magazine voor de perfecte leer-, werk- en leefomgeving

6 jaargang 23 juni 2011

sportdomein zorgdomein wijkdomeinPedro

Nieuw

Ergonomisch

Flexibel

Duurzaam

Kleurrijk

Stootvast

Een leven lang MarkoMarko BV. Beneden Verlaat 75 9645 BM Veendam Postbus 7 9640 AA Veendam T +31 598 698 798 F + 31 598 69 88 00 Showroom De Meern

Rijnzathe 2 3454 PV De Meern (Kantorenpark Oudenrijn) T +31 30 669 69 69 F + 31 30 669 69 00 info@marko.nl www.marko.nl

62-0008 WT 225x297 adv Pedro.indd 1 31-08-10 21:43

rugdikte nog opvragen

Thema: Crisis en kansen

Technovium ademt techniek

Uniek onderwijsconcept in Haaksbergen

De smalle marges van de onderwijsfi losofi e

SAMEN UW OPTIMALEOMGEVING ONTWIKKELEN Strategische oplossingen in vastgoed en huisvesting

HEVO voorziet opdrachtgevers met complexe huisvestingsvraagstukken van antwoorden die bijdragen aan een optimale leef- en werkomgeving. We kunnen u ondersteunen bij vrijwel elk facet van vastgoedontwik-keling. Daarbij streven we altijd naar gebouwen die duurzaam presteren en een klantrelatie die minstens zo duurzaam is. Een partnership dat we bouwen op basis van oprechte betrokkenheid, kennis uitwisseling en wederzijds vertrouwen. Een open en resultaatgerichte benadering waarbij we elkaar blijven inspireren. Samen zijn we in staat het schijnbaar onmogelijke toch mogelijk te maken. Wij helpen opdrachtgevers in onderwijs, overheid, zorg en bedrijfsleven hun dromen te vangen in huisvesting en vastgoed.

Voor meer informatie: (073) 6 409 409 info@hevo.nl www.hevo.nl

HEVO biedt u: Strategisch vastgoed-

en huisvestingsadvies Projectmanagement Duurzaamheidsadvies Expertisecentrum

036_Hevo_Adv_A4_WT.indd 1 10-09-2010 13:57:22

Opti+ stimuleert leerlingen actief te zitten, comfortabel te zitten en samen te werken.

Leerlingen blijven langer bij de les

en dankzij de hogere tafels hoeven

leerkrachten niet langer te bukken

om mee te kijken of instructie te

geven.

www.vanerum.nl/optiplus

De productlijn is geïnspireerd op

de “balanced seating” theorie,

die staat voor een ergonomisch

verantwoorde zithouding.

De hoogte van de stoel,

de licht afglijdende

vorm van de kuip en de

gepatenteerde - aan de tafel

bevestigde - verstelbare

voetensteun bieden meer

bewegingsvrijheid. In alle

zithoudingen is er sprake

van een “open” houding.

#optiplus #i3le

VANERUM Nederland BV │ Duwboot 89 NL-3991 CG Houten │ E info@vanerum.nl │ T +31 30 212 20 10 │ F +31 30 212 20 11

Blijf op de hoogte van onze innovaties op vlak van onderwijs en word fan van VANERUM op Facebook. vanerum.nl/facebook vanerum.nl/twitter

Advertentie_schooldomein_Optiplus02.indd 1 15/03/11 13:15

De Meeuw NederlandPostbus 18, 5688 ZG Oirschot, T +31 (0)499 57 20 24

Krijgt u binnenkort te maken met een groeiend aantal

leerlingen, wordt uw school gerenoveerd of zoekt

u naar overbrugging in aanloop naar nieuwbouw?

Met noodlokalen van De Meeuw bent u verzekerd

van voldoende ruimte.

De Meeuw is ervaringsdeskundig in onderwijs en

kinderopvang. Wij weten aan welke eisen een modern

onderwijsgebouw moet voldoen. Bovendien bieden

wij een naadloze integratie met uw huidige gebouw.

www.demeeuw.com/noodlokalen

Noodlokalen voor het onderwijs!

44300082 De Meeuw Adv 225x295 Noodlokalen.indd 1 22-03-2011 13:07:26

Mede op advies van de Rijksbouwmeester Liesbeth van der Pol heeft het Ministerie de Scholenbouwprijs 2010 uitgesteld. Aanleiding was de observatie, dat het slecht gesteld is met het binnenmilieu op scholen, nog steeds een heet hangijzer bij landelijke organisaties. Om die reden zou de Scholenbouwprijs teveel gericht zijn op de schoonheid van scholen en te weinig op de prestatie van het gebouw in het feitelijk gebruik ervan. Daarom zou de prijs zich moeten richten op scholen die in ieder geval één jaar in gebruik zijn geweest, dus de vier seizoenen hebben meegemaakt. De jury zou dan beter kunnen toetsen of het gebouw in de praktijk voldoet en de prijs zou dan gaan naar een school die plezier heeft van het gebouw en niet een school die al snel na oplevering met de nadelen ervan zou zijn opgezadeld. Inmiddels lijkt van uitstel afstel gekomen, want het is onduidelijk of deze stimulerende opdrachtgeversprijs voor de tiende keer wordt georganiseerd. Schooldomein heeft de afgelo-pen jaargang besloten om zelf prijswinnende projecten - na enkele jaren in gebruik te zijn geweest - te evalueren. Dit nummer komt bijvoorbeeld de Vensterschool uit Groningen van ONIX Architecten aan de beurt. Wat opvallend is aan de gesprekken met gebruikers en architecten van de zes geëvalueerde scholen, is dat zaken als bin-nenmilieu en klimaatbeheersing weliswaar regelmatig terugkerende thema’s zijn, maar niet de beleving van de gebruiker en de kwaliteit van het gebouw bepalen. Veel meer gaat het om het professionele, maar ook inspirerende opdrachtgeverschap in het ontwerp, de wijze waarop de opdrachtgever in staat is geweest verbindingen te leggen tussen visie en bouwproces, de kwaliteit van het programma en vooral de wijze waarop het ontwerp heeft ingespeeld op toekomstige ontwikkelingen. Dus de mate van flexibiliteit in de hoofdstructuur van het gebouw. Natuurlijk ook de wijze waarop opdrachtgever en architect samen zijn opgetrokken en verder met het team van adviseurs, bouwers en inrichters. Veel zaken rond binnenklimaat, ventilatie en akoestiek moesten worden aangepast of kennen ver-nieuwde inzichten en verbeterde technieken. Maar deze aspecten of klachten bepalen maar voor een klein deel of een gebouw werkt of niet, of het primaire proces erin kan bloeien, of er verbindingen wor-den gelegd. Bovendien zijn klachten vaak terug te voeren tot keuzen op een ander niveau. Duurzaamheid heeft kennelijk met meer zaken te maken dan alleen binnenklimaat. Daarom mijn advies: betrek alle nieuw gebouwde scholen bij de volgende Scholenbouwprijs en laat ze vooral niet een jaar proefdraaien voordat je ze beoordeelt: echte kwaliteit gaat namelijk om hele andere dingen en duurzaamheid is over een paar jaar geen afzonderlijk issue meer, maar geïntegreerd in elk programma, elk ontwerp, elke bouw en elke exploitatie. Dit is al weer de laatste Schooldomein van jaargang 23. Heel veel leesplezier toegewenst!

Sibo ArbeekHoofdredacteur

Kwaliteit en gebruik

juni 2011schooldomein4

Onze visieSchooldomein is een verrassend

magazine voor managers en beleids-

makers die relevante beleidsinformatie,

praktijkvoorbeelden en productinfor-

matie vertalen in een optimale leer-,

werk- en leefomgeving. Schooldomein

biedt informatie rond de infrastruc-

tuur, organisatie en huisvesting van

instellingen. Schooldomein is bedoeld

voor iedereen die op het niveau van

overheid, instellingen, bedrijfsleven en

maatschappelijke organisaties betrok-

ken is bij het vinden van oplossingen

voor samenhangende vraagstukken in

de non profit en profit sector.

Het netwerkSchooldomein wordt zes keer per jaar

en in een oplage van 17.000 exemplaren

gratis verstrekt aan alle onderwijsinstel-

lingen en gemeenten in Nederland en

een groot aantal onderwijsinstellingen

in Vlaanderen. Het blad wordt gefinan-

cierd uit de exploitatie van advertenties,

advertorials, artikelen en de bijdragen

van partners. Schooldomein fungeert

als een netwerk, waarbij partijen een

meerwaarde genereren door een sa-

menhangend product te bieden.

Schooldomein fungeert als een platform

voor alle partijen die een bijdrage willen

leveren aan de kwaliteit van de onder-

wijsinfrastructuur.

Uw meningWij stellen uw mening zeer op prijs.

Voor reacties kunt u mailen naar

info@schooldomein.nl.

U kunt ook reageren via de site

www.schooldomein.nl.

Praktische informatie vindt u in het

colofon.

InternetVoor meer informatie over

School domein en dit nummer kunt u

kijken op www.schooldomein.nl.

Via deze site kunt u onder meer alle

artikelen van de afgelopen jaargangen

opvragen, winkelen in onze rubrieken

en relevante marktinformatie zoeken.

60

Deus Quiser in BraziliëEen succesvolle school in de sloppenwijk van Rio.

Rubrieken 7 de verbeelding: Natascha Bruers

17 Kort nieuws

19 Nota bene: Christoph Grafe

32 Architectuur

39 Het idee: Special Olympics

70 De etalage

72 Het atelier: Atolplaza, Lelystad

73 Column: John van de Langenberg

Is de crisis nu voorbij of niet? Eigenlijk is

er sprake van een domino-effect. De crisis

kwam fors binnen bij de grote ontwik-

kelaars, toen kwam de groep architecten,

die zwaar getroffen werd. De adviesbu-

reaus moesten het vorig jaar ontgelden en

de groep van ontwikkelende aannemers

heeft het vooral dit en volgend jaar zwaar.

Datzelfde geldt ook voor de markt van

inrichters, diensten en de organisatiead-

viesbureaus.

20 THEMA

Crisis en kansen

Twee ervaringen naast elkaarLeo Evers over ondernemerschap binnen overheid en maatschappelijk bedrijf.

Technovium ademt techniekTechnisch onderwijs en technisch bedrijfsleven slaan handen ineen.

08

12

14

Een inspirerend kijkje in interessante vakgebiedenIMC Weekendschool bundelt de beste krachten in de maatschappij.

Aandachtspunten bij asbestWie is aansprakelijk en verantwoordelijk bij asbest op scholen?

28

Internationale look and feelNieuwbouw International School Almere is open, genereus en royaal.

30

34

Een goede teamprestatie door enthousiasmeNieuwbouw Jan Tinbergen College faciliteert variatie.

40

Leren in een zee van lichtNieuwe integrale ontwerpmethodiek voor een gezond binnenklimaat.

42

44

Een slimme school met een heilig geloof in groenDirecteur André van Zon over zijn net opgeleverde Sterren College in Haarlem.

48

Los Hoes: uniek onderwijsconcept in HaaksbergenTerugblik op een bijzonder ontwikkelproces met een prachtig resultaat.

51

Op weg naar een benchmark exploitatiegegevens MFA’sMFA-Lab brengt kengetallen boven tafel.

54

EGGO maakt functioneren schoolgebouw inzichtelijkEen praktisch instrument om de kwaliteit van schoolhuisvesting te evalueren.

56

juni 2011schooldomein 5

De maakbare samenlevingScholenbouwprijswinnaar Vensterschool Groningen onder de loep.

Een brede school voor vier dorpen?Gemeente Onderbanken kiest voor regionale schaalsprong.

Nieuwe Havenweg 5, NL-6827 BA Arnhem, t. 026-3512247, sales@kindermeubilair.nl, www.kindermeubilair.nl

Mytyl- en tyltylschool Lyndensteyn‘Kinderen groeien en hun meubels groeien mee.’

Mytyl- en tyltylschool Lyndensteyn in Beetsterzwaag, voor speciaal en voortgezet speciaal onderwijs

Op Lyndensteyn gaan opleiding en revalidatie elke dag hand in hand. Revalidatie Friesland heeft zelfs een vestiging direct naast de school. ‘Maatwerk had geen betere bedrijfsnaam kunnen kiezen’, lacht Sietse Planting, Teamleider van de bovenbouw in het Primaire Onderwijs. ‘Wij gaan uit van twee kernbegrippen voor onze kinderen: maatwerk en maximaal herstel. Maatwerk betekent dat elk kind een individueel behandelplan krijgt. Een plan dat is gericht op maximaal herstel, oftewel: goed omgaan met hun beperking, actief meedoen in de maatschappij en zo zelfstandig mogelijk leven.’

Met het nieuwe meubilair kreeg ieder kind op Lyndensteyn ineens Maximaal Maatwerk. Sietse vertelt: ‘We bestelden 100 stoelen, bijna allemaal anders. De ene met een voetsteun, de an-dere met een verhoogd tafelblad of verbreed zitvlak. Alles kan, en elke stoel sluit aan bij wat zijn jonge eigenaar kan. Een stoel met wielen voor het meisje dat graag rondrijdt. En een stoel met èxtra wielen voor een jongen die anders wel eens omvalt.’

Maatwerk deed zijn naam ook hier eer aan. De stoelen voor Lyndensteyn zijn de eerste met zwenkwieltjes. Verzoek van de klant, geen probleem! Sietse: ‘De wieltjes onder de stoelen ma-ken het werken met de kinderen makkelijker. Onze docenten en therapeuten hoeven nu veel minder te tillen. De stoelen zijn niet geschikt voor grote afstanden, maar in de klas kan iedereen er prima mee uit de voeten.’

‘Al met al vond ik de samenwerking heel prettig. Roland Ouwe-jan van Maatwerk was ons vaste aanspreekpunt en dat schept duidelijkheid. Het was een intensief traject, want met zoveel maatwerk gaat er ook wel eens wat mis. Maar ze staan direct klaar om de puntjes op de i te zetten. Waardoor we nu nog heel lang vooruit kunnen met onze modulaire meubels. En gaat er een onderdeel stuk, of krijgen we extra veel nieuwe leerlingen? Dan bestellen we gewoon los bij wat we nodig hebben.’

maatwerk 201x271 Schooldomein mei 2011.indd 1 01-06-11 17:03

“Als Assistant Head of Delegation van Team NL begeleid ik deze zomer 87 spor-ters en 24 coaches tijdens de World Summer Games in Athene. Het werken met verstandelijk ge-handicapte sporters, hen te zien groeien als ze een toppres-tatie leveren, dat is wat mij inspireert. De beleving tijdens dit evenement maar ook tijdens alle andere activiteiten is echt geweldig. En dan bedoel ik vooral het zelfvertrouwen dat de sporters uitstralen dat ook zij iets be-tekenen in de maat-schappij. Hun trots, mijn inspiratie!”

Natascha Bruers (39) studeerde in 1994 af aan het CIOS in Sittard. Ze werkte vier jaar als bewegingsagoog voor ze in dienst kwam bij Gehan-dicaptensport Nederland waar ze tien jaar werkte in verschillende functies. Sinds 2008 is Natascha sportsdi-rector bij Special Olympics Nederland en komende zomer treedt ze op als As-sistant Head of Delegation van Team NL bij de Special Olympics World Summer Games in Athene (zie de rubriek ‘het idee’ op pagina 39 van deze Schooldomein).

Natascha Bruers

In de rubriek de verbeelding

vertellen bijzondere mensen

over hun inspiratiebronnen.

Foto Kees Rutten

juni 2011schooldomein 7

juni 2011schooldomein8

“HTekst Sibo Arbeek Foto Kees Rutten

et is het verschil tussen een politiek gestuurde orga-

nisatie en een niet-politiek gestuurde organisatie.

De slagvaardigheid van een niet-politiek gestuurde

organisatie als Ons Tweede Thuis is vele malen groter.

Democratie is een groot goed, maar je zou een vorm

moeten verzinnen waarbij je efficiënter en goedkoper

kunt werken. Cruciale vraag die betrokkenen zichzelf

zouden moeten stellen is: wat gaat er nou echt mis als

ik mijn zegje er niet over heb kunnen doen?”

Alle lijnen samen in één persoonAls voorbeeld noemt Leo de brede school in Nieuw-

Oosteinde met een totstandkomingsproces van

bijna tien jaar! Drie verschillende denominaties met

directies en besturen die alle zes van mening ver-

schilden, dat schiet niet op. “Ik kende in die begintijd

diverse voorbeelden in Almere, waar de gemeente het

voortouw nam en waarbij alle lijnen samenkwamen

in één persoon. Dat was ook in een uitbreidingsge-

bied, een brede school met veel nieuw personeel en

waarbij alle onderwijspartijen hun wensen toever-

trouwden aan één gemeentelijke onderwijsverte-

genwoordiger. Maar bovenal vertrouwden zij erop

dat de school om straks les in te kunnen geven best

mooi zou worden. Hier was het drie stappen vooruit

en twee achteruit, waarbij het onderwijs vooral naar

zichzelf keek en de synergie vergat. En als aan een

bepaalde opvatting onvoldoende werd tegemoetge-

komen, was er een directe gang naar raadsleden die

meteen de wethouder met vragen bestookten.”

Baas in eigen buik“Trek eens een parallel met de zorginstelling voor

cliënten met een verstandelijke beperking. Een or-

ganisatie met zo’n 70 locaties, 1.100 cliënten en ruim

2.000 medewerkers. Wij kunnen uitgaan van de eigen

kwaliteit, er is een grote mate van integrale verant-

woordelijkheid en we zijn niet politiek georiënteerd.

We hebben te maken met een Raad van Toezicht,

die op hoofdlijnen en afstand volgt en de directie op

geleverde prestaties beoordeelt. In die Raad van Toe-

zicht zitten leden die benoemd zijn op voordracht

van de medewerkers en leden die benoemd zijn op

voordracht van cliënten en ouders. Men is in staat

het echte gemeenschappelijke doel, de beste zorg

voor de cliënt, centraal te stellen. Het berijden van

persoonlijke stokpaardjes wordt direct gecorrigeerd.

Bezuinigen op onderwijs binnen de gemeente, maar

ook daarbuiten, is vloeken in de kerk, terwijl teveel

geld verloren gaat door inefficiënte besluitvormings-

processen. En wat helemaal krom is, is dat in het

normale maatschappelijk proces diegene die de re-

kening betaalt ook bepaalt. Maar niet bij onderwijs-

huisvesting. Daar bepaalt en regeert het onderwijs

Daar heeft Leo Evers een nadrukkelijke mening over. In zijn functie als strate-gisch adviseur van de gemeente Aalsmeer, waar hij al 36 jaar werkt, en tegelij-kertijd als hoofd technische dienst van de Stichting Ons Tweede Huis, waarvoor hij ook al 28 jaar werkzaam is. Dat levert scherpe inzichten op.

Ondernemerschap binnen overheid en maatschappelijk bedrijf

juni 2011schooldomein 9

Twee ervaringen naast elkaar

“Het hele systeem rond

onderwijs-huisvesting

is verouderd en kost

nodeloos veel geld.”

en de gemeente zorgt maar dat er geld beschikbaar

komt.”

Wanverhouding“In een bedrijfsmatige omgeving wordt heel scherp

naar de overhead gekeken, ook bij onze zorginstel-

ling. Is een locatie bijvoorbeeld 15 tot 20 jaar oud,

dan weet je dat je weer aan de slag moet. Na 20 jaar

moet je een grote renovatie toepassen. Wij willen de

afschrijvingstermijn van ons vastgoed flink bekorten

omdat de functionele levensduur van gebouwen sterk

terugloopt door gewijzigde behoeften. Voortdurend

wordt bij dat soort besluitvormingsprocessen bij ons

de vraag gesteld in hoeverre de overhead bijdraagt

aan de kwaliteit van het primaire proces. Een politiek

gestuurde organisatie kent een wanverhouding tus-

sen overhead en het primaire proces. Een verhouding

die niet ten goede komt aan de dienstverlening aan

de burger. ‘Ja, maar dat moet’, zeggen de accountants

en controllers dan, in het kader van het zorgvuldig

controleren van wet- en regelgeving. Teveel mensen

zijn bezig met het controleren van elkaar op basis van

de regels, die niets meer met het primaire proces te

maken hebben.”

Bureaucratische stroperigheid“Een voorbeeld. Gemeenten zien hun woningbouw-

productie teruglopen. Stel dat je in het bezit bent

van gronden en je wilt 1.000 woningen realiseren in

combinatie met maatschappelijke voorzieningen.

Als je ziet welke processtappen vanuit de gemeente

nodig zijn, ben je zo zeven tot tien jaar verder. En als

je dan eindelijk met marktpartijen onderhandelt,

is de werkelijkheid weer veranderd en moet je weer

terug naar de politiek. Prognoses veranderen om de

haverklap. Na drie jaar weet een gemeenteraad niet

meer wat ooit is besloten of bedacht. Het gevolg is dat

elke ontwikkeling ontaardt in een bureaucratische

stroperigheid, waardoor je nooit integraal kunt plan-

nen en vanuit een duurzame exploitatie kunt han-

delen. Het systeem functioneert gewoon niet goed.

Daarbij is de inspraak ook het moment waarop de

stroperigheid nog eens extra toeneemt, omdat vooral

het individuele belang boven het algemeen belang

moet worden gewogen. Dat noemen we in vakjargon

dan een iteratief proces. Plannen maken doen we

samen. Maar als je dat vertaalt naar de processen met

de onderwijspartners is iedereen aan het eind van

een traject zo murw gebeukt dat je blij mag zijn dat

er überhaupt nog een gebouw wordt opgeleverd. En

vervolgens heeft dat gebouw allerlei kwalen en is het

alweer te klein als het wordt opgeleverd. Vertaal dat

weer eens naar de zorginstelling. Zodra wij gronden

voor (ver)nieuwbouw in bezit hebben of door de

gemeenten krijgen aangeboden, wordt direct begon-

nen met het maken van afwegingen over proces en

inhoud. Doorgaans ligt er binnen zes tot acht weken

een programma van eisen dat binnen de instelling is

geaccordeerd en dat naar de gemeente gaat. Is de ge-

meente akkoord dan ligt er binnen een half jaar een

bouwaanvraag en kan binnen een jaar de schop in

de grond. De organisatie pakt daarmee een kans om

een stap te maken op basis van kwaliteit en ervaring.

Mensen maken elkaar sterker en het wordt er ook nog

leuker door.”

Europees aanbesteden“Zo ben ik ook een tegenstander van het beleid, waar-

bij de architect en de aannemer Europees moeten

worden aanbesteed. Kost allemaal nodeloos veel

geld en energie. Je hebt een commissie nodig waarin

talloze personen hun broodnodige zegje moeten

doen met veel selectiecriteria waarover iedereen

struikelt. Uiteindelijk krijg je dan een architect uit

een verre uithoek, omdat hij het voor de helft van de

prijs denkt te kunnen doen. Dat wordt vervolgens een

drama, waarbij we als gemeente nu nog steeds in een

arbitragezaak verwikkeld zitten. Het college heeft de

bevoegdheid om op basis van een met redenen om-

kleed besluit van de aanbestedingsregels af te wijken.

En die redenen zijn er zeker.”

Doordecentralisatie“Nu wordt in het kader van de zoveelste bezuinigings-

discussie het onderhoudsbudget voor schoolgebou-

wen mogelijk doorgedecentraliseerd. Ik zou zeggen:

direct doen. Breng het onderwijs in een positie dat ze

zelf baas in eigen huis kunnen zijn en decentraliseer

ook normbudgetten voor nieuwbouw door. Geef de

gronden uit in erfpacht, dan hou je de ruimtelijke re-

gie in handen. De hele regelgeving en bekostiging van

het onderwijs is zo complex dat vaak nog maar één

ambtenaar het begrijpt. En elke vier jaar moet je het

de nieuwe portefeuillehouder en de gemeenteraad

weer opnieuw uitleggen. Nu zie je ook dat gemeenten

soms de huisvestingsmiddelen voor andere doel-

einden gebruiken. Verkeerd! Maak het simpel door

zowel de gemeente als de maatschappelijke partijen

in een positie te brengen dat ze slagvaardiger kunnen

opereren.”

Voor meer informatie kunt u mailen met Leo Evers:

l.evers@onstweedethuis.nl.

juni 2011schooldomein10

“Ik durf te stellen dat gemeenten meer de randen van de mogelijkheden moeten

opzoeken.”

Waarom? Omdat FAAY-wanden fl exibele ruimte-indelingen mét behoud van constructieve kwaliteit mogelijk

maken. Aan een FAAY-wand kun je zelfs de zwaarste dingen ophangen. De horizontale kabelgoot

geeft, samen met de verticale leidingschachten, onbeperkte bekabelingsmogelijkheden. Kortom, een

FAAY-wand heeft alles om te beantwoorden aan de multifunctionaliteit, fl exibiliteit en duurzaam-

heid die tegenwoordig van een schoolgebouw verlangd worden. Stootvast, brandwerend, geluids-

isolerend en akoestisch verantwoord: FAAY is gewoon de béste wand als het gaat om fl exibiliteit.

Meer weten? Kijk op www.faay.nl of bel met (0347) 376624.

De slimste wanden voor[fl exibiliteit]

FAAY Wandbespuiting:

kindvriendelijk en kleurrijk!

• fraaie, onderhoudsarme,

slijtvaste structuurafwerking

• níét scherp dus kindvriendelijk

• talloze kleurmogelijkheden

• eenvoudig reinigbaar dus hygiënisch

• 100% behoud van kleurkracht

• geschikt voor bijna elke ondergrond

• kwaliteit: FAAY Wandbespuiting is

deel van de FAAY Groep Vianen

www.wandbespuiting.nl

Faay adv_Flexibiliteit_225x297.indd 1 30-05-11 11:18

STekst Janet van Oort Foto’s Foto Nijmegen

inds januari van dit jaar volgen 2.200 studenten

Bouw, Techniek, ICT en Media & Vormgeving hun les-

sen in de nieuwbouw. Het Technovium ademt tech-

niek. De installaties zijn niet weggewerkt en vanaf de

entree kijken bezoekers direct de praktijkruimten in.

Guido: “We krijgen veel bezoek van scholen uit het

hele land. Zij zijn onder de indruk van het concept en

de uitvoering. Ik heb al meer dan eens gehoord dat

ze het Technovium een van de beste schoolgebou-

wen van Nederland vinden.” Tijdens de rondleiding

springt de omvang van de praktijkruimten direct in

het oog. Op de ruime praktijkvloeren is een grote

hoeveelheid moderne werkplekken ingericht. Dit is

een van de zichtbare voordelen van de samenwer-

king. Guido: “Wij hebben het technische bedrijfsle-

ven in de school uitgenodigd en hen het voortouw

gegeven bij de inrichting van de praktijkruimten.”

Een van de doelstellingen van het Technovium is

de instroom van jongeren in technische opleidin-

gen substantieel te laten toenemen. Niet alleen de

kwaliteit van het onderwijs, maar ook de uitstraling

van de nieuwbouw moet de aantrekkingskracht van

de technische sector vergroten. De nominatie voor de

Nijmeegse architectuurprijs draagt hieraan ook bij.

Investeren in cultuurverandering “Achteraf gezien is in ons traject aan de voorzijde

te weinig geïnvesteerd in de samenwerking met het

bedrijfsleven”, vindt Guido. “Daardoor is deze nog te

instabiel. De samenwerking moet in de fundamen-

ten van het concept worden geborgd zodat het gaan-

deweg meer energie oplevert dan het kost. Dit vraagt

om een cultuurverandering en is een proces van

jaren.” Inmiddels is een inhaalslag gemaakt. Een van

Technovium ademt techniek

juni 2011schooldomein12

De nieuwe huisvesting van het Technovium torent hoog uit boven de Heijendaalseweg. Het uitzicht vanuit de kop van het gebouw over de onderwijscampus van Nijmegen is in-drukwekkend. “We zijn heel trots op het resultaat, maar het is nog niet af”, vertelt Guido Ronnes. Guido is directeur Techniek van ROC Nijmegen en noemt het ontwikkeltraject een mooi, maar ook een veeleisend proces. “Het Technovium is een partnerschap tussen het technische onderwijs en het technische bedrijfsleven in de regio. Onze samenwerking is bijzonder en kost veel tijd en energie, maar de meerwaarde is direct zichtbaar.”

Technovium ademt techniek

de partners in het Technovium waarmee ROC Nij-

megen succesvol samenwerkt, is de SchilderˆsCOOL,

een vereniging van schilder- en onderhoudsbedrij-

ven in de regio en opleidingsbedrijf. Wieteke Hoft-

ijzer is projectleider Technovium en werkt aan ver-

groting van de betrokkenheid van het bedrijfsleven

bij Technovium: “Studenten van de SchilderˆsCOOL

werken 4 dagen per week. Eén dag per week gaan

ze naar school op het Technovium en krijgen dan

les van instructeurs van de SchilderˆsCOOL en van

docenten van ROC Nijmegen. Dankzij deze samen-

werking kunnen leerlingen die graag werkend leren,

ook daadwerkelijk in het bedrijfsleven aan de slag.

De continuïteit in het aanbod van leerwerkplekken

garandeert een goede startkwalificatie.”

Doorlopende leerlijnDe realisatie van een doorlopende leerlijn in het

beroepsonderwijs is eveneens een doelstelling van

het Technovium. Guido: “In Nijmegen konden stu-

denten voorheen geen technische opleiding volgen

op hbo-niveau. Dankzij de samenwerking met de

Hogeschool Arnhem Nijmegen kunnen studenten

Informatie- en Communicatie op het Technovium

zowel een mbo-opleiding als de propedeuse voor

het hbo halen. De fysieke nabijheid maakt een goede

overdracht eenvoudiger te organiseren en studenten

kunnen door hard te werken hun studieloopbaan

verkorten.” De doorlopende leerlijn richting het

vmbo is ook met beide handen opgepakt. Guido:

“De kader- en basisberoepsgerichte leerwegen in de

regio zijn onze hofleveranciers. Onderdeel van het

lesprogramma van deze leerwegen zijn opdrachten

die de leerlingen uitvoeren in de praktijkruimten

van Technovium. Zodoende kunnen zij zich beter

oriënteren op het vak. En docenten werken samen

aan de ontwikkeling van het onderwijs waardoor het

kennisniveau van de vmbo-leerlingen beter aansluit

op ons niveau 2.”

Duurzaam verbinden Guido: “Onlangs heeft de gemeente Nijmegen een

discussie gevoerd over haar economische agenda. De

ontwikkeling van kennis in de regio is heel belangrijk,

maar het is ook essentieel dat er voldoende uitvoe-

ringscapaciteit beschikbaar is. Daar zorgen wij voor.

En de kwaliteit van onderwijs staat of valt met de

begeleidingscapaciteit van het team. De gemiddelde

leeftijd van onze docenten is 52 jaar. De komende

tien jaar krijgen we te maken met een forse uitstroom

en de instroom daalt. Natuurlijk maken wij ons daar

zorgen over. Tegelijkertijd hebben we er ook vertrou-

wen in dat de aanpak die wij voor ogen hebben werkt.

Onze docenten zijn nu en in de toekomst in de eerste

plaats docent en geen techneut. Wij zorgen ervoor

dat ze een gedegen technische achtergrond hebben

én uitstekende pedagogische en didactische vaar-

digheden. Voor verdieping van de technische kennis

van onze studenten nodigen we specialisten uit het

bedrijfsleven uit voor een gastdocentschap. Zodoen-

de krijgen we voortdurend verse input. Dit vraagt wel

wat van onze organisatie voor wat betreft roostering

en flexibiliteit, maar het versterkt ook onze verbin-

ding met het bedrijfsleven. En dat is uiteindelijk waar

het bij het Technovium om draait.”

juni 2011schooldomein 13

Projectinformatie:

Project:

Nieuwbouw Technovium

Opdrachtgever:

College van Bestuur ROC Nijmegen

Architect:

AGS Architecten & Planners

Omvang:

18.000 m2 bvo (excl. parkeergarage

8.000 m2 bvo)

“Achteraf gezien is te weinig geïnvesteerd in de samenwerking met het bedrijfsleven.”

HTekst Sibo Arbeek Foto’s Peter van der Knoop

et moet gezegd, het gebouw van ONIX Architecten

ligt na 15 jaar in gebruik nog steeds prachtig in de

Groningse Oosterparkwijk. Een los gebouw, maar

toch ruimtelijk verbonden met de oorspronkelijke

school in de Amsterdamse stijl, een rijksmonument,

waar de school nu onderwijs verzorgt. Het prijswin-

nend project lijkt een natuurlijke verbinding aan te

gaan met het water, de bomen en het groen van het

park. Een zwevend paviljoen dat uitnodigt om er naar

binnen te gaan. Dat gebeurt via een lang pad dat via

de traditionele gangenschool naar de nieuwbouw

leidt.

Moeizame verbindingToch zijn de gebruikers van het eerste uur niet echt

tevreden over het gebouw, of liever over de ver-

binding tussen het oude en het nieuwe gebouw en

de praktische mogelijkheden van de nieuwbouw.

Directeur Marije Vellinga van de Siebe Jan Bouma-

school: “Het grootste probleem is toch dat dit nieuwe

gebouw los staat van de school, waardoor de verbin-

ding met de school niet echt tot stand is gebracht en

je je pedagogisch concept niet kwijt kunt. Omdat het

gebouw aan het water ligt, en via een smalle brug

verbonden is met de oorspronkelijke school, moet

er ook toezicht zijn bij verkeer over en weer, zodat

natuurlijk verkeer moeilijk plaatsvindt. De nieuw-

bouw was ontworpen als een ontmoetingsplek voor

de school en de buurt, maar dat vindt niet echt meer

plaats omdat het gebouw eigenlijk te klein is voor de

behoefte die de wijk heeft aan activiteiten. Wel zijn er

nog een peuterspeelzaal en wat bibliotheekkasten,

maar voor het overgrote deel worden de ruimten

door de school gebruikt, als kantoorruimte en lunch-

en vergaderruimte.”

Onderhoudsproblemen “De makke is natuurlijk ook dat dit de eerste Ven-

sterschool was”, stelt Tineke Timmer, “de volgende

voorbeelden spelen al weer veel beter in op de vragen

uit de wijk. Je kunt ook niet een eenduidig concept

maken, want elke Vensterschool is weer uniek en

vraagt om een andere vertaling in de ruimte.” Marije

vindt het ook niet een echt handig gebouw: “Het ligt

boven het water en je bereikt de multifunctionele

ruimte via een steile trap. Dat maakt het al lastig voor

ouderen, de jongste kinderen en rolstoelers. Omdat

de ruimten als het ware om de bomen heen zijn

gevouwen is het ook erg gehorig. De twee monumen-

tale bomen groeien zo langzamerhand de school in

en zorgen voor onderhoudsproblemen aan het dak.

De patio die in het midden ligt, is donker, de verbin-

dingstrap tussen de peuterspeelzaal en de gang is bij

nat weer spekglad. Eigenlijk een verblijfsruimte waar

juni 2011schooldomein14

Evaluatie prijswinnende Vensterschool

De maakbare samenlevingUiteindelijk was het ook een discussie over de maakbare samenleving. Met architect Alex van de Beld die via zijn gebouwen mensen wil prikkelen om het avontuur aan te gaan. En met locatiemanager Vensterscholen Tineke Timmer en directeur Marije Vellinga die ervaren dat het gebouw de ontmoeting juist mak-kelijk moet maken. Schooldomein doet verslag van een goed gesprek tussen architect en gebruikers van de eerste Vensterschool in Groningen.

Vlnr: Alex van der Beld, Marije Vellinga en Tineke Timmer

je niet zoveel mee doet. Bovendien was het een plek

geworden voor zwervers en hangjongeren, dus heb-

ben we ook hekken moeten plaatsen. Daarnaast is

het beheer nooit geregeld, dus daarom is het gebouw

’s avonds ook niet open.”

Ontmoeting faciliterenOp dat moment komt architect Alex van de Beld

binnen en hij reageert direct: “Het gebouw kent,

doordat het in het water ligt, eigenlijk heel weinig

noodzaak tot beveiliging via hekken. Het feit dat rond

het monument hekken zijn geplaatst vind ik eigenlijk

niet kunnen voor een moderne school. Je moet de

samenleving wel activeren om op de juiste wijze ge-

bruik te maken van het gebouw.” Dat levert natuurlijk

een interessante discussie op tussen Alex als architect

en Marije en Tineke als ervaringsdeskundigen: “Het

kan toch niet zo zijn dat het gebouw dicteert hoe je

je moet gedragen? Het is juist andersom; het gebouw

moet ontwikkelingen en ontmoeting makkelijk ma-

ken. Dat is hier niet het geval. Bovendien had je toen

ook kunnen bedenken dat je een multifunctionele

ruimte altijd op de begane grond moet leggen, omdat

mensen er makkelijk moeten kunnen komen.” Alex

legt uit waarom voor dit concept gekozen is: “Je moet

het zien als een campus met paviljoens in een water-

rijke- en parkachtige omgeving. Dit gebouw moet

als een soort boomhut letterlijk beklommen worden.

Je moet geprikkeld worden om er naar toe te gaan.

Daarnaast moet je niet blind zijn voor het feit dat

inhoud verandert, omdat de vraag uit de samenleving

verandert. Dan is het heel legitiem om te zeggen dat

de school hier niet meer past, maar andere maat-

schappelijke functies mogelijk wel.”

Brede school conceptDat klinkt Marije als muziek in de oren: “Nieuwbouw

op een andere plek, maar dan vanuit een echt brede

schoolconcept zou prachtig zijn. Nu hebben we twee

keer net niets; in de gangenschool komt de visie van

de school niet tot zijn recht en de nieuwbouw wordt

niet gebruikt waarvoor het bedoeld was.” Alex gaat

juni 2011schooldomein 15

“Je moet de mensen wel prikkelen om gebruik te maken van het gebouw.”

nog even in op de verbinding tussen de gebouwen:

“Wij hebben er bewust voor gekozen geen glazen

gang te maken. Dat had afbreuk gedaan aan de

paviljoengedachte. Maar we hadden natuurlijk wel

gehoopt dat de gebouwen complementair aan elkaar

zouden werken.”

Budgettaire (on)mogelijkhedenWel geeft Alex toe dat bepaalde zaken slimmer had-

den gekund: “Natuurlijk mag je daarvan leren. De

trappen die te steil zijn, de akoestiek en de koeling

van de centrale ruimte, die nu zomers veel te heet

is door het vele glaswerk. Bovendien is de patio te

vochtig en dat tast het binnenklimaat aan. Maar deels

heeft het ook te maken met budgettaire (on)moge-

lijkheden. Zo hebben we in het ontwerp rekening

gehouden met een lift en zou op het dak een prach-

tige leefomgeving voor leerlingen kunnen ontstaan.

Wat keihard overeind blijft, is het concept; daar moet

je ook trouw aan blijven. Je gooit toch ook niet de

oude kast van je tante weg? Misschien wordt dit wel

het jongste monument van de stad, omdat het zo

bijzonder is. Je moet out of the box denken en dan zul

je zien dat dit gebouw voor de wijk goed werkt.” Alex

keurt het gebouw nog even na 15 jaar in gebruik. “Het

ziet er ruimtelijk nog steeds fantastisch uit, maar je

ziet wel dat de gemeente te weinig onderhoud pleegt

aan de duurzame materialen en de binnenruimte.

Als je dat regelmatig schoonspuit, zul je zien dat die

binnenruimte weer meer gaat leven. En als de journa-

list al weg is, regelt de architect met de school direct

dat het overbodig hekwerk verdwijnt, waardoor een

barrière tussen school en nieuwbouw wordt wegge-

haald en het plein beter toegankelijk wordt. Over de

maakbare samenleving gesproken.

Voor meer informatie surft u naar www.vensterwijkoosterpark.nl

of naar www.onix.nl of naar www.siebejanboumaschool.nl.

juni 2011schooldomein16

“Je moet trouw blijven aan het concept. Je gooit toch ook niet de oude kast van je tante weg?”

Juryoordeel Scholenbouwprijs 2000“Het gebouw scoort in de ogen van de jury op drie be-

langrijke punten hoog: de stedenbouwkundige inpassing,

de vertaling van het onderwijskundig-pedagogische as-

pect in het programma van eisen en de architectonische

kwaliteit. De twee gebouwen vormen een nieuwe eenheid

die is ontstaan door het contrast tussen de oude en de

nieuwe school. Wel twijfelt de jury aan de duurzaamheid

van de detaillering.”

juni 2011schooldomein 17

kort nieuws

MFA Lab bestaat binnenkort twee jaar. Wat is er in die periode gebeurd en wat zijn de behaalde resultaten? Op vrijdag 1 juli wordt daarvan verslag gedaan. Kern: een MFA is geen gebouw maar een onderneming. MFA Lab is een innovatief verband van gemeenten, corporaties, maatschappelijke instellingen en experts gericht op de exploitatie van maat-schappelijke centra. Thema’s op het congres zijn markt onderzoek en marketing, financiën, maatschappelijk rendement en juridische

Schoolbesturen in het basis- en voort-gezet onderwijs bereiden zich niet voor op het beheersen van risico’s bij aanwe-zigheid van asbest. Gebrek aan goede communicatie leidt tot onnodige paniek onder medewerkers, leerlingen en ouders. Dit stelt Eva Hermans, partner bij PRC, onderdeel van ARCADIS. Uit onderzoek is gebleken dat 75% van de basisscholen en 52% van het voortgezet onderwijs niet inzichtelijk heeft of er asbest aanwezig is in hun schoolgebouwen. De kans op aan-wezigheid van asbest in schoolgebouwen die voor 1994 zijn gebouwd, is groot. Er is echter onvoldoende bekend of, en zo ja, waar asbest zich bevindt. Aanwezigheid van asbest leidt al snel tot panieksituaties. Volgens Hermans is het nu niet zaak dat schoolbesturen hals over kop een inven-tarisatiebureau inschakelen zonder zich goed voor te bereiden op het beheersen van risico’s en op de communicatie bij

Vereniging GoedGeregeld herkent veel van de knelpunten die het SCP constateert bij de combinatie van werk en gezin. Maar dat het rennen van school naar opvang en sportclubjes organisatorische topsport was, dat wisten we al. Dat opvang van levensbelang is voor veel werkende ouders ook. GoedGeregeld voor wer-kende ouders wil graag horen wat politiek Den Haag gaat doen om die topsport behapbaar & betaalbaar te maken en te houden. Vereniging GoedGeregeld voor Werkende Ouders is begin 2011 opgericht om actief aandacht te vragen voor de knelpunten van werkende ouders. “Alle seinen staan op rood”, stelt de vereniging in een persbericht. “Het is nu aan de politiek om

structuren. Deelnemers ontvangen een handboek met opgedane inzichten en de ontwikkelde instrumenten. Ook werpt MFA Lab de blik naar voren; naar nieuwe thema’s en innovaties als inzet sociale media, ZZP’ers als doelgroep van MFA’s en private financie-ring. Key Note speaker is Fons Bitter van het Consulaat voor gastvrijheidsmanagement. Hij heeft naam gemaakt in de hotelwereld, zowel in binnen- als buitenland. Het congres vindt plaats in De Kamers te Amersfoort

in actie te komen. Op ons aandringen komt er een hoorzitting over buitenschoolse opvang, en is er een kamerdebat over kinderopvang geweest. De politiek besloot in 2005 dat het afgelopen moest zijn met het geleur en gesleur van kinderen van school naar opvang en clubjes. De motie Van Aartsen Bos maakte scholen verantwoordelijk voor hele-dag-oplossingen. Zes jaar later rennen werkende ouders zich nog steeds een ongeluk. Dat het SCP dat beeld bevestigt is schrijnend genoeg. Dat het SCP de aangekondigde bezuinigin-gen afkeurt is hoopvol. Maar de werkende ouders van Nederland snakken naar moderne oplossingen, die de combinatie van werk en

(Wezeperberg 1), een markante plek die laat zien hoe het anders kan: gastvrij en onder-nemend. Jos van Oord, initiatiefnemer en kamerheer, houdt een korte introductie. Voor medewerkers van organisaties die bij het MFA Lab zijn aangesloten, is de bijeenkomst gratis. Alle andere deelnemers betalen €195,- exclu-sief BTW. Meer informatie bij Nicole Huisman van het MFA Lab: nicole@mfa-lab.nl. Of kijk op www.mfa-lab.nl.

aanwezigheid van asbest. Schoolbestu-ren doen er verstandig aan om vooraf de juiste kennis in huis te halen. Kijk op de websites van de overheid waar je als school aan moet denken bij asbestinven-tarisaties. Als je een inventarisatie wilt laten uitvoeren, maak dan vooraf goede afspraken wat je inventariseert en welke risico’s er zijn. Het allerbelangrijkste is dat je vooraf scenario’s in kaart brengt en een (communicatie)plan opstelt, in geval van aanwezigheid van asbest. “Gebrek aan informatie aan medewerkers, leerlingen, ouders en omwonenden leidt altijd tot angst, die niet altijd terecht is. Als er asbest wordt gevonden, heb je geen tijd meer om een plan op te stellen. Zorg dus dat je vooraf weet hoe je helder infor-meert en communiceert”, aldus Hermans. Voor meer informatie: Eva Hermans, hoofd markgroep onderwijs PRC. Surf naar www.prc.nl.

gezin nu eindelijk eens écht vergemakkelijken.” Meer informatie over de belangenvereniging GoedGeregeld voor Werkende Ouders vindt u op www.vereniginggoedgeregeld.nl.

Congres 1 juli: Twee jaar MFA Lab

Aanpak asbest leidt tot onnodige kritiek

Gezinsrapport SCP aaneenschakeling van open deuren

Rectificatie In Schooldomein nummer 5 (maart) zijn bij

het artikel over het Graafschap College mooie

foto’s geplaatst van fotografe Petra Appelhof,

specialist op het gebied van architectuurfo-

tografie. Per abuis is haar naam niet bij het

artikel vermeld. Kijk voor meer werk van Petra

Appelhof op www.petraappelhof.nl.

Pittelo in AssenDuurzame en energiezuinige multifunctionele accommodatie

Alle projectfasesGrontmij bewaakt voor de Gemeente Assen in alle fasen van de realisatie van de MFA de duurzaamheid en energie-zuinigheid van het gebouw. Daarnaast heeft Grontmij de taak het in de gaten te houden of alle samenwerkingsafspraken uit de initiatieffase ook in de overige fases van de realisatie worden uitgevoerd.

Duurzaam en energiezuinigVoorbeelden van duurzame oplossingen in de MFA Pittelo zijn een installatie voor Warmte Koude Opslag met warmtepomp, een zonneboiler, een solardak met foto-voltaïsche (PV)-cellen voor de levering van elektrische energie, buitenzonwering met beweegbare lamellen en verlichting met daglichtregeling.

MultidisciplinairVoor een complex multidisciplinair project als de MFA Pittelo kan Grontmij haar ken-nis op het gebied van samenwerking, cre-eren van draagvlak, enthousiasmering en stimulering uitstekend combineren met haar kennis op het gebied van techniek, financiën en ruimtelijke vraagstukken. Een mooi voorbeeld van een “slow design” gebouw waarin de gebruikers hun eisen en wensen zeker in zullen herkennen.

ContactProjectmanagement: Arie Bottema Samenwerking: Eke Schins Derksen en Corry Hofsteewww.grontmij.nl/bouwenvastgoed

In de wijk Pittelo in Assen wordt een multifunctionele accommodatie (MFA) gerealiseerd. Hierin vinden twee basisscholen, een peuterspeelzaal, buitenschoolse opvang, een wijkcentrum, een mediatheek, maatschappelijk werk en een gymnastiekzaal onderdak. Grontmij begeleidt in opdracht van de Gemeente Assen deze totale ontwikkeling vanaf het eerste denken tot oplevering.

De afdeling vastgoed van de Gemeente Assen heeft gekozen om het installatieconcept leidend te laten zijn in de ontwerpfase. Grontmij bewaakte dit proces in combinatie met het samenwerkings-proces. Dit heeft geleid tot minder m² BVO waardoor budget ontstaat voor duurzaamheid vertaalt in exploitatievoordeel. Hierdoor was het mogelijk om al in de ontwerpfase een goede basis te leg-gen voor een duurzaam en energiezuinig gebouw.

In interactieve sessies met gebruikers hebben we gesproken over synergievoordelen, inhoudelijk maar vooral ook ruimtelijk. Door in de ruimtelijke samenwerking slim om te gaan met lege plekken in de roosters van verschillende partijen is Grontmij erin geslaagd voor de scholen gezamenlijk 7% onder de norm te bouwen zonder dat dit nadelige gevolgen heeft voor de dagelijkse praktijk. Dit is alleen mogelijk wanneer aan het begin van het proces wordt geïnvesteerd in onderling vertrouwen en een gezamenlijke visie op het concept. Aan de hand van de Grontmij ‘Blokkendoosmethodiek’ is interactief gesproken over samenwerkingsformule, beheer, communicatie, ruimte, duurzaamheid en financiën. De resultaten hebben we vastgelegd in pijlers voor een Programma van Eisen welke later door Skets Architectuurstudio uit Groningen vertaald zijn in een duurzaam gebouwconcept.

juni 2011schooldomein 19

nota bene

Christoph Grafe

Leukste opleidingDe opleiding als architect aan de Architec-tural Association School in Londen, vanwege de kruisbestuivingen tussen zeer ambitieuze mensen uit de hele wereld die elkaar op een prachtige plek midden in de stad ontmoeten.Eerste baanAssistent bij een grote prijsvraag voor een nieuw Europees octrooibureau in Den Haag. Doelstelling in deze baanArchitectuur is van iedereen, in Vlaanderen net zo als in Nederland. Ik wil graag mensen laten zien dat een goed gebouw meer is dan een mooi plaatje, maar ook kan stimuleren om nieuwe dingen te ontdekken, aan jezelf en aan anderen. WerkweekOp dit moment heel veel (in Vlaanderen en in Nederland) – eigenlijk altijd. Maar ik tel nooit de uren. Beste eigenschapIk blijk vrij goed te zijn in het afstappen op mensen en ze enthousiasmeren met wat hu-mor en zelfrelativering. Slechtste eigenschapIk kan de zelfrelativering wat doordrijven en ben wat optimistisch.MuziekDoor de Matthaus-Passie van Bach was ik als teenager al aangegrepen. Later ben ik opera’s

gaan ontdekken, met name van Claudio Monteverdi, Richard Strauss, Benjamin Britten en Thomas Adès, een nog vrij jonge Engelse componist. FilmDat wisselt. Wim Wenders’ fi lm ‘Im Lauf der Zeit’, heeft een grote indruk gemaakt. BoekSprakeloos van Tom Lanoye, Jozef en zijn broeders’ van Thomas Mann en de gedichten van W.H. Auden.Websitebbc.co.ukTelevisieprogrammaIk heb geen televisie, en luister veel naar de radio, vaak via internet: bijvoorbeeld ‘Today’ op BBC Radio 4. Of ‘Fazit’ op Deutschlandfunk.KrantTot voor kort de NRC (zeer achteruit gegaan; geen goed idee, zo’n halve krant). Daarnaast het Parool en de Pers, en in Vlaanderen de Standaard en de Morgen. TijdschriftDe Groene Amsterdammer en de London Review of Books.AutoIk bezit geen auto en koester ook niet de wens om er een te hebben.Eten en drinkenIk houd zeer van Indiaas eten. Maar ook van

Noordzeegarnalen met spiegelei en gebakken aardappelen. Heel klassiek en zeer eenvoudig. Met daarbij een Riesling of Grüner Veltliner. Avond uitToneel- of operavoorstellingen. Vroeger ging ik heel vaak, soms twee keer per week, maar helaas nu minder. RestaurantWilde Zwijnen in de Indische Buurt in Amster-dam (goede keuken!). Maar ook de Stadskan-tine in de Pijp gegeten (combinatie volstrekte pretentieloosheid - zelfbediening en een hele kleine kaart - en hoge kwaliteit is zeer overtuigend). OpmerkelijkIk geloof graag in volstrekt onbelangrijke din-gen, zoals horoscopen. Ik herken me met ple-zier in de voorspellingen of karakteriseringen: als steenbok ben ik kennelijk echt volhardend. ErgernisBemoeizuchtInspirerende persoonlijkheidMijn kinderen Jacob en Paula.AmbitieAlgemeen: Kritische debatten over gebouwen en steden, en de cultuur waarin we leven, aanjagen en daar steeds beter in worden. Concreet: een handvest voor de Dag van de architectuur schrijven waar ik samen met mijn collega’s duidelijk maak dat duurzame archi-tectuur niet gaat over steeds betere technolo-gische oplossingen maar over een intelligente manier van leven en bouwen.

In elke Schooldomein maakt u op een bijzondere ma-

nier kennis met een bijzonder mens in een bijzondere

functie. In deze editie: dr. ir. Christoph Grafe, sinds

begin dit jaar de nieuwe directeur van het Vlaams

Architectuurinstituut.

Christoph Grafe (Bremen, 26 december 1964) werkte

na zijn studie aan de TU Delft vijf jaar bij architect

Cees Dam in Amsterdam. Na een tweede studie in Lon-

den werd hij universitair hoofddocent architectuur en

interieur aan de TU Delft. Die betrekking combineert hij

nu met het directeurschap van het Vlaams Architec-

tuurinstituut in Antwerpen.

juni 2011schooldomein20

En nog steeds is het een labiele markt, met een over-

heid die zwaar aan het bezuinigen is en als ze al wil

uitbesteden, dat op de laagste prijs doet, waardoor

de brede maatschappelijke sector het zwaar te

verduren heeft. En natuurlijk is het uitermate lastig

om in termen van woningen bouwen en grond-

opbrengsten te denken. Ook de corporaties ten

slotte hebben flinke tikken opgelopen en hebben

al moeite om hun primaire taak nog een beetje uit

te voeren, om maar niet over het ontwikkelen van

maatschappelijk vastgoed te spreken. De markt

reageert aangeslagen.

Verouderde maatschappelijke gebouwenTegelijkertijd ontstaat een enorme nieuwe behoefte.

Binnen een samenleving die aan alle kanten knelt,

vergrijst, op zoek is naar nieuwe kaders, met een

enorme zorg- en welzijnvraag wordt geconfronteerd

en tegelijkertijd over een enorme hoeveelheid ver-

ouderde maatschappelijke gebouwen beschikt. Dat

gaat mis, daar moet worden ingegrepen of je nu wilt

of niet. Dat kost dagelijks enorm veel geld, omdat

er niets wordt gedaan. En dan gaat de eenvoudige

regel op dat bezuinigen op beleid uiteindelijk veel

meer geld en maatschappelijk rendement gaat

kosten, dan enkele jaren de broekriem aantrekken

oplevert.

Integrale oplossingenRond dat dynamische en gespannen speelveld wordt

de nieuwe vraag geboren. Ingegeven door innovatieve

opdrachtgevers, adviseurs, architecten, bouwers en

leveranciers. Die in dat proces scherp meedenken en

met integrale oplossingen komen. Die vanuit de keten

als proces denken en niet alleen meer vanuit het

enkelvoudige product of de enkelvoudige dienst. Dat

wordt herkend door een nieuw type opdrachtgevers,

dat weer op zoek gaat naar nieuwe regisseurs, naar

medespelers in de nieuwe markt, een type dat met an-

dere regisseurs de verbindingen wil leggen. Vanuit die

transitiefase krijgt de nieuwe dynamiek tussen vraag

en aanbod vorm en daar moet je bij willen zijn.

Nieuwe werkelijkheidDat was de inzet voor deze expertmeeting. En wat

blijkt: het klagen over wet- en regelgeving, over de

bekostiging, over de overheid en over de bestaande

structuren, begint langzamerhand plaats te maken

voor het inzicht dat je alleen maar zelf die werke-

lijkheid kunt veranderen en dat je altijd variabelen

houdt die soms lastig zijn en soms handig. En op dat

snijvlak ontstaat de nieuwe werkelijkheid.

Voor meer informatie kunt u mailen met het ICSkenniscentrum:

sarbeek@icsadviseurs.nl.

Is de crisis nu voorbij of niet? Eigenlijk is er sprake van een domino-effect. De crisis kwam fors binnen bij de grote ontwikkelaars, toen kwam de groep architecten, die zwaar getroffen werd. De adviesbureaus moesten het vorig jaar ontgelden en de groep van ontwikkelende aannemers heeft het vooral dit en volgend jaar zwaar. Datzelfde geldt ook voor de markt van inrichters, diensten en de organisatieadviesbureaus.

THEMACrisis en kansen

Crisis en kansen

juni 2011schooldomein 21

juni 2011schooldomein22

Jack Hazen kan zich wel vinden in de term

verfrissend. Hij stelt om te beginnen vast

dat prijs en kwaliteit weer op een normaal

niveau zijn. “Na een periode van overspan-

nen markten en hoge kostprijzen staan we

weer met beide benen op de grond. De hele

keten moet weer moeite doen. Onze porte-

feuille is nu redelijk gevuld, maar voor 2013

verwacht ik wel een terugval in opdrachten,

zeker vanuit de overheid.”

Ook van architecten wordt in deze tijd meer

gevraagd. Gert-Jan Borgman zag zijn bureau

krimpen. “We hebben niet minder opdrach-

ten, maar het is minder ‘vet’. We moeten

alles in competitie doen. Voor elke opdracht

moet je nu diep gaan, maar we zien ook

positieve ontwikkelingen.”

PrikkelendBegrippen als krimp, kleinere marges,

zoeken naar efficiency gaan over tafel.

Dat roept herkenning op, zoals bij Peter

Elemans. “De crisis werkt ook prikkelend.

We hebben een aantal nieuwe producten

ontwikkeld op het gebied van gezondheid

en binnenklimaat. Onze oplossing voor

daglicht – mijn grote passie – slaat aan.”

Harder werken voor minder. Een teruglo-

pende markt. Kleinschalige en kortcyclische

projecten. Ook Rien van IJzendoorn loopt

ertegenaan. Hij ziet kansen in advisering

aan de overheid. “De overheid heeft budget-

taire problemen en verlegt zaken naar de

markt. Als adviseurs in bouwbegeleiding

zien wij mogelijkheden in het overnemen

van activiteiten van de gemeenten. Ook

aannemers staan er anders in. Zij werken

steeds meer samen met adviseurs om

optimaal gebruik te maken van elkaars

knowhow.”

Crisis of geen crisis? Bij Royal Haskoning

merken ze er in Nederland ook het een en

ander van. Vooral de financiering verandert,

stelt Jan Koelink vast. “Dat is al goed zicht-

baar in de gezondheidszorg, maar heeft

ongetwijfeld zijn weerslag op scholenbouw.

We zien andere initiatieven. Iedereen wordt

creatiever onder druk van de markt.”

BewegingSibo Arbeek ziet een rode draad: de oude

economie van voor de crisis heeft plaats ge-

Creatiever onder druk van de marktIn het laatste nummer van deze jaargang kijken we in de expert-meeting terug op de afgelopen periode. Een periode waarin de bomen niet langer tot in de hemel groeiden, maar waarin sprake was van economische terugval. Hoe staat de markt ervoor en wat betekent dit voor de dienstverlening van scholenbouwers, archi-tecten, adviseurs en leveranciers? Bracht de crisis slechts doffe ellende of ook een verfrissende kijk en nieuwe kansen? Een prik-kelende discussie.

Tekst Anje Romein Foto’s Kees Rutten

juni 2011schooldomein 23

THEMACrisis en kansen

maakt voor een nieuwe economie die per-

spectief biedt. Daarin verschuiven de rollen

van diverse partijen. Michiel Otto herkent

dit. Ook hij ziet beweging in de financiering

van maatschappelijk vastgoed en de rol

van adviseurs daarbij. “Scholen vragen zich

af hoe ze de financiering van nieuwbouw

rond krijgen. Als adviseurs denken wij zo

vroeg mogelijk mee, ook over het finan-

cieringsvraagstuk. We zien bijvoorbeeld

dat pensioenfondsen geïnteresseerd raken

in maatschappelijk vastgoed. In termen

van risico is dat voor hen een interessant

alternatief.”

Ook Arbeek ziet dat gemeenten al in de

initiatieffase behoefte hebben aan advies.

“Gemeenten moeten wat met hun maat-

schappelijk vastgoed. Er is de noodzaak om

te bezuinigen, maar men wil ook beleidsrijk

opereren.”

Meer mogelijk maken voor je opdrachtge-

vers voor minder geld. Hoe krijg je daarmee

toch goede projecten uit de startblokken?

Door verbindingen te maken binnen maat-

schappelijk vastgoed, denkt Rob Kersten.

“De toekomst voor scholen is onzeker. Ont-

wikkelen we huisvesting voor zeventig jaar?

Moeten functies uitwisselbaar zijn? Wat als

de huisvesting straks leeg staat? Zijn er an-

dere invullingen voor mijn pand mogelijk?

Het is een hele zoektocht.”

Daarbij komt dat ook het onderwijs reke-

ning moet houden met de opkomst van

Het Nieuwe Werken, verwacht Kersten.

“Huisvesting moet hoogwaardig zijn, maar

er zijn minder vierkante meters nodig.

De digitalisering schrijdt voort. Lesgeven

doen we straks voor een deel niet meer in

dezelfde lokalen.”

Bij hoogwaardigheid gaat het ook om duur-

zaamheid en een gezond binnenklimaat.

Eigenlijk zijn dit nauwelijks nog aparte kwes-

ties, maar vanzelfsprekendheden. Toch is

de problematiek ingewikkeld, zegt Elemans.

“Krimp betekent voor een school minder leer-

lingen en minder budget. Tegelijkertijd moet

een school kwaliteit bieden in het gevecht

om de leerling, zowel onderwijsinhoudelijk

als gebouwtechnisch. Dat betekent dat de

school moet investeren in slimme oplossin-

gen. Helaas wordt de adviseur er vaak pas bij

betrokken als het gebouw al is ontworpen.”

Crisis en kansen

Sibo Arbeek | hoofdredacteur Schooldomein (gespreksleider)

Gert-Jan Borgman | architect R4a

Peter Elemans | architect Elemans Postma Van den Hork / bestuurslid Living Daylights

Jack Hazen | commercieel directeur Pellikaan

Rob Kersten | hoofd expertisecentrum HEVO

Jan Koelink | architect Royal Haskoning

Michiel Otto | partner adviesbureau PRC

Arjan Rademaker | projectleider FAAY Projecten

Rien van IJzendoorn | coördinator Centraal Bureau Bouwtoezicht

Peter Wapenaar | adviseur Peutz Zoetermeer

Danny Weerens | account manager Hunter Douglas

Vlnr: Rien van IJzendoorn, Arjen Rademaker, Peter Elemans

Dé perfecte partner voor uw bouwplannen!

� Internationale kennis van de nieuwste trends, bouwmethodieken, duurzame toepassingen

en exploitatiemodellen. Vestigingen in Nederland, Duitsland, België en Groot-Brittannië.

� Brede expertise op gebied van scholen.

� Meer dan 30 jaar unieke eigen ervaring in exploitatie en beheer.

� Van traditionele aanbestedingen tot en met de meest verregaande PPS-projecten waarbij

Design, Build, Finance, Maintain en Operate volledig zijn geïntegreerd.

Brede School locatie Zuidmaten Den HamDesign & Build-project

Bijzonder duurzaam en energiezuinig ontworpen

galerijschool. Bestaande uit 2 basischolen,

een kinderdagopvang, een buitenschoolse opvang

en een bibliotheek.

Louis Davids Carré ZandvoortPPS-project

Centrumontwikkeling met de Maria school

en Hannie Schaft school, een zorgloket,

ruimten voor handhaving, bibliotheek, kinder-

dagverblijf, buitenschoolse opvang, een

parkeergarage voor totaal 511 auto’s,

48 appartementen, een lounge, verenigings-

ruimten, buitenspeelplaatsen en marktplein.

Pieter Nieuwland College Amsterdam Renovatie en nieuwbouw

Een deel van de school maakte plaats voor

een grotere nieuwbouw van ruim 30 praktijk-

en leslokalen. De bestaande vleugels worden

ingrijpend gerenoveerd. Het gebouw blijft

steeds gedeeltelijk in gebruik.

Recreëer, werk en leer in een ideale omgeving

Louis Davids Carré Zandvoort

TILBURG � BRUSSEL � DÜSSELDORF � LONDEN

Pellikaan Bouwbedrijf bv

Dr. Hub van Doorneweg 95

Postbus 551

5000 AN Tilburg

Tel. 013 465 76 00

Fax 013 468 50 02

E-mail info@pellikaan.com

Internet www.pellikaan.com

De kracht van Pellikaan

10-754 Pell B - adv scholen & bouwen aan de toekomst:- 02-02-2011 13:33 Pagina 1

juni 2011schooldomein 25

THEMACrisis en kansen

StroomversnellingKoelink zou graag een ander uitgangspunt

zien: niet kijken naar wat technisch kan,

maar naar wat gebruikers nodig hebben.

“Wij moeten aan de technische eisen

voldoen op basis van de wensen van de

klant. Het resultaat mag mooi zijn, maar we

moeten veel breder nadenken over de acti-

viteiten van de eindgebruiker. De techniek

maakt veel mogelijk, maar wat wil de klant?

Die denkwijze zien we weinig.”

Het valt Danny Weerens daarbij op, dat

kennis van leveranciers vaak niet goed is

gebundeld. Licht-, geluid-, en luchtspeci-

alisten maken niet één integraal plan om

samen tot de optimale situatie te komen.

“Terwijl het één gevolgen heeft voor het

ander. De gebruiker wordt vaak niet mee-

genomen en partijen werken niet samen

aan de klantvraag. Wij zien kansen om die

componenten wel rond de tafel te zetten in

een vroeg stadium van de ontwerpfase.”

Er klinkt verbazing aan tafel. Juist die

integraliteitsgedachte van disciplines heeft

de laatste tijd toch een enorme vlucht

genomen? Peter Wapenaar: “Ik vind dit

teleurstellend. Wij stemmen juist wel

allerlei technieken op elkaar af.” Ook bij

Royal Haskoning zit integraal denken in de

haarvaten van het bedrijf. Koelink: “Al in de

initiatieffase moet je hoogwaardig denken.

Bijvoorbeeld hoe je een gebouw positio-

neert. Een kwartslag gedraaid kan al een

kwart aan energiekosten schelen.”

Het gebeurt zeker wel, integraal bouwen,

zegt Hazen. “Er worden teams opgebouwd

met specialisten voor de constructie, bouw-

fysica, akoestiek, licht, enzovoort. Dat is de

afgelopen jaren in een stroomversnelling

geraakt.”

VertrouwenHet is deze integrale, projectoverstijgende

samenwerking die in de nieuwe economie

de beste kansen biedt, meent Van IJzen-

doorn. “Dan ben je vanaf de start van een

project tot in lengte van jaren met elkaar

bezig. De afgelopen jaren zag iedereen

vooral zijn eigen perspectief en dat gaf veel

problemen in de uitvoering. Partijen die al

aan de voorkant een relatie opbouwen met

hun opdrachtgever, die redden het. Het gaat

erom dat mensen met elkaar communice-

ren om op een goede manier tot een nieuw

gebouw te komen.”

Essentieel daarbij is vertrouwen in elkaar.

Van IJzendoorn: “En je moet concreet

onderbouwen wat het oplevert en winst en

verlies samen delen.”

Helaas is het tegenwoordig vaak zo dat

marktwerking innovatie om zeep helpt:

alles moet zo goedkoop mogelijk. Borgman:

“Jammer. Het moet gaan om de vraag hoe je

een gebouw neerzet dat meerwaarde biedt

en minder onderhoud vraagt. Daarbij is een

overheid nodig die niet alleen kijkt naar het

cijfer onder de streep, maar naar de waarde

van het gebouw.”

Borgman ziet in die nieuwe economie

dan ook vooral een uitdaging om slim met

budgetten om te gaan. “Een basisschool

was vroeger nauwelijks meer dan een opge-

pluste woning, zonder complexe installa-

ties. Inmiddels ligt er wel een grote utilitaire

opgave: strenge eisen in combinatie met

een laag budget.”

“Gemeenten moeten wat met hun maat-schappelijk vastgoed. Er is de noodzaak om te bezuinigen, maar men wil ook beleidsrijk opereren.”

Vlnr: Gert-Jan Borgman, Jack Hazen en Peter Wapenaar Vlnr: Jan Koelink, Sibo Arbeek, Jack Hazen

CREATIEVE ADVISEURSVOOR UW AMBITIESM3V adviespartners:• voor al uw huisvestingsvragen• thuis in onderwijs, kinderopvang, cultuur, welzijn en sport• vernieuwend beleid en verrassende huisvestingsconcepten• grip op complexe processen

Altijd vanuit de inhoud en samen met u. Creatief en vernieuwend, maar bovenal realistisch.

Meer weten? Kijk op www.m3v.nl , bel 026-4822520, of mail naar info@m3v.nl

m3v adviespartners l Oosterbeek 026 - 482 25 20 l Rotterdam 010 - 476 07 36 l info@m3v.nl l www.m3v.nl l Fotografie DigiDaan

AdvertentieM3V_Schooldomein.indd 1 30-5-2011 12:27:10

juni 2011schooldomein 27

THEMACrisis en kansen

nieuwbouw, waarbij de kans groot is dat

wat we nu bedenken over tien jaar alweer

achterhaald is? Kersten: “De vraag is of je

wel voor tachtig jaar moet bouwen of dat

je beter kunt kiezen voor semipermanente

bouw. Er bestaan prachtige historische

panden die na een paar honderd jaar nog

meegaan, maar voor sommige gebouwen

die we nu neerzetten is het over twintig jaar

de prullenbak; zwart-wit gesteld.”

Koelink heeft een ziekenhuis ontworpen dat

die beide levenscycli in zich verenigt: “Een

deel van het gebouw gaat langer dan vijftig

jaar mee, in een ander deel zijn technische

intensieve functies verwerkt die zo snel

verouderen, dat het op kortere termijn aan

vernieuwing toe is. De vraag is hoe je dit

vertaalt naar scholenbouw.”

CreativiteitTerug naar de crisis waar de discussie

mee begon. Alle partijen hebben er onder

te lijden, maar er liggen kansen. Partijen

komen in een andere verhouding tot elkaar

te staan en ontwikkelen nieuwe dienstverle-

ningsconcepten. Arbeek: “Deze tijd prikkelt

tot creativiteit, innovaties, effi ciency en

integraal denken. De focus verschuift van

fi nanciële investering naar prestaties. Door

de crisis ontstaat een andere manier van

denken.”

“Het basisonderwijs neemt ook wel een

bijzondere positie in”, zegt Otto, “omdat

investering en exploitatie niet in één hand

liggen. �Een lastige situatie. Als de school

zelf verantwoordelijk zou zijn voor de inves-

tering en exploitatie, zou ze een veel betere

afweging kunnen maken over output, kwali-

teit en onderhoud.”

Het Nieuwe LerenHet exploitatiegericht denken is in de

gezondheidszorg al gemeengoed geworden.

Ook in scholenbouw heeft het de toekomst,

stellen de experts vast. Net als het Nieuwe

Leren. Otto: “Nieuwe generaties studenten

eisen steeds meer plaats- en tijdonafhanke-

lijk onderwijs. Nieuwe gebouwen moeten

dat accommoderen. Ik verwacht voor de

toekomst kleinere scholen waar het gaat om

ontmoeting en contact met docenten. Daar-

omheen zit een virtuele schil. Kernwoorden

zijn ICT, duurzaamheid en fl exibiliteit.”

Als iemand uit het gezelschap iets kan met

dat laatste begrip, is het Arjan Rademaker.

Zijn bedrijf maakt volledig verplaatsbare

wandsystemen, waarmee je ruimtes snel en

eenvoudig groter of kleiner kunt maken als

de veranderde situatie daarom vraagt. De

kosten vallen mee, zegt Rademaker. Otto

valt hem bij. “De winst kan ook zitten in een

hogere bezettingsgraad van je gebouw door

een effi ciënte indeling. Daarmee verdien je

de meerkosten terug.”

DestilleerderijOndertussen worstelen gemeenten met

de vraag wat ze met hun maatschappelijk

vastgoed moeten in deze tijd van krapte.

Er worden al combinaties gemaakt van

activiteiten en ontmoeting in multifunctio-

nele gebouwen of oude gebouwen worden

langer hergebruikt. Koelink: “Gemeenten

vragen vaker welke aanpassingen mogelijk

zijn om een gebouw geschikt te maken

voor andere functies. Zo hebben wij in

Schiedam een oude destilleerderij heront-

wikkeld tot theater/fi lmhuis/kunstuitleen.

Een haalbaar alternatief voor nieuwbouw

met als resultaat een gebouw met enorme

uitstraling.”

Toch is dit slechts weggelegd voor een

kleine selectie leegstaande gebouwen. Het

is niet altijd goedkoper en niet elk pand kan

zomaar omgebouwd worden tot bijvoor-

beeld een schoolgebouw. Dan toch maar

“Nieuwe generaties studenten eisen steeds meer plaats- en tijdonafhankelijk onderwijs.”

Danny Weerens (l) en Rob Kersten

• Betoverendvoorlezen uit je favoriete voorlees-

boek. Met je eigen stem de aandacht van het

publiek grijpen. Hoe betoverend is jouw stem?

• Lessenvansportcoaches, topcoaches en topspor-

ters willen topprestaties. Hoe zij topprestaties be-

reiken en wat dat kan betekenen in het dagelijkse

leven.

• Overtuigjeouders, leer hoe je door de goede

argumenten bijvoorbeeld je ouders makkelijker

kunt overtuigen.

• Snelenslimsamenvatten, iedere spreekbeurt

voorbereiden of boekbespreking schrijven wordt

een peulenschil, als je de techniek van het mind-

mappen beheerst.

De trainers - mededirecteur Anneleen Kaptein en

Paul van Hout, Gijs van Dinther, Ruud van Winger-

den en Michiel Sauter - hadden de dag van hun le-

ven. Zo ook de deelnemers, kinderen van negen tot

twaalf jaar. Het was geweldig om te zien met hoeveel

inzet en enthousiasme door hen werd gewerkt.

Allround character educationVoor IMC Weekendschool in Nijmegen was gekozen

vanwege haar drie doelen. De school wil (toekomst)

perspectieven van leerlingen helpen verbreden, hun

zelfvertrouwen helpen vergroten en hun gevoel van

verbondenheid met de Nederlandse samenleving

versterken. Men wil de leerlingen een breed beeld

van de wereld laten zien en bovendien bijdragen

aan wat ze noemen: allround character education.

Leerlingen worden uitgedaagd om hun grenzen te

verleggen, verder te kijken, meer te durven en te

doen. Op de weekendschool krijgen de jongeren les

van onder andere advocaten, dokters, architecten,

Een inspirerend kijkje in interessante vakgebieden

juni 2011schooldomein28

IMC Weekendschool is in 1998 door psycholoog Heleen Terwijn - in samen-werking met handelshuis IMC - opgericht als school voor aanvullend onderwijs voor gemotiveerde jongeren van tien tot veertien jaar uit sociaaleconomische achterstandswijken. Een verslag van een geslaagd verjaardagsfeestje.

ATekst Peter Reijers

vantage training en advies / De Bouwer & Partners

Training waren jarig. En verjaardagen moeten gevierd

worden. De communicatietrainers waren al snel en-

thousiast over een zondagstraining voor de leerlingen

van IMC Weekendschool. Dat leverde, na overleg met

de weekendschool het volgende programma op:

• Vamosalaplaya, de leukste en handigste Spaanse

zinnen en woorden voor op vakantie.

• Knoopinhettouw, in de buitenlucht aan de slag

met een managementspel in een versie voor kin-

deren. Samenwerken, problemen oplossen, leiding

nemen, luisteren en dergelijke.

journalisten en kunstenaars. Zo komen ze in aanra-

king met beroepsgroepen, academische vakken en

cultureel-maatschappelijke sectoren, die ze van huis

uit meestal niet leren kennen. Dat leidt tot een uitge-

balanceerd programma , waardoor de leerlingen kun-

nen kennismaken met interessante vakgebieden uit

de wereld van cultuur, wetenschap en maatschappij.

De gastdocenten wordt gevraagd hun vaardigheden

en kennis over te dragen. Dat moet ertoe bijdragen

dat de leerlingen de rest van hun leven kritischer en

bewuster in de maatschappij staan.

ToekomstverwachtingenIMC Weekendschool is in 1998 ontstaan uit nood-

zaak. Psycholoog Heleen Terwijn ontdekte tijdens

haar onderzoek naar motivatie dat het met de

toekomstverwachtingen van scholieren in het

basisonderwijs droevig was gesteld. Zij bedacht een

effectieve aanpak: vrijwillig aanvullend onderwijs op

zondag voor scholieren van tien tot veertien jaar. IMC

Weekendschool biedt een manier om de toekomst-

perspectieven van leerlingen uit economisch zwakke

wijken te verbreden. Door vakinhoudelijke experts

uit te nodigen die de kinderen een inspirerend kijkje

bieden in interessante vakgebieden. Inmiddels is

het concept van de weekendschool uitgegroeid tot

een doeltreffende proeftuin voor onderwijsvernieu-

wing, vormgegeven in een unieke combinatie van

negen vestigingen, een onderzoeksgroep en een

follow-uptraject. Na een succesvolle proefperiode

in drie Amsterdamse wijken, is IMC Weekendschool

inmiddels gevestigd in achterstandswijken van zeven

Nederlandse steden.

Krachten bundelenDe weekendschool is geen liefdadigheid en de kin-

deren zijn niet zielig. Het is juist de bedoeling een

uitwisseling tot stand te brengen die voor alle betrok-

kenen interessant is. IMC Weekendschool bundelt de

beste krachten in de maatschappij. Dankzij de finan-

ciële steun van veel bedrijven en fondsen kunnen alle

vestigingen en onderdelen van IMC Weekendschool

functioneren met minimale overheidsfinanciering.

Gelukkig zien steeds meer bedrijven en instellingen

de maatschappelijke noodzaak in van toekomstver-

bredend onderwijs. Dankzij hun financiële steun is

het mogelijk de negen vestigingen en het follow-up-

traject draaiende te houden. Minstens zo belangrijk is

de sponsoring van onderzoek naar de effectiviteit van

de weekendschool en naar doeltreffende interventie-

methoden in het reguliere onderwijs.

High potentialsAnneleen Kaptein verwoordt wat onze trainers er

van vonden: “Dit zijn buitengewoon gedreven en

gedisciplineerde kinderen. Echte high potentials

waarnaar het bedrijfsleven al met plezier kan uitkij-

ken. Kinderen die veelal leven in een aantal culturen

tegelijk, waardoor ze zich waarschijnlijk flexibel zul-

len aanpassen aan snel veranderende omgevingen.

Kinderen met mooie toekomstdromen en veelal een

verfrissende vastberadenheid om die te vervullen. De

bevlogen mensen van de weekendschool maken echt

een verschil, in de levens van deze kinderen. “

Voor meer informatie surft u naar www.imcweekendschool.nl of

www.avantage-ta.com. U kunt ook twitteren naar @preijers.

juni 2011schooldomein 29

“De weekend-school is geen liefdadigheid en de kinderen zijn niet zielig.”

Aandachtspunten bij asbest

juni 2011schooldomein30

In Nederland was tot 1993 het gebruik van asbesthoudend materiaal wettelijk toegestaan. In ongeveer driekwart van de basisscholen en de helft van de mid-delbare scholen is niet bekend of er asbest aanwezig is. Daardoor is er voor onder andere docenten en leerlingen nog steeds een gerede kans op situaties die een potentieel gevaar opleveren door blootstelling aan asbestvezels.

lijkheid wie er aansprakelijk en verantwoorde-

lijk is en de meningsverschillen op dit punt. De

uitkomst van het spoeddebat is dat de staatsse-

cretaris van Milieu er bij de PO- en VO-Raad op

zal aandringen dat alle scholen voor juli 2012 een

DTekst Ingmar Scheiberlich

e media-aandacht en het spoeddebat in de Tweede

Kamer naar aanleiding van de Zembla-uitzending

is opmerkelijk te noemen. Niet zozeer vanwege

de aandacht die het onderwerp ‘asbest in scholen’

krijgt, maar vanwege de grote vraag en onduide-

asbestinventarisatie laten uitvoeren. Maar is dit nu

de oplossing?

EigendomssituatieDe verantwoordelijkheid over asbest wordt bepaald

door de eigendomssituatie van de (school)gebou-

wen. Die bepaalt wie de eigenaar van het asbest is.

Voor de eigendomssituatie kunnen op hoofdlijnen

de volgende situaties worden onderscheiden:

Eigendom en gebruik van het gebouw

De eigenaar van een gebouw is tevens de eigenaar

van het eventuele aanwezige asbest.

Erfpacht

Bij erfpacht is er sprake van een zogenoemde bloot-

eigenaar en een erfpachter. In dit artikel gaan we

er gemakshalve vanuit dat de erfpachter ook de

gebruiker is van het gebouw. In de akte van vesti-

ging van het erfpacht zijn veelal allerlei rechten en

verplichtingen opgenomen waaraan partijen zich

moeten houden. Ten aanzien van asbest kunnen

hier per geval verschillende afspraken over zijn

gemaakt. Voorwaarde is wel dat deze niet in strijd

mogen zijn met het dwingend recht zoals is opgeno-

men in de bepalingen van titel 7 van Boek 5 (BW).

Huur

Bij huur wordt onderscheid gemaakt tussen een

eigenaar (verhuurder) en een huurder, zijnde een

gebruiker. De verantwoordelijkheid voor asbest

ligt bij een huursituatie in beginsel bij de eigenaar

(verhuurder) van het gebouw. Asbest kan bij huur

worden gezien als een gebrek conform artikel 7.204

BW.

In beginsel is de eigenaar van een gebouw dus ver-

antwoordelijk voor het asbest (bij eigendom en bij

huur). Bij erfpacht kan dit per situatie verschillen. In

deze gevallen is de eigenaar van een schoolgebouw

dus verantwoordelijk (of kan verantwoordelijk wor-

den gehouden) voor het uitvoeren van een asbestin-

ventarisatie (als daarvoor een aanleiding is).

In Nederland is er nu geen wettelijke verplichting

om asbest te laten inventariseren als daarvoor geen

directe aanleiding is. Het kan dus voorkomen dat er

wel asbest aanwezig is, zonder dat men daarvan op

de hoogte is. Ook geldt in Nederland geen wettelijke

verplichting om asbest te verwijderen als het wordt

aangetroffen. Voorwaarde is dan wel dat de asbest-

houdende materialen veilig zijn te handhaven tot

het moment van sloop of ingrijpende renovatie.

Beleid overheden en schoolbesturenBij een asbestveilig gebouw moet worden voorkomen

dat asbestvezels in de lucht vrijkomen (voorkomen

van blootstelling). Asbestveilig betekent dat bloot-

stelling aan asbestvezels (inademen) wordt voorko-

men tijdens normaal én bij bijzonder gebruik van de

ruimten. Het risico hierbij wordt vooral bepaald door

de toepassingen evenals de bereikbaarheid en plaats

waar deze zich bevinden. Voor een asbestveilige situ-

atie is het noodzakelijk dat er een beheersprotocol

wordt opgesteld waarin onder andere een risicoana-

lyse is opgenomen. Het formuleren van de ambitie

en het daaruit volgend beleid, gaat vooraf aan het

uitvoeren van een asbestinventarisatie. Het uitvoeren

van een asbestinventarisatie is een gevolg van het

beleid. Dit geldt ook voor de situatie na het uitvoeren

van een inventarisatie. Als blijkt dat er sprake is van

asbesthoudende toepassingen, dan kun je op basis

van het vooraf geformuleerde beleid vaststellen wat

de consequenties hiervan zijn. Nadat het beleid is

vastgesteld, volgt het uitvoeren van een asbestinven-

tarisatie door een gecertificeerd inventarisatiebureau

(SC 540). In de media is nogal eens gespeculeerd over

de kosten die hiermee gemoeid zijn. Dit maakt het

noodzakelijk om hier iets langer bij stil te staan. De

kosten voor een ‘goede’ asbestinventarisatie – een

onderzoek waarin de kwalitatieve en kwantitatieve

omvang nauwkeurig is weergegeven - wordt bepaald

door de tijd die nodig is om het gebouw grondig te

onderzoeken en het aantal monsters dat van asbest-

verdachte toepassingen en eventuele besmettingen

moet worden genomen. Een lage prijs kan dus van

invloed zijn op de kwaliteit van het asbestinventari-

satierapport.

Juiste vraagHet is van belang de ‘juiste vraag’ aan het inven-

tarisatiebureau te stellen. De uitkomst van het

onderzoek moet in ieder geval een asbestinventari-

satierapport Type A zijn. Zonder beperkingen; dus

alles is gecontroleerd, ook al is het heel moeilijk

te bereiken of zat de betreffende deur op slot! De

uikomsten van de asbestinventarisatie kunnen wor-

den gespiegeld aan het beleid, zodat duidelijk wordt

wat de gevolgen zijn. Voor ouders van schoolgaande

kinderen is het een geruststellende gedachte dat

hun kinderen les krijgen in een omgeving waar geen

asbest (meer) aanwezig is. Aan overheid en school-

besturen de uitdaging het beleid te formuleren dat

die geruststellende gedachte waarmaakt.

Voor reacties mailt u naar ISC@atosborne.nl.

juni 2011schooldomein 31

“De eigenaar van een gebouw is verantwoor-delijk voor het asbest.”

“D

juni 2011schooldomein32

architectuur

De smalle marges van de onderwijsfilosofie

DeMariaMontessori’senKeesBoekesvandezetijdzijnschaars,alszeopditmomentalbestaan. Toch heeft menig schoolbestuur de mond vol van een eigen onderwijsfilosofie en ziet deze graag gevisualiseerd in het schoolgebouw.

e meest opvallend ander-

soortige schoolgebouwen ooit gebouwd

zijn de Openluchtscholen”, stelt Maar-

ten Boelsma vast. “Het licht-, lucht- en

ruimte-principe heeft het duidelijkst tot

een nieuwe architectuur geleid. Elk ander

schoolgebouw, ook het allernieuwste,

vormt een variatie op het al 200 jaar gelden-

de uitgangspunt voor een school, waarin

ordening en hygiëne leidend zijn.” Boelsma

is directeur van BOA, een adviesbureau

gespecialiseerd in huisvesting voor onder-

wijs en welzijn, dat onderwijsinstellingen

op het vlak van huisvesting adviseert en

desgewenst ook het projectmanagement of

het beheer verzorgt. “Stedenbouwkundige

randvoorwaarden, multifunctionaliteit, be-

heersbaarheid, duurzaamheid en - wanneer

het om een bestaand gebouw gaat - soms

de cultuurhistorische aspecten bepalen met

name de vorm van het schoolgebouw. De

aanwezige pedagogisch-didactische visie

drukt doorgaans in veel mindere mate een

stempel op de gebouwspecificaties.” Eén

van de voorbeelden die hij geeft is de SBO-

school De Kans in Amsterdam Nieuw West.

Een voormalige zogenoemde H-school,

waarvan er in de jaren vijftig in de weste-

lijke tuinsteden negen werden gebouwd. De

H symboliseert de plattegrond, die uit twee

vleugels bestaat, gekoppeld door glazen

gangen waartussen de buitenruimten lig-

gen. Elk leslokaal had een eigen toegang tot

die buitenruimte. “Deze bijzondere typolo-

gie”, licht Boelsma toe, “waarbij binnen- en

buitenruimtes als één geheel zijn ontwor-

pen, was voor het stadsdeel Nieuw-West de

belangrijkste reden om tot behoud van het

gebouw te besluiten. Toch is de onderwijs-

filosofie van de huidige school een geheel

andere dan die van vijftig jaar geleden. Nu

staan zaken als veiligheid voorop, essenti-

eel voor deze leerlingen, die veel bescher-

ming nodig hebben.”

UitdagendArchitect Rowin Petersma van Inbo Archi-

tecten, verantwoordelijk voor de verbou-

wing en uitbreiding van De Kans, beaamt

dat de cultuurhistorische waarde van het

gebouw en de stedenbouwkundige kaders

een belangrijk deel van de opgave bepaal-

den. “Toch speelde de onderwijskundige

filosofie in het Programma van Eisen wel

degelijk een rol.” En ook hij noemt de

behoefte aan bescherming en toezicht.

“Een aantal ingrepen was speciaal daarop

gericht.” Petersma toont hoe hij binnen de

bestaande klassieke structuur van gangen,

trappenhuizen en klaslokalen toch een

SBO De Kans in Amsterdam Nieuw West: de H vorm werd uitgebreid met (rechts) een nieuwe vleugel.

grote verscheidenheid aan ruimtes kon

creëren, die specifieke onderwijsvormen en

begeleiding mogelijk maken. “Dankzij de

overmaat die in de jaren vijftig nog mogelijk

was.” Ingenieus wist hij tal van zogenoemde

alternatieve leerruimtes te koppelen aan de

groepsruimtes en plaatste hij de toiletruim-

tes dichter bij de lokalen, “om de leerkrach-

ten daarop meer controle te geven.” De

wens om een beschermende sfeer te bieden

combineerde hij met de architectonische

opgave om in de uitbreiding recht te doen

aan de cultuurhistorie. De nieuwbouw

volgt de typologie van het oude gebouw, is

er los van geplaatst en op eenzelfde wijze

met een van veel glas voorziene gang aan

gekoppeld. Zo zijn twee nieuwe, ook weer

gedeeltelijk omsloten buitenruimtes ont-

staan, die het mogelijk maken de verschil-

lende leeftijdsgroepen een eigen speelplek

te geven.

DenktankMinder gehinderd door cultuurhistorische

eisen, “maar wel sterk rekening houdend

met de historische kazernebebouwing” kon

architect Edwin Smolders van architecten-

bureau De Twee Snoeken aan de slag met

de filosofie van Coen Free, voorzitter van

het College van Bestuur van het Koning

Willem I College in ‘s-Hertogenbosch.

Free wilde binnen het complex een aparte

School voor de Toekomst. Een gebouw

waarin het “de weg vinden in steeds nieuwe

en groter wordende kennisgebieden veel

belangrijker is dan zoveel mogelijk feiten

in je geheugen op te kunnen slaan”, vat

Smolders samen. Zijn opdrachtgever wilde

daarvoor een bijzonder gebouw. En dat is

het geworden. Het exterieur oogt als een

black box, waarvan de bovenste twee lagen

lijken te zweven boven een geheel transpa-

rante begane grond. Het interieur daaren-

tegen is een rijke schatkamer gevuld met

architectonische hoogstandjes, verrassend

ingerichte ruimten met kleurrijke meubels

en ultramoderne technische hulpmiddelen.

Vooral de hal is indrukwekkend. Deze wordt

gedomineerd door een reusachtige, afge-

platte cilinder op dunne kolommen;

‘de denktank’. Rondom de hal gescha-

keerd zijn de lesruimten, variërend van de

in Zuid-Amerikaanse sfeer ingerichte La

Cantina tot de Vlindertuin en het Edward de

Bono-plein, vernoemd naar een vooraan-

staande autoriteit op het gebied van creatief

denken en het aanleren van denktechnie-

ken en een van de belangrijkste inspiratie-

bronnen voor de school. Smolders bena-

drukt het proces waarin het project werd

gerealiseerd, “en nog voortdurend wordt

aangepast, want Free kwam en komt telkens

met nieuwe ideeën. Het luisteren daarnaar,

maar ook zijn luisterend vermogen zijn

essentieel. Een tussenruimte, die geschikt

moest worden gemaakt als rokersplek,

voorzag ik in eerste instantie om construc-

tietechnische redenen van een schuin

aflopende vloer. Met de verklaring dat ‘het

roken op een hellend vlak staat’, bracht

ik Free van zijn aanvankelijke scepsis af.”

Smolders bevestigt wat ook Boelsma en Pe-

tersma benadrukken: een onderwijsfilosofie

zal en kan op zichzelf niet tot een specifiek

vormgegeven schoolgebouw leiden.

“Voor een mooi én een goed gebouw is

vooral het proces belangrijk, met grote,

liefst persoonlijke betrokkenheid van zowel

opdrachtgever als architect. Juist dan wordt

het mogelijk dat de pedagogisch-didacti-

sche visie van de gebruiker tot zijn recht

komt en een herkenbaar stempel drukt op

het schoolgebouw.”

Teks

t Th

eo v

an O

effe

lt F

oto’

s Ke

es H

umm

el/In

bo A

rchi

tect

en, N

orbe

rt v

an O

nna/

De T

wee

Sno

eken

juni 2011schooldomein 33

BNA OnderzoekBNA Onderzoek, waarin onder andere is

opgegaan de Stichting Architecten Research

Onderwijsgebouwen (Staro), bundelt de

studie- en onderzoeksactiviteiten van de

Bond van Nederlandse Architecten. De kennis

en expertise van de BNA-leden betreffende

onderwijshuisvesting en de activiteiten

rondom dit thema komen hierin terug. BNA

Onderzoek is een platform voor verdieping en

collegiale kennisuitwisseling van alle BNA-

leden, waar verschillende expertises worden

samengebracht en kruisbestuiving mogelijk

wordt gemaakt. Het programma is zeer divers,

zowel thematisch als in vorm. De redactieraad,

verantwoordelijk voor de Schooldomeinru-

briek Architectuur, wordt gevormd door Kees

Willems, Marjolein Bosscher, Michaela Steger-

wald, Michiel Snelder, Carla Roos, Theo van

Oeffelt en Jutta Hinterleitner. Meer informatie:

www.bna-onderzoek.nl.

De ‘denktank’ domineert de reusachtige hal van de School voor de Toekomst.

Ter geruststelling: de grote zandvlakte is tijdelijk. Er

is al gras ingezaaid en dit najaar worden maar liefst

zeshonderd bomen geplant. De International School

Almere is gebouwd in het Cascadepark. De gemeente

International School Almere

Internationale look and feel

Een grote kale zandvlakte. Een spoorlijn. In de verte de afwisselende nieuwbouw van het Homeruskwartier in Almere Poort. Het schoolplein van de nieuwe Internationale School Almere (ISA) biedt een weids uitzicht over de omgeving. Uitzicht? Jazeker, dit schoolplein ligt namelijk op het dak van de school. Architect Michael van Leeuwen en schooldirecteur Rynette de Villiers geven tekst en uitleg en een rondleiding langs natuursteen, patio’s en waterfonteintjes.

Tekst Anje Romein Foto’s Marko

juni 2011schooldomein34

juni 2011schooldomein 35

Almere heeft ambitieuze plannen met dit zeven

kilometer lange glooiende terrein. Naast ruimte

voor groen en recreatie is er plaats voor duurzame,

hoogwaardige architectuur. Ook de kavel voor de

IS Almere kreeg stevige eisen mee. Van Leeuwen: “De

gemeente wil hier lage, paviljoenachtige, vriendelijke

gebouwen. Vanaf de openbare weg mag nergens een

auto te zien zijn, dus parkeren gaat onder de grond.”

Patio’sDe gemeente had nog een belangrijke voorwaarde.

Er mocht geen hekwerk rondom de school, omdat dit

niet zou passen in de vriendelijke sfeer van het park.

“Maar dit conflicteerde met de strenge regels van

een internationale school”, vertelt Rynette de Villiers.

Tekst Anje Romein Foto’s Marko

“Veiligheid en controle op de leerlingen is wereld-

wijd erg belangrijk. Tot hun zestiende mogen ze niet

zomaar het schoolterrein af.”

Een interessant vraagstuk voor de architect. Deze

koos ervoor de volledige kavel te bebouwen en een

schoolplein op de bovenste verdieping te realiseren.

Opvallend onderdeel is een grote basketballkooi met

daarnaast drie vrij geplaatste paviljoens. Daarin zijn

klaslokalen, de mediatheek en de gymzaal geves-

tigd. De paviljoens geven het speelplein plekken

met een eigen gebruik en karakter. De Villiers: “Het

De IS AlmereDe International School Almere is een International Baccalaureate (IB) World School. Leerlin-

gen van 11 tot 18 jaar volgen hier het Middle Years of het Diploma Programma. De IS Almere

is opgericht in 2002, en is een samenwerking tussen de Verenigde Scholen J.A. Alberdingk

Thijm in Hilversum en Het Baken in Almere (nu: Amarantis Onderwijsgroep). In Nederland zijn

meerdere internationale scholen, maar de provincie Flevoland ontbrak nog in de rij. Met veel

internationale bedrijven in de regio stijgt de behoefte aan internationaal onderwijs. Nu heeft

de school 75 leerlingen, over 5 jaar kunnen dat er 300 worden. De school is op de groei bere-

kend. Een deel is nu nog verhuurd aan de Christelijke Agrarische Hogeschool Almere.

juni 2011schooldomein36

juni 2011schooldomein 37

Projectinformatie:

Project:

Nieuwbouw International School Almere

Opdrachtgever:

International School Almere BV,

onderdeel van Verenigde Scholen J.A.

Alberdingk Thijm

Architect:

Architectuurbureau Sluijmer en

van Leeuwen

Aannemer:

Friso Bouw

Inrichter:

Marko BV (www.marko.nl)

Brutovloeroppervlak:

5094 m²

Bouwkosten:

5 miljoen euro

Ingebruikname:

april 2011

is een mooie leefruimte. Als het waait is er altijd een

plekje om te schuilen. De leerlingen vinden er ook

rustplaatsen. Het geeft een open en veilig gevoel.”

Dit is precies wat Van Leeuwen voor ogen had. “Als

wij schoolpleinen ontwerpen kijken we altijd naar

sociaal gedrag. Het moet voor iedereen prettig zijn er

te verblijven, zonder dat één groep dominant is.”

Om het op de begane grond niet te donker te maken

zijn vier patio’s gemaakt. “Zij vormen een verbinding

tussen de twee lagen. De patio’s zorgen voor daglicht

en lucht. Er is niet één donkere ruimte in het hele

gebouw, behalve de toiletten.”

Italiaans dorpBij zijn ontwerp moest Van Leeuwen rekening hou-

den met de speciale cultuur van een internationale

school. Leerlingen maken hier lange dagen. Na de

lesuren blijven ze in het gebouw om te musiceren, te

sporten of huiswerk te maken. Van Leeuwen: “Mijn

uitgangspunt was een Italiaans dorp. Niet rigide,

maar met onverwachte hoekjes, steegjes en plei-

nen. Er valt wat te ontdekken, je kunt er een beetje

doorheen dwalen. Hier speelt iemand toneel, daar

maakt een leerling zijn huiswerk, daar kletsen twee

vriendinnen. En dat allemaal zonder last van elkaar

te hebben.”

De brede gangen en diverse trappen maken het

mogelijk op allerlei manieren rond te lopen. In de

praktijk werkt het ook zo, zegt De Villiers: “Leerlin-

gen weten verschillende routes te vinden om bij een

klaslokaal te komen. Buitenom via het schoolplein

of binnendoor. Het gebouw biedt veel variatie, het is

avontuurlijk.”

Daarnaast heeft de school ook echt een interna-

tionaal karakter, vindt De Villiers: “Het heeft een

internationale look and feel. Het gebouw is open,

genereus, royaal. Bijzonder is ook de kantine. De

trappen vormen tegelijk een tribune. Ideaal voor

onze wekelijkse morning assembley’s. De kussens op

de houten trap/tribune liggen elke dag weer anders.

Mooi om te zien hoe de leerlingen hiermee omgaan.”

RecyclebaarGebouwen in het Cascadepark moeten van hoog-

waardige kwaliteit en duurzaam zijn. De school is dan

ook zeer energiezuinig en de gebruikte materialen

zijn duurzaam en recyclebaar. Zoals betonnen wan-

den, natuurstenen vloeren en aluminium kozijnen

en dakranden. Van Leeuwen: “Uitgangspunt was een

luxe uitstraling en minimale onderhoudskosten. Het

ruwe beton hebben we niet bewerkt of voorzien van

platen of stucwerk. Het is niet laag over laag. Als het

gebouw ooit gesloopt moet worden, dan is scheiden

van materialen niet nodig.”

Een buitengevel van kwartsiet die al in de fabriek

is gemaakt. Een muur van restafval van Italiaanse

natuurstenen. Overal heeft Van Leeuwen een verhaal

bij. De architect heeft ook warmte in het gebouw

gebracht met hout en kleur. De Villiers: “De basis is

neutraal en rustig, daar binnen kunnen we variëren

met kleur. Kleur is modegevoelig, dus dit moet over

een aantal jaren makkelijk te vervangen zijn.”

Nu is gekozen voor oranje, bruin, beige en mint-

groen. De kleuren zijn ook terug te zien in meubels

van Marko, dat voor de inrichting werd geselec-

teerd. “Marko is meer dan een leverancier”, zegt Van

Leeuwen. “Marko maakte een compleet interieurplan

(kleuradvies, maatwerk etc) zonder krampachtig

alleen eigen producten naar voren te schuiven. Al

hebben ze zelf ook een uitgebreid assortiment. We

hebben uitgelegd hoe het gebouw gaat functioneren,

daar is goed naar geluisterd. Hierdoor is de beoogde

sfeer bereikt.”

IdentiteitDie sfeer is door leerlingen en hun ouders positief

ontvangen. De Villiers: “Ouders geven aan dat ze zelf

graag op een school als deze hadden gezeten. Het is

ook een heerlijk gebouw. Zelf kan ik niet wachten tot

het park is aangelegd. Gelukkig geven de bomen in de

patio’s al wel een parkachtig gevoel.” En de docenten?

We lopen er een tegen het lijf. “Ik geniet hier elke

dag”, complimenteert hij Van Leeuwen. “Dit gebouw

geeft ons een eigen identiteit.”

“Het gebouw heeft een internationale look and feel. Het is open, genereus, royaal.”

EEN GEZONDE SCHOOL BINNEN UW BUDGET

De sleutel heet Licht op Binnenklimaat, onze nieuwe methodiek voor het

integraal ontwerpen van gezonde en energiezuinige gebouwen.

Bij SG Nehalennia in Middelburg hebben we al laten zien dat dit haalbaar

is binnen gangbare nieuwbouwbudgetten (zie artikel elders in dit blad).

Kijk wat onze unieke benadering voor úw nieuwbouw kan betekenen:

www.lichtopbinnenklimaat.nl

het ideeIn de rubriek het idee belicht iedere editie van Schooldomein een initiatief dat een positieve bijdrage levert aan de samenleving. In dit nummer het idee van Special Olympics.

Special Olympics Inc. is een wereldwijde organisatie waarbij meer dan 180 landen zijn aangesloten. Special Olympics activiteiten vinden zowel lokaal, regionaal, nationaal als internationaal plaats. Wekelijks sporten wereldwijd ruim 2,5 miljoen mensen met een verstandelijke handicap onder begeleiding van vele duizenden vrijwilligers. Special Olympics wedstrijden staan open voor alle mensen met een verstandelijke handicap die ouder zijn dan acht jaar en die minimaal zes maanden heb-ben getraind in de betreffende tak van sport. Special Olympics kent 30 offi ciële takken van sport, waarvoor Special Olympics sportregle-menten zijn opgesteld.

De World Summer Games zijn voor de sporters de kans van hun leven en tegelijkertijd de moeilijkste competitie die ze tegemoet gaan,

maar er is meer! Door middel van deze World Summer Games kunnen de Special Olympics sporters hun talenten en vaardigheden tonen op wereldniveau en laten zien dat zij net zoveel respect en waardering verdienen als an-dere sporters op topniveau. De World Summer Games worden elke 4 jaar (in het pre olym-pisch jaar) georganiseerd. Tijdens de World Summer Games van 2011 - van 25 juni t/m 4 juli 2011 - worden ongeveer 7500 sporters, 2500 coaches en begeleiders en 3000 offi cials uit 182 landen verwacht. Deze sporters komen uit in 22 takken van sport op 30 verschillende sportlocaties.

Special Olympics is dé sportorganisatie voor mensen met een verstandelijke handicap. De fi losofi e achter Special Olympics is dat ieder-een met een verstandelijke handicap op zijn

of haar eigen niveau moet kunnen sporten. Plezier staat voorop. Via sport wil Special Olympics de persoonlijke ontwikkeling van mensen met een verstandelijke handicap sti-muleren, het zelfvertrouwen en de eigenwaar-de van mensen vergroten en bijdragen aan een positieve beeldvorming. De regionale en lande-lijke sportevenementen van Special Olympics zijn toegankelijk voor alle mensen met een verstandelijke handicap die in meer of mindere mate een sport beoefenen.

Donateur worden?Vraag per e-mail aanmeldingsformulier aan: info@specialolympics.nl. Of kijk voor meer informatie op www. specialolympics.nl.

juni 2011schooldomein 39

H snelweg gekozen. Omwonenden maakten bezwaar

tegen de locatie, vooral vanwege de leerlingenstroom

en mogelijke overlast. Charles van Wettum, naast

rector ook voorzitter CvB van de Stichting Open-

baar Voortgezet Onderwijs Roosendaal daarover:

“Dat heeft voor ons feitelijk gunstig uitgepakt, want

daardoor werd het een bijzondere locatie, waarbij er

extra inzet is geweest voor geluidwerende maatrege-

len, een uitstekend ventilatiesysteem en zaken rond

klimaatbeheersing. Overigens blijkt op basis van

KEMA en TNO-studies dat van overschrijding van de

luchtkwaliteitsnormen op deze plek geen sprake is.

De school krijgt een blinde gevel aan de kant van de

rijksweg om de geluidwering te waarborgen en tevens

komt er een geluidwal langs de snelweg . Daarnaast

komt er een sporthal voor de school te liggen die als

geluidwering dient.”

Beproefd duurzaamCharles van Wettum: “In het programma van eisen is

een uitgebreid klimaatbeheersingssysteem opgeno-

men, waarbij we sturen op aanwezigheid, tempera-

tuur en luchtkwaliteit. De norm voor luchtkwaliteit

is 800 PPM CO2; dat is een veel strengere norm dan

regulier voor scholenbouw wordt toegepast. Om

deze luchtkwaliteit te bereiken, wordt bij volledige

bezetting van het gebouw de lucht zeven keer per uur

ververst. Dit vraagt om forse installaties. Wij maken

daarbij bewust gebruik van gangbare technieken die

al beproefd zijn. Daarmee verkleinen we het risico

dat we last krijgen van problemen met inregeling.

We creëren een bijzonder goed en ‘fris’ klimaat.”

Arjen Huiden namens ICSadviseurs: “Je ziet dat de

bewustwording is toegenomen bij opdrachtgevers en

bouwers. Je moet vooral goed definiëren wat je onder

een goed klimaat verstaat, omdat het toepassen van

maatregelen plek-, of zonegebonden kan zijn. Een

receptie of de administratie stellen andere eisen dan

Het gebouw faciliteert variatie

Een goede teamprestatie door enthousiasmeDe nieuwbouw van het Jan Tinbergen College ligt prominent aan de Rijksweg A58. Een symbolische plek voor de gemeente Roosendaal, die daar een stevig gebaar wilde maken. Opdrachtgever rector Charles van Wettum noemt zichzelf procesregisseur in een perfect lopend bouwproces.

juni 2011schooldomein40

Tekst Sibo Arbeek

et JTC is een school van 1.200 leerlingen voor mavo,

havo en vwo en profileert zich ook met een Techna-

sium en het tweetalig vwo. De huidige huisvesting

voldeed niet meer en na jarenlange onderhandeling

met de gemeente werd de nieuwe locatie aan de

een kantine of leerdomein. Daarbij kost inregelen

altijd tijd; hoe goed je het ook doet.”

VerbondenVan Wettum: “Gemeente en school trekken intensief

samen op. Basisafspraken hebben we vastgelegd in

een convenant, de uitvoering sturen we door samen

in de stuurgroep te zitten en beslissingen gezamenlijk

te nemen. Die verbinding vind ik voor mijn school op

dit moment veel belangrijker dan een doordecentra-

lisatie, waarbij je een gevecht voert over een bedrag

per leerling en vervolgens zelf overal verantwoorde-

lijk voor bent. Uiteindelijk gaat het om mensen die er

samen iets moois van willen maken.”

Link onderwijs en bouwproces“Omdat het onderwijskundig programma van eisen

al jaren vast lag, komt er een gebouw dat dicht bij

de school staat. “Dat had een ontwikkelaar zo niet

kunnen doen”, stelt Arjen Huiden. “Vaak hoor je dat

de organisatie op de schop gaat als er nieuw gebouwd

wordt. Dat was hier niet het geval.” Van Wettum: “Je

zet als school een ontwikkeling in en je houdt je ook

daaraan. We wisten dat we met leerdomeinen wilden

werken, dus die situatie hebben we al in de bestaande

school gesimuleerd. Zo zit er continuïteit in de ont-

wikkeling van het schoolconcept en is de nieuwbouw

gewoon een volgende fase in onze natuurlijke groei.

We werken in onze school in vier afdelingen. Een af-

deling krijgt in de nieuwbouw een eigen vleugel met

een variëteit aan ruimten. Elk domein is een thuis-

basis voor gemiddeld 300 leerlingen met een vast

docententeam. Zo’n domein is volledig gefaciliteerd.

Dan gaat het over een leerplein met pc’s en media-

theekvoorziening, een set theorielokalen, de kluisjes

voor de leerlingen, een teamkamer met werkplek-

ken voor het team en een pantry voor de koffie. Het

gebouw is stevig en monumentaal, maar van binnen

flexibel ingericht. We werken met systeemwanden,

die relatief makkelijk verplaatsbaar zijn. Ook de elek-

tra en data-infrastructuur kan deze flexibiliteit aan,

zodat maximale flexibiliteit naar de toekomst gewaar-

borgd blijft.” Arjen Huiden: “Wij noemen dat Design

For Change. Het proces van bouwen beweegt mee

met onderwijskundige en daarmee facilitaire wensen

gedurende het bouwproces. Dat betekent ook dat je

vooraf goede afspraken moet maken met je leveran-

ciers en (onder-) aannemers.”

Professioneel opdrachtgeverschapVind je jezelf een professioneel opdrachtgever, vragen

we Van Wettum ten slotte? Hij lacht: “Ik weet niets van

scholenbouw, dus heb heel goede mensen nodig die

daar verstand van hebben. Wat ik zie, is dat iedereen

heel erg gedreven is en geen genoegen neemt met

de second best oplossing. Doordat je een hecht team

vormt, kom je tot een betere prestatie. Ik breng onze

wensen in bij de ontwerpers en kijk met bewonde-

ring hoe die ze vertalen naar het gebouw. Ik heb zelf

naar inspiratie en voorbeelden gezocht, bijvoorbeeld

door zo’n tien scholen vooraf te bezoeken. Daar leer

je enorm veel van. Heel simpel: er komen aflopende

vensterbanken, scheelt behoorlijk wat schoonmaak-

kosten. Mijn kwaliteit is wel om een strakke project-

organisatie met professionals in te richten. Ik orga-

niseer processen, houd mensen enthousiast, breng

belangen bij elkaar en hak zo nodig knopen door. Dus

vind ik mezelf een professioneel opdrachtgever? Ja,

eigenlijk wel….”

Voor meer informatie kunt u surfen naar www.jtc-roosendaal.nl,

www.jtcnieuwbouw.nl of mailen met

cvanwettum@jtc-roosendaal.nl.

juni 2011schooldomein 41

Projectinformatie:

Bouwbegeleiding:

ICSadviseurs Ruimteregie

Installatieadviseur:

Technion Adviseurs

Constructeur:

Goudstikker – De Vries

Interieurarchitect:

Architecten aan de Maas ism. Vrij Design

Aannemer:

De Kok Bouwgroep

Installateur:

Imtech Building Services

Brutovloeroppervlak:

8.100 m2

Stichtingskosten:

14,5 miljoen inclusief btw, inclusief

grondkosten

Oplevering:

oktober 2012

“Ik weet niets van scholenbouw, dus heb ik heel goede mensen nodig die daar verstand van hebben.”

Charles van Wettum (l) en

Arjen Huiden.

ATekstRenéBuuts

rchitectenbureau Elemans Postma van den Hork uit

Oss heeft er een integrale ontwerpmethodiek voor

ontwikkeld onder de noemer Licht op Binnenklimaat.

Deze integrale benadering is essentieel, ook volgens

de expertmeeting elders in deze uitgave. Crux van het

verhaal is dat je als architect op basis van een aantal

praktische inzichten en keuzes de juiste voorwaarden

kunt creëren op het gebied van licht, lucht, warmte

en geluid. En dat binnen de gangbare nieuwbouw-

budgetten! De uitbreiding van scholengemeenschap

Nehalennia in Middelburg is één van de eerste

projecten waarin Elemans Postma van den Hork

Architecten zijn nieuwe methodiek heeft toegepast.

Het gebouw bestaat uit acht theorielokalen, een aula

en twee openleercentra. Bouwkosten, inclusief instal-

laties: nog geen 900 euro per m², ex btw.

Voldoende daglichtWaar de overheid inzet op ‘frisse scholen’ moet er

wat architect Peter Elemans betreft meer gebeuren

voordat je kunt spreken van een gezonde school:

“Natuurlijk is een goede luchtkwaliteit ontzettend

belangrijk, maar voldoende daglicht is even essen-

tieel.” Elemans, voorzitter van de Stichting Living

Daylights, is overtuigd van de heilzame werking van

daglicht. “Daglicht verbetert je concentratievermo-

Gezonde scholen trekken meer leerlingen aan. Dat is in tijden van krimp alleen al reden om extra aandacht te besteden aan een goed binnenklimaat. Temeer daar het ook de leerprestaties verbetert, het verzuim vermindert én enorm kan schelen in de energielasten.

Leren in een zee van licht

Nieuwe integrale ontwerpmethodiek voor een gezond binnenklimaat

juni 2011schooldomein42

juni 2011schooldomein 43

Nieuwe integrale ontwerpmethodiek voor een gezond binnenklimaat

gen en heeft een weldadige en activerende invloed op

de mens. Amerikaans onderzoek heeft aangetoond

dat de leerprestaties door daglicht stijgen met 11

tot 20%. Bovendien is het een duurzame lichtbron.

In combinatie met armaturen met daglichtregeling

heeft Nehalennia zijn elektrakosten dan ook aanzien-

lijk verlaagd. Toch ook niet onbelangrijk vandaag de

dag.”

Wel het licht, niet de warmte“Voorwaarde is dan wel”, stelt Elemans, “dat je de

nadelen van daglicht zoals verblinding en overda-

dige warmte in je ontwerp weet te reduceren tot

een aanvaardbaar niveau. Dat begint met een goede

oriëntatie van het gebouw op de zon. De meest

gebruikte ruimten, de theorielokalen, hebben we hier

dan ook op het noorden gesitueerd. Zo krijg je wel het

licht binnen, maar weinig warmte. Om het prachtige

Zeeuwse licht ten volle te benutten, heb ik voor Hol-

landse bovenlichten gekozen en op de noordgevel

tevens met lichtkoepels gewerkt. Onder die daklich-

ten hebben we ter hoogte van de digitale schoolbor-

den een verlengde koof geplaatst, zodat de informatie

goed leesbaar blijft.”

Indirect daglichtDe openleercentra zouden volgens de methodiek

eigenlijk op het noorden moeten liggen, omdat deze

langere tijd achtereen worden gebruikt. De hoofd-

opzet liet dit bij Nehalennia echter niet toe, zodat

ook deze ruimten nu – samen met de aula - op het

zuiden zijn georiënteerd. Dit is in beginsel ongun-

stig, vanwege het directe zonlicht dat hinderlijk kan

zijn bij computergebruik. Verder is het op het zuiden

natuurlijk extra belangrijk om de warmte te weren.

Vandaar de uitvalschermen, die bewust zijn uitge-

voerd in wit doek. Om toch zoveel mogelijk daglicht

binnen te halen, heeft Elemans de bovenlichten

hier met daglichtplanken gecombineerd (zie foto):

“De lichtplanken aan de buitenzijde weerkaatsen

de zomerzon, terwijl de lichtplanken aan de bin-

nenzijde de laagstaande, verblindende winterzon

weren van de werktafels. Het licht reflecteert via de

planken richting plafond en wordt zo diep het lokaal

ingestuurd.” De architect ging niet over één nacht ijs.

Voor de optimale plaatsing van ramen en daklichten

werden metingen verricht in een daglichtkamer van

de TU/e. Ook de ideale lengte en stand van de licht-

planken en de keuze van de zonwering werd bepaald

op basis van uitvoerige daglichtmetingen in een

maquette van 1:10.

Frisse lucht gegarandeerdDe openleercentra zijn in de verkeersruimten geïnte-

greerd (foto pagina 51), die tevens fungeren als toe-

voerkanaal voor verse lucht. Dit is mogelijk met het

CO2-gestuurde, kanaalloze ventilatiesysteem Optima-

vent, dat per lokaal regelbaar is. Het blaast verse lucht

vermengd met warme binnenlucht langs het plafond

de gangen in, terwijl de gebruikte lucht via de lokalen

wordt afgezogen. Dat maakt het systeem goedkoop

in aanschaf (ongeveer 3.500 euro per lokaal) en het

scheelt in bouwhoogte, wat ook weer geld bespaart.

De mechanische nachtventilatie ‘spoelt’ koele lucht

door het gebouw, zodat het 's ochtends lekker koel en

fris is. Overdag kunnen zonodig de ramen open voor

extra frisse lucht. Een duidelijke geluidszonering van

functies en geluidsisolerende materialen maken het

verhaal compleet.

Meer over de methodiek en andere voorbeeldprojecten vindt u op

www.lichtopbinnenklimaat.nl

Gewilde locatie “De ruimten zijn heerlijk licht, maar we hebben totaal

geen last van de warmte. Ook met die warme dagen in

april bleef het binnen goed fris.” Ruim een half jaar na

de oplevering is locatiedirecteur Monique Wagensveld

uitgesproken positief over de nieuwbouw van Nehalen-

nia: “We merken het aan de leerlingen. Ze blijven alerter,

beter bij de les. Docenten vragen er al echt om of ze hier

kunnen worden ingeroosterd.” De energiebesparing noemt

Wagensveld een zeer prettige bijkomstigheid. Ze vindt het

vanzelfsprekend dat je tegenwoordig zo energieneutraal

mogelijk bouwt.

“De leerprestaties stijgen door daglicht met 11 tot 20%.”

H

juni 2011schooldomein44

Tekst Sibo Arbeek

ans Hulshoff is algemeen directeur van de Hulshoff

meubel design centers, maar was ook voorzitter van de

school Sint Adelbert in Wassenaar. Inmiddels is hij 69

jaar en heeft meer tijd gekregen voor reizen en nieuwe

projecten: “Een vriend van mij was hoogleraar infor-

matica aan de Universiteit van Rio de Janeiro. Hij nam

me tijdens een bezoek mee naar een sloppenwijk in

Rio. Daar werd ik geconfronteerd met een project om

peuters uit kansarme gezinnen op te vangen. Ik raakte

actief betrokken en wilde mijn steentje bijdragen door

een goede en veilige school in de wijk te bouwen.

Nadat we opvang voor de peuters hadden geregeld,

zijn we doorgegaan voor de kinderen vanaf 6 tot 12

jaar. In feite een arrangement van 0 tot 12 jarigen. Als

je iets opzet in zo’n problematische omgeving moet je

vooraf goed over de hele keten nadenken. Dat weet ik

juni 2011schooldomein

Deus Quiser in BraziliëEen succesvolle school in de sloppenwijk van Rio

“Het hele leven bestaat uit coïncidentie”, stelt ondernemer Hans Hulshoff, die zijn tanden heeft gezet in het opzetten van een school voor kansarme kinderen in de sloppenwijk van Rio. “Maar als er kansen voorbij komen, moet je ze wel willen zien.”

natuurlijk als ondernemer pur sang. Ik heb me goed

ingeleefd met hulp van één van onze bestuursleden in

Rio die daar de ins en outs goed kende. Het resultaat is

een gebouw waarin 350 kinderen uit de sloppenwijk

opgevangen worden en dagelijks onderwijs krijgen.

Inmiddels is onze Escola Mauricio de Nassau een voor-

beeld voor andere overheidsscholen in de stad. We zijn

natuurlijk ook bezig gegaan met het werven van goed

personeel. Als je bedenkt dat veel leerkrachten al jaren

voor niets aan het werk waren. Puur uit idealisme. Het

hoofd werkte bijvoorbeeld al 15 jaar pro Deo.”

Mateloos gemotiveerd“Ik ben erg trots op de kinderen. Van de 30 kinderen

uit de laatste klas zijn er 12 naar het gymnasium ge-

gaan. Dat is een hele hoge score. Voor de kinderen die

meer praktisch georiënteerd zijn, hebben we meer

ambachtsgericht onderwijs opgezet in een aparte

klas. Die leren we timmeren, computers repareren en

schilderen. Ook leren we ouders basisvaardigheden,

zoals alfabetisering, Engelse taal en computerkennis.

Juist om te voorkomen dat kinderen thuis weer in de

oude situatie terecht komen. De kinderen zijn daar

mateloos gemotiveerd om te leren. Ik ben nu bezig

om kinderen ook hun middelbare schooldiploma

te laten halen. Dat kost gemiddeld € 2.500,- per

kind per jaar, aan vervoer, maaltijden en naschoolse

opvang. Mensen kunnen dus zo’n kind vier jaar adop-

teren. Hans laat een schrift zien, waar alle kinderen

onder hun foto een bedankbriefje schrijven aan

Henri: “Want zo noemen ze me daar.”

Kinderen als exploitatiemiddel“10% van de Braziliaanse bevolking woont in slop-

penwijken. Dan praat je over 20 miljoen mensen.

juni 2011schooldomein 45

Deus Quiser in Brazilië

Bijzondere anekdote“Tijdens de bouw werd deze ineens stilgelegd, omdat

de prestigieuze Cavia golfclub het staalkarkas boven

de bomen uit zag komen. Daar zitten behoorlijk wat

notabelen bij die redelijk invloedrijk zijn. Ik heb toen

gelijk een afspraak gemaakt met de staatsecretaris

van onderwijs. De toenmalige president Lula stond

voor een herverkiezing en dit project was sociaal

van belang. Een dag later waren we weer aan het

bouwen, ik ben met het bestuur van de golfclub gaan

praten en inmiddels is de school ook door de golfclub

geadopteerd. Dat is Brazilië.”

Ik kan rustig door onze sloppenwijk Pedras Bonitas

lopen, met iemand van de school erbij. Mensen zijn

enorm aardig en het ziet er heel schoon uit. Maar de

bewoners zijn arm en verkeren in een onmogelijke

positie. Bendes controleren het gebied en je moet

betalen voor bescherming. Kinderen zijn een exploi-

tatiemiddel, of het nu om drugs, diefstal of prostitutie

gaat. Dus er is geen prikkel voor ouders om kinderen

naar school te sturen, want dan valt een belangrijke

inkomstenbron weg. Mede door de Bolsa familia, een

initiatief van ex president Lula da Silva, krijgen ou-

ders nu een bedragje van de stad als ze hun kind naar

school sturen. Bovendien worden de peuters op onze

school gedoucht, krijgen een schooluniform aan en

krijgen elke dag ontbijt, een warme maaltijd tijdens

de lunch en avondeten. Dat scheelt aanzienlijk in de

kosten voor ouders.

Return on investment“Mijn motivatie als ondernemer is dat investeren in

mensen het meest dankbare rendement oplevert.

Mijn return on investment is dus dat ik kansarme

kinderen een perspectief biedt. Ik heb een Stichting

opgericht die Future for Children heet en als AMBI-

stichting erkend is. Daar zit privé-geld in, waarbij

giften deels weer aftrekbaar zijn van de belasting.

Overigens ervaar ik dat steeds meer mensen en

organisaties aanhaken. In Brazilië is een tweede

stichting AACV opgericht die zich bezig houdt met

goed onderwijs, de leerkrachten en de hele admini-

stratie. Ik merk hoeveel meer effectief deze directe

projecten zijn, in vergelijking met veel projecten van

de reguliere ontwikkelingssamenwerking, die vaak

weer dood bloeden.”

Surf voor meer informatie naar www.afutureforchildren.com.

“Kinderen zijn een exploi-tatiemiddel, of het nu om drugs, diefstal of prostitutie gaat.”

D

juni 2011schooldomein46

TekstMaartenSandersBeeldenC3D

e discussie over de vraag hoe onderwijs beter kan

aansluiten op de behoefte van ‘het bedrijfsleven’ is

hier omgekeerd: de opleiding is opgericht om een

geheel nieuwe bedrijfstak te creëren. In dit geval al-

lerlei vormen van bedrijvigheid rond het maken van

‘virtual reality’. Dit is te danken aan de vooruitziende

blik van de kamer van koophandel in de regio Valen-

ciennes in Noord-Frankrijk, die twintig jaar geleden

besloot deze school te stichten. De economie in de

regio, van oudsher sterk afhankelijk van de staal- en

kolensector, maakte een transformatie door. Met de

Sinds afgelopen zomer is OIII architecten, na een internationale architecten-selectie, betrokken bij een project dat om een aantal redenen bijzonder is. Afgezien van het feit dat een Nederlands bureau een school in Frankrijk ontwerpt en dat het een zeer duurzaam gebouw gaat worden, springt het project vooral in het oog als generator van economische ontwikkeling.

mondialisering kwam ook hier het langzaam uitdo-

ven van de traditionele industrie op gang. In plaats

van dit lijdzaam te ondergaan was er de visie dit ook

als een kans te zien. Zo ontstond SupInfoCom , een

instituut dat bij uitstek fl oreert bij mondialisering en

daarmee nieuwe vormen van economische ontwikke-

ling zou kunnen generen.

Inmiddels is de school uitgegroeid tot een internatio-

naal gerenommeerd instituut. Omdat explosieve groei

van toepassingen in ‘virtual reality’ een grote vraag

naar opleidingsplaatsen tot gevolg heeft, is besloten

Onderwijsgebouw als generator voor de nieuwe economie

La Serre Numerique, Valenciennes

juni 2011schooldomein 47

Projectinformatie:

Project:

La Serre Numerique.

Architect:

OIII architecten m.m.v. DNADN/ Revier

Architecture

Landschap:

bureau Haver Droeze

Programma:

20.000 m2 onderwijsinstituut

voor virtual reality.

Oplevering:

zomer 2013

een nieuwe campus te bouwen in de periferie van

Valenciennes aan de oever van de Escaut. De drie

opleidingen waaruit de Groupe SupInfoCom bestaat,

gericht op computeranimatie, game-design en indu-

strieel design, waren in de loop der jaren over verschil-

lende gebouwen in de stad verspreid. Samengebracht

zouden betere faciliteiten binnen bereik komen en

vooral de onderlinge uitwisseling van kennis en ideeën

bevorderd worden. Ruimte voor startende bedrijfjes,

expositieruimte en de mogelijkheid congressen te

organiseren, werden aan het programma toegevoegd,

om naast school ook broedplaats te zijn en de samen-

werking met het bedrijfsleven te versterken.

Driedimensionale objecten In het plan van OIII architecten staat de functie

onderwijsinstelling en broedplaats centraal. Het

ensceneren van ontmoeting tussen studenten en

docenten van verschillende opleidingen, maar ook

met bezoekers, is het belangrijkste oogmerk van het

ontwerp. Een publiek toegankelijke hal doorsnijdt het

gebouw van zuid naar noord. Hier komt alles samen;

studenten, docenten en bezoekers. Er worden expo-

sities, presentaties en congressen gehouden, en alle

gemeenschappelijke voorzieningen als mediatheek,

restaurant en opnamestudio’s zijn er te vinden. Men

krijgt er ook een indruk van de uiteenlopende activi-

teiten in de school. Door de transparantie van alle on-

derwijsruimten in de vleugels rond het centrale deel

is te zien dat men hier niet alleen achter de computer

zit. De virtuele werkelijkheid wordt gemaakt vanuit

reële objecten. Er zijn daarom ateliers voor tekenen,

schilderen en driedimensionale objecten, naast werk-

plaatsen waar prototypes worden gemaakt van allerlei

industriële producten als auto’s, boten en treinen.

Uithangbord voor de buitenwereldDe opzet borduurt voort op het idee dat confrontatie

met elkaars werk een inspirerend effect heeft, maar

biedt ook de mogelijkheid het gebouw de functie van

‘uithangbord’ voor de buitenwereld te geven. Het is

immers een instituut dat voor het belangrijkste deel

drijft op private fondsen. Er heerst een openheid zon-

der uit het oog te verliezen dat intimiteit en besloten-

heid ook condities zijn die geboden moeten kunnen

worden in onderwijs. De opzet van het gebouw

voorziet daarom in de mogelijkheid delen van het

gebouw af te schermen. De verschillende opleidingen

hebben allemaal hun eigen vleugels die van elkaar

gescheiden zijn door een reeks patio’s. Deze zorgen

ervoor dat er veel daglicht in het gebouw komt, maar

vormen ook de privé-tuinen van de verschillende

opleidingen. Want naast overeenkomsten tussen de

opleidingen, in feite kunstacademies voor artiesten

met de computer als medium, koesteren ze ook de

onderlinge verschillen van karakter.

Bij de uitwerking van het gebouw speelt de ontmoe-

ting tussen realiteit en virtuele werkelijkheid een rol.

Dit thema is vertaald in een concept voor de vormge-

ving waarin beiden tot uitdrukking worden gebracht.

De reële wereld word verbeeld door een atelierachtige

sfeer waarin materialen brut en eerlijk zijn, en de in-

stallaties in het zicht gelaten. Het is het principe voor

alle werk- en onderwijsruimten. In contrast daarmee

wordt de virtuele werkelijkheid verbeeld door de

abstracte gladde doos die de centrale hal domineert.

Hierin zijn de zalen en andere centrale faciliteiten

ondergebracht.

Monumentale sculptuurDe architectuur draagt het grote belang van het project

voor de regio uit. Het is een monumentale sculptuur

op een prominente locatie in het nog aan te leggen

park aan de oever van de rivier. OIII architecten heeft

het terrein vormgeven als een plateau dat iets boven

het hellende terrein uitsteekt. Gebouw en plateau

vormen een geheel, en worden gekenmerkt door een

patroon van gaten die respectievelijk verdiepte tuinen,

patio’s en atria zijn. Dit laatste heeft de opdrachtgever

geïnspireerd het project ‘La Serre Numerique’ te do-

pen, in lijn met de functie van het gebouw als broeikas

voor talent. De vormgeving van de geometrische

tuinen in plateau en gebouw, door het Nederlandse

ontwerpbureau Haver Droeze, is een verwijzing naar

de locale historie van kleine afgeschermde tuinen in

het landschap. Lokale historie komt ook tot uitdruk-

king in de buitengevel van het gebouw, gemaakt van

geperforeerde rvs panelen die het daglicht fi lteren, als

vingerwijzing naar de metaal-industrie die tot voor

kort op het terrein gevestigd was.

Voor meer informatie: OIII architecten, www.o-drie.nl, Maarten

Sanders, telefoon (020) 627 71 40, email: maarten@o-drie.nl.

La Serre Numerique, Valenciennes

HTekst Sibo Arbeek Foto’s Harry Cock

et nieuwe Sterren College heeft 650 leerlingen en is

voor maximaal 950 leerlingen gebouwd. De school

biedt - naast de KB en BB - ook de gemengde leerweg

en de mavo aan. “Onze school is een fan van de

gemengde leerweg (GL)”, zegt Van Zon. “Kinderen

combineren dan theorie met een praktisch vak en

stromen makkelijker door naar het mbo. Om een

compleet vmbo te zijn, bieden wij ook de mavo aan.

De nieuwe school heeft nu al effect op de instroom.

Na een jaar waarin wij minder leerlingen binnen

kregen, zien wij nu weer een toename, we krijgen er

nu weer twee klassen bij. Dus we zijn dubbel enthou-

siast.” Het gebouw is ontworpen door architect Sylvie

Beugels van Mecanoo architecten en ziet er inder-

daad prachtig uit. Van Zon: “We hebben spontaan

ouders op bezoek gehad die aanboden hier te komen

werken en zelfs een kind met atheneumadvies wilde

hier graag op school komen. Je merkt dat leerlingen

en medewerkers zich hier thuis voelen. Sterker nog,

mijn collega’s stonden te dansen toen we hier in

mochten. We komen uit een oud statig pand, dat

functioneel en onderwijskundig echt niet meer

geschikt was voor onze doelgroep.”

Keuze voor het vmbo in HaarlemDe school zat in een neerwaartse spiraal, net als

veel kleine vmbo-scholen in Haarlem. De ge-

meente en ons bestuur hebben gekozen voor een

concentratie van het beroepsonderwijs in twee

sterke nieuwe moderne gebouwen, het Haarlem

College in Haarlem-oost en het Sterren College in

Haarlem-west. De oorspronkelijke scholen hebben

afdelingen uitgewisseld of gesloten om een sterk en

onderscheidend profiel neer te zetten. Wij profileren

ons met de sectoren bouw, horeca, zorg & welzijn en

een afdeling groen. Wij geloven heilig in de afde-

ling groen. Daarom hebben we tuinen, een kas en

gaan we hier nog meer dieren houden. Maar het

Een slimme school met een heilig geloof in groen

André van Zon is de trotse directeur van het net opgeleverde Sterren College in Haarlem voor vmbo. “Dit is het gebouw dat precies past bij de onderwijskundige visie die wij hebben opgesteld”, zegt hij. “Het geheim van een succesvol bouw-proces: niet meer tornen aan je uitgangspunten!”

juni 2011schooldomein48

juni 2011schooldomein 49

gaat verder, bij de sector groen hoort ook toerisme

en recreatie, dus hebben we mountainbikes en tien

kano’s. Kunnen onze kinderen lekker tochten maken

en varen in de vaart om de school.”

Bijzonder conceptHet gebouw bestaat uit een aantal naast elkaar lig-

gende strips of zones, die intern met elkaar verbon-

den zijn en een centraal hart hebben. Het gebouw

kent een leerlingeningang en een gescheiden bezoe-

kersingang die naast een prachtig inpandig restau-

rant ligt. Op dit moment wordt nog hard gewerkt

aan de bouw van drie sportzalen in een nieuwe

strip, waar mogelijk ook een combinatie gaat plaats-

vinden met badmintonclub Duinwijck, die naast de

school ligt en slecht is gehuisvest. Logistiek is het

een slim gebouw, met een gunstige bruto-nettover-

houding, omdat er bijna geen traditionele gangen

zijn. Elke strip heeft een eigen onderwijskundige

invulling, bijvoorbeeld alles van horeca of zorg en

welzijn. Er is gebruik gemaakt van natuurlijke ma-

terialen, zoals grasdaken en in het gebouw hebben

we een grote WKO-pomp, die voor een aangenaam

klimaat zorgt. De buurt had aanvankelijk heel veel

bezwaren, maar nu het gebouw er eenmaal staat

zijn ze veel enthousiaster.”

De bouwende schoolleiderWat is het geheim van een goede school voor een

onervaren schoolleider, die toch formeel opdracht-

gever is namens het bestuur van de Dunamare

Onderwijsgroep? “Eerst moet je een idee hebben en

dan moet je pas bouwen. En je moet trouw blijven

aan je uitgangspunten:

• Eensterkonderwijskundigplan

• Eenthuisbasisvoorleerlingen

• Voldoendemiddelenenwerkplekkenrondhet

onderwijs

• Naastpraktijkruimtenvoorelkesectorooktheo-

rielokalen

• Elkaarzienenvanelkaarleren

• Geenschooltjesindeschool,maarunitsmetéén

gezamenlijke ontmoetingsruimte

Als schoolleider was ik de schakel tussen bouw- en

ontwerpteam en de docenten. Dus mijn rol was

dat iedereen snapte waar de ander mee bezig was.

Bijna onmogelijk, want waar docenten over elke

aanpassing heel lang willen nadenken, moet je in

een bouwvergadering soms snel kunnen schakelen.

Voor de technische zaken en de specifieke inrichting

hebben wij samen met het Haarlem College een

facilitair medewerker vrijgesteld. De beide scholen

konden zo ook van elkaar leren. Toen het gebouw

eenmaal af was, zagen de docenten dat vrijwel al

hun wensen erin gerealiseerd waren.”

Elkaar zien“Voor ons is het heel belangrijk dat een leerling

de school kan binnenlopen, naar zijn of haar plek

loopt en daar iedereen kent. Dus in die strips zit-

ten units met een eigen groep leerlingen en een

eigen team. Elke unit heeft werkplekken voor de

docenten die daar werken. Maar we willen beslist

geen schooltjes in de school, dus één strip bevat

alle algemene functies. Daar komen entree en twee

grote trappen samen, daar is het uitgiftepunt voor

de leerlingen en daar is ook de personeelsruimte.

Het leuke van alles is dat de docenten ’s morgens

koffie halen en met de leerlingen op de trappen

zitten. Heel gezellig. Onze leerlingen zijn nog nooit

zo rustig geweest als in dit gebouw. Omdat we geen

traditionele aula met stoelen hebben, is er ook veel

minder lawaai. Bovendien zijn die trappen veel

makkelijker schoon te houden.”

Voor meer informatie kijkt u op www.sterrencollegehaarlem.nl

of mailt u met informatie@sterrencollegehaarlem.nl.

Projectinformatie:

Project:

nieuwbouw Sterren College Haarlem

Opdrachtgever:

gemeente Haarlem/later Dunamare

Onderwijs:

vmbo

Architect:

Mecanoo Architecten

Aannemer/bouwer:

Lokhorst

Adviseurs:

BBN

“Mijn rol was dat iedereen snapt waar de ander mee bezig is.”

juni 2011schooldomein 51

De totstandkoming van Los Hoes is een lang proces

geweest. Ten Voorde: “Er zijn maar liefst drie wet-

houders betrokken geweest bij dit project. Marijke

Van Beek heeft met het Integraal Huisvestingsplan

de basis gelegd voor de nieuwbouw van een school

in de Hassinkbrink. In de periode van Han Noordink

is de bouw voorbereid en is de eerste paal geslagen.

Ik mocht op 25 maart 2011 het lintje doorknippen.

Dat heb ik wel samen gedaan met onder andere de

andere twee wethouders.”

Nieuwe locatieHet ontwikkelproces heeft een bijzonder verloop ge-

had. Halverwege het ontwerpproces is besloten om

het gebouw op een andere locatie te situeren. Bos:

“Het schoolgebouw zou in de nieuwe wijk Wissink-

brink worden gerealiseerd. Mede door de crisis is de

ontwikkeling van de nieuwbouwwijk voorlopig uit-

gesteld. Een nieuwe locatie is gevonden aan de rand

van de – naast de Wissinkbrink gelegen – wijk Has-

sinkbrink. De woningcorporatie heeft zich daardoor

teruggetrokken en het OnderwijsVoorzieningen-

Centrum (OVC) met school, kinderopvang, gymzaal,

sport en woningen is afgeslankt tot brede school.

Door de locatiewisseling moest het ontwerp worden

aangepast. Desondanks konden we de bestaande

planning handhaven en is het gebouw in een zeer

kort tijdsbestek van acht maanden gerealiseerd.”

DuurzaamheidIn het ontwerp is binnen de financiële mogelijkhe-

den zoveel mogelijk gekozen voor duurzame oplos-

singen, die een beperking hebben op het energie- en

materiaalverbruik en onderhoudskosten. Zo staan

op het dak zonnecollectoren, is gekozen voor ener-

giezuinige vloerverwarming en een energiezuinige

ventilatie (CO2 gestuurd). De maatregelen hebben

geleid tot een 30% lagere Energie Prestatie Coëf-

ficiënt dan de wettelijk norm. Daarnaast draagt ook

dubbel ruimtegebruik bij aan een duurzaam ge-

bouw. Bos: “In overleg met de gebruikers is gekeken

naar optimaal ruimtegebruik. Meerdere ruimtes

Los Hoes: uniek onderwijsconcept in HaaksbergenHaaksbergen is trots. Trots op een nieuwe brede school voor basisschool Los Hoes, Kinderopvang Daantje en Wijkvereniging Hassinkbrink. Een bijzondere school, met een uniek onderwijsconcept, zonder lokalen. We blikken terug op de totstandkoming en het resultaat, in gesprek met wethouder Patrick ten Voorde, gemeentelijk projectleider Gerard Bos en schooldirecteur Robert Everink.

TekstMartinRolsmaenErwinVeneklaasSlotsFoto’sEricadeLugtenFrenckenSchollArchitecten

De Ron de Groot Groep is al jaren gespeciali-seerd in de inrichting van theater gerelateer-de ruimtes.We hebben inmiddels ook vele scholen inge-richt. Specifieke theater scholen, maar ook re-guliere scholen hebben we mogen voorzien van ons uitgebreide assor-timent. Ook zo’n mooi toneel voor uw school? Bel ons!

Voor ons assortiment en meer informatie kunt u kijken op:

www.theatertextiel.com

Voor een vrijblijvende afspraak kunt u ons bellen op:

0182-61 63 10

• Toneelgordijnen

• Grid en Rails

• Verduisteringsgordijnen

• Balletvloeren

• Podium-elementen

• Hoogwerkers

• Horizondoeken

• Filmschermen

• Vlamvrij preparaat

• En nog veel meer!

( S C H O O L ) T O N E E L I N R I C H T I N G

w w w . f r e n c k e n s c h o l l . n l

kunnen met elkaar worden gedeeld, waardoor

een compact gebouw is ontstaan.” Ten Voorde:

“Duurzaamheid toont zich ook in de relatie met de

directe omgeving. De ruimten in Los Hoes worden

gebruikt door de wijkvereniging en voor cursussen.

En in het weekend is het op het schoolplein een

drukte van belang.”

Leerpaleis als basisruimteHet gebouw huisvest een uniek onderwijsconcept.

Dit tot grote tevredenheid van Robert Everink:

“Basisschool Los Hoes profileert zich als de ‘andere

basisschool’ van Haaksbergen. Anders omdat

de inhoud van het onderwijs op basisschool Los

Hoes gebaseerd is op drie leeressenties: Kiezen,

Delen en Maken. Anders omdat de school een

inspirerende leeromgeving creëert waarin kinderen

worden uitgedaagd de leeressenties en hun talen-

ten zo optimaal mogelijk te ontwikkelen. Anders

omdat kinderen vanuit een heterogene mentor-

groep in leerpaleizen werken, waarin zij instructie

en begeleiding op maat krijgen. Kinderen ‘kiezen’

dagelijks uit een aantal activiteiten binnen de door

ons gestelde kaders. Hierbij houden wij rekening

met wat kinderen betekenisvol vinden en datgene

wat wij als leerkrachten zinvol vinden. ‘Delen’ bete-

kent dat je jouw eraringen, successen en leerpun-

ten leert delen met de ander. ‘Maken’ betekent dat

je schoolwerk maakt en dat je van ons leert hoe

je dit moet maken. De school is zo gebouwd en

ingericht dat je aan deze essenties en basisvaar-

digheden kunt werken. Hiervoor zijn leerpaleizen

gemaakt. Dit zijn open ruimten, in combinatie met

enkele afsluitbare ‘concentratie’-lokalen. Traditi-

onele klaslokalen ontbreken! In de leerpaleizen

leren kinderen rekenen, lezen, spellen en schrijven.

De leerpaleizen zijn ook ingericht om de kinderen

de wereld in de breedste zin te laten ontdekken, hun

creativiteit, muzikaliteit en motoriek te ontwikkelen.”

ProeftuinRobert Everink: “Tijdens de ontwikkel- en realisa-

tiefase was de school gehuisvest in tijdelijke units.

Bijzonder was dat ook in deze situatie rekening is

gehouden met het nieuwe onderwijsconcept. Groot

voordeel was dat de school in de tijdelijke situatie

proef kon draaien, waardoor in de ontwerpfase van

nieuwbouw nog zaken konden worden geoptima-

liseerd. We hebben er toen bijvoorbeeld nog voor

gekozen om toch een paar afsluitbare lokalen op

te nemen. Álles open werkte toch niet voor alle activi-

teiten.”

Trots op resultaatOnze gesprekspartners zijn trots op het resultaat.

Ten Voorde: “Het plezier is er bij kinderen en team,

de uitdaging is er en het is een veilige en geborgen

plek.” Is er dan helemaal niks wat beter had gekund?

“Jawel”, zegt Ten Voorde. “Waar ik wat verbaasd

over ben is de aanleg van een kiss & ride strook. De

brede school is ‘de ontmoetingsplek van de wijk’ en

vervolgens beperk je sociale interactie op het plein

door kinderen met de auto naar school te brengen.

Juist op het plein ontmoet je andere ouders en zoals

ik iemand eens hoorde zeggen: “de veiligste weg naar

school is lopen.”

ICSadviseurs heeft de gemeente en de gebruikers gedurende het

volledige traject begeleid vanaf de initiatieffase tot en met de

realisatiefase. Voor meer informatie kunt u mailen of bellen met

Martin Rolsma, mrolsma@icsadviseurs.nl/06 22 26 79 67 of

surfen naar www.bs-loshoes.nl.

juni 2011schooldomein 53

Projectinformatie:

Opdrachtgever:

Gemeente Haaksbergen

Participanten:

Basisschool Los Hoes, Kinderopvang

Daantje en Wijkvereniging Hassinkbrink

Adviseur opdrachtgever:

ICSadviseurs

Architect:

Frenken Scholl architecten

Omvang:

2.580 m² bvo

Stichtingskosten:

circa € 4,5 miljoen incl. BTW en

terreininrichting

Start bouw:

1 april 2010

Oplevering:

22 december 2010

Van links naar rechts: Robert Everink, directeur basisschool Los Hoes

Han Noordink, voormalig wethouder van onderwijs.

Voor Han Noordink: Daniëlle Baake, directeur kinderdagverblijf Daantje

Marijke van Beek, voormalig wethouder van onderwijs

Patrick ten Voorde, huidige wethouder van onderwijs

Herbert Wensink, voorzitter bestuur Stichting Keender

Karen Heinhuis, locatiemanager Daantje

B

juni 2011schooldomein54

doorNicoleHuisman,deWijkplaats

innen het MFA Lab (zie kader) zijn tien MFA’s met

elkaar vergeleken op zaken als dienstenaanbod,

openingstijden, vaste en incidentele verhuur, horeca,

subsidies, personeel, etc. In bijgaande tabel is het

idee van dit kengetallenonderzoek schematisch weer-

gegeven. De kunst is om exploitatievergelijkingen

simpel en overzichtelijk te houden.

Thema Item Score MFA Score referentie gebruik openstelling tarieven horeca tarieven zalen bezetting zalenopbrengsten (zalen)verhuur facilitaire dienstverlening horeca programmering (kaartverkoop) subsidie gemeente overige bijdragenkosten gebouw en terrein middelen en diensten personeel en organisatie

Er zijn weinig kengetallen beschikbaar van de exploitatie van MFA’s. Als er al gegevens zijn dan zijn dat ‘harde’ cij-fers zoals voor onderhoud, energie en schoonmaak. Van de ‘opbrengstenkant’, zoals cijfers over bezettingsgraad en be-zoekersaantallen, is veel minder bekend. Het MFA Lab heeft daarom het initiatief genomen om deze kengetallen boven tafel te krijgen en daarmee de weg in te slaan van een lan-delijke benchmark voor exploitatiegegevens van MFA’s.

Defi nitiekwestieHet vergelijken van exploitatiegegevens begint bij

het defi niëren van begrippen. In de praktijk worden

zeer uiteenlopende defi nities gehanteerd. Neem

bijvoorbeeld de bezettingsgraad: bereken je die op

basis van de openingstijden of op basis van 24 uur?

De afmeting van ruimten, bereken je die op basis

van VVO, NVO of BVO? En voor een theaterruimte,

reken je de kleedruimte dan mee of niet? En wat valt

er allemaal onder servicekosten? Zo lang de defi -

nities niet eenduidig en helder zijn, valt er weinig

te vergelijken. Daarom zijn in samenspraak met

de Lab-deelnemers in eerste instantie de diverse

begrippen gedefi nieerd.

Grote verschillen in tarievenDe tien MFA’s die zijn vergeleken, geven nog geen al-

gemeen geldend beeld. Toch zijn een aantal interes-

sante vingerwijzingen te maken. Bijvoorbeeld over

de bezettingsgraad. Bij nieuwe MFA’s (nog niet of

nog geen jaar open) wordt de bezettingsgraad vaak

Op weg naar een benchmark exploitatiegegevens MFA’s

Thema Item Score MFA Score referentie gebruik openstelling tarieven horeca tarieven zalen bezetting zalenopbrengsten (zalen)verhuur facilitaire dienstverlening horeca programmering (kaartverkoop) subsidie gemeente overige bijdragenkosten gebouw en terrein middelen en diensten personeel en organisatie

Thema Item Score MFA Score referentie Thema Item Score MFA Score referentie

juni 2011schooldomein 55

ingeschat op meer dan 50%, soms zelfs ver daarbo-

ven. Uit de bestaande MFA-praktijk (5 jaar of langer

open) blijkt echter dat een bezettingsgraad van 20%

al moeilijk te halen is.

Een ander voorbeeld is de variëteit in de prijs voor

een kop koffi e. In MFA’s varieert deze prijs van

€ 0,60 tot € 2,50. De lage prijzen voor een kop koffi e

zijn vaak historisch zo gegroeid. Er ligt vaak geen rela-

tie met de kwaliteit of de doelgroep. Een aantal MFA’s

laat zien dat je met horeca wat kunt verdienen.

Interessant zijn de prijsverschillen van zaalruimte.

Ook hier worden zeer uiteenlopende tarieven ge-

hanteerd. Uitgaande van een zaal van 50 m2 variëren

de commerciële tarieven van € 50,- tot € 175,- per

dagdeel. MFA’s onder gemeentelijk beheer kennen

doorgaans lage(re) tarieven dan andere MFA’s: ook

als het om ‘commerciële’ tarieven gaat.

De rol van subsidieVeel MFA’s zijn direct afhankelijk van subsidies. Een

cultureel centrum dat bekend staat als succesvol

en op papier kostendekkend draait, draait voor de

helft, een ruime drie ton, op subsidie. Andere MFA’s

zijn voor meer dan 70% afhankelijk van (al dan

niet tijdelijke) subsidies. Er zijn MFA’s die met veel

minder subsidie of soms zonder subsidie draaien.

Deze MFA’s kenmerken zich door meer ondernemer-

schap en maken slim gebruik van de commerciële

verdienmogelijkheden.

Wat je in de praktijk met de vergelijking van exploi-

tatiegegevens kan, laat een Brabantse ondernemer

in culturele centra zien. Hij kwam erachter dat de

opbrengst vanuit sociale zalenverhuur in vergelij-

king met andere opbrengsten relatief laag is. Hij

heeft ervoor gekozen om de zalen voortaan gratis

ter beschikking te stellen. De extra horecaopbrengst

weegt daar ruimschoots tegenop. De besturen van

de verenigingen die gebruik maken van zijn zalen,

profi teren mee; een (klein) deel van de omzet gaat in

de verenigingskas.

Over het MFA LabHet MFA Lab is een platform voor het ontwik-

kelen van formules en instrumenten voor de

exploitatie van multifunctionele centra. Kern-

waarden zijn gastvrijheid, ondernemerschap

en verbinding met de wijk. Het lab is in 2009

gestart door Tom de Haas en Marc van Leent.

Zie voor meer informatie: www.mfa-lab.nl. In

Schooldomein wordt periodiek van de ontwik-

kelingen in het lab verslag gedaan.

Op 1 juli 2011 organiseert het MFA Lab het

congres “Ondernemen met MFA’s”. Daar wordt

verslag gedaan van de behaalde resultaten.

Ook de beoogde benchmark wordt daar

besproken.

“Het vergelijken van exploitatie gegevens begint bij het defi niëren van begrippen”

D

juni 2011schooldomein56

doorWouterRoemaat

e kernactiviteit van een onderwijsinstelling is het ver-

zorgen van kwalitatief goed onderwijs. Een belang-

rijke voorwaarde hiervoor is een gebouw dat goed

aansluit bij deze kernactiviteit, want de kwaliteit van

het gebouw heeft namelijk een directe invloed op het

functioneren van de organisatie.

Het bestuur c.q. schooldirectie heeft weinig sturings-

mogelijkheid met betrekking tot huisvesting. De

school is vaak afhankelijk van budgettering vanuit

de (gemeentelijke) overheid. Om als schoolleiding

te kunnen sturen op een optimale huisvesting is het

daarom van belang inzicht te hebben hoe goed het

schoolgebouw past bij de dagelijkse gebruiker(s) en

welke verbeterpunten gewenst zijn.

Hiervoor is een model ontwikkeld dat scholen in staat

stelt hun huisvesting te analyseren. Het zogeheten

Evaluatiemodel Gebouwprestaties en Gebruikers-

waardering Onderwijsgebouwen (EGGO) is een

instrument om objectief en betrouwbaar te meten in

hoeverre het schoolgebouw voldoet en welke verbe-

terpunten er zijn.

Schoolgebouwen zijn ontworpen op basis van onder-

EGGO maakt functioneren

schoolgebouw inzichtelijk

Hoe functioneert mijn schoolgebouw? Een korte vraag, maar tot nu toe moeilijk te beantwoorden door een eigenaar of gebruiker van het gebouw. Nu is er een instrument ontwikkeld dat wél ant-woord kan geven op deze vraag. Het Evaluatiemodel Gebouwprestaties en Gebruikerswaardering Onderwijsgebouwen (EGGO) is een evaluatie-instrument dat de eigenaren van scholen in het Primair en Voortgezet Onderwijs de mogelijkheid biedt om op een effectieve en adequate wijze de kwaliteit van hun eigen huisvesting te evalueren. De uitkomst van deze evaluatie geeft scholen antwoorden over de essentie van huisvesting; hoe goed past mijn schoolgebouw bij mij als dagelijkse gebruiker en hoe kunnen wij de functionaliteit van dit schoolgebouw optimaliseren?

wijsvisie, organisatievorm en technische eisen.

De gebouwen bestaan echter vaak langer dan 30 jaar,

terwijl zowel de gebruiker als het gebruik voort-

durend veranderen en hun neerslag hebben op de

gewenste prestaties van het gebouw.

Voor zowel bestaande scholen, alsmede voor nieuw-

bouwscholen staat altijd de vraag centraal of het

gebouw past bij de huidige gebruiker.

Uitgangspunt voor het EGGO is dan ook dat een goed

functionerend schoolgebouw een gebouw is dat vol-

doet aan de criteria van zijn dagelijkse gebruiker. Het

evaluatie-instrument geeft scholen daarom inzicht

in de aansluiting tussen de prestatiebehoefte van de

gebruiker enerzijds en het werkelijke presteren van

het gebouw anderzijds.

Hierdoor bestaat het EGGO uit twee delen. Het eerste

deel is een evaluatie op gebruikerswaardering. Het

tweede deel betreft een evaluatie op de technische

prestaties van het schoolgebouw. Figuur op pagina 57

geeft het EGGO in zijn geheel weer.

EGGO op gebruikerservaringHet eerste deel van het EGGO is een meting van

de gebruikerswaardering waarop een evaluatie zal

worden uitgevoerd. De vragenlijst van het EGGO op

gebruikerservaring werkt door middel van het IBE-

principe waarbij eerst wordt bepaald om welk type

gebruiker het gaat (I=identiteit) om vervolgens te

juni 2011schooldomein 57

inventariseren wat zijn of haar behoefte (B=behoefte)

is. Hierna worden door een compacte digitale vra-

genlijst zowel de meetbare ‘harde’ aspecten evenals

de gevoelsmatige ‘zachte’ ervaringen (E=ervaringen)

geïnventariseerd met betrekking tot het functioneren,

klimaat, beleving en gebruik van het gebouw. Op

deze manier wordt inzichtelijk hoe het gebouw past

bij de huidige gebruiker door te evalueren op welke

aspecten het gebouw in de ogen van de gebruikers

níet goed functioneert en wél goed functioneert.

De uitkomst van de evaluatie betreft een rapportage

over de kwaliteit van het schoolgebouw als huisves-

tingsmiddel, gebaseerd op de gebruikerswaardering,

waaruit zal blijken in hoeverre het gebouw aansluit

bij de wensen van de gebruiker en bij de kernacti-

viteit van de school. Dit geeft schoolbesturen een

sturingsmiddel waarop zij hun huisvestingsstrategie

kunnen aanscherpen. Door middel van een bench-

mark krijgen scholen tevens niet enkel informatie

over hun eigen huisvesting, maar ook inzicht hoe

zij ervoor staan ten opzichte van andere scholen in

Nederland.

EGGO op gebouwprestatiesHet tweede deel van het EGGO is een evaluatie op

de meetbare technische prestaties van het school-

gebouw. Dit deel bestaat uit een vragenlijst waarin

meetbare grootheden worden geëvalueerd, zoals

gebouwinstallaties, vastgoed aspecten en gebouw

onderhoud. Hierdoor worden gebouwkenmerken

en technisch presteren inzichtelijk gemaakt. Deze

gegevens kunnen worden aangeleverd door adviseurs

tijdens het bouwtraject of door de school zelf tijdens

het gebruik en door het inschakelen van erkende

bureaus voor het verkrijgen van specifieke data.

Het EGGO op de huisvestingsevaluatie kan worden

uitgevoerd om de oorzaak van bepaalde gebrui-

kerswaarderingen te herleiden als uit het EGGO op

gebruikerservaringen blijkt dat daar behoefte aan is.

Daarnaast kan dit onderdeel van het EGGO voor-

afgaand aan nieuw- of verbouw ingezet worden als

onderdeel van het contract. Het EGGO is dan een

controlemiddel op de invulling van de vooraf gestelde

technische specificaties.

Het doel van het Evaluatiemodel Gebouwpresta-

ties en Gebruikerswaardering Onderwijsgebouwen

(EGGO) is tweeledig. De vergelijking tussen de

uitgevoerde evaluatie op gebruikerswaardering en op

gebouwprestaties geeft scholen een middel om hun

huisvestingsstrategie te optimaliseren. Inzet van het

middel op macroniveau geeft bovendien inzicht hoe

kwalitatief betere huisvesting voor de toekomst kan

worden gerealiseerd.

Het prototype is momenteel in evaluatie. Naar ver-

wachting zal het instrument dit najaar gereed zijn als

een web-applicatie voor gebruik door scholen. Het

gebruik van het instrument wordt tegen een geringe

kostenvergoeding beschikbaar gesteld. Zo wordt de

drempel voor de scholen zo laag mogelijk gehouden,

waardoor scholen enkel voordeel zullen halen uit het

gebruik van het evaluatie-instrument.

Voor meer informatie kunt u contact opnemen met

Het Servicecentrum Scholenbouw: j.schraven@scsb.nl

of het Platform Onderwijshuisvesting:

info@platformonderwijshuisvesting.nl

De ontwikkeling van dit instrument, ten behoeve van de evaluatie op huisvesting voor

scholen in Nederland, is geïnitieerd door het Servicecentrum Scholenbouw (SCS) en bekos-

tigd en inhoudelijk begeleid door het Platform Onderwijshuisvesting (POH). De inhoudelijke

begeleiding wordt gezamenlijk verzorgd.

Uniek aan deze samenwerking is dat er, naast publieke en private partijen, als derde partner

de postdoctorale opleiding Architectural Design Management Systems (ADMS) vanuit de

3TU School for Technological Design bij betrokken is.

Wouter Roemaat heeft vanuit ADMS in de afgelopen periode de zogeheten Evaluatiemodel

Gebouwprestaties en Gebruikerswaardering Onderwijsgebouwen (EGGO) ontwikkeld in op-

dracht van deze drie partijen, waarbij elke partij zijn specifieke expertise heeft toegevoegd:

• Het SCS als kennisorganisatie voor scholen en gemeenten dat scholen ondersteuning

biedt bij hun huisvestingstaak;

• Het POH dat bestaat uit een groot aantal adviesbureaus dat actief is op het gebied van

onderwijshuisvesting;

• ADMS dat als postdoctorale opleiding voor afgestudeerde academici een wetenschap-

pelijke expertise levert aan diverse complexe ontwerpprocessen en hier vervolgens een

oplossing voor ontwerpt.

Vanaf 1 juli worden alle activiteiten van PRC, adviesbureau op het gebied van bouw, huisvesting, ruimtelijke ontwikkeling en infrastructuur, aangeboden onder de naam ARCADIS. PRC maakt al sinds 2003 deel uit van onze organisatie, tot nu toe onder eigen label. Vanzelfsprekend blijven de circa 400 PRC’ers ook in de toekomst gewoon inzetbaar voor onze opdrachtgevers. Want door onze uiteenlopende rollen en specialismen in één organisatie met elkaar te verbinden, kunnen we nog beter de integrale oplossingen bieden waar deze tijd om vraagt. U wilt méér zien? Praktijkvoorbeelden van onze bredere blik vindt u op www.arcadis.nl/samen

Imagine the result

PRC heet voortaan ARCADIS

Vanaf 1 juli laat ARCADIS u méér zien

47300258 adv. Integratie 225x297.indd 1 25-05-2011 15:50:28

I

juni 2011schooldomein 59

Vooraankondiging Dutch Green Building Week

Sneak Preview VMBO Noord-Oost Groningen

BeeldenBRTArchitecten

CSadviseurs en DWA organiseren in het kader van

deze week een ‘sneak preview’ van één van hun

projecten. ICSadviseurs is als huisvestingsadviseur

betrokken bij de ontwikkeling van VMBO Noord-Oost

in Groningen, waarin drie scholen samen zijn gehuis-

vest. DWA heeft zorg gedragen voor het installatiead-

vies van deze duurzame school. Architectenbureau

BRTA is verantwoordelijk voor het spectaculaire

ontwerp. Tijdens de ‘sneak preview’ laten wij u het

gebouw zien vóór de ingebruikname. Via korte

presentaties lichten betrokken bedrijven toe hoe dit

bijzondere project tot stand is gekomen.

VMBO Noord-OostMet als doel een forse impuls aan het vmbo en de

doorlopende leerlijn, is in de gemeente Groningen

uitvoering gegeven aan het plan ‘Kennis om te delen’.

Onderdeel van dit plan vormde de nieuwbouw van

VMBO Noord-Oost: een gebouw voor 850 leerlingen

van drie scholen: het Wessel Gansfortcollege (vmbo),

het Werkmancollege (vmbo) en Star Numan (prak-

tijkonderwijs). De eigentijdse en op vernieuwing

toegesneden huisvesting biedt veel onderlinge ver-

banden en relaties tussen de scholen. BRTA heeft het

concept gebaseerd op een knikkerbaan, waarbij het

verspringen van de vloerhoogtes zorgt voor onder-

ling contact tussen verdiepingen.

Het 140 meter lange gebouw is door de gemeente

Groningen aangewezen als pilotproject, met als

belangrijke uitgangspunten het gezonde binnenkli-

maat, energiezuinig bouwen en zichtbare duur-

zaamheid. Niet alleen de duurzaamheid is uniek.

Ook de samenwerking van de scholen. Kom kijken

en ervaar hoe duurzaam het gebouw is:

•Energie:detegebruikenwarmteenkoudewordt

onttrokken uit de bodem door middel van een

warmte/koude-opslagsysteem. Het gebalanceerde

ventilatiesysteem met warmtepomp is voorzien

van nakoeling en verwarming om de pieken op te

vangen die het trage systeem van betonkernacti-

vering niet kan opvangen. Dit systeem vraagt een

minimale hoeveelheid energie uit fossiele brand-

stoffen. Om de ruimtes van een optimale daglicht-

toetreding te voorzien zijn hoge ramen toegepast.

De zonwering bestaat uit beweegbare lamellen.

•Water:dezichtbaredakenwordenvoorzienvan

sedumbeplanting. Het water dat niet kan worden

opgenomen, wordt geloosd in de retentievijver, die

zich achter het gebouw bevindt.

•Materialisatie:degevelswordenvoorzienvan

plankprofi elen, gemaakt van gerecyclede auto-

banden. De natuurlijke kleuren en de organisch

gevormde raamstroken versterken het duurzame

karakter.

Reserveer vast!Reserveert u woensdag 21 september in uw

agenda en meldt u aan via duurzaam@icsadvi-

seurs.nl. Wij houden u dan op de hoogte van het

programma.

De Dutch Green Building Council organiseert van 19 tot en met 23 september 2011 de Dutch Green Building Week. In het kader van de mondiale klimaatver-andering staat duurzame onderwijshuisvesting hoog op de agenda.

Vanaf 1 juli worden alle activiteiten van PRC, adviesbureau op het gebied van bouw, huisvesting, ruimtelijke ontwikkeling en infrastructuur, aangeboden onder de naam ARCADIS. PRC maakt al sinds 2003 deel uit van onze organisatie, tot nu toe onder eigen label. Vanzelfsprekend blijven de circa 400 PRC’ers ook in de toekomst gewoon inzetbaar voor onze opdrachtgevers. Want door onze uiteenlopende rollen en specialismen in één organisatie met elkaar te verbinden, kunnen we nog beter de integrale oplossingen bieden waar deze tijd om vraagt. U wilt méér zien? Praktijkvoorbeelden van onze bredere blik vindt u op www.arcadis.nl/samen

Imagine the result

PRC heet voortaan ARCADIS

Vanaf 1 juli laat ARCADIS u méér zien

47300258 adv. Integratie 225x297.indd 1 25-05-2011 15:50:28

O

juni 2011schooldomein60

nderbanken is een kleine gemeente in Limburg

met meerdere kernen. In Jabeek en Bingelrade zijn

twee kleine basisscholen van het schoolbestuur

Innovo. De verwachting is dat de scholen ieder

circa vijftig leerlingen hebben over tien jaar. Voor

het schoolbestuur is dit reden om op termijn beide

scholen te laten fuseren en mogelijk op één locatie

een nieuwe school te realiseren. Volgens Innovo is

de leerlingendaling minder groot als er een nieuwe

Onderbanken kiest voor regionale schaalsprong

school op een andere locatie komt, die voor zowel

Jabeek als Bingelrade goed bereikbaar is. Daarnaast

is er een gemeentebrede discussie over de leefbaar-

heid van de kernen. Het is de ambitie om in alle

kernen voorzieningen te behouden. De gemeente

vroeg M3V adviespartners onderzoek te doen naar

de haalbaarheid van één of twee brede scholen in

Jabeek en Bingelrade.

Kostbare scenario’sIn eerste instantie is onderzocht om voor zowel Ja-

beek en Bingelrade te komen tot een versterking van

de voorzieningen. Scenario’s variërend van de reali-

sering van twee brede scholen op de huidige locaties

van de basisscholen tot nieuwbouw van één gebouw

voor beide kernen op een nieuwe locatie zijn onder-

zocht. De haalbaarheid hiervan wordt in belangrijke

mate bepaald door de financiële mogelijkheden van

de gemeente. Door de daling van het aantal inwo-

ners en de crisis zijn deze niet groot. Extra middelen

genereren door bijvoorbeeld woningbouw op vrijko-

mende locaties is ook niet haalbaar.

De kosten van de scenario’s lopen uiteen. Renovatie

van beide basisscholen kost circa € 1,4 miljoen.

Dit scenario kan niet rekenen op draagvlak bij het

schoolbestuur en is gezien een mogelijke fusie van

beide basisscholen geen scenario. Innovo vindt

handhaving van twee basisscholen op langere

termijn financieel niet haalbaar gezien de geringe

omvang van de beide scholen. Een geheel nieuw

gebouw voor beide scholen kost circa € 3 miljoen.

Dit is inclusief een gymzaal, kinderopvang en peu-

terspeelzaalwerk.

In Schooldomein 4 van deze jaargang (maart) hebben wij gepleit voor een inte-grale en regionale voorzieningenplanning. Bestuurlijke regie en een vooruitzien-de blik zijn gevraagd van gemeenten en schoolbesturen. Een gemeente die dit opvolgt, is de Limburgse gemeente Onderbanken. Het leerlingenaantal neemt af en er ontstaat leegstand. De vraag hoe om te gaan met een aantal kleine basis-scholen werd actueel.

Een brede school voor vier dorpen?

TekstKrijnovanVugtFoto’sDigiDaan

juni 2011schooldomein 61

Bestuurlijk dilemmaVoor de gemeente is zo’n hoge investering voor een

unilocatie voor circa honderd leerlingen niet haal-

baar. Innovo acht dit aantal op basis van de huidige

regelgeving levensvatbaar, zowel onderwijskundig

als financieel. Hierin zit een gemeentelijk en school-

bestuurlijk dilemma. Vanuit de bestaande situatie is

een keuze voor een gecombineerde voorziening in

Jabeek en Bingelrade met zo’n honderd leerlingen al

een grote stap. Wanneer de onderwijsinfrastructuur

opnieuw zou moeten worden opgebouwd voor het

gebied, zouden er wellicht andere keuzes worden

gemaakt wat betreft spreiding en omvang van scho-

len. Vanuit deze gedachte en ter voorkoming dat

de huidige situatie leidt tot een passieve houding

richting beide scholen is met de gemeente gekeken

naar andere mogelijkheden.

Regionale schaalsprongGeadviseerd is dat een nieuw gebouw voor beide

scholen en aanvullende kindfuncties alleen haalbaar

is wanneer er een schaalsprong wordt gemaakt in

de onderwijsinfrastructuur. Er zijn in de nabijheid

in de gemeente maar ook in de naburige gemeente

Schinnen meer kleine basisscholen die te maken

hebben met een leerlingendaling. Een toenemende

concurrentiestrijd tussen scholen moet worden

voorkomen. Het gevaar kan zijn een versnippering

of wellicht kaalslag. Dit wil de gemeente voorkomen

door de mogelijkheden van een schaalsprong in

het basisonderwijs te onderzoeken binnen de eigen

gemeente en met de naburige gemeente Schinnen

waar in de kern Doenrade ook een kleine basisschool

is. Een verdergaande integratie van basisscholen is

geadviseerd door M3V. Ook al lijkt dit een verschra-

ling, M3V is van mening dat de regio, maar ook de

kinderen gebaat zijn bij een onderwijsvoorziening met

een omvang die het mogelijk maakt te differentiëren,

specifieke kwaliteiten binnen te halen, moderne hulp-

en leermiddelen aan te schaffen en dergelijke. Dit is

toekomstgerichter dan het in stand houden van kleine

basisscholen met beperkte mogelijkheden. Dit vraagt

het ineen slaan van de handen om samen te zoeken

naar een toekomstbestendige voorzieningenstructuur.

Dit is niet gemakkelijk omdat meerdere gemeenten

én schoolbesturen het eens moeten worden over het

samenvoegen van scholen en de locatiekeuze. Een

dergelijke schaalsprong moet ook gekoppeld worden

aan het onderzoeken van mogelijke nieuwbouw. Dit

kan een belangrijke stimulans zijn richting de school-

besturen om actief mee te werken aan de versterking

van het basisonderwijs in Onderbanken en omgeving.

Bestuurlijke en visionaire regie én samenwerkingDe gemeente kiest voor een niet gemakkelijke weg.

Dat geldt ook voor het schoolbestuur Innovo. Wel-

licht zijn impopulaire keuzes noodzakelijk om op de

lange termijn ‘toekomstproof’ te zijn. Het belang van

kwalitatief goede (brede) scholen zal moeten preva-

leren boven institutionele belangen. Samenwerken in

plaats van concurreren, geven en nemen van zowel

gemeenten als schoolbesturen is het devies voor

Onderbanken. Dit biedt de beste kansen om goed in

te spelen op ontgroening en krimp.

Dit artikel is geschreven door Krijno van Vugt van M3V

Adviespartners. Kijk voor meer informatie op www.m3v.nl.

DTekstWoutervanWijnenFoto’sArthurBagen

at brengt me bij de huidige situatie in bouwend

Nederland. Gelukkig zijn wij niet doorgeschoten in

de vraag. Zijn we blijven nadenken over de kwaliteit.

Tenminste, in relatieve zin. Want, ook wij kampen met

een overschot aan gebouwde omgeving. Met name

kantoorvolume, maar ook schoolgebouwen die niet

meer voldoen aan de eisen en wensen van het onder-

wijs van nu. Een herbezinning is nodig, een andere

manier van nadenken over het invullen van de vraag.

Geen blanco uitgangspunt, maar veel gebouwde

randvoorwaarden. Dat vraagt meer creativiteit van de

architecten. Hoe zijn deze harde omhulsels te trans-

formeren naar gebouwen die voldoen aan de vraag

van nu? De tijd is er niet meer naar om het oude sim-

pelweg te vervangen door het nieuwe. Maar, de vraag

naar een passende oplossing is er niet minder om.

Subtiele ingrepenEn dus is een grondige analyse van de bestaande

gebouwde voorraad nodig. Beschouw de gebouwen

Crisis en kansen

juni 2011schooldomein62

De uitdaging van het opwaarderen van bestaande bebouwing

Dé manier om de huidige bouwprak-tijk te beschouwen is het nemen van afstand. Letterlijk: de meivakantie van de kinderen doorbrengen in de lelijkheid van Playa des Ingles, Gran Canaria. De gevolgen van hoog con-junctuur, bouwen voor de vraag naar ontspanning. Veel meer van hetzelfde. Voldoen aan de exploderende vraag naar vakantieverblijven. Geen tijd om na te denken, of geen reden om na te denken over de kwaliteit van het maken van bouwvolume. Middelen waren er wel, nu niet meer. Resultaat: een bijna oneindige lawine van al dan niet afgebouwd beton.

niet meer en niet minder als omhulsels. Transfor-

matie is de opgave die past bij de huidige tijd. De

mate van de ingreep is een afweging die recht moet

doen aan behoefte, middelen en de mogelijkheden

van de bestaande gebouwen. De uitdaging bestaat

uit het opwaarderen, het ophogen van de gebouwde

omgeving met zo subtiel mogelijke ingrepen. Daar ligt

de opgave: ontleden van de vraag tot de kern. Wat is

minimaal nodig om aan de vraag te voldoen? En: hoe

lang zal de vraag blijven bestaan? Niet weer de fout

maken om te denken dat de vraag ‘standaard’ 25 of 50

jaar zal bestaan. Met die vooronderstelling hebben we

nu te maken.

De volgende facetten spelen de komende jaren een rol

in de architectenpraktijk:

1. Zoeken naar de kwaliteiten van de gebouwde

omgeving en hoe deze op een efficiënte wijze te

‘matchen’ met de huidige vraag.

2. De tijd gebruiken om (het gebrek aan) kwaliteiten

van de gebouwde omgeving om te buigen naar ver-

beterde omgeving in de ruimste zin van het woord.

3. Nadenken over de tijdsduur van de vraag en de

economische en technische levensduur hier op

afstemmen. Niet anderen opschepen met de

gevolgen van de ingreep als er geen behoefte meer

aan is.

4. En de moeilijkste ingreep: het afwaarderen van

delen van de bestaande voorraad om letterlijk en

figuurlijk ruimte te bieden aan verbeteringen en

aanpassingen.

Brabantse monumentenprijsEen voorbeeld uit onze praktijk is niet in de huidige

economische situatie ontstaan, maar illustreert wel

wat ik met bovenstaande bedoel: basisschool de Zuid-

wester in Tilburg. Een bestaand schoolgebouw, be-

staande uit een monumentaal verouderd deel en een

kleine uitbreiding moest ruimte gaan bieden aan meer

groepen (ontstaan door het opheffen van een dislo-

catie). Met een beperkte ruimte op de locatie die bo-

vendien stedenbouwkundig bezien geen fraaie plek is

voor een school. Om het monumentale schoolgebouw

op te waarderen, hebben we de - in stedenbouwkundi-

ge, architectonische en bouwtechnische zin marginale

- uitbreiding gesloopt. Hiermee boden we ruimte aan

een stedenbouwkundige verbetering waardoor ook het

monumentale schoolgebouw beter tot zijn recht komt.

Dit laatste heeft uiteindelijk ook geleid tot waardering

met de Brabantse monumentenprijs.

Toekomstige inzichtenEen beperkt budget, beperkte ruimte en beperkte

bestaande architectonische en stedenbouwkundige

kwaliteit. Het was een uitdaging om uiteindelijk het

gebouw, de functie en de buurt op te waarderen door

een goede ingreep. We wilden de aanwezige goede

kwaliteiten ontdekken en die vervolgens verbeteren.

In een betere totale constellatie plaatsen door margi-

naal te slopen en hiermee mogelijkheden te vergroten

(afwaarderen). We wilden structurele kwaliteiten

handhaven (het bestaande monumentale gebouw) en

verder verbeteren. En we wilden structurele ingrepen

met lange levensduur toevoegen. Gecombineerd met

invullingen van beperktere levensduur. Want dat biedt

mogelijkheden om zonder zware economische en

bouwtechnische nadelen eenvoudig te wijzigen als

toekomstige inzichten daarom vragen.

Elk tijdsbeeld heeft zijn eigen uitdagingen. Herbezin-

ning en alert zijn is het noodzakelijke zesde zintuig

van de architect.

De auteur van dit artikel, Wouter van Wijnen , is architect en

eigenaar van KdV architectuur. Kijk voor meer informatie op

www.kdvarchitectuur.nl.

juni 2011schooldomein 63

“Transfor-matie is de opgave die past bij de huidige tijd.”

juni 2011schooldomein64

De combinatie Synchroon B.V., Bureau Bos uit Baarn

en een aannemer uit Veenendaal, kwam met het door

hen ingediende ontwerp als winnaar uit de bus. Het

ontwerp bracht oplossingen voor de kenmerkende

problemen bij binnenstedelijke ontwikkelingen, zoals

voor de parkeerproblemen, het grote bouwvolume op

een krappe locatie, spraakmakende architectuur die

toch aansluit bij de omgeving en het realiseren van de

benodigde vastgoedwaarde om het plan haalbaar te

maken. Vanuit een structurele bouwteamaanpak en

veel overleg -ook met de buurtbewoners - ontstond er

een gedragen ontwerp.

UitdagingNa het faillissement van de aannemer kwam Vast-

bouw Oost BV uit Bunschoten in de 2e helft van 2007

in beeld als utiliteits-/scholenbouwer voor de reali-

satie van de MFA. Het bedrijf heeft zich in korte tijd

verdiept in het traject. De kennis en ervaring van de

teamleden op technisch, organisatorisch, esthetisch

en financieel gebied bleken daarbij bijzonder waarde-

vol. Zo kon het team door onderling vertrouwen eind

2007 elkaar de hand schudden en de overeenkomsten

tekenen.

De krappe planning en de vele betrokken partijen

maakten het project vanaf de start in maart 2008 tot

een uitdaging. De hoge grondwaterstand en de omlig-

gende bebouwing werden tijdens de realisatie van de

parkeerkelder nauwkeurig gevolgd en leverden geen

problemen op tijdens de realisatie. De deeloplevering

zorgde voor meer parkeerplekken in de wijk, maar ook

voor bouwopslag en parkeermogelijkheden gedu-

rende de vervolgfase.

Levendige accommodatieBoven de parkeerkelder zijn de multifunctionele

onderwijsruimten gesitueerd met de ingangen en de

De gemeente Wormerland schreef in 2006 een Europese aanbesteding uit op basis van Design, Build & Finance voor de binnenstedelijke ontwikkeling van een multifunctionele accommodatie in Wormer. Hoofddoel: het realiseren van nieuwe huisvesting voor openbare basisschool Weremere.

buitenruimten uitkomend op de rustige en veilige

Kameelstraat. Naast basisschool Weremere met haar

grote ontmoetings- en bewegingsruimte, zijn er

3 groepsruimten gerealiseerd voor Stichting Peu-

terspeelzaal Wormer, kinderopvang Baloe met een

ruimte (twee aaneengesloten leslokalen) voor voor-

en naschoolse opvang. Na schooltijd maakt Sociaal

cultureel centrum Wormerland ook gebruik van de

bewegingsruimte voor onder andere judo.

Boven de onderwijsvoorziening zijn 61 appartemen-

ten gerealiseerd in de koopsector. Daarvan zijn er 26

bestempeld als sociale koop voor starters en senioren

en daarmee verschillen de appartementen onder

andere in grootte. De gevel van de appartementen ligt

terug van die van de school en de multifunctionele ac-

commodatie. Ze zijn als een soort ‘huisjes’ uitgevoerd,

net als veel huizen in de omgeving, een metselwerk

onderlaag en een houten bovendeel. Dit is in verschil-

lende kleuren geschilderd, zodat een vrolijk beeld

ontstaat. Het sluit prachtig aan bij de omgeving en het

gebruik van de levendige accommodatie eronder.

Het bouwteam Synchroon B.V., Bureau Bos en Vast-

bouw Oost BV kijkt terug op een constructieve en suc-

cesvolle samenwerking met een prachtig resultaat.

Een MFA, een basisschool én appartementen in Wormerland

Projectinformatie:

Project:

Multifunctionele accommodatie en

appartementen en parkeerkelder

Wormerland

Opdrachtgever:

Gemeente Wormerland

Architect,constructeur

en adviseur installaties en

bouwfysica:

bureau bos architecten, ingenieurs

en adviseurs

Aannemer:

Vastbouw Oost BV

Projectontwikkelaar:

Synchroon BV

Brutovloeroppervlak:

11.195 m²

Ingebruikname:

maart 2010 (school), juni 2010

(appartementen)

Het resultaat mag er zijn: een twaalfklassige school, in

twee bouwlagen. Met een minimale gebruiksduur

van twee en een half jaar. Voor de gemeente en de

gebruikers van de school was het binnenklimaat een

belangrijk ontwerppunt. Het gebouw voldoet dan ook

aan ‘Frisse Scholen, klasse B’. Dit betekent een lagere

CO2-concentratie, een betere ventilatie en een beter

thermisch comfort. Leraren en leerlingen vinden

het hierdoor prettig om in dit gebouw te zijn. En het

garandeert voor een periode van twee tot vijf jaar een

onderkomen dat letterlijk ademruimte biedt.

Frisse Scholen voor een prettig binnenklimaatEn vanzelfsprekend voldoet dit gebouwconcept aan

alle eisen van het Bouwbesluit. Maar Wagenbouw

gaat een stap verder. Samen met TNO werd het on-

derzoek Frisse Scholen uitgevoerd. Hieruit blijkt dat

mensen drie dingen belangrijk vinden als het gaat om

de kwaliteitsbeleving van een schoolgebouw: geluid,

ruimte en binnenklimaat (onder andere temperatuur

en luchtkwaliteit). Uit het onderzoek zijn de richt-

lijnen ‘Frisse Scholen’ voortgekomen. En natuurlijk

neemt Wagenbouw die ter harte. Sterker: Wagenbouw

onderscheidt zich op het gebied van een comfortabel

en gezond binnenklimaat. Voor dit gebouwconcept

wordt dan ook gebruik gemaakt van betonnen vloe-

ren, hoogwaardige materialen voor de binnenwan-

den en plafonds die zorgen voor akoestisch comfort

en de juiste ventilatiesystemen voor een gezonde

luchtkwaliteit. De gangen zijn met 3 meter extra

breed en de vrije binnenhoogten zijn maar liefst 2,7

meter.

Tijdelijke en permanente huisvesting van WagenbouwAls familiebedrijf is Wagenbouw uitgegroeid tot een

vooraanstaand partner in prefab bouwen. De basis

rust op meer dan 55 jaar ervaring en grondige kennis

van het vak. Wagenbouw combineert innovatieve

bouwmethoden met degelijk vakmanschap. Het biedt

doordachte oplossingen voor tijdelijke en permanente

huisvestingsvragen. Flexibele en verplaatsbare gebou-

wen met een extreem korte bouwtijd. Met een hoge

mate van kwaliteit, comfort en aanpasbaarheid. Of het

nu gaat om nieuwbouw, vervanging of uitbreiding van

(brede) scholen: prefab bouw beweegt moeiteloos met

uw behoeften mee. Zo kunt u altijd snel inspelen op

nieuwe omstandigheden.

Meer informatie: www.wagenbouw.nl.

juni 2011schooldomein 65

Een uniek, prefab schoolgebouw voor een basisschool in BredaHet is een uniek gebouwconcept: een complete school met twaalf klaslokalen en alle andere ruimten die een school nodig heeft. Met een gezond en prettig binnenklimaat en zonder in te boeten op kwaliteit en comfort. Wagenbouw ontwikkelde het voor de gemeente Breda.

Advertorial

Een sterk gebouwconcept12 leslokalen van 54m² per lokaal - 2 multi-functionele ruimten en veel kantoorruimten

Sanitaire voorzieningen - Ruimten met veel daglicht - Prettig binnenklimaat (Frisse Scholen,

klasse B) - Aansluiting water, elektra en cv - Twee bouwlagen - Inclusief bouwvergunning

Extreem korte bouwtijd - Inrichting, onderhoud en demontage - Financieel flexibel: huur,

koop en terugkoop

In Wormerland zijn eenbasisschool, multifunctio-neel centrum en apparte-menten gerealiseerd.Het complex heeft ookeen parkeer- en fiets-kelder, geheel onder het maaiveld.

www.vastbouw.nl

www.bureaubos.nl

www.synchroon.nl

>mfa ‘t spil

BOUWTECHNIEKBOUWADVIESProcesmanagement

Business casesProgramma’s van eisen en LTHP’sContractmanagement en aanbestedingenBIM management

BouwdirectievoeringRealisatiemanagementContractbewaking en uitvoering

BouwkostenmanagementInvesteringskosten, haalbaarheidBudgetteren en bewaken tijdens alle fasenAdvisering prijs- kwaliteitsverhoudingenExploitatie en levensduurkosten / MJOB

ProjectmanagementBewaking proceduresIntegraal projectmanagementCoördinatie van de uitwerking

technische insPectie en digitaliseringInspectie en rapportageDigitaliseren van gebouwen (CAD en BIM)

Bouwkundige uitwerkingBouwkundige tekeningen in alle fasen (CAD en BIM)Elementenomschrijvingen en bestekkenBouwplantoetsing en bouwbesluitberekeningenVeiligheids- en gezondheidsplannenBouwvergunningen en ontruimingstekeningen

toezicht oP de BouwControle nakoming contractenKwaliteitscontrole

BegrotingenElementenramingen en directiebegrotingenInschrijfbegrotingenMeerjarenonderhoudsbegrotingen

Wa

dd

inxveen

T 0182 - 39 43 44 in

fo@

Topo

sfields.n

lw

ww

.topo

sfields.n

l

juni 2011schooldomein 67

Voorzitter van het College van Bestuur John van de

Langenberg opende met te zeggen dat hij een trouw

lezer van Schooldomein is. Hij bracht meteen een

scherpe discussie op gang (zie ook zijn column

achterin deze Schooldomein): veel moderne on-

derwijsgebouwen moeten al na een paar jaar fors

inpandig verbouwd worden omdat

de onderwijsvraag verandert. Kan

er niet een fl exibel concept worden

bedacht waarbij je beter in staat

bent je toekomstige vraag in het

gebouw vorm te geven?

Grote knelpuntenTijdens een rondleiding door het

enorme nieuwe pand discussi-

eerde de raad over de noodzaak

zoveel m² voor een beroepsop-

leiding te bouwen: “Waarom

kun je niet veel meer opleiding

in de praktijk zelf laten plaats

vinden?” Edward gaf aan dat

het gebouw relatief veel leeg

staat en delen ervan onbezet

blijven. Dat gaat ongetwijfeld

binnen de levensduur nog

grote knelpunten opleveren.

Bijvoorbeeld waar het om de

exploitatie gaat?

Vernieuwende ideeënMet deze inspirerende opening brachten de leden hun

vernieuwende ideeën in. Schooldomein moet nog meer

ook een kritisch platform zijn, moet voorloper zijn en in-

spireren om vernieuwende concepten te bedenken. Theo

Fledderus opperde om een artikelenreeks te openen

rond de relatie tussen het Olympisch plan en het onder-

wijs. Aangenomen dus! Maar ook: hoe gaan gemeenten

om met beleid en bezuinigingen en welke effecten

heeft dat voor de ontwikkeling van het maatschappelijk

vastgoed? Aangenomen! Peter Reijers, directeur van

Avantage en bestuurder van Bouwend Nederland: “Be-

trek de bouwsector nog meer bij slimme oplossingen om

de markt te stimuleren. Bouwend Nederland wil graag

partner worden van Schooldomein.” Aangenomen!

Flexibel en kortcyclischJudith Chin Kwie Joe: “De vragen die een steeds meer

vraaggestuurde organisatie stelt aan de facilities neemt

toe. Een omgeving moet maximaal faciliteren, uitnodi-

gend zijn, maar tegelijkertijd fl exibel en kortcyclisch.

Wat betekent dat voor gebouwen, inrichtingen en de

competenties van mensen? Aangenomen! Voorzitter

Platform Onderwijshuisvesting Harry Vedder: “Hoe

ziet de moderne leefomgeving eruit en wat doen ict en

social media met de huisvestingsbehoefte? Aangeno-

men! Kortom: voldoende thema’s om weer een nieuwe

jaargang Schooldomein te vullen. Op naar de volgende

redactieraad!

Redactieraad Schooldomein

in actieHet Horizon College in Alkmaar was de gastheer van de afgelopen redactieraad van Schooldomein. Actief lid Edward van der Zwaag, directeur Communicatie van het ROC, had voor een aantrekke-lijke ontvangst gezorgd.

inpandig verbouwd worden omdat

de onderwijsvraag verandert. Kan

er niet een fl exibel concept worden

bedacht waarbij je beter in staat

bent je toekomstige vraag in het

gebouw vorm te geven?

Grote knelpuntenTijdens een rondleiding door het

enorme nieuwe pand discussi-

eerde de raad over de noodzaak

zoveel m² voor een beroepsop-

leiding te bouwen: “Waarom

kun je niet veel meer opleiding

in de praktijk zelf laten plaats

vinden?” Edward gaf aan dat

het gebouw relatief veel leeg

staat en delen ervan onbezet

blijven. Dat gaat ongetwijfeld

Horizon College

Vlnr. John van de Langenberg, Sibo

Arbeek en Edward van der Zwaag

UITBREIDEN, INKRIMPEN OF VERPLAATSEN?

In het onderwijs zijn veranderingen aan de orde van de dag. En daarom is het vak van systeembouwer zo mooi. Want systeembouw blinkt uit in flexibiliteit en kwaliteit. Hebt u een plotselinge leerlingentoestroom, dan is het gebouw met weinig moeite en kosten razendsnel uit te breiden. Inkrimpen gaat al net zo makkelijk. Het gebouw is zelfs in zijn geheel te verplaatsen. Voeg daarbij de ruimte die er is voor maatwerk en architectuur en het is duidelijk dat de mogelijkheden vrijwel onbeperkt zijn. Prefab bouw is duurzaam, mooi, flexibel en comfortabel. En de kosten? Benader die met een exploitatiegerichte bril op en de voordelen zijn glashelder. Er zijn eigenlijk geen redenen te bedenken om niet voor deze toekomstbestendige manier van bouwen te kiezen.

MET PREFAB BOUW INVESTEERT U SLIM IN DE TOEKOMST VAN UW SCHOOL.

• Vannoodlokaaltotpermanenteschool•Perfectvoorhetontwikkelenvanbredescholen•Doordachtebouwconcepten•Metgezondenprettigbinnenklimaat•Flexibelinvorm,functieencapaciteit•Extreemkortebouwtijd,weinigoverlast•Maatwerkenarchitectonischevrijheid•Duurzaamentoekomstbestendig•Lageexploitatiekosten•Prefabbouwspecialistsinds1955

STERK STAALTJE DUURZAAMHEID

Vrijwel100%vandeoorspronkelijkebouwmaterialenvaneenvoormaligekinderkunsthal is voorbasisschoolDeNotenkraker in Hoogvliet hergebruikt. Alleen de opval-lenderodegevelisnieuw.Deschoolwordtbreedgebruikten vormt het maatschappelijk middelpunt van de buurt. Een mooi voorbeeld van duurzaam en flexibel bouwen.

Advertentie_schooldomein_2011_225x297.indd 1 31-05-2011 19:52:40

H

investeert, school exploiteert) een weeffout is in het

stelsel. Dit belemmert het duurzaam investeren in

goede gebouwen. Die geldstromen moeten bij elkaar

komen, dan wel makkelijk lokaal kunnen komen.

Dan kan één partij investeren in kwaliteit en dit zelf

terugverdienen uit de exploitatie (minder ziektever-

zuim, lagere energielasten, etc.). Hij nuanceerde het

idee van de pensioenfondsen. Het zijn geen extra

middelen: deze moeten (met rendement) worden

terugbetaald. Het idee werkt wanneer investering en

exploitatie bij één partij ligt, zodat de extra middelen

tijdelijk zijn en via rendabele investeringen door die

partij vanuit de exploitatie worden terugbetaald.

De auteur van dit artikel, Harry Vedder , is voorzitter van het

Platform Onderwijshuisvesting. Kijk voor meer informatie op

www.platformonderwijshuisvesting.nl.

juni 2011schooldomein 69

Onderwijscafé Onderwijshuisvesting

Vlnr: Harry vedder, Metin Celik en Kathleen Ferrier

Woensdag 25 mei vond in Den Haag Het Onderwijscafé plaats. Een initiatief van PO-Raad, VO-raad en AVS waarin politici, beleidsmakers en vertegenwoordigers van het veld met elkaar in debat gaan. Thema: Zijn onze schoolgebouwen wel gezond? Dit naar aanleiding van rapporten van onder andere de Rijksbouwmeester die aantonen dat bij 50% van de scholen sprake is van achterstallig onderhoud en bij 80% van een slecht binnenklimaat. Voorafgaand meldde de PO-raad in een persbericht dat gemeenten bijna 400 miljoen euro per jaar ten onrechte niet aan de onderwijshuisvesting besteden.

TekstHarryVedder

et debat onder leiding van Bas van ’t Wout ging over

de vragen of:

1. Scholen meer rechten moeten krijgen over school-

gebouwen.

2. Wat gemeenten niet uitgeven in een investerings-

fonds moet om de problemen aan te pakken.

3. Het idee van de PvdA om geld van pensioenfond-

sen aan te wenden goed is.

Eerst werd een fragment uit NOVA-uitzending van

18 maart 2009 getoond over de slechte kwaliteit van

onderwijshuisvesting. Kete Kervezee (PO-Raad),

Sjoerd Slagter (VO-raad) en Ton Duif (AVS) bevestigen

dat die situatie nog actueel is en niet tot actie heeft

geleid.

VerordeningstelselVervolgens was het woord aan ‘het veld’, vertegen-

woordigd door Adrie Groot (Stichting Flore), Marc

Mittelmeijer (Quadraam) en Gé van Dam (gemeente

Utrecht). De schoolbestuurders zien het verordening-

stelsel als oorzaak. Men spreekt dan vooral over de te

lang durende besluitvorming van gemeenten, maar

ook het lokaal vaak onterecht onvoldoende erkennen

van de problematiek.

Het debat eindigde met de Kamerleden Kathleen

Ferrier (CDA) en Metin Çelik (PvdA) en met Harry

Vedder (voorzitter Platform Onderwijshuisvesting).

Het CDA wil verplichten om de middelen uit het

Gemeentefonds geheel aan te wenden. De PvdA vindt

dit oormerken een aantasting van de beleidsruimte

van gemeenten en ziet meer in de pensioenfondsen

als investeerder in scholen.

WeeffoutHarry Vedder stelde namens het Platform dat de

scheiding van fi nancieringsstromen (gemeente

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Eind mei heeft Sibo Arbeek namens de Ne-derlandse organisatie Nederlands Forum voor Onderwijsmanagement (NFO) de internatio-nale uitwisseling voor onderwijsmanagement naar Nederland weten te halen, onder meer in concurrentie met Cyprus. Deze uitwisse-ling vindt plaats van vrijdag 20 april tot en met woensdag 25 april 2012. De zogenaamde inter-visitatie van het Europese EFEA vindt elke twee jaar plaats en kent volgend jaar

Op 25 en 26 juni organiseert Oxfam Novib voor de derde keer de trailwalker. Teams van vier lopen in 30 uur de zware tocht van 100 km en halen hiermee zoveel mogelijk sponsorgeld binnen (minimaal 3000 euro per team). De opbrengst gaat naar onderwijspro-jecten in Myanmar. Er doen dit jaar heel veel bijzondere teams mee die of een bijzondere

Gemeenten ontvangen jaarlijks als onder-deel van hun bekostiging een bedrag van 1,5 miljard euro voor onderwijshuisvesting. Hiervan wordt jaarlijks een aanzienlijk deel niet aan schoolgebouwen uitgegeven, maar aan andere gemeentelijke taken. Dit bedrag is de afgelopen jaren toegenomen tot bijna 400 miljoen euro in 2009. Hierdoor loopt de kwaliteit van de schoolgebouwen onnodig zienderogen achteruit. PO-Raad, VO-raad en AVS willen dat het totale bedrag voor

Op het terrein van de Westergasfabriek staat sinds 28 april De Populair. Een sprekende boom, door GroundLevel geproduceerd in opdracht van WAAG Society Amsterdam en tot stand ge-komen met steun van Stadsdeel West, Wester-Gasfabriek en de VSB bank. De Populair spreekt berichten uit die via Twitter naar hem gestuurd worden. Hij zoekt ook naar aanverwante Tweets aan de hand van een onderwerp dat je mee-geeft. Je kunt ook inspreken via zijn microfoon. De Populair spreekt alleen wanneer er mensen in zijn buurt zijn. Je kunt hem helpen door zijn

het thema Competentieontwikkeling in het onderwijs. Sibo Arbeek zit namens ICSadviseurs in het bestuur van het Nederlandse Forum. De komende maanden wordt gestart met het opzetten van het programma, waaronder een landelijk symposium, het bezoeken van vele voorbeeldscholen en vooral informeel netwer-ken met collega’s uit vele Europese landen. De standplaats van de volgende inter-visitatie is Leiden. In de Nederlandse begeleidingscom-

samenstelling hebben of een leuke motivatie hebben om mee te doen. Ook is er een aantal teams bestaande uit docenten. Bijvoorbeeld een team van vier juffen (de Wandeltijgers) die heel actief sponsoracties hebben georga-niseerd samen met hun leerlingen, daarmee hebben ze al 1114 euro opgehaald. Oxfam Novib Trailwalker is een klassieker. Een tocht

onderwijshuisvesting daar daadwerkelijk voor wordt gebruikt. Daarmee kunnen per jaar ongeveer 300 schoolgebouwen aanzienlijk worden verbeterd, zodat achterstanden worden ingelopen en de le-vensduur van het gebouw wordt verlengd. Daarnaast kan het geld efficiënter worden ingezet, zodat een forse kwaliteitsimpuls mogelijk is zonder dat dit extra geld kost. In Nederland zijn er naar schatting 11.000 schoolgebouwen voor primair onderwijs,

panelen naar de zon te draaien, want hij werkt volledig op zonne-energie. Of de Populair aan of uit staat en hoe het verder met hem gaat lees je via de speciale website. In het juninum-mer van Straatbeeld, een online magazine van het Platform voor de Openbare Ruimte, wordt uitgebreid aandacht besteed aan de Populair en aan communicatie in de openbare ruimte in het algemeen. De boomba(n)k is geheel van corten-staal en FSC gecertificeerd hardhout. De stam en takken zijn van geslepen en gepolijst roestvast-staal. Meer informatie: www.groundlevel.nl.

missie zitten naast Sibo Arbeek (partner ICSadviseurs), Bob van de Ven (voorzitter NFO en voormalig voorzitter CvB STIKVO Utrecht), Martin Jacobs (lid CvB Commanderij College Gemeerd), Ruud Reijnders (voormalig lid CvB Nuovo Utrecht), Karin van Oort (voorzitter CvB Katholiek Onderwijs Leiden (Skol) en Jan Willem Lackamp (voormalig rector Mondriaan College en inmiddels waarnemend rector).

grotendeels over onverhard terrein op de Veluwe rondom Ede. Let wel: het is geen estafette. Alle teamleden leggen honderd ki-lometer samen af. Als team. Zij starten samen en finishen samen. Elk team wordt intensief begeleid en verzorgd door een supportteam van twee personen. Meer informatie: www.trailwalker.nl.

speciaal onderwijs en voortgezet onderwijs. De gemiddelde leeftijd van de gebouwen ligt tussen de 30 en 35 jaar. Dat betekent dat de gebouwen gedateerd zijn als het gaat om arbeidsomstandigheden, veilig-heid, binnenmilieu, duurzaamheid, ener-gieverbruik, ict-voorzieningen, et cetera. Bovendien zijn deze gebouwen vaak niet ingericht voor de hedendaagse inzichten van het geven van onderwijs.

Internationale Uitwisseling Europees Onderwijsmanagement 2012

Oxfam Novib Trailwalker

400 miljoen euro niet benut voor huisvesting scholen

De kweek van ‘De Populair’

juni 2011schooldomein70

juni 2011schooldomein 71

de etalage

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Centrum Autisme Rivierduinen organiseert korte en praktische cursussen en trainingen waarin begeleiders, leerkrachten en docen-ten alles leren wat zij moet weten over het omgaan met leerlingen met autisme in de klas. De cursussen helpen leerkrachten en begeleiders deze kinderen beter te helpen functioneren. Hoe beleeft een kind of jongere met autisme de wereld om zich heen? En hoe kun je daar in de groep of klas het beste mee omgaan? Tijdens onze kortdurende en prak-

Stichting STAIJ, stichting voor Openbaar Primair Onderwijs (samen tussen Amstel en IJ), een stichting met 17 scholen voor primair onderwijs in stadsdeel Oost / Watergraafs-meer, voorziet de 5e Montessorischool Watergraafsmeer (www.5mw.nl) van touch LCD schermen met LED technologie (LED BLU). Arnoud van Emmerik, stafmedewerker

tische cursussen van 1-3 dagdelen bieden wij inzicht in het gedrag van kinderen en jongeren met autisme, en praktische informatie om de nodige aanpassingen te kunnen aanbrengen. De cursussen zijn met name bedoeld voor leerkrachten, zorgcoördinatoren, mentoren en (intern) begeleiders van kinderen en jonge-ren met autisme. Kinderen en jongeren met een autismespectrumstoornis komen in alle schooltypes voor: niet alleen in het speciaal, maar ook in het regulier voortgezet onderwijs

Facilitair en ICT van STAIJ, licht de keuze voor de Samsung 550TS toe: “Stichting STAIJ doet er alles aan om waardevol en duur-zaam onderwijs te bieden. Wij willen daarbij enerzijds onderscheidend én innovatief zijn en anderzijds willen we extra aandacht geven aan het milieu. Met de keuze voor de Samsung 550TS geven we de meest optimale

én het basisonderwijs. Voor beter inzicht in de problematiek zijn de cursussen speciaal toege-spitst op de verschillende onderwijstypen. Om optimaal aan te sluiten op de vragen die bij scholen leven zijn er cursussen met open inschrijving, maar biedt Centrum Autisme Rivierduinen ook incompany trainingen en/of cursussen op maat. Op www.centrumautisme.nl vindt u alle cursusdata en informatie over ons cursusaanbod. Mail voor vragen naar cursussen@centrumautisme.nl.

invulling aan die doelstelling en kiezen we voor innovatie, interactie én duurzaamheid.” BIS BV, de marktleider op het gebied van ruimte-inrichting en AV integratie, levert de Samsung 550TS schermen en integreert deze in de klaslokalen. Verder zal BIS het onder-houd en de trainingen van de gebruikers verzorgen. Meer informatie: www.bis.nl.

Autisme in de klas

5eMontessorischoolWatergraafsmeerheeftschoolbord2.0

juni 2011schooldomein72

De multifunctionele accommodatie Atolplaza maakt deel uit van de revitalisering van een jaren tachtig wijk in Lelystad. Verschillende voorzieningen die in de wijk ver-spreid waren, krijgen er onderdak. Hiertoe behoren een islamitische school, openbare school, kinderdagopvang, buitenschoolse opvang, sporthal, bibliotheek, wijkcen-trum, horeca, speellokalen en appartementen.Het gebouw, een brede school met appartementen, fungeert als duidelijk herkenbaar baken. Samen met de kerk en het drukbezette Johan Cruijf voetbalveldje is Atolplaza het nieuwe hart van de Atolwijk geworden.

Het gebouw is als basis twee verdiepingen hoog. De drie lagen appartementen liggen op de kop en geven als van-zelf de hoofdentree aan. Deze wordt extra gemarkeerd doordat de gevel hier over twee verdiepingen terug ligt en een luifel van stedenbouwkundig formaat creëert. De sporthal is aan de achterzijde als een doos in het volume gestoken. De gevel bestaat uit een mozaïek van drie kleuren metselwerk die refereren aan de grijstinten in de

wijk. Het patroon verbindt alle identiteiten en volumes en geeft het gebouw samen met de kleuraccenten bij de entrees een eigen gezicht. De hoofdentree komt uit in de centrale hal van waar-uit er zicht is op alle functies. Elke school heeft naast deze centrale hal ook zijn eigen domein en plek voor vieringen. De fotoprint van de onderwaterwereld op het centrale voorzieningenblok is gekozen in overleg met alle gebruikers en is voor beide scholen een belangrijk beeldbepalend element. Verschillende lichtkappen geven het gebouw een licht en transparant karakter.

Atolplaza | Lelystad

Project:

2 basisscholen (openbaar en

islamitisch), buurtcentrum,

wijkpost, Icare/GGD,

jongerencentrum, sportzaal,

digitaal clickpunt/mediatheek,

kinderopvang, woningen

Opdrachtgever:

Gemeente Lelystad

Architect:

Jeanne Dekkers Architectuur

Brutovloeroppervlak:

6.800 m² MFA, 2.050 m² woningen

Oplevering:

januari 2011

Pleidooi voor fl exibiliteitIk ben een vaste lezer van het magazine Schooldomein. Ik lees het blad graag, omdat er regelmatig schoolgebouwen in getoond worden die werkelijk prachtig zijn om te zien. In alle schoolsoorten zie je veel aandacht voor de architectuur van buiten en ook de binnenkant is vaak een lust voor het oog. Prachtige atriums, grote open leercentra, vides, monumentale trappartijen, enfi n u begrijpt wat ik bedoel. Ook mijn school is in het gelukkige bezit van een drietal van dergelijke schoolgebouwen voor het middelbaar beroepsonderwijs. Bij elkaar zo’n 65.000 m² en het ene gebouw is nog mooier dan het andere. Als ik dan door die schoolgebouwen loop, vraag ik mij wel eens af hoe toekomstbestendig die gebouwen zijn. Is het gangbare competentiege-richte onderwijs in het mbo over enkele jaren nog wel actueel? Of zijn we dan deels weer teruggekeerd naar het meer traditionele klassikale onderwijs? Wat is de impact van het invoeren van laptops in het on-derwijs voor het gebruik van onze grote open leercentra? Dat komt er echt aan, met grote consequenties voor de onderwijslogistiek. Wij zijn luttele jaren na de oplevering al weer toe aan de eerste verbouwin-gen vanwege nieuwe inzichten in het onderwijs. Wat ik daarmee wil aangeven is dat schoolgebouwen na enkele jaren alweer verouderd zijn en dus (deels) alweer heringericht moeten worden. Dat betekent her-investeren met alle kapitaalvernietiging van dien. Wat ik dan ook wil bepleiten is dat opdrachtgevers, maar vooral architecten en bouwers, veel meer dan tot nu toe echte fl exibiliteit creëren in scholen. Niet zo-maar een paar scheidingswandjes die op een andere plek kunnen staan, maar echt nadenken over een school die multifunctioneel is, ongeacht de onderwijsvorm. Met name in het middelbaar en hoger onderwijs is de verschijningsvorm van het gebouw steeds belangrijker geworden ten koste van het effectieve gebruik. Een pleidooi daarom voor echte functionaliteit. Op zich jammer voor een magazine als Schooldomein, omdat er minder architectonische hoogstandjes te bewonderen zijn. Het levert naar mijn mening wel gebouwen op die bruikbaarder zijn dan tot nu toe.

John van de Langenberg | Voorzitter College van Bestuur | Roc Horizon College

juni 2011schooldomein 73

Onderwijs, broedplaats voor talent

grasweg 79

1031 HX Amsterdam

T 020 6277140

info@o-drie.nl

www.o-drie.nl

grasweg 79

1031 HX Amsterdam

T 020 6277140

info@o-drie.nl

www.o-drie.nl

Lokhorst bouw & ontwikkelingPostbus 79 1940 AB Beverwijk

T 0251 - 265 000 F 0251 - 265 050

www.lokhorst.nl

Xxxxxxxxx

Xxxxxxxxxxxxxxxxxxx

SchooldomeinMagazine voor de perfecte leef-, leer- en werkomgeving

sinds 1985. Schooldomein verschijnt zes keer per jaar. Op

internet: www.schooldomein.nl.

UitgeverICSadviseurs. Ruim 50 jaar werkt ICSadviseurs aan

stimulerende leer-, leef- en werkomgevingen.

Ruimte en draagvlak voor verandering, integratie van

activiteiten, multifunctionaliteit en een professionele

exploitatie zijn daarbij belangrijke thema’s.

ICSadviseurs heeft twee vestigingen.

Amsterdam: Orlyplein 10, Postbus 59112, 1040 KC.

Zwolle: Grote Voort 207, Postbus 652, 8000 AR.

Tel. 088 235 04 27.

Schooldomein wordt uitgegeven in nauwe samenwerking

met drukkerij Ten Brink, Meppel.

RedactieSibo Arbeek, Paul Voogsgerd, Brenda Breems

Vaste medewerkersKees Rutten (fotografie), Anje Romein, René de Werker,

Jos Martens, Team BNA Onderzoek, Jan Schraven,

Elly Zee, Marc van Leent

RedactieraadHenrico ten Brink, Peter Reijers, Ronalt Schilt, Jan Schraven,

Harry Vedder, Tom Haagmans, Edward van der Zwaag,

Wik Jansen, Judith Chin Kwie Joe, Theo Fledderus, Peter

Overgaauw, Frank van Esch, Marc van Leent

RedactieadresPostbus 59112, 1040 KC Amsterdam, tel 06 22 26 77 95

E-mail: info@schooldomein.nl

AbonnementenBetaling, opgave, abonnement, opzegging en adreswijzi-

ging kunt u doorgeven aan drukkerij Ten Brink,

Administratie Schooldomein, Postbus 41, 7940 AA Meppel,

tel (0522) 85 51 75.

Schooldomein verschijnt zes keer per jaar, in een oplage

van 17.000 exemplaren en in controlled circulation voor

alle instellingen in het primair-, voortgezet-, middelbaar-

(ROC’s) en hoger onderwijs (hbo en wo). Elke instelling

krijgt op instellingsnaam een exemplaar toegestuurd.

Daarnaast krijgen alle gemeenten Schooldomein toege-

stuurd, alsmede de architecten aangesloten bij de BNA en

alle woning corporaties. Voor meerdere exemplaren alsmede

voor abonnementen voor particulieren, instellingen en

bedrijven geldt een abonnementsprijs van e 59,50.

Abonnementen kunnen schriftelijk tot uiterlijk 1 juli van

het lopende abonnementsjaar worden opgezegd bij de

administratie van drukkerij Ten Brink.

Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement

automatisch met een jaar verlengd.

AdvertentiesVoor plaatsing van advertenties of advertorials in het maga-

zine kunt u contact opnemen met Recent, Postbus 17229,

1001 JE Amsterdam, tel. (020) 330 89 98, fax (020) 420 40

05, e-mail info@recent.nl, website www.recent.nl.

Voor plaatsing van banners en overige informatie op de

website kunt u bellen met FIZZ reclame + communicatie,

tel (0522) 24 61 62. De advertentietarieven van

Schooldomein staan ook op www.schooldomein.nl.

ProductieGrafische productie: Drukkerij Ten Brink, Meppel

Projectbegeleiding: Communicabel, Veenendaal

Vormgeving en website: FIZZ reclame + communicatie,

Meppel

Schooldomein wordt mede mogelijk gemaakt door Marko

BV, BNA, Servicecentrum Scholenbouw en de adverteerders

in Schooldomein

De nieuwe jaargang begint met een nieuwe vormgeving en een wat aangepaste redactie. We gaan er weer een mooi jaar van maken. Nummer 1 valt de derde week van september in uw bus. Maar vergeet u ook niet regelmatig op www.schooldomein.nl te kijken. Het thema voor nummer 1 is Makkers in de Bouw.

Wat kunt u onder meer verwachten:

• Bijsluiter Bond Nederlandse Architecten: Wat kunnen leegstaande kantoor-gebouwen bijdragen aan het vitaliseren van hun omgeving?

• Een mandje voor Amarantis: waarom integraal aanbesteden een goed alternatief kan zijn.

• Hoe levensvatbaar is de bibliotheek: nieuwe concepten om het lezen in de wijk of het dorp te houden.

• Wat fout gaat bij aanbestedingen; directeur Henk Vonk van Fame vertelt waarom kwaliteit het altijd wint van de laagste prijs.

• Sportpark Welgelegen creëert netwerken: hoe ziet de sportvereniging van de toekomst eruit en welke valkuilen zijn er zoal?

• Hergebruik industrieel vastgoed: Een MFA in een voormalige Sojafabriek in Utrecht.

• Een nieuwe opzet van de expertmeeting: school- en gemeentebesturen en marktpartijen discussiëren aan de hand van stellingen.

1Makkers in de Bouw

juni 2011schooldomein74

SAMEN UW OPTIMALEOMGEVING ONTWIKKELEN Strategische oplossingen in vastgoed en huisvesting

HEVO voorziet opdrachtgevers met complexe huisvestingsvraagstukken van antwoorden die bijdragen aan een optimale leef- en werkomgeving. We kunnen u ondersteunen bij vrijwel elk facet van vastgoedontwik-keling. Daarbij streven we altijd naar gebouwen die duurzaam presteren en een klantrelatie die minstens zo duurzaam is. Een partnership dat we bouwen op basis van oprechte betrokkenheid, kennis uitwisseling en wederzijds vertrouwen. Een open en resultaatgerichte benadering waarbij we elkaar blijven inspireren. Samen zijn we in staat het schijnbaar onmogelijke toch mogelijk te maken. Wij helpen opdrachtgevers in onderwijs, overheid, zorg en bedrijfsleven hun dromen te vangen in huisvesting en vastgoed.

Voor meer informatie: (073) 6 409 409 info@hevo.nl www.hevo.nl

HEVO biedt u: Strategisch vastgoed-

en huisvestingsadvies Projectmanagement Duurzaamheidsadvies Expertisecentrum

036_Hevo_Adv_A4_WT.indd 1 10-09-2010 13:57:22

Opti+ stimuleert leerlingen actief te zitten, comfortabel te zitten en samen te werken.

Leerlingen blijven langer bij de les

en dankzij de hogere tafels hoeven

leerkrachten niet langer te bukken

om mee te kijken of instructie te

geven.

www.vanerum.nl/optiplus

De productlijn is geïnspireerd op

de “balanced seating” theorie,

die staat voor een ergonomisch

verantwoorde zithouding.

De hoogte van de stoel,

de licht afglijdende

vorm van de kuip en de

gepatenteerde - aan de tafel

bevestigde - verstelbare

voetensteun bieden meer

bewegingsvrijheid. In alle

zithoudingen is er sprake

van een “open” houding.

#optiplus #i3le

VANERUM Nederland BV │ Duwboot 89 NL-3991 CG Houten │ E info@vanerum.nl │ T +31 30 212 20 10 │ F +31 30 212 20 11

Blijf op de hoogte van onze innovaties op vlak van onderwijs en word fan van VANERUM op Facebook. vanerum.nl/facebook vanerum.nl/twitter

Advertentie_schooldomein_Optiplus02.indd 1 15/03/11 13:15

magazine voor de perfecte leer-, werk- en leefomgeving

6 jaargang 23 juni 2011

sportdomein zorgdomein wijkdomeinPedro

Nieuw

Ergonomisch

Flexibel

Duurzaam

Kleurrijk

Stootvast

Een leven lang MarkoMarko BV. Beneden Verlaat 75 9645 BM Veendam Postbus 7 9640 AA Veendam T +31 598 698 798 F + 31 598 69 88 00 Showroom De Meern

Rijnzathe 2 3454 PV De Meern (Kantorenpark Oudenrijn) T +31 30 669 69 69 F + 31 30 669 69 00 info@marko.nl www.marko.nl

62-0008 WT 225x297 adv Pedro.indd 1 31-08-10 21:43

rugdikte nog opvragen

Thema: Crisis en kansen

Technovium ademt techniek

Uniek onderwijsconcept in Haaksbergen

De smalle marges van de onderwijsfi losofi e