het Europese perspectief voor Servië werd bevestigd tijdens de Europese Raad van

Thessaloniki in 2003, zette het land voorzichtige stappen naar volwaardig lidmaatschap. In

het kader van deze studie wordt het discours, gesponnen rond enkele sleutelgebeurtenissen

en processen binnen de relaties Servië-EU tijdens de periode 2008 en 2013, onderzocht.

Enerzijds komt het Servische discours rond de verschillende door onderhandelingsrondes

tussen Belgrado en Priština aan bod, anderzijds wordt gefocust op twee absolute

scharnierpunten: namelijk de erkenning van Servië als kandidaat lidstaat in maart 2012 en de

beslissing om de toetredingsonderhandelingen met Servië te openen in juni 2013. Omdat

zowel de dialoog als beide sleutelpunten onderling sterk verweven zijn en niet los van elkaar

kunnen worden gezien, zal deze analyse een chronologische volgorde aanhouden.

10.2. TECHNISCHE DIALOOG

10.2.1. Van de Veiligheidsraad naar Kosovo*

In de herfst van 2010 werd een akkoord bereikt tussen Servië en de Europese Unie om

binnen een Europees kader de directe dialoog tussen Belgrado en Priština aan te gaan. In een

poging beide landen een nieuwe impuls te geven op hun weg naar EU lidmaatschap werd

via directe onderhandelingen geprobeerd om een aantal technische kwesties aan te pakken.

Op 9 september 2010 dienden Servië en de EU in de algemene vergadering van de VN

resolutie 64/298 in. Deze nam kennis van de opinie van het Internationaal Gerechtshof over

de wettigheid van de Kosovaarse onafhankelijkheidsverklaring en verwelkomde een door de

EU gefaciliteerde dialoog tussen Servië en Kosovo.20

20 In 2010 oordeelde het Internationaal Gerechtshof dat de eenzijdige onafhankelijkheidsverklaring van Kosovo

niet strijdig was met het internationale recht, noch met VN resolutie 1244.

65

Voor de eerste keer sinds Kosovo’s eenzijdige onafhankelijkheidsverklaring in 2008 zouden

beide landen directe gesprekken aangaan. Binnen Servië was dit initiatief dan ook het

voorwerp van hevige discussie. Critici stelden immers dat directe onderhandelingen niet

minder dan een impliciete Servische erkenning van de Kosovaarse onafhankelijkheid zou

betekenen. Tomislav Nikolić van de Progressieve Partij noemde de Servische VN resolutie

“een compleet debacle van het beleid en een schaamtevol, ongrondwettelijk verzaken aan de

bescherming van de territoriale integriteit van Kosovo en Metohija” (Harsh criticism of agreement

with EU on draft resoltion, 2010). Nikolić spreekt hier niet van “Kosovo”, maar van “Kosovo

en Metohija”, hoewel daarmee hetzelfde geografische gebied wordt bedoeld, heeft de laatste

benaming een meer spiritueel-religieuze en uitgesproken Servische bijbetekenis. Volgens de

Democratische Partij van Servië (Niet te verwarren met de Democratische Partij van

president Tadić) was de resolutie “een akte van capitulatie en een toegeving aan de ultimata van

Westerse mogendheden om Kosovo van Servië weg te nemen” (DSS accuses government of

capitulating, 2010). De nationalistische oppositie veroordeelde deze beslissing als een daad

van verraad en strijdig met de grondwet. Zo probeerden ze de legitimiteit van de regering in

vraag te stellen.21 De voorstanders van de dialoog wezen op het exclusief technische karakter

van de te bespreken kwesties. De onderhandelingen zouden niet door staats- of

regeringsleiders worden gevoerd, maar door lagere verantwoordelijken: Borislav Stefanović

in het geval van Servië en Edita Tahiri voor Kosovo. President Tadić toonde zich dan ook

verheugd over de dialoog, hij noemde het een “groot succes voor Servië dat het land toelaat om

haar Europese weg verder te zetten zonder haar strijd voor soevereiniteit op te geven” (Akkoord

bereikt met EU, 2010) Hij wees er bovendien op dat een vergelijk met Kosovo over deze

technische kwesties het leven van beide volkeren in belangrijke mate zou kunnen verbeteren.

Op geen enkele wijze zouden deze gesprekken een expliciete of impliciete erkenning van de

Kosovaarse onafhankelijkheid inhouden volgens Tadić. Over de status van Kosovo zou niet

gesproken worden en de onderhandelingen zouden doorgaan in Brussel met Robert Cooper,

adviseur van Catherine Ashton, als onderhandelaar. Ashton zelf verwelkomde de Servische

21 In 2006 werd de Servische grondwet hervormd op initiatief van toenmalig premier Vojislav Koštunica. Het

voornaamste doel van deze hervorming was Kosovo sterker in de Servische grondwet te verankeren en een

eventuele erkenning van de Kosovaarse onafhankelijkheid afhankelijk te maken van een nieuwe

grondwetswijziging. Dit maakt de erkenning van de onafhankelijkheid van Kosovo haast onmogelijk. Een

grondwetswijziging vereist immers een 2/3 meerderheid in het parlement en de absolute meerderheid in een

referendum.

66

VN resolutie door testellen dat deze het resultaat was van een “akkoord tussen 28 Europese

landen”, waarmee ze de 27 lidstaten van de EU én Servië bedoelde.

Op 8 en 9 maart 2011 kwamen beide delegaties voor het eerst samen in Brussel. De drie

centrale pijlers voor de technische dialoog zouden Rule of Law, Regionale

Vertegenwoordiging en Vrijheid van Beweging zijn. Gedurende ongeveer een jaar zouden

Kosovo en Servië in Brussel niet minder dan negen keer met elkaar in discussie treden.

Tijdens de eerste vier ontmoetingen werd onder andere over energie en telecommunicatie,

vrijheid van beweging, de wederzijdse erkenning van diploma’s en cultureel erfgoed

gesproken. Concrete resultaten in de vorm van een akkoord werden echter niet geboekt.

Tijdens de vijfde onderhandelingsronde kwam het tot een kleine doorbraak en vond men

overeenstemming inzake de vrijheid van beweging, de wederzijdse erkenning van diploma’s

en de overdracht van bevolkingsregisters. Na dit akkoord kenden de onderhandelingen een

zekere vertraging door onrusten in het door Serviërs gedomineerde Noord-Kosovo. Na de

achtste onderhandelingsronde begin december 2011, net voor de cruciale EU top waarop een

beslissing zou vallen over het al dan niet toekennen van de kandidaat status aan Servië,

worden akkoorden gesloten over douanerechten, de terugkeer van kadasterdocumenten en

het zogenaamde “integrated border management”.22

Over de regionale vertegenwoordiging van Kosovo werd echter geen akkoord bereikt en

daarop besloten de EU staats- en regeringsleiders om een definitieve beslissing uit te stellen

tot maart 2012. De ontgoocheling en het onbegrip over een negatieve beslissing door de EU

was groot. “De beslissing over de kandidaat status is niet enkel een test voor Servië, maar ook een test

voor de onpartijdigheid van de EU” verklaarde vicepremier Dačić (Dacic: any other country

would have been granted the candidacy, 2011). Ook president Tadić toonde zijn

ontgoocheling: “het beleid van zowel Kosovo als EU blijft” verklaarde hij. “Vandaag kan Servië de

EU nog steeds recht in de ogen kijken, want we hebben alles gedaan wat van ons gevraagd werd, we

hebben alle aanbevelingen van de Europese Raad volbracht. Ik zou mijn Europese collega’s kunnen

vragen of zij alles hebben volbracht wat ze beloofd hebben, maar daar wil ik niet publiek over praten.

22 Dit akkoord over Integrated Border Management of IBM voorziet in een gezamenlijke organisatie van de

Servisch-Kosovaarse grenzen. Het voornaamste pijnpunt waren de zogenaamde “Administratieve overgangen”,

grensposten tussen Servië en het door Serviërs gedomineerde Noord-Kosovo. De Kosovaarse Serviërs erkennen

de onafhankelijkheid van Kosovo niet en verzetten zich dan ook tegen deze grensovergangen, bemand door

Kosovaarse douanebeampten.

67

(Serbia won't abandon European future claims Tadić, 2011). De schuld voor het uitblijven

van een positieve beslissing in Brussel werd zo volledig geëxternaliseerd. Op deze manier

wordt de perceptie van een Europese Unie die steeds met nieuwe, onrechtvaardige eisen

komt gevoed.

De negende onderhandelingsronde, van 22 tot 25 februari 2012, leidde uiteindelijk tot de

cruciale doorbraak. Uit angst de onafhankelijkheid van Kosovo impliciet te erkennen voerde

Servië tot dan toe een beleid waarbij Servische delegaties vergaderingen ostentatief zouden

verlaten indien ook Kosovo vertegenwoordigd was. Op 25 februari, slechts enkele uren voor

de samenkomst van de Europese Ministers van Buitenlandse Zaken in de General Affairs

Council (GAC), kwamen beide partijen overeen dat Kosovo voortaan zou kunnen deelnemen

aan regionale conferenties indien op het naamplaatje van de Kosovaarse delegatie een

voetnoot zou worden aangebracht met een verwijzing naar VN Resolutie 1244 en de

uitspraak van het ICJ. Daarop bracht de GAC een positief advies uit aangaande Serviës

status als kandidaat lidstaat van de EU, wat op 1 maart werd bevestigd door de staats- en

regeringsleiders in de Europese Raad.

“Het goede nieuws is dat we er in geslaagd zijn dit te bereiken: Kosovo* *onder Resolutie 1244.

“Het slechte nieuws is… dit…: Servië* *bijna helemaal”

Dat er maanden van onderhandelingen vooraf gingen aan het akkoord over een voetnoot

kan absurd lijken, maar het is de ultieme illustratie van de delicate evenwichtsoefening die

men in Belgrado moet maken. Enerzijds zet de Servische regering vol in op Europese

toetreding, maar anderzijds legt ze ook de grootste voorzichtigheid aan de dag om een

(impliciete) erkenning van de Kosovaarse onafhankelijkheid te vermijden.

68

10.2.2. Conclusie Technische dialoog

Tot voor de start van de technische dialoog focusten de diplomatieke inspanningen van

Servië zich op het voorkomen van een verdere internationale erkenning van de Kosovaarse

onafhankelijkheid. De Europese Unie is er in geslaagd om beide partijen voor het eerst

samen rond de tafel te brengen. Door de dialoog te starten rond politiek vrij neutrale,

technische thema’s werd het pad geëffend voor een meer diepgaande politieke dialoog in

een later stadium. Na een akkoord over de vertegenwoordiging van Kosovo in regionale

vergaderingen voldeed Servië aan de condities gesteld door de Europese Unie en kon het

haar inspanningen verzilveren met de status van kandidaat lidstaat.

10.3. KANDIDAAT-LIDMAATSCHAP

Tijdens de Europese Top van Thessaloniki in 2003 werd aan Servië, net als aan de andere

landen op de Westelijke Balkan, het perspectief voor Europese integratie bevestigd. In de

daarop volgende jaren zette Servië verschillende stappen in haar toenadering tot de Unie.

Tijdens de gesprekken over het Interim Akkoord en het Stabilisatie en Associatie Akkoord

was de samenwerking met het Joegoslaviëtribunaal het voornaamste struikelblok. Na de

arrestatie van de laatste voortvluchtige oorlogsmisdadigers was deze problematiek van de

baan en verschoof de Europese aandacht naar Kosovo. Sinds de start van de technische

dialoog tot het effectieve EU lidmaatschap van Servië zullen de relaties met haar voormalige

provincie de Alfa en Omega van de Europese toetreding vormen.

In 2008 kwam de Europese Unie met een “European partnership for Serbia”, waarin een lijst

van prioriteiten werd opgenomen, voorwaarden die Servië zou dienen te vervullen om

verdere vooruitgang te boeken op weg naar lidmaatschap. In het daarop volgende jaar, 2009,

deed Servië de formele aanvraag tot EU lidmaatschap. Wanneer een derde land een

aanvraag indient is het aan de Commissie om een advies uit te brengen. Op basis van deze

aanbeveling moet de Europese Raad dan met unanimiteit beslissen om de status van

69

kandidaat lidstaat al dan niet toe te kennen. Deze status is meer dan een louter symbolische

titel, het geeft de aspirerende lidstaat in kwestie ook toegang tot bepaalde EU fondsen.

Op 1 maart 2012 bevestigden de Europese staats- en regeringsleiders de conclusies van de

GAC en werd Servië met unanimiteit de status van kandidaat lidstaat toegewezen. De timing

van deze Europese beslissing was ook niet toevallig. Servië bevond zich op dat moment in

volle verkiezingskoorts. Zetelend president Tadić werd door zijn nationalistische

tegenstander Nikolić ernstig belaagd omwille van enkele schandalen en de publieke onvrede

over het uitblijven van economische herstel. Nikolić, die zelf een dubieus politiek verleden

kende, had zich herhaaldelijk uitgelaten als een koel minnaar van Europese toetreding voor

Servië. Het Europees duwtje in de rug voor president Tadić, op minder dan een maand voor

de verkiezingen, leek dan ook net op tijd te komen. De feiten zouden echter uitwijzen dat

verkiezingen in Servië niet gewonnen worden met lof uit Brussel.

Het verzilveren van de status van kandidaat lidstaat leidde tot uiteenlopende politieke

reacties binnen Servië. Tadić zelf legde de nadruk op de economische dimensie en het belang

van deze beslissing voor de toekomstige generaties: “De status van kandidaat lidstaat brengt in

de eerste plaats economische zekerheid, want ons land heeft nu de garantie dat het veilig is voor

buitenlandse investeringen, dit laat de komst van nieuwe investeerders toe, wat zal leiden tot een groei

van het aantal arbeidsplaatsen en grotere kansen op werk voor alle Serviërs (…) Ik ben van oordeel dat

de politiek van zowel Europa als Kosovo, ondanks de moeilijkheden en hindernissen, geslaagd is voor

haar internationale test en ik ben er van overtuigd dat er geen beter alternatief is. We moeten zowel

zorgen voor onze burgers en hun levensstandaard als de verdediging van onze nationale belangen. We

moeten zorgen voor politieke verzoening en ons richten tot de EU omwille van de toekomst van onze

kinderen.” (Servië heeft de status van EU kandidaat lidstaat gekregen, 2012). Tadić wees er

ook op dat Servië, als kandidaat lidstaat, aanspraak kan maken op Europese fondsen. Ook de

voorzitter van het Servische parlement, Dukovic-Vejanovic verwelkomde de positieve

beslissing als een verdere stap naar “een beter leven voor al onze burgers”.

De oppositie, en dan met name Tomislav Nikolić, Tadić’ uitdager in de

presidentsverkiezingen, was kritischer: “Als Serviër en inwoner van Servië ben ik verheugd

omwille van de kandidaat status, maar ik weet dat al het overige theater is en dat zolang Servië niet

bereid is om verder voorwaarts te gaan, zoals andere landen met deze status hebben gedaan, en zolang

70

Servië blijft vast zitten onder dit regime dat dit land al twaalf jaar lang slecht en zonder enig benul

bestuurt, deze status niets zal betekenen.” (Servië heeft de kandidaat status gekregen, 2012).

Nikolić verwelkomde dus wel de Europese beslissing, maar verklaarde tegelijkertijd dat er

geen echte vooruitgang kan verwacht worden onder de huidige regering. Wat hij juist

bedoelt met “zolang Servië niet bereid is om verder voorwaarts te gaan” is ook niet helemaal

duidelijk, aangezien hij en zijn partij één van de grootste critici waren tegenover de

toegevingen die Servië aan de EU en Kosovo heeft moeten maken. Nog twee andere zaken

zijn opmerkelijk in deze uitspraak. De presidentskandidaat begint zijn rede met “Ik, als

Serviër en inwoner van Servië”, daarmee maakt hij impliciet het onderscheid dat ook in de

Nederlandse taal bestaat tussen “Serven” en Serviërs”, waarbij de eersten alle leden van het

Servische volk en de laatsten alle inwoners van Servië zijn. Daarnaast heeft hij het ook over

“het huidige regime dat dit land al twaalf jaar lang slecht en zonder enig benul bestuurt”. Deze

periode duidt op de twaalf jaar sinds de democratische transitie na de val van Milošević,

dezelfde Milošević onder wiens heerschappij Nikolić zelf nog vice-premier van Servië was.

Hij vraagt zich ook luidop af waarom het zo lang heeft geduurd eer Servië de Europese

voorwaarden heeft vervuld, daarbij handig inspelend op het Servische ongenoegen over het

lage tempo van EU toetreding en het geloof dat de Europese Unie Servië onrechtvaardige

voorwaarden oplegt met betrekking tot Kosovo. “Immers, als ze goed waren (de Europese

voorwaarden), dan heeft iemand ons drie jaar lang de status van kandidaat lidstaat en vermoedelijk

ook de opening van toetredingsonderhandelingen, ontzegd. Maar, als ze slecht waren, en ze de voorbije

jaren onaanvaardbaar bleken, dan is het de vraag waarom er nu wel plots een akkoord is?”.

Waar de regering het verkrijgen van de kandidaat status presenteerde als een voorbeeld van

goed bestuur en een positief verhaal over een betere toekomst voor alle burgers, toonde de

oppositie zich kritischer. Het valt daarbij op dat ook zij de kandidaat status verwelkomen als

een verwezenlijking voor Servië. Ze stellen zich echter openlijk vragen over de wijze waarop

dit is gebeurd en de prijs die Servië heeft moeten betalen. Zo tonen ze zich naar het Servische

publiek toe verantwoordelijk, door de Europese beslissing te verwelkomen, terwijl ze op

hetzelfde ogenblik ook twijfel zaaien over de rol van de regering en het vermoeden creëren

dat Tadić voor Brussel op de knieën is gegaan en een te hoge prijs heeft betaald voor een

eerder symbolische beslissing.

71

Het verkrijgen van de status van kandidaat lidstaat was een belangrijk succes voor president

Tadić net voor de start van de verkiezingen. De zittende president probeerde zijn Europese

bonus dan ook electoraal te verzilveren door vervroegde presidentsverkiezingen uit te

schrijven.

“Als ik nu eens vroegtijdige presidentsverkiezingen uitschrijf. Wat is het ergste dat kan gebeuren!?”

Deze cartoon uit Blic (03/05/2012) maakt een vergelijking tussen Tadić’ beslissing en die van Milošević in 2000. In beide gevallen

bleek het een slechte gok.

Tadić verwees uitgebreid naar de verdiensten van de regering: “Het strategische doel van mijn

land is EU lidmaatschap. Wij delen de waarden en het perspectief van de landen binnen de Europese

Unie. Wij leiden Servië op deze weg. Vanaf het begin van de democratische transitie in 2000 hebben

wij alles gedaan om het leven van de gewone mensen te verbeteren, arbeidsplaatsen te creëren, te

zorgen voor een betere atmosfeer en de kans te benutten om tot een vreedzame oplossing te komen. Dit

is niet makkelijk, maar wij zijn vastberaden en gaan verder in die richting” (Roemenië vertraagt de

beslissing over Servië, 2012). Het valt op hoe de president het Europese karakter van Servië

nadrukkelijk in de verf zet. Ook Europees Hoog Vertegenwoordiger, Catherine Ashton,

roemde de Servische president: “De staatsvisie van president Tadić en zijn toewijding aan het

Europese perspectief voor Servië waren bepalend” (Roemenië vertraagt de beslissing over Servië,

2012). Met de verkiezingen in het vooruitzicht en de eerder eurokritische concurrentie van

Nikolić in het achterhoofd kreeg Tadić nog snel een Europees schouderklopje.

De zittende president slaagde er echter niet in om zijn Europese bonus te verzilveren. In mei

2012 werd Tadić opgevolgd door zijn nationalistische rivaal Tomislav Nikolić. Deze had zich

al tijdens de kiescampagne veel terughoudender getoond tegenover de Europese toetreding

van Servië, maar ook na zijn verkiezing bleef hij voor onrust zorgen in Brussel. Zo

verklaarde Nikolić in oktober 2012 dat Servië ook haar eigen eisen zou hebben in de

72

onderhandelingen met de EU en dat zijn land “helemaal niet gehaast” was om een datum of

“een vel papier” te bemachtigen (President has EU diplomats worried, 2012). Of deze

discursieve verschuiving zich ook in het beleid doorzette zou uit het verloop van de politieke

dialoog blijken.

10.4. POLITIEKE DIALOOG

Ivica Dačić (L), Catherine Ashton (M) en Hashim Thaci (R) tijdens de politieke dialoog in Brussel

10.4.1. Een handdruk van staatsbelang

Na de Servische presidents- en parlementsverkiezingen, waaruit de Progressieven als grote

overwinnaars uit de bus kwamen werd besloten om de dialoog met Priština naar een hoger

niveau te tillen. Servië had in 2012 immers wel de status van kandidaat lidstaat gekregen,

maar voor een startdatum van de toetredingsonderhandelingen moeten nog verdere stappen

gezet worden in de normalisatie van de relaties met Kosovo. De nieuwe regering bestond uit

een coalitie van socialisten en progressieven. Hoewel Ivica Dačić, leider van de socialisische

partij SPS, het premierschap wist te bemachtigen zou het politieke zwaartepunt bij de vice-

eerste minister en voorzitter van de Progressieve Partij, Aleksander Vučić komen te liggen.

Op 19 oktober 2012 kwamen Servisch eerste minister Ivica Dačić en zijn Kosovaars

ambtsgenoot Hashim Thaci voor de eerste maal samen in Brussel. De nieuwe gespreksronde

73

verschilde fundamenteel met de technische dialoog die voorafging. Voor de eerste keer

gingen Servië en Kosovo direct met elkaar in discussie op het hoogste politieke niveau. Ook

langs Europese zijde werden de inspanningen opgedreven. De onderhandelingen werden

niet langer geleid door de adviseur van Catherine Ashton, Robert Cooper, maar door de

Hoge Vertegenwoordiger voor het Buitenlands- en Veiligheidsbeleid zelf. De gesprekken

zouden zich ook niet langer beperken tot technische thema's. Alle politieke kwesties,

waaronder ook het door Serviërs gedomineerd Noord-Kosovo, zouden nu op tafel komen.

Het grote symbolische karakter van deze ontmoeting zorgde in Servië ook voor enige

ongerustheid. De angst leefde dat een directe ontmoeting tussen beide regeringsleiders zou

worden gepercipieerd als een impliciete erkenning van de Kosovaarse onafhankelijkheid.

Daarom werd met argusogen gekeken naar de omkadering van deze gebeurtenis. Het

Servische sleutelwoord van de dialoog werd dan ook “status neutraliteit”. Dit uitte zich in

een resem kleine, maar niet onbelangrijke details: het werd een “dialoog tussen Belgrado en

Priština”, in plaats van onderhandelingen tussen Servië en Kosovo. De onderhandelingen

zouden plaats vinden op neutraal terrein in de kantoren van Catherine Ashton. Bovendien

zouden de samenkomsten verlopen in alle soberheid en vooral zonder vertoon van

staatssymbolen.

Een punt van grote discussie in Servië was of premier Dačić al dan niet de hand zou moeten

schudden van zijn collega Thaci. Deze laatste heeft immers een zeer slechte reputatie in

Servië. Als oud-leider van het KLA, het Kosovo Liberation Army, is Thaci in opspraak

gekomen in de sterk gemediatiseerde zaak van orgaanhandel.23 Gedurende maanden werd

in Servië de discussie over een mogelijke handdruk gevoerd. Voormalig president Tadić

plaatste een verrassende demarche. Hoewel hij de presidentsverkiezingen in mei verloor was

Tadić op 9 juli aanwezig op een regionale samenkomst in het Kroatische Dubrovnik. Servië

had de laatste jaren steeds consequent geweigerd om deze top bij te wonen omdat er steeds

ook een Kosovaarse delegatie aanwezig was. Wanneer Tadić, zij het niet langer als president,

aanwezig tekende op deze ontmoeting en voor het oog van de camera's de hand schudde

23 Tijdens het conflict van 1999 zouden groepen gelinkt aan de Kosovaarse Bevrijdingsleger KLA, waarin Thaci

één van de sterkhouders was, betrokken zijn geweest bij de handel in organen van gedode Kosovaarse Serviërs.

De Zwitserse onderzoeksrechter Dick Marty duidde in een rapport uit 2010 voor de Raad van Europa Hashim

Thaci aan als het hoofd van een mafiose groep betrokken bij de handel in drugs, wapens en menselijke organen.

In 2011 lekte ook een geheim document waaruit bleek dat de VN al in 2003 op de hoogte was van dit verhaal.

74

met Kosovaarse eerste minister Hashim Thaci sloeg dit nieuws in als een bom. Servisch

eerste minister Dačić en voormalig coalitiepartner van Tadić was de eerste om deze actie te

verwerpen. "Hij heeft hem (Thaci) op deze manier legitimiteit verschaft, en dat terwijl hij wordt

verdacht van de handel in organen. Tadić is een enigma voor mij" (Tadic - Thaci handshake stirs

controversy, 2012). Na Dačić' verklaringen dat hijzelf nooit de hand zou schudden van een

"crimineel" was het dan ook met spanning uitkijken naar de eerste ontmoeting tussen beide

heren.

Wanneer de Servische media Dačić na afloop van zijn eerste onderhoud met Thaci vroegen

of hij de hand had geschud antwoordde deze ontwijkend: "Een handdruk is niet voorzien in het

protocol", dit werd echter tegengesproken door Catherine Ashton en Hashim Thaci, die

beweerden dat beide leiders wel degelijk de hand hadden geschud. Met de angst voor een

impliciete erkenning van de Kosovaarse onafhankelijkheid in het achterhoofd, werd de

ontmoeting ook ontdaan van alle staatssymbolen. Premier Dačić benadrukte dit punt ook

sterk, maar hij voegde er aan toe "Ik droeg wel mijn speld, en Thaci droeg ook een of andere speld,

maar de mijne was groter" (Dacic tegen Taci: Kosovo is zoveel van jou als van mij, 2010). De

onderhandelingstafel werd op uitdrukkelijke vraag van Servië van alle staatssymbolen

ontdaan. Maar in plaats van te verdwijnen, verplaatsten ze zich naar de revers van beide

heren.

Ivica Dačić (l) en Hashim Thaci (R)

Dačić, zelf ook geboren in Kosovo, zei tegen Thaci "Kosovo is evenveel van mij als van jou, ik ben

daar geboren.", waarop premier Thaci ludiek antwoordde dat Dačić inderdaad gelijk heeft en

hij hem dan ook met alle plezier de Kosovaarse nationaliteit zou bezorgen (Dacic tegen Taci:

75

Kosovo is zoveel van jou als van mij, 2010). Wanneer Dačić zijn aanspraak op Kosovo

legitimeerde door te zeggen “want ik ben daar geboren”, kan dit gezien worden als een

allegorie voor de algemene Servische aanspraak op Kosovo. In de nationale mythologie

fungeert de afgescheurde provincie immers als de bakermat van de Servische cultuur

(Bieber, 2002).

10.4.2. Noord-Kosovo, een discoursmatige lock-in

Tijdens de opeenvolgende rondes werd een verscheidenheid aan onderwerpen besproken.

De implementatie van het IBM akkoord over de grensovergangen tussen Servië en Noord-

Kosovo werd verder uitgewerkt, er werd gesproken over energie, telecommunicatie en

cultureel erfgoed. Beide partijen sloten ook een principieel akkoord om liaison officers uit te

wisselen. Servië stelde alles in het werk om te voorkomen dat deze Kosovaarse liaison officer

zoud worden gezien als een Kosovaarse ambassadeur, dit zou immers impliceren dat Servië

Kosovo diplomatiek zou erkennen. Daarom werd beslist deze contactpersonen te huisvesten

in de Europese delegaties in beide hoofdsteden zonder hen een diplomatieke status te geven.

Hét struikelblok voor de politieke dialoog was echter Noord-Kosovo. In het Noorden van

Kosovo, ten noorden van de Ibar rivier, leeft een Servische meerderheid die weigert om zich

aan het gezag in Priština te onderwerpen.24 Deze ongeveer 100.000 Serviërs maakten hun

onwil om te integreren in de Kosovaarse structuren duidelijk door de oprichting van

wegversperringen doorheen 2011 en 2012, schermutselingen met de internationale KFOR

troepenmacht en een referendum over onafhankelijkheid.25 Noord-Kosovo plaatst Servië in

een erg moeilijke positie. Aangezien Servië de onafhankelijkheid van Kosovo niet erkent en

de problematiek ook erg gevoelig ligt bij de Servische publieke opinie kan Belgrado de

verzuchtingen van de Serviërs in Noord-Kosovo niet zomaar negeren. Bovendien financiert

Servië haar eigen “parallele instellingen” in deze regio, een doorn in het oog van zowel

Kosovo als de Europese Unie. Indien de Servische regering haar volksgenoten in Kosovo in

24 Voor een kaart van Kosovo met indicatie van de etnische samenstelling zie bijlage 14.5 25 Tijdens het referendum georganiseerd op 14 en 15 februari 2012 in de vier Servische gemeenten van Noord-

Kosovo antwoordde 97% negatief op de vraag “Aanvaardt u de instellingen van de zogenaamde republiek

Kosovo?” Belgrado had de Serviërs in Kosovo eerder tevergeefs gevraagd het referendum niet te laten doorgaan.

76

de steek zou laten, terwijl het officiële staatsbeleid Kosovo nog steeds als een integraal deel

van Servië beschouwt, zou dit erg moeilijk vallen bij de publieke opinie en gemakkelijk

kunnen worden gebruikt door de nationalistische oppositie. Anderzijds is Noord-Kosovo en

de onverzettelijkheid van de Servische gemeenschap daar een struikelblok in de

onderhandelingen met Priština en dus ook in het proces van EU toetreding. In zekere zin

heeft het Servische regime zichzelf gegijzeld in haar eigen discours rond Kosovo en wordt

deze opportuniteit nu ten volle benut door de Kosovaarse Serviërs.

Opdat Servië nog in 2013 een startdatum voor toetredingsonderhandelingen zou kunnen

bemachtigen was het nodig om nog voor de zomer tot een akkoord te komen in de dialoog

met Priština. In mei 2013 zou de Commissie immers een advies moeten uitbrengen over de

start van de toetredingsonderhandelingen. Een advies dat dan op de Europese raad van 27

en 28 juni zou moeten worden bevestigd. Tijdens de zesde onderhandelingsronde op 4 maart

bespraken beide partijen de mogelijke oprichting van een associatie die de verschillende

Kosovaarse gemeenten met een Servische meerderheid zou verenigen. Servië eiste

verregaande autonomie voor deze gemeenschap, met name inzake justitie en veiligheid.

Zowel Priština als de Europese Unie vreesden echter dat Kosovo zo zou eindigen met een

Bosnisch scenario.26 Aan Servië werd gevraagd om haar “parallelle instellingen” in Noord-

Kosovo op te doeken, het gaat dan om de Servische justitie, administratie, maar ook

veiligheidsdiensten.

10.4.3. Vučić: Deus Ex Machina?

De onenigheid over deze kwestie zorgde voor een dramatische blokkering van de

onderhandelingen. Met de Europese deadline in het achterhoofd werd het tempo van de

26 Na het akkoord van Dayton uit 1995, waarin vrede werd gesloten tussen de strijdende partijen in Bosnië-

Hercegovina kent het land een erg complexe institutionele architectuur. Het federale Bosnië wordt via een

roterend presidentschap bestuurd door de drie constituerende naties: Bosniakken (Moslims), Kroaten en Serviërs.

Daarnaast valt het land uitéén in twee deelstaten: het Servische Republika Srpska dat 49% van het territorium

beslaat en de Bosnisch-Kroatische federatie dewelke zich over 51% van Bosnië uitstrekt. BiH zit echter al jaren

politiek geblokkeerd en dit op verschillende niveaus. Republika Srpska streeft naar zeer verregaande autonomie

met sterke separatistische tendensen en blokkeert daarom elke poging van het federale niveau om het land te

consolideren en stabiliseren. De Moslim-Kroatische federatie daarentegen is intern verdeeld omdat een groot deel

van de Kroatische bevolking het onrechtvaardig vindt dat zij na Dayton geen autonome regio hebben gekregen,

maar een minderheid moeten vormen binnen de federatie.

77

onderhandelingen opgevoerd, maar een akkoord liet op zich wachten. De zevende ronde op

21 maart bleek een maat voor niets en leidde tot een mislukking. Eind maart maakte ook

Aleksander Vučić, zijn opwachting in de dialoog met Priština. Servische media berichtten dat

vanuit Washington en Brussel de vraag kwam dat ook hij zich persoonlijk met de

onderhandelingen zou mengen. Tot dan toe vonden de gesprekken steeds plaats tussen de

premiers van beide landen, maar Vučić, wiens partij hoge toppen scheerde in de peilingen,

profileerde zich steeds meer als de echte machthebber in Belgrado. Vučić zelf hield

aanvankelijk de boot af door te verklaren dat hij het volle vertrouwen had in premier Dačić,

en zijn persoonlijke deelname aan de gesprekken als “niet noodzakelijk” beschouwde.

(Vucic: Het is niet nodig dat ik naar Brussel ga, 2013). De vice-premier bevond zich dan ook

in een gouden positie. Terwijl Dačić de delicate onderhandelingen in Brussel voerde, en dus

ook verantwoordelijk kon worden gehouden voor een eventueel mislukken of pijnlijke

toegevingen, scoorde Vučić politieke punten met zijn gemediatiseerde strijd tegen de

corruptie. Op 1 april kondigde Servisch president Nikolić uiteindelijk aan dat zijn

partijgenoot, Vučić, toch samen met Dačić naar Brussel zou afreizen.

Tijdens de achtste ronde op 2 april raakten Servië en Kosovo het eens over de oprichting van

een Servische associatie die 10 gemeenten met een Servische meerderheid in Noord-Kosovo

zou groeperen en waar de veiligheid zou worden gegarandeerd door een multi-etnische

politiemacht. Andere cruciale punten bleven echter onopgelost. Zo werd geen akkoord

bereikt over de toegang van het Kosovaarse leger tot Noord-Kosovo of het lot van de

Servische justitie. De achtste onderhandelingsronde draaide dan ook uit op een dramatische

mislukking. Tijdens de onderhandelingen over de status van Noord-Kosovo raakten de

gemoederen oververhit. Vučić en Thaci raakten verwikkeld in een woordenwisseling “op

verhoogde toon” en Vučić bood diezelfde dag nog op dramatische wijze zijn ontslag aan,

Dačić weigerde dit echter. Catherine Ashton verklaarde na afloop dat dit de laatste formele

onderhandelingsronde was en dat beide partijen best zouden terugkeren naar hun achterban

voor beraad. (Dacic: er is geen akkoord, 2013). Deze dramatische demarche van Vučić was

politiek een slimme zet. Hij toonde zich aan zijn electorale basis als een emotioneel

voorvechter van de Servische zaak die nog eerder zijn ontslag zou indienen dan de

onrechtvaardige Europese voorwaarden te accepteren.

78

10.4.4. Habemus Pactum

Toch kwam er nog een negende ronde op 17 april, deze draaide echter evengoed uit op een

mislukking. Twee dagen later ontmoetten beide partijen elkaar echter opnieuw in Brussel

voor de beslissende tiende ronde. Op de valreep werd er een akkoord bereikt over de laatste

open gebleven vraagstukken. Zo zouden de politiediensten in Noord-Kosovo onder leiding

komen van een Servische regionale commandant die door Priština zou worden benoemd,

maar op voordragen van de Kosovaarse Serviërs. Daarnaast werd ook beslist om de

Servische gerechtshoven te vervangen door Kosovaarse, zij het met Servische rechters. Ten

slotte werd voor de Serviërs ook een symbolisch belangrijk akkoord gesloten over de

toegang van Kosovaarse legertroepen in het Noorden.27 Deze zouden enkel na voorafgaande

toestemming van de NAVO in de regio kunnen opereren.

Voor de eerste maal werd er, op vraag van de EU, ook een echt akkoord ondertekend.28 Dačić

maakte echter meteen duidelijk dat hij de tekst “niet getekend, maar gesigneerd” had, en dat

een uiteindelijke bekrachtiging zou afhangen van een regeringsbeslissing. Op de verklaring

van Thaci dat Servië door de ondertekening van het akkoord de Kosovaarse

onafhankelijkheid had erkend, antwoordde Dačić furieus “Dat zijn allemaal leugens van de

Kosovaarse Albanezen die op deze manier het akkoord proberen te verkopen aan hun achterban.”

(Akkoord gesloten in Brussel, 2013).

Door de deelname van Vučić aan de onderhandelingen met Kosovo werd een akkoord voor

Belgrado onafwendbaar. Een eventuele mislukking van de onderhandelingen zou de

regering immers in een diepe crisis hebben gestort. Dat uitgerekend deze regering, ondanks

de angst in Brussel voor een terugkeer naar het nationalisme van de jaren ‘90, er in slaagde

om tot een akkoord te komen kan ook discoursanalytisch verklaard worden. Het was immers

deze nationalistische Progressieve Partij die voorheen elke toegeving van Tadić’ Democraten

sterk veroordeelde. De Progressieven operationaliseerden het nationalistische discours rond

27 Na het einde van de Kosovaarse oorlog in 1999, maar ook na de onrusten in 2004, trokken grote delen van de

Servische bevolking weg uit Kosovo. In Servië wordt deze “verdrijving” van Servische gezinnen gezien als een

strategie van het regime in Priština om Kosovo etnisch te zuiveren. Daarom was het akkoord over de toegang van

het Kosovaarse leger tot het Noorden zo belangrijk voor de Serviërs. In acht genomen dat de Kosovaarse

veiligheidstroepen in belangrijke mate bestaan uit veteranen van het conflict met Servië zou hun aanwezigheid de

vrees voor vervolging enkel versterken. 28 Voor de inhoud van het akkoord tussen Belgrado en Pristina zie bijlage 14.6.

79

Kosovo om Tadić publiek in diskrediet te brengen. Ten gevolge van hun quasi monopolie op

het Kosovo discours bestond er nu echter ook geen politieke oppositie die het bereikte

akkoord vanuit de rechterzijde kon bestrijden. In 2008, na de eenzijdige

onafhankelijkheidsverklaring van Kosovo, kwamen honderdduizenden Serviërs op straat en

ging onder meer de Amerikaanse ambassade in de vlammen op. Na het akkoord met Kosovo

in april 2013 bleef het verbazingwekkend kalm in de straten van Belgrado. Protestmeetings

van extreem-rechtse en nationalistische bewegingen slaagden er nooit in om meer dan enkele

honderden sympathisanten op de been te brengen. Vučić en zijn Progressieven waren er met

succes in geslaagd om het mythische discours over Kosovo als bakermat van de Servische

cultuur om te vormen tot een verhaal over een betere toekomst, een Europese toekomst.

10.5. DE DATUM

10.5.1. Van 1389 tot 2013

De beslissing om Servië al dan niet een datum te geven voor de start van EU

toetredingsonderhandelingen zou vallen op de Europese zomer top van 28 juni. Het toeval

wil dat 28 juni, in Servië beter bekend als Vidovdan29, één van de belangrijkste dagen in de

Servische kalender is. Een dag die symbolisch erg beladen is en bovendien als een rode

draad door de geschiedenis van het land loopt. Volgens de Servische traditie is 28 juni de

dag van de slag bij Kosovo, waar de Servische legers in 1389 een “victorieuze nederlaag”

zouden hebben geleden tegen de Ottomaanse troepen. De mythes rond deze slag spelen een

centrale rol bij de voorstelling van Kosovo als “heilige grond” in het Servische

nationalistische discours (Colovic, 2002) (Bieber, 2002). Centraal in de verhalen over deze

slag staat juist het idee van de “victorieuze nederlaag”. Op de vooravond van de veldslag

zou een engel tot de Servische bevelvoerder, tsaar Lazar, gekomen zijn. Deze stelde hem

voor de keuze: of hij won de strijd en verzekerde het voortbestaan van zijn wereldlijke

koninkrijk, of hij ging glorierijk ten onder en kreeg het hemelse koninkrijk voor de

29 Letterlijke vertaling Vidovdan: De dag van St. Vitus

80

eeuwigheid. Tsaar Lazar verkoos het laatste. Het Servische leger verloor de slag maar kwam

als morele winnaar uit de strijd.

Nog steeds wordt Vidovdan jaarlijks herdacht op het Merelveld in Gazimestan, even buiten

Priština. Deze herdenkingen zijn een jaarlijkse traditie die steeds gepaard gaan met

nationalistische uitspattingen en incidenten tussen Serviërs en Albanezen. Doorheen de

eeuwen is Vidovdan een cruciale dag gebleken in de Servische geschiedenis. 28 juni 1914 was

de datum waarop de Serviër Gavrilo Prinćip in Sarajevo het fatale startschot gaf voor de

Eerste Wereldoorlog. Op 28 juni 1921 presenteerde koning Alexander de nieuwe grondwet

van het Koninkrijk van Serviërs, Kroaten en Slovenen. De vurige, nationalistische toespraak

van Milošević in Gazimestan op 28 juni 1989 luidde de oorlog in Joegoslavië in. Diezelfde

Milošević werd exact twaalf jaar later, op 28 juni 2001, uitgeleverd aan het

Joegoslaviëtribunaal. En nu uiteindelijk: 28 juni 2013, de dag waarop Servië de cruciale

datum zou krijgen, of toch niet?

Aleksander Vučić liet er in elk geval geen twijfel over bestaan: “Voor de eerste maal in onze

geschiedenis zullen we een overwinning vieren op Vidovdan” (Vucic: dit wordt de eerste

overwinning op Vidovdan in de geschiedenis, 2013). Meer dan deze ene zin heeft Vučić niet

nodig om op meesterlijke wijze het traditionele en nationalistische discours rond Kosovo te

herformuleren tot een pro-Europees verhaal. Ook Dačić liet zich ontvallen dat dit “eindelijk

een positieve Vidovdan” zou zijn. Klaarblijkelijk viel 28 juni 2001, de dag waarop zijn

partijleider Slobodan Milošević aan het Joegoslaviëtribunaal werd uitgeleverd, niet onder

deze noemer. “Servië opent morgen onvoorwaardelijk de toetredingsonderhandelingen” verklaarde

hij ietwat voorbarig (Dacic: eindelijk een goede Vidovdan, 2013).

Het valt ook op dat wanneer Dačić of Vučić hun ambities om toe te treden tot de Europese

Unie legitimeren, zij nooit een beroep doen op het behoren tot een zogenaamde “Europese

waardengemeenschap". Anders dan in het discours over de relaties met Rusland zijn hun

uitlatingen over de EU van alle romantiek ontdaan. “Wij willen geen EU lidmaatschap omwille

van de Unie, maar voor onszelf en de toekomst van onze kinderen” anticipeerde Dačić op

vervelende vragen van Eurocritici. (Dacic: eindelijk een goede Vidovdan, 2013). Politici

wijzen op de materiële voordelen van lidmaatschap en beschouwen toetreding als een

81

historisch recht. Meer nog, de voorwaarden die de EU aan Servië oplegt worden afgedaan

als erg onrechtvaardig, zeker in vergelijking met andere landen die zijn toegetreden.

10.5.2. Vidovdan: D-Day

De verwachtingen in Servië waren hooggespannen na het bereikte akkoord met Priština. Alle

voorwaarden leken vervuld en Servische politici lieten er in hun uitspraken ook geen enkele

twijfel over bestaan dat de datum een uitgemaakte zaak was. Vanuit Brussel kwamen echter

voorzichtigere woorden. Een aantal belangrijke landen, waaronder Duitsland, bleven kritisch

en zouden een beslissing liefst afhankelijk maken van de effectieve implementatie van het

akkoord tussen Belgrado en Priština. Halverwege juni liet de Europese delegatieleider in

Belgrado, Vincent Degert, optekenen dat “Servië een groen licht” kon verwachten: een

Europees schouderklopje en de start van het voorbereidende werk, maar nog geen effectieve

onderhandelingen. Servisch premier Dačić steigerde: “Dit is geen verkeerssituatie, ons

interesseert een groen licht niet”. Alles buiten een datum op 28 juni zou voor Servië

onaanvaardbaar zijn verklaarde de premier, hij dreigde bovendien dat een andere uitkomst

het akkoord met Priština zou bedreigen. (Wij zijn geen verkeer, dat ons een groen licht

interesseert, 2013)

28 Juni 2013 werd in de Servische pers aangekondigd als D-Day, met de D van Datum. De

Europese Raad besliste om de toetredingsonderhandelingen met Servië te starten in januari.

De passage over een voorafgaande evaluatie van de implementering van het akkoord met

Priština werd uiteindelijk niet opgenomen in de officiële besluiten, al verklaarde

Bondskanselier Merkel aan de verzamelde pers dat dit wél het voorwerp van debat zou

vormen op de Europese top in december. (Serbia gets OK for EU membership negotiations,

2013). Servië kreeg dus een datum* met een voetnoot, net zoals de Raad op dezelfde dag

besliste om ook met Kosovo* de onderhandelingen over een stabilisatie en associatie akkoord

te starten.

De Servische leiders lieten Berlijn alvast geen roet in het eten gooien. Premier Dačić

verklaarde vanop de Vidovdanviering: “Vandaag zijn de toetredingsonderhandelingen geopend,

zonder bijkomende voorwaarden of nieuwe samenkomsten van de Europese raad, de beslissing staat

82

vast!” (Dacic: geen tijdsverlies meer, 2013). Dačić wees ook op het symbolische belang van

deze dag: “Op deze dag heeft Servië haar eeuwenoude geloof, de manier waarop het land zich

gedraagt en de mythe die ons zo lang gedwongen heeft naar het verleden te kijken zonder vooruit te

kunnen gaan, veranderd” (Serviërs herdenken Vidovdan, 2013). Deze uitspraak is typerend

voor de manier waarop het Kosovo discours door de nieuwe regering werd

geherformuleerd. De historische nederlaag wordt geplaatst tegenover de eigen overwinning,

de fixatie op het verleden vervangen door hoop op een betere toekomst.

Ook in zijn voorspellingen over het tempo van de onderhandelingen toonde Dačić zich

optimistisch. Hij uitte het geloof dat Servië in een tijdsbestek van 4 tot 5 jaar de

onderhandelingen zou kunnen afronden.30 President Nikolić deelde Dačić’ optimisme over

een snelle afhandeling van de onderhandelingen niet. “We hebben vrienden in het Oosten die

niet meer beschikbaar zullen zijn wanneer we toetreden tot de EU. Daarom moeten we onze banden

met hen versterken, want de onderhandelingen zullen lang duren.” liet de president optekenen.

Het is toch opmerkelijk dat Nikolić, uitgerekend op de dag waarop de Unie een startdatum

voor de Servische toetredingsonderhandelingen goedkeurt, oproept om “nu het nog kan” de

banden met Rusland aan te halen (Nikolic: De onderhandelingen gaan lang duren, 2013).

Vicepremier Vučić woonde ter gelegenheid van Vidovdan de Servische

herdenkingsceremonie op het Merelveld in Kosovo bij. “We moeten naar de toekomst kijken,

maar met respect voor het verleden dat we nooit zullen vergeten … ik weet niet of we vandaag reden

hebben om te vieren, maar we hebben wel reden om tevreden te zijn." (Vandaag wordt Vidovdan

gevierd, 2013). Vučić verzekerde de Kosovaarse Serviërs ook dat Belgrado hen niet zou

vergeten en dat de regering naar Kosovo zou blijven komen. Zijn getemperde enthousiasme

valt mogelijk te verklaren door het feit dat Vučić zich op dat moment in een gezelschap van

Kosovaarse Serviërs bevond.

Heden en verleden vloeiden samen in het Servische discours op 28 juni 2013. Met deze

“historische overwinning”, uitgerekend op Vidovdan, en de voortdurende vergelijking met

de nederlaag in 1389 wilde deze regering zich voor eens en voor altijd een plaats in de

Servische geschiedenisboeken verzekeren.

30 Ter vergelijking: de toetredingsonderhandelingen met Kroatië duurden 6 jaar. Voor Servië kunnen echter meer

moeilijkheden worden verwacht door de Kosovo problematiek. Bovendien starten de onderhandelingen met de

moeilijke hoofdstukken 23 (Rechtspraak en fundamentele rechten) en 24 (Gerechtigheid, vrijheid en veiligheid).

83

XI. CONCLUSIE

Dit onderzoek wil meer doen dan enkel een overzicht bieden van het publieke discours zoals

het zich in Servië tussen 2008 en 2013 ontspon. De besproken narratieven werden ook in hun

politieke, sociale en historische context geplaatst. De relatie tussen taal en context is immers

wederzijds constitutief. Beide bevinden zich in een eeuwig durende wisselwerking. Daarom

kunnen de politieke uitspraken die in het kader van deze masterproef werden geanalyseerd

ook niet los worden gezien van hun specifieke context. Zonder deze voorafgaande kennis is

het immers onmogelijk om de vele ongeschreven codes, verscholen in de taal, correct te

interpreteren en plaatsen.

Discours-analyse toonde zich als een uitermate geschikte methode om de onderzoeksvragen

te beantwoorden. Met behulp van deze methodologie kon het Servische discours en de

verschuivingen daarbinnen worden geplaatst tegenover het buitenlandse beleid in de

praktijk. Het voorzag in de nodige instrumenten om de subtiele nuances in het politieke

discours te analyseren. Hoe anders het belang van een voetnoot, het verschil tussen signeren

en ondertekenen of de symbolische impact van een “victorieuze Vidovdan” te begrijpen?

11.1. SERVIË TUSSEN OOST EN WEST

Het denken in Oost-West opposities en het zichzelf presenteren als een brug tussen deze

twee kent zijn oorsprong in de geografische positie van Servië. Deze metafoor is echter

geëvolueerd tot een vast onderdeel van het politieke discours en buitenlandse beleid. Bij

herhaling drukten de Servische politieke leiders, zowel voor als na 2012, hun hoop uit om

een brug tussen de EU en Rusland te kunnen vormen. Dit Servische streven is gemotiveerd

door de hoop dat deze unieke positie Servië zou toelaten om voordelen te halen uit goede

relatie met beide zijden en deze positie bovendien te vertalen in een regionale leidersrol.

Hoewel het beleid niet wijzigde na 2012 verschoof wel het discours. Vooral in de persoon

van nieuw Servisch president Nikolić werd erg zwaar de nadruk gelegd op de banden met

84

de “Slavische broeders”. Servische politici hopen de goede betrekkingen met Rusland ook te

kunnen uitspelen in hun verhouding tot de Europese Unie. Met name Nikolić liet uitschijnen

dat EU lidmaatschap niet de enige optie is voor Servië. Door hard to get te spelen en te

schermen met de Russische bondgenoot hoopt het Servische leiderschap gunstigere

voorwaarden van de EU te kunnen afdwingen. De Servische invulling van haar positie

tussen Oost en West geldt als een voorbeeld van het antagonisme zoals geconcipieerd door

Laclau en Mouffe. Rusland en de EU worden voorgesteld als twee polen waartussen een

spanningsveld ontstaat. Servië bevindt zich in het midden en wordt nu weer meer door de

ene en dan weer meer door de andere zijde aangetrokken. Tijdens de huidige regering viel

op hoe discours en beleid zich ontdubbelden. Waar Servië beleidsmatig steeds dichter naar

de Unie opschoof bleef het identitaire discours fluctueren tussen beide polen. Wanneer we

de theorie van Lene Hansen volgen zal dit evenwicht zich in de toekomst moeten herstellen,

wil het beleid duurzaam zijn.

Het zal interessant zijn om te kijken hoe het Servische discours en de invulling van de

brugmetafoor evolueren naarmate Belgrado verder in de EU integreert en uiteindelijk

volwaardig lidmaatschap zal krijgen. Bepaalde banden met Rusland, zoals het

vrijhandelsverdrag, zullen immers doorgeknipt moeten worden. Maar ook in andere

beleidsdomeinen zal Servië, eens volwaardig lid, de nadruk moeten leggen op coördinatie

met de Unie. Deze verschuiving is nu reeds zichtbaar. Het traditionele discours over de

Slavische broeders en de brug tussen Oost en West wordt behouden, maar tegelijkertijd

focust het beleid zich steeds exclusiever op de EU. Het is te verwachten dat naarmate Servië

verder in de Europese structuren integreert de banden met Rusland in zekere mate

verwateren, al zal het discours zich waarschijnlijk hardnekkiger tonen.

11.2. RUSSISCHE LIEFDE VS. EUROPEES VERSTANDSHUWELIJK

Wanneer we het Servische discours aangaande Rusland vergelijken met de uitspraken die

Servische politici deden met betrekking tot de Europese Unie komen toch enkele markante

verschillen naar boven. Waar het discours over Rusland steeds doorweven is met een sterke

emotionaliteit is dit wat de EU betreft veel minder het geval. Keer op keer wezen de

85

Servische leiders op de uitzonderlijke verwantschap met Rusland. Deze relatie werd niet

enkel gekaderd als een band tussen twee staten, maar in de eerste plaats als een connectie

tussen twee Slavische, Orthodoxe broedervolken. Servisch president Nikolić verklaarde voor

de Russische televisie zelfs dat hij “Enkel Servië liever ziet dan Rusland”. Waar Rusland

duidelijke belangen heeft in haar relaties met Servië is dit aan Servische zijde veel meer

ambigue. Het voornaamste Servische belang bij goede relaties met Ruslands is de steun van

dat land in de VN om de erkenning van de Kosovoaarse onafhankelijkheid te vermijden.

Maar gezien de verplaatsing van het Kosovo vraagstuk naar het Europese niveau is het

Russische veto in de Veiligheidsraad veel minder relevant geworden. Door de Europese

ambities van Servië en Kosovo zijn de relaties tussen beide landen in belangrijke mate

genormaliseerd. Het zal dan ook interessant zijn om te kijken hoe een duurzame oplossing

van het Kosovo vraagstuk de relaties tussen Belgrado en Moskou in de toekomst zal

beïnvloeden.

Voormalig Servisch Premier Zoran Đinđić noemde de EU "zuurstof" voor een land als Servië.

Met hem verdween echter ook de romantiek uit het Servische discours met betrekking tot

Europese integratie. De democratische regeringen verkondigden nog een sterk pro-Europees

verhaal, maar na 2012 veranderde het taalgebruik. In tegenstelling tot het discours over

Rusland is er geen sprake van verwantschap of broederlijkheid. Hoewel Servische politici de

ambitie om EU lid te worden legitimeren door te verwijzen naar de hoop op een betere

(materiële) toekomst wordt het toetredingsproces zelf eerder negatief omschreven. Het gaat

dan over “de dialoog”, “eisen uit Brussel”, “Europese voorwaarden”, “technische

werkgroepen”, etc. Deze schijnbare tegenstelling valt echter eenvoudig te verklaren. Een

meerderheid van de Serviërs gelooft dat EU lidmaatschap zou leiden tot een verhoging van

de welvaart en een beter perspectief voor de toekomst. Maar, een belangrijk deel van de

publieke opinie vindt ook dat de toegevingen die Servië aan Kosovo moet doen om haar

Europese objectief te bereiken onrechtvaardig en onaanvaardbaar zijn. Servische politici

worden dan ook in een ongemakkelijke spreidstand gedwongen. Daarom dat het discours

over Europese toetreding zich ontdubbelt. Geen enkel van de grote Servische partijen stelt de

Europese ambitie van het land in vraag, desalniettemin bekritiseren ze de EU wel regelmatig

met betrekking tot het verloop van het toetredingsproces en de voorwaarden die aan Servië

worden gesteld. Dit in die mate dat huidig president Nikolić tijdens de kiescampagne van

86

2012 over de Europese voorwaarden verklaarde dat “als de EU ons niet wilt, dat ze het dan

gewoon zeggen”.

Hoewel het Servische beleid met betrekking tot de Europese Unie niet wezenlijk veranderde

na de regeringswissel in 2012 was er in het discours wel een zekere verschuiving te merken.

Onder de regering van de Democraten werd het Europese verhaal positiever geschetst.

Europese toetreding werd geframed als een verhaal van vooruitgang en hoop. Bovendien

werd door Tadić ook expliciet verwezen naar het Europese karakter van Servië. Servië deelt

de Europese waarden volgens de toenmalige president en schrijft zich dan ook volledig in in

de Europese traditie. Na 2012 is een duidelijke bekoeling van de liefde te merken. De

identitaire component wordt weggelaten en men wijst enkel op de materiële voordelen van

lidmaatschap. Bovendien worden ook de goede banden met Rusland in het discours sterker

uitgespeeld. Dat deze discoursverschuiving vooral een binnenlandse electorale realiteit dient

blijkt uit de sterke vooruitgang die ook na 2012 werd geboekt in het integratieproces.

Desalniettemin is deze narratieve omkadering ook niet volledig onschuldig. Discours en

maatschappij beïnvloeden elkaar immers wederzijds. Door het pro-Europese discours te

matigen en herhaaldelijk te wijzen op de onaanvaardbare eisen uit Brussel wordt het

euroscepticisme in Servië gestimuleerd. Uit de laatste peilingen blijkt dat minder dan 50%

van de Serviërs positief zou stemmen in een toetredingsreferendum. Op deze manier zou het

huidige discours op een later punt in het toetredingsproces ook als een boemerang kunnen

terugkeren.

11.3. KOSOVO

De Servische perceptie over Rusland en de EU wordt in grote mate bepaald door de Kosovo

kwestie. Veel Serviërs zien derde landen in twee categorieën: zij die de onafhankelijkheid

van Kosovo erkend hebben en zij die dat niet gedaan hebben. Daarom wordt ook

discoursmatig de Russische steun voor de Servische zaak geplaatst tegenover de eisen die de

EU aan Servië stelt. Hoewel deze tegenstelling in het discours erg prominent naar voor komt

zien we dat Servië in de praktijk toch eieren voor haar geld kiest. Via de technische en later

politieke dialoog werden met het oog op EU lidmaatschap verregaande akkoorden gesloten

87

tussen Belgrado en Priština. Hoewel de Servische regering Rusland wel nog bij iedere

gelegenheid dankt voor haar “steun in de strijd om haar territoriale integriteit te

beschermen” wordt de Kosovo problematiek nu exclusief op een Europees niveau behandeld

en heeft Servië resoluut koers gezet naar Brussel.

Dat uitgerekend de huidige regering van Progressieven en Socialisten, er in slaagde om

fundamentele vooruitgang op het Europese traject boekte mag verwonderlijk lijken.

Kopstukken uit beide partijen maakten immers deel uit van het Milošević regime en

speelden een belangrijke rol tijdens de oorlog in Joegoslavië. Maar juist deze achtergrond

verschaft deze regering ook de nodige “nationalistische legitimiteit” om deze akkoorden te

sluiten. In tegenstelling tot de voorgaande regering onder leiding van de Democraten hebben

zij immers niet af te rekenen met sterke oppositie op rechts.

De Kosovo problematiek ligt er gevoelig bij de Servische bevolking. Al decennia buiten

nationalistische politici deze gevoeligheid uit met een Bloed en Bodem discours dat Kosovo

voorstelt als de bakermat van de Servische beschaving. Zonder Kosovo zou Servië haar

historische, culturele en spirituele identiteit verliezen. De huidige regering is er op

vernuftige wijze in geslaagd om het traditionele Kosovo discours, dat elke fundamentele

toegeving aan de Kosovaarse Albanezen bij voorbaat uitsluit, om te vormen. Zo geldt het

Servische beleid in deze als een bevestiging van Lene Hansens theorie over de verhouding

tussen identiteit en buitenlands beleid. De Servische regering heeft er voor gekozen om een

meer pragmatische politiek te voeren en het identitaire discours heeft zich daar aan

aangepast. Kosovo fungeert in het Servische discours als een floating signifier en de huidige

bewindvoerders hebben hun nieuwe invulling ervan afgestemd op hun buitenlandse

politiek. Op 28 juni 2013, de dag waarop Servië een startdatum kreeg voor

toetredingsonderhandelingen, lieten de Servische politici in hun discours heden en verleden

in elkaar overvloeien. Een plaats-tijd continuüm waarin de historische nederlaag werd

omgevormd tot een Europese overwinning.

88

XII. LIJST MET AFKORTINGEN

SPS Socialisticka Partija Srbije (Socialistische Partij van Servië) SNS Srpska Napredna Stranka (Servische Progressieve Partij) DS Demokratska Stranka (Democratische Partij) KiM Kosovo en Metohija SAA Stabilisatie en Associatie Akkoord IA Interim Akkoord NIS Naftna Industrija Srbije (Petrochemische Industrie Servië) SRS Srpska Radikalna Stranka (Servische Radicale Partij) GAC General Affairs Council DSS Demokratska Stranka Srbije (Democratische Partij van Servië) LDP Liberalna Demokratska Partija (Liberaal-Democratische Partij)

89

XIII. BIBLIOGRAFIE

13.1. PRIMAIRE BRONNEN

Akkoord bereikt met EU (Postignut dogovor sa Europom). (2010, September 8). Novosti.

Akkoord gesloten in Brussel (Postignut dogovor u Briselu). (2013, April 19). RTS.

Amerikanen en Albanezen onze grootste vijanden (Ameri i Albanci nam najveci neprijatelj). (2011,

Juni 20). Vesti.

Bajatovic bij de Russische patriarch (Bajatovic kod Ruskog Patrijarha). (2012, November 11). Blic.

Bulgaria signs South Stream gas supply accords with Russia. (2012, November 15). Bloomberg.

Cvetkovic: Serbia for participating in Energy projects. (2011, november 18). Beta.

Dacic "smeekte" Putin om de import van Fiat toe te laten (Dacic "molio" Putina da dozvoli uvoz Fijata

u Rusiju). (2013, April 11). Naslovi.

Dacic in Moskou (Dacic u Moskvi). (2013, April 10). RTS.

Dacic tegen Taci: Kosovo is zoveel van jou als van mij (Dacic Taciju "Koliko je Kosovo tvoje toliko je i

moje). (2010, Oktober 19). Blic.

Dacic: any other country would have been granted the candidacy. (2011, December 9). VIP.

Dacic: difficult to return dialogue on Kosovo to UN. (2013, april 11). Beta.

Dacic: eindelijk een goede Vidovdan (Dacic: Najzad dobar Vidovdan). (2013, Juni 27). RTS.

Dacic: er is geen akkoord (Dacic: nema dogovora). (2013, April 3). Blic.

Dacic: geen tijdsverlies meer (Dacic: nema vise prolaznih vremena). (2013, Juni 28). B92.

Dacic: Serbia's foreign policy makes Russia very angry. (2013, april 12). Beta.

Dacic: zonder Rusland zouden we de strijd verloren hebben (Dacic: Bez Rusije bismo izgubili bitku).

(2013, april 10). Novosti.

Er zal geld zijn voor South Stream (Bice pare za gradnju juznog toka). (2012, November 3). B92.

EU readies pragmatic answer to Putin's energy agenda. (2012, December 18). Euractiv.

EU ready to cooperate with Nikolic. (2012, Mei 21). Balkan Open.

Europese Commissie, D. H. (2008). Serbia - EU bilateral trade relations. Brussel: EC.

Gasdeal ondertekend (Potpisan gasni aranzman). (2008, December 24). B92.

90

Gazprom decides about South Stream and not Tadic and Borisov. (2010, Augustus 10). Blic.

Gazprom to invest EUR 100 mn in 2009. (2009, april 2004). B92.

Harsh criticism of agreement with EU on draft resoltion. (2010, September 10). Beta.

Kans dat Servië een brug wordt tussen Rusland en de EU (Šansa da Srbija bude most između Rusije i

EU). (2008, juni 6). Kurir.

Konuzin, Stefanovic on new era in relations. (2013, September 13). Beta, p. 1.

Konuzin: Servië is de belangrijkste partner (Konuzin: Srbija najvazni partner). (2008, Decemer 24).

B92.

Kosovo behoort Servië toe (Kosovo pripada Srbiji). (2012, April 11). B92.

LDP. (2008, September 9). Transkript Cedomira Jovanovica u Skupstine Srbije na sednici o

potvrdivanju energetskog sporazuma sa rusijom (transcript van de speech van Jovanovic in de

parlementszitting ter gelegenheid van de energiedeal met Rusland). Retrieved Juni 22, 2013,

from www.ldp.rs

LDP welcomes changes to resolution, DSS accuses government of capitulating. (2010, September 9).

VIP.

Levada. (2013). Russia's friends and enemies. Moskou: Levada.

Medvedev onderscheiden in de Orde van St. Sava, eerste klas (Medvedev urucen Orden Svetog Sava

prvog reda). (2009, Oktober 21). Politika.

Men zoekt de patriarchale zegen voor South Stream (Traze od patrijarha Irineja blagoslav za juzni

tok). (2012, Juli 19). Retrieved Juni 19, 2013, from Blic.

Milosevic, S. (28 juni 1989). Gazimestan Toespraak. Kosovo.

Nikolic met Putin (Nikolic sa Putinom). (2012, Mei 26). RTS.

Nikolic on Russian television: the only thing I love more than Russia is Serbia. (2013, April 30). Blic.

Nikolic: "Huge Expectations" from meeting with Putin. (2012, September 11). VIP, p. 2.

Nikolic: De onderhandelingen gaan lang duren (Nikolic: pregovori ce dugo trajati). (2013, Juni 28).

Vesti.

Nikolic: er is geen genocide geweest (Nikolic: genocid nije bilo). (2012, Oktober 9). B92.

Nikolic: Zowel Rusland als de EU. (2012, Oktober 29). Naslovi.

NIS als geschenk aan Rusland in ruil voor hun steun (NIS poklon Rusima za podrsku). (2008, Februari

27). Blic.

NIS komt niet terug (Nema povracaj NIS-a). (2009, Juli 15). Danas.

91

NIS voor de Russen, Pijpleiding voor Servië (NIS Rusima, Srbiji Gasovod). (2008, Januari 23). Blic.

Offeren we NIS voor Kosovo? (Zrvtujemo li NIS zbog Kosovo?). (2008, December 14). Blic.

President has EU diplomats worried. (2012, Oktober 2). B92.

President Medvedev in Servië (Predsednik Medvedev u Srbiji). (2009, Oktober 20). Blic.

Putin bezocht de kathedraal van St. Sava (Putin posetio Hram Svetog Save). (2011, maart 23).

Novosti.

Putin in Marakana (Putin na Marakani). (2011, Maart 23). Blic.

Putin, Tadic en Kostunica over Kosovo (Putin, Tadic i Kostunica o Kosovu). (2008, Januari 25). Blic.

Putin, Tadic: Serbia can be in EU and cooperate with Russia. (2011, maart 23). Beta.

Putin: additional impetus for bilateral relations. (2013, april 11). VIP.

Putin: Russia's goal is to build cooperation with Serbia. (2012, September 12). Beta.

Roemenië vertraagt de beslissing over Servië (Rumunija odlaze odluku o Srbiji). (2012, Februari 28).

B92.

Rogozin: Wat gaat Servië in de NAVO doen? (Rogozin: Sta ce Srbija u nato paktu?). (2011, Maart 21).

RTV.

Rusland geeft Servië geld voor lonen en pensioenen (Rusija daje pare Srbiji za plate i penzije!). (2012,

September 12). Kurir.

Rusland onder druk gezet voor tolvrije import Fiat (Rusija pristala na bescarinski uvoz fijata). (2013,

April 11). Kurir.

Russische media: politieke punten voor Tadic (Ruski Mediji: Tadic politiciki poeni). (2008, Januari 28).

Blic.

Russische raketten zullen ook op Belgrado gericht worden (Ruske rakete ce nisaniti i Beograd). (2011,

Maart 26). Vesti.

Serbia - Russia: Threats and Promises. (2011, maart 31). Beta.

Serbia amends rules to speed up South Stream pipeline. (2013, Februari 20). Bloomberg.

Serbia gets OK for EU membership negotiations. (2013, Juni 28). European Voice.

Serbia stronger after Medvedev visit. (2009, Oktober 26). B92.

Serbia won't abandon European future claims Tadic. (2011, December 12). Beta, p. 1.

Serbia, Russia look to boost economics. (2011, November 28). B92.

Servië heeft de kandidaat status gekregen (Srbija dobila status kandidata). (2012, Februari 2). Kurir.

92

Servië heeft de status van EU kandidaat lidstaat gekregen (Srbija dobila status kandidata za EU).

(2012, Maart 2). Politika.

Serviërs herdenken Vidovdan (Srbi obelezili Vidovdan). (2013, Juni 28). B92.

South Stream Servië zal volledig door Russen gefinancierd worden (Juzni Tok u Srbiji u celosti

finansiraju Rusi) . (2013, Mei 30). RTV

SPC. (2010, februari 25). Dmitry Malishev awarded with order of St. Sava. Retrieved juni 14, 2013,

from www.spc.rs

Tadic - Thaci handshake stirs controversy. (2012, Juli 9). Balkan Insight.

Tadic, Medvedev meet in Belgrade. (2009, Oktober 20). B92.

Tadic: Republika Srpska zal niet zonder gas blijven (Tadic: Srpska nece ostati bez gasa). (2011,

November 21). Press SRS.

Tadic: Serbia and Russia want cooperation in Security. (2010, Mei 10). Beta.

Tadic: South Stream in Coming Years. (2011, Maart 24). Beta.

Vandaag wordt Vidovdan gevierd (Danas ze obelezava Vidovdan). (2013, Juni 28). B92.

Vucic: dit wordt de eerste overwinning op Vidovdan in de geschiedenis (Vucic: ove ce biti privi

pobedniki vidovdan u istoriji). (2013, Juni 15). Kurir.

Vucic: Het is niet nodig dat ik naar Brussel ga (Vucic: nije nuzno da idem u Brisel). (2013, Maart 28).

Novosti.

We gaan om grotere capaciteit vragen (Trazicemo veci kapacitet). (2008, Augustus 21). B92.

Wij zijn geen verkeer, dat ons een groen licht interesseert (Nismo mi saobracaj pa da nas interesuje

zeleno svetlo). (2013, Juni 9). Blic.

Zoran Djindjic: Speeches. (n.d.). Retrieved Juni 29, 2013, from http://www.zorandjindjic.org/govori

93

13.2. SECUNDAIRE LITERATUUR

Atanasovic, Z. (2007). Public opinion of Serbia on joining Nato. Western Balkans Security Observer,

22-30.

Barry Buzan, J. d. (1988). Security: A New Framework for Analysis. Boulder: Lynne Rienner Publishers.

Bieber, F. (2002). Nationalist mobilization and stories of Serb suffering. The Kosovo myth from 600th

anniversary to the present. Rethinking history, 95-110.

Bieber, F. (2012). EU conditionality in the Western Balkans. London: Routledge.

Boone, M. (2011). Historci en hun métier: een inleiding tot de historische kritiek. Gent: Gent

Academia Press.

Braniff, M. (2011). Integrating the Balkans: conflict resolution and the impact of EU expansion.

London: Tauris Academic Studies.

Bulcaen, J. B. (2000). Critical Discourse Analysis. Annual review of anthropology, 447-466.

Cohen, L. (1994). Russia and the Balkans: pan-Slavism, partnerhip and power. International Journal,

814-845.

Colovic, I. (2002). The politics of symbol in Serbia: essays in political anthropology. London: Hurst.

Diez, T. (1999). Speaking "Europe": The politics of integration discourse . Journal of European Public

Policy, 598-613.

Diez, T. (2004). Europe's others and the return of geopolitics. Cambridge review of international

affairs, 319-353.

Dijk, T. A. (2011). Discourse Studies: A multidiscpiplinary introduction. London: Sage.

Fairclough, N. (1999). The Power of Language. London: Longman.

Hall, R. (2000). The Balkan Wars 1912-1913: Prelude to the First World War. London: Routledge.

Hansen, L. (2006). Security as practice: discourse analysis and the Bosnian war. Trowbridge: The

Cromwell Press.

Howarth, D. (2000). Discourse. Buckingham: Open University Press.

Jelavic, B. (2004). Russia's Balkan Entanglements: 1806-1914. Cambridge: Cambridge University

Press.

Judah, T. (2000). The Serbs: history, myth and the destruction of Yugoslavia. Yale: Yale University

Press.

Konitzer, A. (2011). Serbia between East and West. Russian History, 101-122.

94

Kopański, A. B. (1996). The Serbian question and Muslim-Christian frontiers in the middle ages.

Intellectual Discourse, 63-93.

Korchemkin, M. (2013, Januari 31). Full cost of the South Stream project to exceed 50 billion.

Retrieved from EEGAS: www.eegas.com

Lazic, M., & Vuletic, V. (2009). The Nation state and the EU in the perceptions of political and

economical elites: The case of Serbia in comparative perspective. Europe-Asia Studies, 987-

1001.

Maxwell, A. (2011). The East-West Discourse: symbolic geography and its consequences. Bern: Peter

Lang.

Morus, C. (2007). Slobo the Redeemer: the rethoric of Slobodan Milosevic and the construction of

the Serbian "people". Southern Communication Journal, 1-19.

Mouffe, E. L. (1985). Hegemony & Socialist Strategy: towards a radical democratic politics. London:

Verso.

Neumann, I. (1999). Uses of the other: the East in European identity formation. Manchester:

Manchester University Press.

Paszyc, S. K. (2012). At any price: Russia is embarking on the construction of South Stream. OSW

Commentary, 1-10.

Petrovic, T. (2009). A long way home: representation of the Western Balkans in political and media

discourses. Ljubljana: Peace Institute.

Philips, M. J. (2010). Discourse analysis as theory and method. London: Sage Publications.

Reljic, D. (2009). The West Balkans between the EU, the USA and Russia. Stiftung Wissenschaft und

Politik SWP Comments, 1-6.

SEIO. (2012). Europese oriëntatie van de Servische burgers. Belgrado: SEIO.

Stahl, B. (2013). Another "strategic accession"? The EU and Serbia (2000-2010). Nationalities Papers:

The Journal of Nationalism and Ethnicity, 447-468.

Todorova, M. (2009). Imagining the Balkans. New York: Oxford University Press.

Vjekoslav, D., & Gavrilovic , P. (2011). Political myths in the former Yugoslavia and successor states. A

shared narrative. Dordrecht: Institute for historical justice and reconciliation and republic of

letters.

Wodak, M. M. (2001). Methods of critical discourse analysis. London: Sage.

Wodak, R. d. (2009). The discursive construction of national identity. Edinburgh: Edinburgh University

Press.

Zambelli, N. (2012). East of Eden: a poststructuralist analysis of Croatia's identity in the context of EU

Accession. Edinburgh: The university of Edinburgh.

95

XIV. BIJLAGEN

14.1. OVERZICHTSKAART PIJPLEIDINGEN

Bron: Euractiv

14.2. OVERZICHTSKAART SOUTH STREAM

Bron: Gazprom

96

14.3. OVERZICHT HUIDIGE EN TOEKOMSTIGE RUSSISCHE

PIJPLEIDINGEN

Bron: East European Gas Analysis (EEGAS)

14.4. PROJECTIE VAN RUSSISCHE GAS EXPORT NAAR EUROPA

Bron: International Energy Agency (IEA)

97

14.5. KAART VAN KOSOVO MET ETNISCHE SAMENSTELLING

Bron: The Economist

14.6. AKKOORD BELGRADO-PRIŠTINA

1. There will be an Association/Community of Serb majority municipalities in Kosovo.

Membership will be open to any other municipality provided the members are in agreement.

2. The Community/Association will be created by statute. Its dissolution shall only take place

by a decision of the participating municipalities. Legal guarantees will be provided by

applicable law and constitutional law (including the 2/3 majority rule).

3. The structures of the Association/Community will be established on the same basis as the

existing statute of the Association of Kosovo municipalities e.g. President, vice President,

Assembly, Council.

4. In accordance with the competences given by the European Charter of Local Self

Government and Kosovo law the participating municipalities shall be entitled to cooperate in

exercising their powers through the Community/Association collectively.

5. The Association/Community will have full overview of the areas of economic

development, education, health, urban and rural planning. The Association/Community will

exercise other additional competences as may be delegated by the central authorities.

98

6. The Community/Association shall have a representative role to the central authorities and

will have a seat in the communities consultative council for this purpose. In the pursuit of

this role a monitoring function is envisaged.

7. There shall be one police force in Kosovo called the Kosovo Police. All police in northern

Kosovo shall be integrated in the Kosovo Police Framework. Salaries will be only from KP.

8. Members of other Serbian security structures will be offered a place in equivalent Kosovo

structures.

9. There shall be a Police Regional Commander for the four northern Serb majority

municipalities (Northern Mitrovica, Zvecan, Zubin Potok and Leposavici). The Commander

of this region shall be a Kosovo Serb nominated by the Ministry of Internal Affairs from a list

provided by the four mayors on behalf of the Community/Association. The composition of

the KP in the north will reflect the ethnic composition of the population of the four

municipalities.

(There will be another Regional Commander for the municipalities of Mitrovica South,

Skenderaj and Vushtri). The regional commander of the four northern municipalities will

cooperate with other regional commanders.

10. The judicial authorities will be integrated and operate within the Kosovo legal

framework. The Appellate Court in Priština will establish a panel composed of a majority of

K/S judges to deal with all Kosovo Serb majority municipalities. A division of this Appellate

Court, composed both by administrative staff and judges, will sit permanently in northern

Mitrovica (Mitrovica District Court). Each panel of the above division will be composed by a

majority of K/S judges. Appropriate judges will sit dependant on the nature of the case

involved.

11. Municipal elections shall be organised in the northern municipalities in 2013. with the

facilitation of the OSCE in accordance with Kosovo law and international standards.

12. An implementation plan including time frame shall be produced by April 26. In

implementing this agreement the principle of transparent funding will be addressed.

13. Discussions on Energy and Telecoms will be intensified by the two sides and completed

by Junbe 16.

14. It is agreed that neither side will block or encourage others to block the other side’s

progress in their respective EU paths.

15. An implementation committee will be established by the two sides with the facilitation of

the EU.