Samenvatting Sociale demografie - Facultair … › wp-content › uploads › 2019 › 08 ›...

Kaat De Muynck

Katholieke universiteit Leuven

2017-2018

Samenvatting Sociale demografie

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018

1

Inhoud1 Demografie: inleiding, geschiedenis en definitie..............................................................................

1.1 Inleiding....................................................................................................................................

1.2 Ontstaan er aard van demografie.............................................................................................

1.2.1 Geschiedenis en definitie..................................................................................................

1.2.2 Graunt, Malthus en Quetelet............................................................................................

1.3 Wat is demografie?...................................................................................................................

1.4 Bomen in het demografische bos..............................................................................................

1.5 Demografie en Sociologie.........................................................................................................

2 Bevolkingsomvang en evolutie..........................................................................................................

2.1 Concepten en methoden..........................................................................................................

2.1.1 Bevolking Algemene definitie = verzameling van eenheden die aan een bepaald criterium voldoen................................................................................................................

2.1.2 De Fundamentele demografische vergelijking..................................................................

2.1.3 Staat en loop van de bevolking.........................................................................................

2.1.4 Basisstructuur van demografisch cijferwerk......................................................................

2.1.5 Persoonsjaren en risicobevolking......................................................................................

2.1.6 Demografische basiscijfers..............................................................................................

2.1.7 Schatting van het aantal persoonsjaren..........................................................................

2.1.8 Het instant en gemiddelde groeicijfer + de verdubbeltijd...............................................

2.2 De Evolutie van de wereldbevolking.......................................................................................

2.2.1 bevolkingsexplosie..........................................................................................................

2.2.2 Oorzaak van bevolkingsgroei: demografische transities.................................................

2.2.3 De gevolgen van bevolkingsgroei voor economie en leefmilieu......................................

3 Bevolkingsstructuur........................................................................................................................

3.1 De bevolkingspiramide en afgeleide.......................................................................................

3.1.1 Spiegel van verleden en toekomst..................................................................................

3.1.2 De geslachtsverhouding..................................................................................................

3.1.3 De ouderdom van de bevolking......................................................................................

3.2 De vergrijzing..........................................................................................................................

4 Nataliteit, vruchtbaarheid en reproductie......................................................................................

4.1 Begrippen................................................................................................................................

4.1.1 Vruchtbaarheid fertiliteit en steriliteit............................................................................

4.1.2 Geboortecategorieën......................................................................................................

4.2 Vruchtbaarheid meten............................................................................................................

4.2.1 Transversale vruchtbaarheidscijfers................................................................................

4.3 Directe determinanten van nataliteit en vruchtbaarheid........................................................

4.3.1 Nataliteit = bevolking x vruchtbaarheid..........................................................................

4.3.2 Directe determinanten van vruchtbaarheid....................................................................

4.3.3 De vruchtbaarheidstransitie............................................................................................

5 Mortaliteit.......................................................................................................................................

5.1 Begrippen en maten................................................................................................................

5.1.1 Leeftijdsspecifieke sterftecijfers......................................................................................

5.1.2 Zuigelingen- en kindersterfte..........................................................................................


1 Demografie: inleiding, geschiedenis en definitie

1.1 InleidingGaat over relatie tussen demografische en maatschappelijke fenomenen

- Soms demografie maatschappij- Soms maatschappij demografie- Vaak wisselwerking

Relatie tussen maatschappelijke en demografische fenomenen

1.2 Ontstaan er aard van demografie1.2.1 Geschiedenis en definitie

ACHILLE GUILLARD 1855

“Elements de statistique humaine, ou démographie comparée”

= Eerste vermelding van het woord demografie stelt demografie gelijk aan statistiek over mensen

Definitie Guillard’s expliciete definitie : “natuurlijke en sociale geschiedenis van de menselijke soort”

- Bij demografie spelen altijd sociale én biologische processen een rol

- Dominant kwantitatief1.2.2 Graunt, Malthus en Quetelet = de drie voorvaders

John Graunt formele demografieThomas R. Malthus theorie, politiekAdolphe Quetelet dataverzameling, statistiek

GRAUNT 1662

= Handelaar uit Londen, demografie (avant-la-lettre) als hobbyIn titel van zijn werk = de biologische en de maatschappelijke dimensies vertegenwoordigd

Natural and Political Observations Made upon the Bills of Mortality, 1662 “Natuurlijke en politieke waarnemingen vermeld in de volgende index en opgesteld over de sterftetafels, met verwijzing naar de regering, godsdienst, handel, groei, lucht, ziekten en verschillende veranderingen in deze stad”

Boek verleende Graunt (als niet-wetenschapper) toegang tot The Royal SocietyAdv wekelijkse overzichten van de overledenen => sterftetafels opgemaakt

vergelijking tussen geboorte en sterfte onderzoeken geslachtsverhouding

Cijfers waren niet correct maar de manier van redeneren + werkwijze werd methodologische belangrijk voor de demografie

2


Thomas R Malthus 1766-1834

Sombere economische toestand waar grote bevolkingsgroei als gevolg dalend sterftecijfer & stijgend geboortecijfer aanwezig was

Engeland werd import- ipv exportland met verslechterde voedsel situatieBeschreef onderlinge afhankelijkheid tussen demografische parameters en trekt daaruit conclusies: Aantal geboorten + sterftetafels aantal vrouwen op vruchtbare leeftijd

1798, “Essay on the Principle of Population”

- Reactie tegen het vooruitgangsoptimisme van de 18de-eeuwse verlichting (Godwin, Condorcet)

- Confronteert dat optimisme met sombere economie in Engeland eind 18de eeuw

- Vanuit invalshoek van sterke bevolkingsgroei en de Poor Laws

Tijd

Hoeveelheid

Bevolking

Voedsel

Malthus: bestaansmiddelen en bevolkingsgroei houden GEEN gelijke trendBevolkingsomvang = meetkundige regelsBestaansmiddelen = rekenkundige regels

Zorgt voor verschil tussen beide waaruit voedseltekort volgt Beperking van bevolkingsgroei is noodzakelijk

Dit kan op 2 manieren: 1. Toename sterfte = “positive checks on population growth”2. Beperking geboorte = “preventive checks on population growth”

Al te snelle bevolkingsgroei en dus sterfte door hongersnood en oorlog vermijden door MORAL RESTRAINT

3

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018= Morele zelfbeheersing, tegen Poor Laws omdat ze deze niet bevattenBevolkingsgroei van Londen:

- In stad: meer sterfgevallen dan geboorten- Op platteland: meer geboorten dan sterfgevallen

“Londen groeit door immigratie”In de bevolking ongeveer evenveel mannen als vrouwen

“Christelijk verbod op polygamie is in overeenstemming met de natuurwet”

Vader van de FORMELE, ANALYTISCHE DEMOGRAFIE

GRAUNT VS MALTHUS

G = belang technische methodologisch vlakVooral statistische kanten + analyse onderlinge samenhangen zuiver demo

componenten

M = demografische theorievorming begint Politieke en economische dimensies in demografische analyses

Adolphe Quetelet 1796 – 1874

= Belg, astronoom, wiskundige; uitvinder van de BMIVader van

- Wetenschappelijke en gestandaardiseerde dataverzameling In België (de beste volkstellingen aller tijden werden door hem georganiseerd)Internationaal (oprichter International Statistical Institute)

- Statistiek toegepast op mensen (“physique sociale”)- Normale verdeling- “De gemiddelde mens”: zijn grootste vergissing

1.3 Wat is demografie? = de wetenschap die zich bezig houdt met de analyse van

Omvang, samenstelling en ruimtelijke spreiding van menselijke bevolkingenOorzaken en gevolgen van veranderingen in

• Vruchtbaarheid en geboorten• Sterfte (= “mortaliteit”)• Huwelijk en scheiding (=“nuptialiteit” en “divorcialiteit”)• Migratie

4

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018Populaties = verzamelingen van mensen

- Tijd (transversaal, longitudinaal)- Ruimte

1.4 Bomen in het demografische bosDemografie = dé interdisciplinaire wetenschap (van antropologie tot biomedische wetenschappen)

- Zuivere, analytische, formele demografie= belang mathematische modellen + puurheid onderlinge samenhang demografische processen en bewegingenGEEN maatschappelijke context

- Ecologische demografie (biologen)- Sociale demografie (sociologen, economen, sociaal-geografen)

= Focus op maatschappelijke fenomenen - Historische demografie- Antropologische demografieHistorische en antropologische demografie = beide belang beschrijving demografische processen van uiteenlopende maatschappelijke contexten Variatie zowel in tijd als in ruimte bestuderen, grote overlapping

3 Belangrijke onderzoeksprojecten in demografische geschiedenis1. Fleury & Henry

= ontwikkeling standaardmethode om kerngezinnen te reconstrueren 2. Coale

= grootschalig onderzoek naar de daling vd vruchtbaarheid in Europa3. Laslett

= onderzoek naar omvang en structuur van huishoudens in de vroegmoderne periode

Antropologen en demografen => steeds meer in elkaars vaarwater D = wetenschappelijke vooruitgang adv kennis uit onderzoek

-> stilaan overtuigd belang cultuur , factoren zoals etniciteit/godsdienst/.. -> Traditioneel analyseren van populatieprocessen, adv gestandaardiseerde

data MAAR: vaak bevestigde conclusies wat al geweten was => dieper ondezoeken A = afstand van deze kennis wetenschapsopvatting

-> Interesse transformatie sociale systemen doorheen tijd, verhouding individueel gedrag en culturele evolutie

-> Belang demografisch homeostatische mechanisme + relatie tussen ecologische bestaansmiddelen en bevolkingsgroei

Ondanks invloeden in elkaars vaarwater blijft kloof nog groot!

5

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-20181.5 Demografie en SociologieDemo = bestuderen populatiesSocio = bestuderen sociale systemen

Structurele koppeling tussen sociale systemen en populatiesLuhmann: volgen hun eigen logica en reproduceren zichzelf maar kunnen niet zonder elkaar bestaan Invloeden moeten/ kunnen in twee richtingen worden bekeken.

2 Bevolkingsomvang en evolutie

2.1 Concepten en methoden

2.1.1 Bevolking Algemene definitie = verzameling van eenheden die aan een bepaald criterium voldoen

Geografisch en historisch criterium, referentie naar bepaald tijdstip/ periode binnen bepaalde ruimtelijke afbakening

In praktijk een zeer ingewikkeld concept 1. Wettelijke bevolking = population de droit2. Feitelijke bevolking = population de fait

2.1.2 De Fundamentele demografische vergelijking Als bevolking : op 2 manieren binnen (geboren of immigratie) op 2 manieren buiten ( overlijden of emigratie)Migratie = sociale mobiliteit binnen sociale ruimte

FUNDAMENTELE DEMOGRAFISCHE VERGELIJKING:

N(T)= het aantal personen in leven in de populatie op tijdstip TN(0)= het aantal personen in leven in de populatie op begintijdstip 0B[0,T]= het aantal geboorten in de populatie tussen de tijdstippen 0 en TD[0,T] = het aantal overlijdens in de populatie tussen de tijdstippen 0 en TI[0,T] = het aantal immigraties tussen de tijdstippen 0 en TO[0,T] = het aantal emigraties tussen de tijdstippen 0 en T

Beschrijving van de bevolkingsomvang oiv 4 stromen tussen de tijdstippen T en O

Loop vd bevolking = omvat de natuurlijke en de migratoire component Natuurlijk saldo/ natuurlijke aangroei = verschil tussen geboorte en sterfteMigratiesaldo = verschil tussen emi- en immigraties

6

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018! bijna altijd meetfouten aanwezig

Alle fouten zijn mogelijk Meer sterfte dan geboorte = negatief natuurlijke saldo/aangroei of natuurlijke krimpMeer geboorte dan sterfte = positief natuurlijk saldo/aangroei

2.1.3 Staat en loop van de bevolking De wereld van de demografie =

Omvang en samenstelling, beschrijving eigenschappen bestanden= STOCKBestanden zijn verzamelingen van individuen op bepaald

moment in de tijd aan bepaalde criteria voldoen Vier stromen = LOOP

telling van het aantal gebeurtenissen binnen bepaald tijdsinterval dat aan bepaalde criteria voldoet

Vandaar:- Stockstatistiek = schattingen van N(0) en N(T)- Lopende statistiek (cf. “de loop van de bevolking”)

Door deze 2: mogelijk om op elk moment de staat van de bevolking in kwestie op te maken Strak verband tussen beide => kenmerken van bestanden evolueren als gevolg van gebeurtenissen

De staat van de bevolking is dus het resultaat vd loop van die bevolking sinds de voorgaande staatLoop beïnvloed de staat en de staat beïnvloed de loopRelatie tussen stock en loop, cohorten en periodes: het Lexisdiagram:

7


2.1.4 Basisstructuur van demografisch cijferwerk Belang neutralisatie van demografische gebeurtenissen zodat populaties met elkaar kunnen worden vergeleken Basistechniek hiervoor = rates ( Des taux)

Met geboorte, sterfte, migratie of groeicijfer bedoelen demografen de respectievelijke rate

Noemer demografisch cijfer houdt rekening met twee factoren van de hoeveelheid blootstelling

1. Omvang vd bevolking2. Duur van blootstelling aan het risico op een gebeurtenis

Risico = neutrale kans op niet als gevaar op

2.1.5 Persoonsjaren en risicobevolking Binnen hoeveelheid blootstelling zijn er twee concepten

1. Persoonsjaren = aantal eenheden on een bevolking vermenigvuldigd met de duur in jaren waarmee ze aan een bepaald risico worden blootgesteld

2. Risicobevolking

8

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018= ofwel het geheel van alle eenheden die op een bepaald moment aan een bepaald risico worden blootgesteld = ofwel geheel van alle persoonsjaren geobserveerd gedurende een bepaalde tijdspanne

Vb blootstelling risico emigratie 1 pers gedurende 2 jaar = hoeveelheid blootstelling v/e populatie van 2 personen gedurende 1 jaar

In beide gevallen is het aantal persoonsjaren 2 ! Reële populaties worden niet continu in het oog gehouden

2.1.6 Demografische basiscijfers Demografisch cijfer R:

- Teller = aantal gebeurtenissen E in bepaalde tijdspannen- Noemer = aantal persoonsjaren PY dat de populatie in die periode

aan de kans op die gebeurtenis werd blootgesteld

Kan op funda demo vergl worden toegepast= bekomen van 4 demografische basiscijfers (rates)

1. Bruto geboortecijfer CBR

2. Bruto sterftecijfer CDR

9


3. Bruto immigratiecijfer CRIM

= drukt niveau immigratie uit op doelbevolking in verhouding tot bestaande omvang van de bevolking Maw: geeft aan in welke mate de groei van de doelbevolking te wijten is aan immigratie

4. Bruto emigratiecijfer CROM

Concrete risicobevolking = iedereen die NIET tot onderzochte populatie behoort

Terwijl in noemer staan mensen die er WEL al toe behoren

Bruto groeicijfer:

- CGR v/e bevolking in bepaalde periode wordt bepaald door CBR,CDR,CRIM en CROM

- Uitgedrukt in procent/ promilleBRUTO NATUURLIJKE GROEICIJFER = CBR-CDRBRUTO MIGRATIEBALANS = CRIM - CROM Opmerkingen:

1. Belangrijk onderscheid maken tussen tijdseenheid waarin cijfers zijn uitgedrukt en tijdspanne waarop ze betrekking hebben

Deze twee hoeven niet dezelfde te zijn

10

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018Democijfers meestal uitgedrukt op schaal van (persoons)jaren ook al hebben ze betrekking op een decennium

= rate per jaar, schaal is dus een jaar maar referentieperiode is een decennium 2. Constant demografisch groeicijfer stelt dat bevolking sneller en sneller gaat

groeien, maw exponentieel snel groeit Tegenstrijdigheid te zien bij besef demobasiscijfers relatief gedefinieerd zijn

Gerelateerd aan het aantal geleefde persoonsjaren en dus aan bestaande bevolkingsomvang

Belangrijk demografisch inzicht : Wanneer alle mensen zich in bepaalde populatie zich demografisch op zelfde manier blijven gedragen, dan zal die bevolking steeds sneller groeien/krimpen

Fundamenteel demografisch inzicht uit de theorie over "stable populations" = stabiel demografisch gedrag en stabiele demografische cijfers (bv. vruchbaarheid en sterfte) leidt potentieel tot explosieve demografische groei (cf. Malthus)2.1.7 Schatting van het aantal persoonsjaren Schatting in noemers veel moeilijker omdat we daarvoor exacte bevolkingsomvang op elk moment tussen T en O moeten kennen

2 methodes1. Methode van jaarmiddenbevolking

Wanneer referentie periode niet te lang is = T keer de bevolkingsomvang in het midden van de tijdspanne

2. Methode van gemiddelde bevolkingRekenkundig het gemiddelde berekenen van de bevolkingsomvang in het begin en einde van de referentie periode maal het gemiddelde met T

11


!! Bruto sterftecijfers,.. houden GEEN rekening met de bevolkingsstructuur wel met de bevolkingsomvang

leeftijd, geslacht en burgerlijke staat = belangrijk kenmerk voor demografische studie

2.1.8 Het instant en gemiddelde groeicijfer + de verdubbeltijd

Hoe lang duurt het eer een bevolkingsomvang dubbel (of half) zo groot zal zijn, gegeven een bepaald groeicijfer?

Niet bepaalbaar met CGRWel via het instant groeicijfer:

Onder bepaalde assumpties is het gemiddelde jaarlijkse groeicijfer gelijk aan het instant groeicijfer:

De verdubbelingstijd:

Als een bevolking op T jaar tijd verdubbelt, dan is N(T) / N(0) = 2 en dus:

Dit cijfer kan worden toegepast op de formules van constant groeicijfer of gemiddeld groeicijfer om T te berekenen:

verdubbelingstijd T = 0.693 / rOp analoge wijze kan, bijvoorbeeld, de verdriedubbelingstijd (T = 1.099 / r of de vertienvoudigingstijd berekend worden (T = 2.303 / r).

12

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018Vb Gemiddelde groei wereldbevolkingStel: N(0) (ontstaan mensheid) = 2

Groeivoet wereldbevolking 2000-05: 0.0117Verdubbelingstijd = 0.693/r = 0.693/ 0.0117 = 59 jaarN(10 000)=1.E+53 = 108,124,222,464,339,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000

Groeivoet West-Europa 2000-05: 0.0026Verdubbeltijd = 0.693/0.0026 = 270 jaarN(10 000)= 1.E+13 = 14,164,885,749,776 = 14164 miljard (en 10 000 nog maar een tiende van 100 000)

Andersom gerekend: N(200000) = 7 miljard; N(0)=2 Dus gemiddelde groeivoet: 0.11 promille verdubbelingstijd: 0.693/0.00011: 6300 jaarImplicatie van constante groeivoet va, 0.00011:

DUS: Om duurzaam te (kunnen) zijn, kan bevolkingsgroei op termijn nooit veel van 0 afwijken

• Thomas R. Malthus kwam eind 18de eeuw ook al tot dat inzicht, in zijn Essay on the Principle of Population (1798): op termijn moet en zal bevolkingsgroei afgeremd worden Ofwel door toename van sterftecijfer Ofwel door afname van geboortecijfer Lokaal: migratie Niet toevallig eind 18de eeuw in Engeland…

2.2 De Evolutie van de wereldbevolking2.2.1 bevolkingsexplosie

Sinds mid 18e eeuw = spectaculair snelle bevolkingsgroei Demo geschiedenis van de mensheid kan in twee worden gesplitst:

1. Lange periode met trage bevolkingsgroei2. Zeer korte periode met snelle groei

13


Aziatische bevolking = de grootste, 2000 -> 60% vd wereldbevolking, zonder Aziatische republieken van de Sovjet UnieGroei verliep niet gelijkmatig

1750-1950: Europa + Amerika + Oceanië - relatief traag en langdurig- relatief beperkte intensiteit- Veel intenser, veel grootschaliger

1950-nu: Azië + Afrika + Latijns-Amerika - Veel intenser, veel grootschaliger

= populatie bombSnelle bevolkingsgroei gaat gepaard met grote ecologische en sociale problemenMaar na periode van groei of inkrimping zijn er twee mogelijkheden:

1. Demografische nulgroei Gelijke geboorte en sterfte cijfers

2. Demografische uitsterving Aanhoudend hogere mortaliteit dan vruchtbaarheid leidt tot

uitsterving

2.2.2 Oorzaak van bevolkingsgroei: demografische transities

Grondig en langdurig onevenwicht tussen geboorte- en sterftecijfers dat leidt tot een duurzaam grotere of kleinere bevolking

Demografische transitie is altijd tijdelijk want als het onevenwicht aanhoudt, dan zal de groei exponentieel versterken

Duurzame groei van de bevolking is enkel mogelijk dankzij verhogingen van de productiecapaciteit

14

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018- door extensifiëring- door intensifiëring

Malthusiaanse visie:

A. De neolithische landbouwrevolutie Evolutie jacht- verzameleconomie naar directe productie van voedsel door landbouw en veeteelt

Agrarische revolutie maakte veranderingen mogelijk die neolithische demografische transitie wordt genoemd

jagers-verzamelaars landbouwers- Reproductieve cultuur jagers-verzamelaars: spacing- Rreproductieve cultuur landbouwers

betere voeding = verhoogde fertiliteit arbeidsintensieve economie = hoog kindertal wenselijk geen mobiliteitsprobleem

Landbouw was zeer intensief = meewerkende kinderen verhoogde productiviteit, bij veel kinderen kon men nieuwe gronden ontginnen

Onvermijdelijk = hoger sterfte cijfer (stijging verspreidingskansen ziekte in dichtbevolkte gebieden, kwetsbaarheid vd oogsten,..)

CRISISSTERFTE

B. Europese groei en krimp tijdens de middeleeuwen 7de-14de eeuw: geleidelijke bevolkingsgroei mogelijk dankzij hogere landbouwproductie door

- Expansie nieuwe landbouwgronden

15

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018- Productiviteitsverhoging adv technologische vernieuwingen

Ijzeren ploeg Vooral drieslagstelsel

Na de sterke groeiperiode: algemene sterftecrisis in 14de eeuw; Zwarte Dood 1347-1351

Malthusiaanse crisis door overbevolking, voedselproductie kon geen stand houden Te sterke versnippering van landbouwgronden om in leven te kunnen blijven, Opbrengst nieuwe landbouwgronden daalde doordat er minder vruchtbare gronden waren ectMarxiaanse kritiek op Malthusiaanse visie: feodaliteit fnuikte maatschappelijke en technologische innovatie

C. De moderne demografische transitie Europa midden 18de eeuw

- crisis-sterfte minder frequent en minder intens- gemiddelde sterfteniveau daalt- het geboortecijfer daalt nog niet

Gevolg: steeds snellere bevolkingsgroeiVanaf einde 19de eeuw

- Verdere daling van sterfte- getrouwde koppels beginnen steeds sterker aan

geboortebeperking te doen; opkomst van het burgerlijke 2-kindgezin

Gevolg: evolutie richting nulgroei

Tijd

Bru

toci

jfers

Geboortecijfer

Sterftecijfer

?

Demografische transitie eerder schematisch modelOveral in EU en NAM = evolutie geboorte en sterfte cijfers van hoog naar laag2e helft 20e E: Afrika, Lat Am en Azië = zorgde voor nog veel snellere en massalere bevolkingsgroeiUitzonderlijke snelle groei in ontwikkelingslanden:

16

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018Snellere daling van de sterfte

- in Europa: trage daling door groei van (1) inzichten in belang hygiëne (2) later medische innovaties

- Na WOII: hygiënische inzichten en medicatie geïmporteerd in ontwikkelingslanden

Tragere daling van het geboortecijfer- Bovendien hoger pre-transitie geboortecijfer- Economische motivatie: “sociale zekerheid”- Kinderrijkdom als cultureel statussymbool

Cruciaal = toekomstige evolutie van het geboortecijfer! Afhankelijk van:

1. Vruchtbaarheid Lokale culturen waarderen een hoger vruchtbaarheidscijfer zeer sterk

Maar ook in ontwikkelingslanden is een daling van de vruchtbaarheid ingezet

Deze zal bevolkingsgroei op termijn niet doen stoppen

Wat maakt dat vruchtbaarheid daalt?A. Scholing (van mannen maar vooral) van kinderen en vrouwen

- bevordert motivatie tot geboortebeperking- bevordert planmatige levenshouding- bevordert capaciteiten om effectief aan geboortebeperking te

doenB. Stijging overlevingskansen van het kind<-> Hangen samen: betere scholing = hogere kans op overleven

Scholing is belangrijk als humanitair doel op zichDaarnaast heeft scholing een meervoudig gunstig effect op demografie:

- Scholing = geboortebeperking- Scholing = hogere overlevingskansen- Hogere overlevingskansen =geboortebeperking- Geboortebeperking = hogere overlevingskansen

2. Bevolkingsmomentum<-> zelfs daling van sterfte is op korte termijn onvoldoende om Groeicijfers zijn inherent; neiging om geleidelijk aan te evolueren, niet abrupt

Doordat in verleden meer zijn bijgekomen zullen er in de toekomstnormaal gezien nog meer bijkomen, zelfs als de nieuwe generatieminder kinderen zouden bijbrengen

DEMOGRAFISCHE INERTIE

17


D. Demografische inertie Bevolkingsgroei is een rijdende trein, demografische evoluties ontstaan geleidelijk Zekere stuwkracht uit bevolkingsgroei, neiging om zichzelf nog een tijdje voort te zetten = altijd een bepaald groeipotentieel

“population momentum” (groeipotentieel) = afhankelijk van de leeftijdsstructuur vd bevolking (volgend Hoofdstuk)

Veronderstel: vruchtbaarheid plots gelijk aan het vervangingsniveau (cf. les over vruchtbaarheid)

Gevolg op lange duur: stationaire bevolking; bevolking die noch groeit/krimpt “lange duur” afhankelijk van # vrouwen op vruchtbare leeftijd (en nog zullen komen)

Krimpt oude bevolking eerst vooraleer ze stationair wordt

Schatting van populatiemomentum = verwachtte omvang van stationaire bevolking / omvang van de huidige bevolking

2.2.3 De gevolgen van bevolkingsgroei voor economie en leefmilieu

Sinds jaren 1960 bezorgdheid over1. Armoede: kloof arm en rijk2. Vervuiling + uitputting van natuurlijke bronnen3. Migratie: van arme Zuiden naar rijke Noorden

“het wereldbevolkingsvraagstuk”Mijlpalen v/h vraagstuk

- 1968: Paul Ehrlich The Population Bomb - 1972: Rapport vd Club van Rome The Limits to Growth- 1974: UN Year of Population, - 1974: eerste UN Population Conference, World Population Plan of Action

= liggen in de lijn van de eind 18e eeuwse beschreven spanningen van Matlhus nl spanning tussen de exponentiële bevolkingsgroei, de beperkte natuurlijke hulpbronnen en bekommernis van het rijke Weste over de populatie explosie van arme landen

18


19


Gemeenschappelijke noemer= Malthusiaanse bezorgdheid :Bevolkingsgroei Armoede

Kritiek op de klassieke Malthusiaanse analyse (voornamelijk door Marxistische critici)

Bevolkingsgroei Armoede

Malthusiaanse visie:“Te snelle bevolkingsgroei armoede, onderontwikkeling”Marxiaanse visie:

“Armoede, onderontwikkeling snelle bevolkingsgroei” pleidooien voor nieuwe internationale economische orde; cf. voorlopers

van huidige anders-globalistenZou de ontwikkelingskloof tussen Z en W moeten dichten

Latere VN-bevolkingsconferenties: 1984 Mexico city; 1994 Caïro: “kampen” bleven bestaan, met verschillende beleidsopties:

- “family planning programs”- “ontwikkeling is beste contraceptivum”

“meer vrije markt” (neoliberalen, economen)- “vrije markt is oorzaak van armoede” (anders-globalisten)

Ene groep is van oordeel dat groei wereldbevolking onvermijdelijk voor inherente problemen zorgt

Pleiten voor programma’s die geboorte beperking aanmoedigen Andere groep benadrukt belang ontwikkelingsplanningen

Minder pessimistische visies in bevolkingsexplosiedebat dan de Malthusiaanse;Door eco ontwikkeling = geboortecijfer wel vanzelf dalen + middelen om eten en drinken te voorzien zijn minder inelastisch

Bevolkingsgroei zou zelf de nodige innovatie prikkels geven inzake de omgang van natuurlijke hulpbronnen

20


MALTHUSIANEN

= niet van overtuigd dat een stijging van de welvaart de bevolkingsgroei stimuleert

Wanneer eco aantrekt -> bevolking ook groeien omdat sterfte daalt en vruchtbaarheid groeit of migratiebalans stijgtKnelpunt: groeiende bevolking heeft inherente neiging om te groeien

Door hogere bevolkingsdichtheid = genoodzaakt om inferieure gronden te ontginnen maar marginale opbrengst is onvoldoende om extra bijgekomen mensen te onderhouden

De aanvankelijke welvaart wordt op die manier opnieuw teniet gedaanOverbevolking leidt zo tot misery and vice volgens Malthus

Om dit alles te voorkomen : bevolkingsgroei af remmen- Voorkomen hoog geboorte cijfer = preventive checks on populations growth- Verhoging van sterfte cijfer door hongersnood, ziekte, oorlog en schaarse

levensmiddelen = positive checj on population growth Cruciaal = draagkracht van moeder aarde stelt natuurlijke limieten aan de bevolkingsgroei

Concept ‘draagkracht’ = maximaal aantal individuen van dieren- of plantensoort dat een bepaalde

habitat voor onbegrensde tijd kan onderhouden Overbevolking = wanneer er in een regio meer mensen wonen dan de draagkracht toelaat

Aantal mensen op bepaalde termijn is onhoudbaar omdat ecologische middelen uitgeput raken

Malthus: ofwel zorg je voor preventive checks, ofwel volgen er positive checks

Vooral neomalthusianen = belang van technologie in het bevolkingsexplosievraagstuk

Bevolkingsexplosie niet alleen rechtstreekste maar ook onrechtstreekse effecten op ecologische systeem via technologie

Door technologische vooruitgang: productiviteit van ontgonnen gronden opdrijven, in zo ver dat de groei wereldbevolking gepaard gaat met groei van consumptie/ criteria

Hoge consumptie en productie vormen op termijn een bedreiging voor mondiale systeem

21


Kernvraag = hoe hoog en elastisch is de draagkracht van de aarde? Verschillende modellen ontwikkeld om toekomstige evolutie te stimuleren

en berekenen 1. POET 2. IPAT

POET- model

= wil relaties tussen demografische, sociale en ecologische factoren weergeven met biologische subdisciplines inbegrepen

Bevolking en leefmilieu zijn twee basisvariabelen die elkaar wederzijds beïnvloeden

Effect populatie op leefmilieu is afhankelijk van de sociale organisatie + gebruikte technologieOrganisatie = sociale structuren en cultuur + sociaal geografische factoren zoals mate van urbanisatie

Organisation Population Environment Technology

Aandacht voor intermediaire belang van technologie en maatschappelijke structuren:

- milieu-impact van nieuwe technologie: kan + of - zijn- productiviteitsverhoging landbouw: idem

IPAT- model Impact = Population x Affluence x Technology

Belasting of impact van een bevolking op het ecologische systeem = ecological footprint

= product van de populatie omvang, consumptie niveau en schade die de technologie aan het milieu toebrengt via consumptiegoederen Adv dit model kan de milieu belasting van landen worden vergeleken

= indicatoren zoals bruto nationaal product, vleesconsumptie,..

22

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018worden gebruikt om A te meten

Gebruik van niet hernieuwbare energie bronnen, uitstoot schadelijke stoffen om T te meten

Nadeel: Haast altijd tot twee conclusies:

1. Relatief klein deel van de wereldbevolking zorgt voor hoge belasting2. Belangrijkste factor in stijging van milieu belasting = bevolkingsexplosie

Als we deze niet snel onder controle krijgen ontstaan er zware “positive checks”

Technologische optimisten

Tegenovergestelde van Malthusianen = technologische optimistenIdee = genie van de mens is in staat om de aarde te transformeren tot een

hoor der overvloedsHoge bevolkingsintensiteit zorgt voor een hoge dichtheid aan menselijk intellect die een oplossingen kunnen zoeken voor snel groeiende vraag naar productie- en consumptie goederen

Ultimate resource = menselijke verbeeldingskracht en inventiviteit Hoe meer mensen, hoe meer inventiviteit

Volgens technologie optimisten geeft het IPAT model niet aan dat bevolkingsgroei noodzakelijk leidt tot meer milieu schade, nieuwe en schonere technologie kan de T en dus ook de I doen dalen

Vaak verwijzingen naar E. Boserup = GEEN extreem cornucopiaan,

maar vecht wel de eenzijdige Malthusiaanse visie aan Toonde aan dat:

- Bevolkingsgroei en dichtheid niet “alleen maar” negatieve gevolgen heeft, ook niet op lange termijn

- Hongersnood in de loop vd geschiedenis vaak minder te maken had met overbevolking, eerder met maatschappelijke instituties, politiek en economie

Boserup’s kritiek: Neomalthusianen onderschatten de correlatie tussen de drie factoren rechts van I

Bevolkingsgroei, technologie, welvaart en armoede hangen véél complexer samen

1. Volgens geschiedenis = groeiende welvaart en techno vooruitgang zorgt ervoor dat er ook bevolkingsinkrimping kan plaatsvinden

23

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-20182. Stijging bevolkingsdichtheid kent ook positieve schaalvoordelen

Vb urbanisatie kan tot efficiënter gebruik van energiebronnen leiden

3. Malthusianen houden geen rekening met stimulerende effecten van bevolkingsgroei op technologische innovatie

Malthusiaanse visie Boserupiaanse visieWelvaart en techno innovatie zorgen voor bevolkingsgroei

Bevolkingsgroei zorgt voor economische groei en techno innovatieOp korte termijn kan bevolkingsgroei voor eco crisisses en milieuproblemen zorgen ! Deze zetten MY net aan om naar oplossingen te zoeken

Hoe dichter bevolkt, hoe intenser het gecultiveerd kan worden

Cultivatie in verschillende fases: 1. Intensifiëring

productiviteit van land stijgt, die van arbeid daalt

2. Mogelijkheid om meer te investeren + ontstaan van schaalvoordelen

Vb Hedendaagse hongersnood Afrika Boserup

Zoekt oorzaken veeleer in regionale economische politiek Vaak eerder te lage in plaats van te hoge bevolkingsdichtheid

Waarom?na WOII: vrees voor massale hongersnood + vrees dat Afrikaanse gronden niet vruchtbaar genoeg zouden zijn

24

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018gevolg voor na-oorlogs landbouwbeleid:

• niet: meer investeren in de ontwikkeling van landbouw-technieken en rurale infrastructuur ter plaatse,

• wel massale import van voedsel uit geïndustrialiseerde landen (met gesubsidieerde productie-overschotten!) “win-win”

• socio-demografisch gevolg: totale bevolking groeide veel sneller dan de bevolking tewerkgesteld in de landbouw ( meer voedselimport)

Steeds minder investeren in agrarische ontwikkeling; post-koloniale overheden investeerden enkel nog in de steden (onderwijs, transport, communicatie)

Platteland steeds verder geïsoleerdbv. wegennetwerk in Congo: eikeblad ipv netwerk hoge transportkosten landbouw niet rendabel migratie naar de steden …

Conclusie: voedselonzekerheid op het platteland in Afrika is geen gevolg van “overbevolking”

Tijd

Emig

ratie

-inte

nsite

it

Weinig economische ontwikkeling

Meer economische ontwikkeling

Binnen Boserupiaanse paradigma: Economische onderontwikkeling en voedselonzekerheid = eerder gevolg van lage

ipv hoge bevolkingsdichtheid => in meeste gebieden extensivering ipv intensifiëring van de landbouw

Bevolking raakte dus verspreid over uitgestrekte continent Vanaf ’60 werd deze situatie onhoudbaar, bevolking groeide sneller terwijl

ontgonnen gebieden niet geschikt waren voor cultivatieOm bevolkingsgroei op de vangen: had Afrika moeten overschakelen naar intensifiëring

25

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018Dit is niet gelukt, werd bemoeilijkt door te lage

bevolkingsdichtheid (Platteau)= transportkosten lagen zeer hoog! <-> Azië waar de

structuur wel lagStructuur Afrika was gericht op kolonisatie; dwz transport naar

andere landen ipv eigen land, wegen waren slecht of niet onderhouden Hoge transport kosten leidde automatisch tot grote kloof prijs die zou betaald moeten worden en de prijs die landbouwer in productiegebied zou krijgen, moeilijk om producten rendabel te maken

Prijzen worden instabiel en verschillen sterk met voedselonzekerheid als gevolg

Conclusie: Te lage bevolkingsdichtheid en een te grote bevolkingsspreiding hinderen

de economische ontwikkeling van Sub- Saharische Afrika met een voedselonzekerheid als gevolg

Boserupiaanse theorie zegt niets over de milieu impact van de bevolkingsgroei en dichtheid!

Hier ligt de definitieve splitsing Technologie optimisten geloven NIET in de natuurlijke draagkracht + idee dat er natuurlijke grenzen zijn aan de groei

L. Simon = de trend is tot nu toe positief geweest en er zijn geen redenen om aan te nemen dat dit zou veranderen in de toekomst! Dat wil niet zeggen dat er geen korte termijn crisissen zijn geweest/zullen komen

Maar deze vormen net de incentive om een oplossing te zoekenGroei v/h consumptie volume leidt tot een prijsstijging

-> zorgt ervoor dat er naar vervangproducten wordt gezocht/ ontwikkeld

Meeste mislukken maar op einde van de rit is de mens er wel op vooruit gegaan dankzij zijn ULTIMATE RESOURCE, zijn creativiteit

Veel kritiek op deze visieVanuit biologische en ecologische hoek:

26

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018De menselijke soort is voor het overleven afhankelijk van beestjes,

bacteriën,.. daar is GEEN substitutie voor mogelijk Mondiale ecologische systeem levert diensten;

ENVIRONMENTAL SERVICES Deze zijn levensnoodzakelijk maar door menselijke energiebronnen

bedreigd

27


3 Bevolkingsstructuur

“Structuur”Sociologie: geheel van posities met de daaraan verbonden rollenDemografie: geeft voor een aantal posities een eerste, kwantitatieve indicatie

- Bv. aantal jongeren, aantal oudere vrouwen- Bv. aantal ongehuwden, aantal echtgescheidenen

Demografische structuur = infrastructuur van de sociale structuurHoofdrolspelers in demografische structuur:

- Geslacht- Leeftijd- Geslacht + leeftijd: bevolkingspiramide

3.1 De bevolkingspiramide en afgeleide Bevolkingspiramide = grafische voorstelling van de bevolking naar ten minste de kenmerken leeftijd en geslacht

Verticale as = leeftijdsintervallen Horizontale staafdiagrammen = aantal mannen/ vrouwen

Kan dus in procenten en in absolute aantallen!Vergelijken omvang = percentages gebruiken (worden voor hele bevolking

berekend)

28

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-20183.1.1 Spiegel van verleden en toekomst

= Goede manier om demografische situatie te onderzoeken

Piramide evolueert als gevolg van de vier stromingen Elk jaar = nieuwe stroming bij Bij veel geboorten; brede basis

Staven worden steeds korter als gevolg van emigratie en sterfte Sterkte van de erosie = afhankelijk van het leeftijdsspecifiek

sterfte- en emigratie cijfer Enkel immigratie kan weerwerk bieden

Bevolkingspiramide illustreert het fenomeen van demografische traagheid Duurt lang voordat evoluties volledig uit de piramide zijn gegroeid, aan

andere kant blijft bevolkingsstructuur nog lang de demografische evoluties van de toekomst beïnvloeden

Verleden: evolutie van naoorlogse periode nog steeds veel invloed!Toekomst: alle demo basiscijfers worden beïnvloed door verdeling leeftijd en geslacht

komt omdat vruchtbaarheid, sterfte en migratie leeftijd & geslachtsgebonden

zijnVruchtbaarheid = afhankelijk van fertiele levensfase Migratie = hangt samen met leeftijd

Bevolkingspiramide is een drager van het populatiemoment = bij prognose is de huidige leeftijdsstructuur het startpunt

Demografische transitie is fundamentele oorzaak van huidige bevolkingsomvang EN van de leeftijdsstructuur Conclusie: leeftijdsstructuur

Wordt bepaald door en is medebepalend voor de 4 stromen van de demografische vergelijking- Nataliteit

o Bepaalt basis van de piramideo Wordt bepaald door midden van de piramide

- Sterfte (mortaliteit)o Bepaalt het afkalven van de piramideo Wordt bepaald door leeftijdsstructuur

- Immigratie/emigratieo Migratie is geslacht- en leeftijdgebonden

29


3.1.2 De geslachtsverhouding

Geslachtsverhouding/ seksratio= het aantal mannen gedeeld door het aantal vrouwen

vrouwen

mannen

NN

SR

Ratio = scheef wanneer het sterk van 1 afwijkt Kenmerk van de staat van de bevolking op bepaald moment, op bepaald

tijdstip Meestal in % uitgedruktWereldschaal: ongv in evenwicht

! Hoe ouder de bevolking, hoe meer vrouwenoverschot er aanwezig isIn Be:

9573.052674375042288

2001/1/1,lg iëBeSR

Mannen in teller, vrouwen in noemer => seksratio wordt masculiniteitsgraad genoemd

(Omgekeerde = feminiteitsgraad)In Be, meer vrouwen dan mannen maar geldt niet voor elke leeftijdsgroep!

Meer jongens dan meisjes geborenMannen hebben bij geboorte een lagere levensverwachting = seksratio kent een negatief curvi lineair verloop

dwz: jongere mannen zijn nog lichtjes in de meerderheid door overgewicht boorlingen, die kleine meerderheid verandert naar grote minderheid

Deze ratio GEEN betrekking op de staat van de bevolking maar op de loop!

30


0

20

40

60

80

100

120

0- 4 5- 9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85+

Leeftijd

Seks

erat

io (p

er 1

00)

3.1.3 De ouderdom van de bevolking

= Gemiddelde of mediane leeftijdAandeel jongeren, aandeel ouderen, …Afhankelijkheidsindex = dependentiecoëfficiënt

= Geeft verhouding weer van zogenaamde nog-niet-actieven

65,15

6515

NNN

DR jaar

Indiceert demografische drukIs som van = “Pensioenlast”& “Kinderlast”

Seniliteitsindex = (N>=65 / N<15 )Is een soort van vervangingsindex, verhouding van oudere tov jongere bevolking

De leeftijdsgrenzen zijn flexibel te kiezen in functie van onderzoeksvragen en onderzoeksregio

3.2 De vergrijzing

Met het doorlopen van de demografische transitie = bevolking diepgaand verouderd Door de babyboom na WOII zal de vergrijzing in meeste West EU landen sterk worden gevoeld Vanaf 2010 zullen de boorlingen van toen de pensioenleeftijd bereiken, dwz aantal zorgbehoevende bejaarden zal stijgen

31

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018Belangrijkste oorzaak van vergrijzing was de daling van de vruchtbaarheid (= aantal kinderen dat vrouwen gemiddeld krijgen) = ontgroening

Bevolking waar weinig vrouwen kinderen krijgen zal verouderen

- Was zo tussen 1870 en 1970 in het Noorden- Is vandaag zo in het Zuiden

+ mensen leven gemiddeld langer!Effect van sterfte op leeftijdsverdeling is kleiner dan effect van vruchtbaarheid EN meestal in de omgekeerde richting!

Daling van de sterfte/ stijging overlevingskansen zorgde aanvankelijk voor een verjonging van de bevolkingLeidt tot een hogere gemiddelde leeftijd op moment van overlijden ! Gem leeftijd van de bevolking wordt bepaald door leeftijdsverdeling LEVENDE mensen, niet door leeftijd op moment van overlijden

Daling sterfte zorgt voor meer mensen op gevorderdere en op jongen leeftijd

Sterftedaling kwam vooral door daling kindersterfte = meer borelingen overleefdenIn praktijk was de daling van de sterfte kansen ongelijkmatig verdeeld over de leeftijden

Verbetering levensomstandigheden kwam vooral de eerste zuigelingen ten goede, pas in latere fasen de mensen op gevorderdere leeftijd

Dit effect kan niet eeuwig blijven duren, door stijgende overlevingskansen = heeft verdere daling zuigelingen en kindersterfte amper nog effect op de leeftijdsstructuur

+ verdere daling van sterfte heeft geen merkbaar verjongend effect maar vooral betrekking op mensen van volwassen/oudere leeftijd

Stijging van overlevingskansen heeft dus een verouderend effect op de bevolkingsstructuur

Sinds de late 20ste eeuw in Noorden: sterftedaling (door vruchtbaarheidsdaling) = belangrijkste motor van verdere vergrijzing

Vruchtbaarheidsdaling zorgt voor lagere geboortecijfers en versmalling van de basis van de bevolkingspiramide

- stijging van de levensverwachting op gevorderde leeftijd: vergrijzing binnen de vergrijzing, dubbele vergrijzing

- Vruchtbaarheid nog weinig ruimte om verder te dalenVeroudering = vooral het gevolg van de ontgroening

Deze ontgroening is ontstaan door de forse daling van de bevolking in ’70-‘80

32

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018In komende decennia zal de vergrijzing niet meer zozeer worden aangedreven door verdere ontgroening maar door:

De grote babyboomgeneratie van na WOII die de pensioen gerichte leeftijd halen langer zullen leven

Treuren over de vergrijzing?

Een jonge bevolking is altijd een groeiende bevolking (tenzij men een hoge sterfte oplegt)Men kan niet tegelijkertijd twee dingen aanklagen:

• “Vlaanderen krijgt te weinig kinderen en is daardoor te oud aan het worden”

• “Vlaanderen is vol; we hebben geen plaats om nog meer migranten toe te laten.”

Meer dan 2,1 kinderen nog “voller”Fundamentele oorzaken van veroudering van de bevolking:

- Eerst: daling van vruchtbaarheid- Later: stijging levensverwachting volwassenen

Turbo-motor van vergrijzingsproces momenteel: babyboom is “pig in the snake”

zie bevolking naar leeftijd 1991 – 2051 (Eurostat baseline projecties vanaf 2011)

1991 2051

0

20000

40000

60000

80000

100000

120000

140000

160000

180000

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100

Leeftijd

N

0

20000

40000

60000

80000

100000

120000

140000

160000

180000

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100

Leeftijd

N

Vergrijzing en replacement migration

Kan migratie de vergrijzing doen keren?Elementen in een antwoord

33

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018• Leeftijd bij immigratie: meestal volwassenen• Vruchtbaarheid van immigranten, en de evolutie van die

vruchtbaarheid: daalt meestal snel• Welk debiet moet de kraan hebben om een merkbaar effect

te hebben: veel groter dan in het verleden, en altijd toenemend

Zie Van Imhoff & van Nimwegen (2000) in Demos & UN Population Division, 2000, Replacement Migration: Is It A Solution to Declining and Ageing Populations?, New York, UN, Department of Economic and Social Affairs.

Antwoord: Neen

Primaire wereld

Kloof in levensverwachting tussen mannen en vrouwenGroot aantal alleenstaande oudere vrouwen

EenzaamheidMeer oudere weduwen & echtscheiding;

Echter: - Het leeftijdsbereik van de huwelijks- en partnermarkt

rekt uit- LAT-relaties: komen vooral bij ouderen voor

Veranderende samenstelling van de oudere populatie:- Verhouding aantallen jongere ouderen / oudere ouderen- Afhankelijkheidsverhoudingen binnen de oudere populatie- Nieuwe huishoudvormen? Mantelzorg?

Jongbejaarden die samenwonen met zorgbehoevende hoogbejaarden

- “de sandwichgeneratie”Wonen

Op oudere leeftijd: relatief groot huis omruilen voor kleiner appartement DS 1/3/2016: “De Vlaming is uitverkaveld”

Zal dit op termijn tot een relatieve daling van de prijzen van gezinswoningen leiden? = zou een verlichting van de economische druk op de komende generaties werkenden betekenen

Sociale zekerheid

1. Bijdragers/ontvangers- Demografische afhankelijkheidsratio’s zijn niet de reële

afhankelijkheidsratio’s- Reële afhankelijkheidsratio’s afhankelijk van

o Duur van schoollopen (is verlengd)

34

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018o Feitelijke pensioenleeftijd (was aan het verlagen)

= Compressie van de arbeidsloopbaanFeitelijke arbeidsmarktparticipatie van de beroepsbevolking: toenemende arbeidsmarktparticipatie van vrouwen

!Belang van daling vruchtbaarheid!

Conclusie: - Enerzijds compressie, anderzijds toenemende participatie- Intergenerationele solidariteit (repartitiestelsel!) onder druk

2. PensioenenRepartitie- of omslag-stelstel versus kapitalisatie-stelsel

Bij uitbouw van Sociale Zekerheid na WOII- Hoge economische groei- Hoge inflatie

Omslagstelsel meest economische keuzeDe voorbije jaren:

- Lagere economische groei- Lage inflatie

Kapitalisatiestelsel meer aangewezen (echter: financiële crisis 2008 > schade aan pensioenfondsen!)

Probleem: transitie van repartitie naar kapitalisatie “uitbouw van de tweede pijler”

Pensioenen: - Repartitie- (of omslag-) versus kapitalisatie-stelsel- Toenemende levensverwachting op 60 of 65 jaar meer jaren

pensioentrekkend

- Perequatie van overheidspensioenen = hogere pensioenen voor groeiende groep ex-ambtenaren

- Toegenomen arbeidsmarktparticipatie van vrouwen = hogere pensioenen

35

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018- Maturatie van de uitkeringen: van lage forfaitaire bedragen naar

hogere, loonsgebonden uitkeringenPensioenshervorming? Circulerende ideeën

Minimum duur van tewerkstelling in plaats van minimum pensioenleeftijd bv. Nederland sinds 1/1/2006: VUT (Vervroegde Uittrede) vervangen door levensloopregelingPensioenleeftijd optrekken (cf. OESO-rapport)lineair bv. Duitsland / in functie van stijging van levensverwachting?

Gezondheidszorg

Van acuut naar chronisch ziektebeeld langdurige zorgafhankelijkheid

Chronisch zieken en bedlegerigen naar leeftijd en regio, promille in de bevolkingVlaanderen versus Wallonië: chronisch ziek en permanent of soms bedlegerig

0,00

50,00

100,00

150,00

200,00

250,00

300,00

350,00

5 8 11 14 17 20 23 26 29 32 35 38 41 44 47 50 53 56 59 62 65 68 71 74 77 80 83 86 89 92 95 98

leeftijd

aant

al p

erso

nen

op 1

000

VlaanderenWallonië

Minder goede gezondheid en de “pig in the snake”

0

10000

20000

30000

40000

50000

60000

70000

80000

90000

zeer slecht

slecht

matig

goed

zeer goed

- Ontwikkeling van medische technologie = toename van levensverwachting van zieken

- Toename van de levensverwachting op oudere leeftijd = langdurige zorgafhankelijkheid op hoge leeftijd?

• de laatste levensmaanden zijn het duurst

36

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018- Gezinsverdunning = lagere beschikbaarheid van mantelzorg? Pas

vanaf 2030

Algemeen: neiging bestaat om wél de kosten van medische innovaties in rekening te brengen maar niet de baten

Nochtans bv. hart- en heupoperaties: zonder zulke operaties langdurige zorgafhankelijkheid

baten vele malen groter dan de kosten Algemeen

– Druk op de sociale zekerheid niet zozeer gevolg van stijging van aantal ouderen op zich

– Het draait vooral om de institutionele regelingen van loopbanen en sociale zekerheid

De demografische veroudering is onomkoombaar en voorspelbaar, de institutionele regelingen zijn echter voor verandering vatbaar en onvoorspelbaar instituties moeten aangepast aan nieuwe demografische infrastructuur

!!!Dit geldt niet alleen voor de sociale zekerheid

37

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018Arbeidsmarkt

Drie niveaus van effecten- Interne kenmerken van de arbeidsmarkt (samenstelling naar

leeftijd en geslacht)- Externe druk vanuit de sociale zekerheid (zie supra), die

gefinancierd wordt via toegevoegde waarde die gegenereerd wordt op de arbeidsmarkt (los van de vraag of RSZ nu via belasting op arbeid of via algemene fiscaliteit gefinancierd wordt)

- Externe, sociologische kenmerken van de beroepsbevolking:• Partnervorming en –ontbinding• Vruchtbaarheid en beschikbaarheid van kinderopvang• Scholing, opleiding, permanente vorming, …

Veroudering van de beroepsbevolkingVolgens de huidige loonschema’s: hoge anciënniteit = hoge loonkost

= slecht voor onze concurrentiepositie?Tegenwerping: onze loonkost is niet van doorslaggevend belang. Concurrentiepositie vooral afhankelijk van innovatie en productiviteit. Innovatie is een van de belangrijkste motoren van productiviteitsgroei!

Echter:Versmallende instroom van jongeren

= Verminderd potentieel voor innovatie? - wetenschappelijke literatuur hierover geen uitsluitsel; is veeleer

een onbewezen veronderstelling- volgens psychologisch onderzoek: leeftijd beperkte invloed op

creativiteit; veel hangt af van persoonlijkheidskenmerken en sociale omgeving

We weten het niet; we hebben er geen ervaring mee.

Krimp van de bevolking op arbeidsleeftijd?- Afhankelijk van migratiesaldi- Vaak gezien vanuit onaantrekkelijke perspectief van fiscale en

parafiscale druk om pensioenen en gezondheidszorgen te betalen- Alternatieve perspectief: arbeidskracht wordt schaarser

werkenden “de spekkopers van de vergrijzing”?- Robots?

38


4 Nataliteit, vruchtbaarheid en reproductie4.1 Begrippen

NataliteitProces waarbij mensen aan bepaalde bevolking worden toegevoegd door geboorte

= vaak verwijzing naar (absolute/relatieve) geboortefrequentieVruchtbaarheidProces waarbij leden van een bevolking daadwerkelijk voor nieuwe geboorten zorgen

= meestal focus op vrouwen, op vruchtbare leeftijdReproductieProces waarbij leden die bevolking verlaten, vervangen worden door nieuwe leden

= ook sterfte van belang

4.1.1 Vruchtbaarheid fertiliteit en steriliteit Vruchtbaarheid per def. man én vrouw nodig

Demografie: Focus op vruchtbaarheid bij vrouwen en hun kenmerken, vaak omwille van empirische beperkingen

Als wel 2 ouders in rekening dan meestal in de studie van huwelijksvruchtbaarheid Mannelijke vruchtbaarheidscijfers: zelden

Vruchtbaarheid <-> fertiliteitVruchtbaarheid (demografisch) gaat om feitelijk gerealiseerde voortplantingFertiliteit is de biologische capaciteit om zich voort te planten

Iemand kan fertiel zijn maar onvruchtbaar maar niet vruchtbaar en infertiel!Verwarrend maar goed uit elkaar houden:

Vruchtbaarheid (NL) = fecondité (FR) = fertility (ENG)Fertiliteit (NL) = fertilité (FR) = fecundity (ENG)

Infertiliteit kan tijdelijk of permanent zijnPermanente infertiliteit = steriliteit

Primaire steriliteit: nooit fysiologische capaciteit gehad om voort te planten Secundaire steriliteit: capaciteit was er wel maar is in de fertiele levensfase verloren gegaan

39

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018Empirisch moeilijk te onderscheiden => als steriel voor eerste kind dan primair, als steriel na minstens één kind dan secundair

Secundaire steriliteit ook wel partiële steriliteit genoemd

Zeer moeilijk om empirisch onderscheid te maken tussen steriliteit en extreem lage fertiliteit/subfertiliteit

Dat vrouw die geen contraceptie toepast geen kind krijgt wil NIET zeggen dat het fysiologisch helemaal onmogelijk was!

Demografen erkennen dat hun waarnemingsmethode de steriliteit wat overschat ten gevolgen van subfertiliteit

Andere belangrijke determinant naast vruchtbaarheid en fertiliteit = leeftijd van de vrouw!

Kunnen alleen maar zwanger worden tussen de menarche en menopauze Deze twee demografische transities zijn zeer leeftijdsgebonden!

Markeren de fertiele levensfase van de vrouwTussen gemiddelde leeftijd bij menarche en menopauze evolueert de fertiliteit bij niet steriele vrouwen eveneens in samenhang met de leeftijd

Leeftijd altijd belangrijke rol in vruchtbaarheidsanalyses

40


4.1.2 Geboortecategorieën

Zwangerschap leidt niet per definitie tot geboorte levend kind: naar schatting +/- 30% van bevruchtingen

Sommige zwangerschappen eindigen met overlijden van ongeboren kindje in de baarmoeder

Demografische term = intra-uteriene sterfte of baarmoedersterfte

Miskraam <-> DoodgeboorteMiskraam: overlijden niet levensvatbare embryo/foetus (conceptus)Doodgeboorte/ mortinataliteit: overlijden ongeboren baby die in principe levensvatbaar is

Mogelijkheid om prematuur geboren baby te redden = enorm toegenomenGrens levensvatbaar en niet levensvatbaar?

Grens tussen miskraam en doodgeboorte verschuift omwille van medische ontwikkelingen:USA: van 28 weken -> 20 wekenBelgië, Frankrijk: 180 dagen (=+/-26 weken of 6 maanden)WHO: criterium = geboortegewicht (<500 gr), België ook sinds 1999

Doodgeboren <-> levend geboren maar postnataal onmiddellijk gestorvenIn praktijk soms moeilijk onderscheidAmbtelijk én psychologisch belang:

Geen geboorteakte als doodgeboren Tot 1999: Voornaam enkel als levend aangegeven maar sinds 1999 hebben ouders de keuze

Effectieve nataliteit/vruchtbaarheid = enkel levend geboren kinderen worden in beschouwing genomen Totale nataliteit/vruchtbaarheid = ook doodgeboren kinderen meetellen

Meestal geen adjectief => men bedoelt effectieve nataliteit, ZONDER de doodgeboren

41


Prevalentie doodgeboorteR = mortinataliteitsratio

= n doodgeboren kinderen/ n levend geboren kinderenA = mortinataliteitsaandeel

= n doodgeboren kinderen/ n levend + doodgeboren kinderenEenvoudig worden aangetoond dat:

R = A/(1-A)A = R/(1+R)

Mortinataliteit laag = verschil tussen aandeel en ratio verwaarloosbaar klein! cijfers verschillenden landen niet altijd vergelijkbaar; andere criteria toegepast!

Stijging mortaliteit wil NIET altijd een verslechterende prenatale gezondheid van moeder en/of kind zeggen

Bv. Eurostat: “Late foetal mortality rate represents the ratio of the number of still births during the year to the number of total births (live births + still births) in that year. The value is expressed per 1000 births.”België 2008: 1000 X 574 / (128049+574) = 4.5

Totale nataliteit <-> algemene nataliteitTotale = levend + dood geboren kinderenAlgemene = binnenechtelijke + buitenechtelijke

42


4.2 Vruchtbaarheid meten

Vruchtbaarheid = proces waarbij leden van een bevolking daadwerkelijk voor nieuwe geboorte zorgen

Vruchtbaarheidscijfer in de betekenis van een rate = het aantal geboorten in verhouding tot de risicobevolking

4.2.1 Transversale vruchtbaarheidscijfers

Bruto geboortecijfer = ruwe aanzet tot vruchtbaarheidscijferBGC=

aantal geboorten gedurende een bepaalde periode schatting van het aantal persoonsjaren dat in die periode geleefd werd

Funda probleem = benadert de rate slechts van verIn noemer : omvang van de gehele bevolking, in feite

alleen vrouwen op fertiele leeftijd baren kinderen KAN DUS NIET WORDEN BESCHOUWD ALS EEN VRUCHTBAARHEIDSCIJFER! WEL als een nataliteitscijfer

Vruchtbaarheid meten: Transversale vs longitudinale vruchtbaarheidscijfers

Transversale analyses nemen een dwarsdoorsnede van de bevolking op één tijdstip terwijl longitudinale analyses dezelfde bevolking een tijdlang volgen.Uiteraard hangen beide samen en dit kan je zien in een lexisdiagramEen lexisdiagram maakt visueel inzichtelijk op welke manier ‘tijd’ in vruchtbaarheidsanalyses en –maten en meer in het algemeen in zowat alle demografische analyses een rol speelt.

TIJD: Duur sinds een bepaalde gebeurtenis, Merk op: leeftijd = duur sinds geboorte Kalendertijd

Onderscheid exacte leeftijd (in principe tot op de milliseconde) versus voltooide leeftijd (afgerond naar volle jaren)

Belang: ondubbelzinnig afbakenen leeftijdsintervallenVolle leeftijd: bv. 0-4 jaar Exacte leeftijd 0-5 jaar = [0-5[ 5-9 jaar 5-10 jaar =[5-10[

43

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018 10-14 jaar 10-15 jaar = [10-15[

In demografie zijn we niet geïnteresseerd in levenslijn van 1 individu, wel in een verzameling van levenslijnen, van een bepaalde groep of (sub)populatie

We kunnen dit visueel voorstellen door uit een lexisdiagram vierhoeken uit te snijdenDiagonale uitsnijding (parallellogram) = (geboorte)cohorte = longitudinale benaderingHorizontale/verticale uitsnijding (rechthoek) = populatie tijdens een bepaalde periode = transversale benadering

A = diagonale uitsnijding = generatie 1981 (1 januari 1981-31 december 1981). Wordt gedurende verschillende kalenderjaren gevolgd.B = verticale uitsnijding = alle 1 t.e.m. 5-jarigen in het kalenderjaar 1986Let op: kinderen geboren in 1985 treden pas in de loop van 1986 toe tot de onderzoeksgroep (bv groene levenslijn)Kinderen geboren in 1980 aan de andere kant verlaten in de loop van 1986 de onderzoeksgroep (bv rode levenslijn) Groep 1 tem 5-jarigen in 1986 bestaat uit 6 (en niet 5 zoals in de cursus p.98) verschillende geboortecohorten: 1980-1981-1982-1983-1984-1985C = verticale uitsnijding zoals B, nadruk ligt hier op vaste leeftijdsgroep (ref.periode=breder)

44


Herinner: voor de berekening van demografische rates hebben we (1) de omvang van de risicopopulatie nodig en

(2) het aantal gebeurtenissenOmvang populatie in lexisdiagram:

- Aantal segmenten dat binnen de vierhoek valt wordt genoteerdOpgelet: aantal kan veranderen binnen een bepaalde periode (zie bv groene en rode levenslijn) => aantal wordt altijd geteld op een bepaald moment, meestal op 1 januari of 31 december of midden van het jaar. Op basis van deze aantallen wordt de risicopopulatie geschat.Bv in figuur 208 mensen tussen 1 en 6 jaar op 1 januari 1983, 219 1- tot 6-jarigen op 31 december 1983 => geschatte populatie: (208+219)/2 =213.5

- Aantal gebeurtenissen dat binnen de referentieperiode wordt geobserveerd

Bv in figuur observeren we 5 sterfgevallen van kinderen tss de 1 en 6 jaar in 1983 => Transversale schatting van leeftijdsspecifiek sterftecijfer van 1 tot 6 jarigen zou hier gelijk zijn aan 5/213,5 = 0.0234

45


Kijken we naar cohorte van 1981: We zien dat op een welbepaald tijdstip (bv. groene lijn tussen 1982 en 1983) bepaalde mensen de volle leeftijd van 1 jaar al wel behaald hebben (zie bv. blauwe levenslijn) terwijl anderen die volle leeftijd nog niet behaald hebben (zie bv. roze levenslijn)GEVOLG:

1) als we het aantal gebeurtenissen op bepaalde volle leeftijd willen bepalen => informatie nodig uit 2 kalenderjaren vb. aantal gebeurtenissen op volle leeftijd van 1 jaar voor cohorte 1981 => gebeurtenissen uit grijze en geruite driehoek zijn van belang = 1982 én 1983

2) Als we observaties doen over bepaalde cohorte binnen 1 kalenderjaar => mensen van verschillende leeftijden. Vb. kalenderjaar 1982 => zowel 0 (gestreepte driehoek) als 1-jarigen grijze driehoek

Transversaal

Noemer van bruto geboortecijfer beperken tot vrouwen op fertiele leeftijd; enkel tussen 15-45 jaar

Aantal geboortengeschatte aantal persoonsjaren geleefd door vrouwen tussen 15-45/50jr

CBR [0 , T ]=B[ 0 ,T ]

PY [0 , T ] B= aantal geboorten in periode [0,T]WY= aantal vrouwenjaren tussen α en β in

periode [0,T] (meestal α=15 en β=45 of 50 jaar)

46


Opmerkingen:- Zeer ruw- In feite geen echte ‘rate’ want in de noemer omvang gehele bevolking (ook

diegenen die niet ‘at risk’ zijn)- Relatieve maat voor nataliteit i.p.v. vruchtbaarheid

Interpretatie CBR en GFR: CBR van bv. 0.030 voor periode 1990-1995:

Per 1000 in de bevolking kwamen er jaarlijks 30 borelingen bij in de periode 1990-1995

GFR van bv 0.058 voor jaar 1990:Per 1000 vrouwen tussen de 15 en 50 jaar werden er in 1990 ongeveer 58 kinderen geboren

Opmerking:- Totale aandeel vrouwen tussen 15 en 50 jaar = redelijk populatie-invariant, maar niet leeftijdsstructuur binnen 15 en 50 jaar- Jonge bevolking: groot aandeel 15-30 jarigen; terwijl oude bevolking: groot aandeel 30-50 jarigen. Omdat fertiliteit samenhangt met leeftijd => CBR en GFR reflecteren niet enkel vruchtbaarheid maar ook de leeftijdsstructuur!

= Oplossing: effect van leeftijdsstructuur neutraliseren door; 1) vruchtbaarheid in elke leeftijdscategorie apart bekijken (LVC) 2) de som maken van vruchtbaarheid per leeftijdscategorie (TVC) geeft elke reproductieve leeftijd evenveel gewicht (3) LVC = Leeftijdsspecifiek Vruchtbaarheidscijfer

Zelfde structuur als GFR, maar dan zowel teller als noemer voor een kleiner leeftijdsintervaln= grootte van interval (x tot x+n jaar) Kan zo breed of zo smal zijn als je wil, meestal 1 of 5 jaarx= leeftijd Vb B=aantal geboorten bij vrouwen tussen 15 en 20 jaar (exacte leeftijd) WY=aantal persoonsjaren van vrouwen tussen 15 en 20 jaar (exacte leeftijd) In literatuur kom je ook vaak LVC als symbool tegen

47


Interpretatie:Het gemiddeld aantal kinderen dat vrouwen op een bepaalde leeftijd tijdens de referentieperiode jaarlijks kregen.

Bv. In 1995 bedroeg het vruchtbaarheidscijfer 0.1194 voor vrouwen van 30 jaar in het Vlaams gewest, dwz: Tussen 1 januari 1995 en 1 januari 1996 werden er in Vlaanderen dus per 1000 vrouwen van 30 jaar oud ongeveer 119 kinderen geboren.

!! transversaal want tijdens de referentieperiode!!jaarlijks want je deelt door het aantal persoonsjaren

Verloop naar leeftijd en historische evolutie van LVC’s = zeggen veel over de veranderingen in de TIMING van het krijgen van kinderenTVCP = Totaal Vruchtbaarheidscijfer (periode)

– LVC geeft gemiddeld aantal kinderen dat tijdens referentieperiode geboren werd per jaar en per vrouw uit een bepaald leeftijdsinterval

– Synthetische maat voor vruchtbaarheid die leeftijdsstructuur neutraliseert = TVC = index voor het gemiddeld aantal kinderen per vrouw uit het gehele fertiele leeftijdsinterval tss 15 en 50 jaar

– TVC = TFR (Engels = Total Fertility Rate)

– n x ! (als LVC geldt voor een leeftijdsinterval van 5 jaar => moet ook 5 keer meetellen om het uiteindelijk TVC te bekomen!)

48

],0[],0[ TFnTTFR xn

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018– Grafisch TVC = oppervlakte onder de curve van de LVC’s (zie vorige

figuur, lengte X breedte)

Interpretatie:Het aantal kinderen dat een vrouw zou hebben als ze de volledige reproductieve levensfase zou overleven + als voor haar op elke leeftijd de leeftijdsspecifieke vruchtbaarheidscijfers uit de referentieperiode [0,T] zouden gelden.DUS aantal kinderen voor een HYPOTHETHISCHE generatie vrouwen!

Internationaal meest gebruikte vruchtbaarheidsmaat = goeie prijs/kwaliteitverhouding

Kwaliteit: neutraliseert leeftijdsstructuur dus kan gebruikt worden om populaties met heel verschillende bevolkingspiramides met elkaar te vergelijkenPrijs: Info nodig over de verdeling van de geboorten naar de leeftijd van de moeder

Kritiek op TVC: Bekijken we het TVC doorheen de tijd, dan zien we dat het TVC nogal

schommelt. Dit komt omdat het TVC heel erg gevoelig is voor veranderingen in timing van het krijgen van kinderen van verschillende generaties vrouwen

VOORDEEL: snelle detectie van veranderingen inzake vruchtbaarheidskalenderNADEEL: gemiddeld aantal kinderen van de hypothetische generatie’ kan ver afstaan van uiteindelijk gemiddeld aantal kinderen van een welbepaalde reële generatie

Gevoeligheid voor timing = gevolg van transversale karakter van TVCP

Stel 3 generaties vrouwen die allemaal 2 kinderen hebbenG1: K1 op 20 jaar, K2 op 23 jaarG2: K1 op 25 jaar, K2 op 28 jaarG3: K1 op 20 jaar, K2 op 23 jaar

LVC van 20-25 jaar daalt sterk nadat eerste generatie kinderen heeft gekregen want G2 wacht en G3 nog geen 20 jaar= Tijdelijke daling TVCDan LVC van 20-25 jaar stijgt terug want G3 bereikt leeftijd van 20 jaar, ook LVC van 25-30 jaar is hoger want G2 begint nu aan kinderen= TVC stijgt flink, tot boven oorspronkelijk niveau

Nochtans: AANTAL kinderen (quantum of volume) blijft gelijk, enkel TIMING (of tempo) is veranderd

49

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018Indien veranderingen in timing => TVCP is geen goede indicator voor ‘gemiddeld aantal kinderen’Toch maatschappelijk belang van veranderingen in timing!

Longitudinaal

TVCP = transversale maat = som van LVC’s van 35 verschillende generaties vrouwen in een bepaalde referentieperiode => verschillende generaties op één hoop gegooid

Finale Descendentie (FD) of uiteindelijke afstamming = longitudinale of generatiemaat

= Completed Fertility Rate (Engels)Vruchtbaarheid per generatie => na 45/50 jaar na de geboorte kan men precies schatten hoeveel kinderen een vrouw van generatie G gemiddeld heeft gekregen.

Ondanks mogelijke verschillen in timing van vruchtbaarheid tussen de generaties kan men het uiteindelijke gerealiseerde kindertal dan wel vergelijken. Bereikte afstamming kan men ook ‘niet-finaal’ bekijken, bv, descendentie op 35-jarige leeftijd Bereikte afstamming wordt ook ‘pariteit’ genoemd (bv pariteit twee)

TVCc = Totaal cohortenvruchtbaarheidscijfer= Vergelijkbaar met transversale TVC

ipv alle LVC’s van een bepaalde referentieperiode op te tellen, nu de LVC’s optellen over een bepaalde generatie

Opmerking: Totaal cohortenvruchtbaarheidscijfer is OOK een HYPOTHETISCH cijfer

Interpretatie: gemiddeld aantal kinderen per vrouw in een fictieve geboortecohorte waarin (1) alle vrouwen het einde van de fertiele levensfase zouden halen én (2) waarin alle vrouwen gemiddeld dezelfde leeftijdsspecifieke vruchtbaarheid zouden hebben als vrouwen die in realiteit inderdaad overleven tot op het einde van de fertiele levensfase

Als er geen verband is tussen sterftekans en leeftijdsspecifieke vruchtbaarheid => FD = TVCc

In de praktijk: TVCc wordt vaak finale descendentie of finale pariteit genoemd

50

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018Voordeel TVCC tov TVCP:Niet beïnvloed door tempo van vruchtbaarheidNadeel TVCC tov TVCP:Kan pas 45 of 50 jaar na geboorte generatie berekend worden

51

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018Geboorterang en pariteitsprogressie:

Ipv verfijning vruchtbaarheidsanalyses door leeftijd van de vrouw in rekening te brengen…

ook verfijning mogelijk door bv. te kijken in functie van huwelijksduur of naar geboorten van bepaalde rang of pariteit

Pariteitsspecifiek vruchtbaarheidscijfer bekijkt de geboorten van een bepaalde rang of pariteit

Basismethode voor pariteitsspecifieke analyses = PPR = PariteitsProgressieRatio

= aandeel vrouwen (of mannen) met minstens een bepaalde pariteit dat doorgaat naar de volgende pariteit

Maw: PPR geeft aan welk deel van een groep met al minstens i geboorten, nog minstens één kind extra krijgt:

Vb. PPR(1,2)=0.95 => 95% van de vrouwen uit de betreffende populatie die al minstens één kind hadden, krijgt ook minstens een tweede kind.

Totale vruchtbaarheid van een cohorte = functie van LVC’s maar ook van

PPR’s

Reproductie en vervangingsniveau

Tot nu toe focus op vruchtbaarheid = focus op aantal geboortenReproductie:= Focus op aantal overlevende kinderen dat zelf vruchtbare leeftijd bereikt

= netto vruchtbaarheid of reproductieBrutopariteit <-> nettopariteit

Vervangingsniveau:= Vruchtbaarheid die netto voldoende is om beide biologische ouders te vervangen

Als vruchtbaarheid = vervangingsniveau => op termijn stationaire bevolking (geen migratie)

52

i

iii P

PPPR 1)1,(

...

...

......

)3,2()2,1()1,0()2,1()1,0()1,0(

2

32

1

211

321321

PPRPPRPPRPPRPPRPPRPP

CP

PP

CP

CP

CP

CP

CP

CPPPTVCC

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018Vruchtbaarheid onder vervangingsniveau ≠negatieve bevolkingsgroei:

omwille van demografische inertie!

Reproductiematen (in welke mate is voorzien in de vervanging van generaties)Idee: Gemiddelde vruchtbaarheid moet hoger zijn dan één geboorte per ouder en dus twee geboorten per koppel/vrouw

Waarom méér dan twee? Er worden meer jongens dan meisjes geboren => aantal vrouwen in reproductieve bevolking zou gaan slinken indien exact twee.

=> Bruto reproductiecijfer = GRR (Gross Reproduction Rate) = brutocijfer van Kuczynski telt enkel de geboorten van de meisjes mee

Ervan uitgaande dat geslachtverhouding bij geboorte (SBR: sex ratio at birth) onafhankelijk is van leeftijd van de moeder:

0.488 = 1000/2048 (1000 meisjes geboren per 2048 geboorten)Tekortkoming GRR: = houdt geen rekening met sterfte: niet alle kinderen overleven tot (en met) de fertiele periode

NRR (Netto Reproduction Rate) doet dit welDoor kansen in rekening te brengen dat een geboren meisje de verschillende reproductieve leeftijden zal bereiken

Kansen afgeleid uit sterftetafel

Stel n LxF : totale aantal persoonsjaren dat vrouwelijk geboortecohorte

met omvang onder de geldende sterftecondities verwacht te leven tussen leeftijd x en x+n jaar

een vrouw uit deze geboortecohorte leeft gemiddeld jaren in leeftijdsinterval x tot x+n

NRR [0 , T ]=∑α

β

n FxF [ 0 , T ]×n Lx

F

l0 = Transversaal LVC van leeftijdsinterval x tot x+n met ENKEL de geboorten van de meisjes in de tellerAls aandeel meisjes bij de geboorte niet afhankelijk is van leeftijd moeder

Als alle vrouwelijke borelingen overleven tot aan menopauze => GRR = NRR

53

],0[488.0],0[ TTFRTGRR

0l

0lLF

xn

0

],0[488.0],0[lLTFTNRR

Fxn

xn

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018Dus interpretatie:

Het Netto Reproductiecijfer is te begrijpen als de som over alle fertiele leeftijden van de leeftijdsspecifieke, vrouwelijke vruchtbaarheid vermenigvuldigd met de levenskansen van vrouwen op elk van die fertiele leeftijden

Dus NRR=1 leidt op termijn tot stationaire bevolking, abstractie gemaakt van migratie

In termen van TVC? Stel geen sterfte onder leeftijd van 50 jr

NRR=1=GRR=0.488 x TVC => TVC=1/0.488=2.049Wel sterfte: in West-Europa haalt ongeveer 99% de gemiddelde

moederschapsleeftijd = TVC=2.049/0.99 =2.07 ≈2.10

4.3 Directe determinanten van nataliteit en vruchtbaarheid

4.3.1 Nataliteit = bevolking x vruchtbaarheid

Nataliteit = aantal borelingen dat een land jaarlijks telt = afhankelijk van drie factoren:

1. Omvang van de bevolking 2. Leeftijdsstructuur van de vrouwelijke bevolking3. Daadwerkelijk voortplantingsgedrag = vruchtbaarheid

Vooral vrouwelijk aandeel in de bevolking is belangrijk, in twee bevolkingen met zelfde omvang en aantal kinderen per vrouw = zullen meer kinderen geboren worden in de bevolking met het grootste aandeel vrouwen op reproductieve leeftijd.

Conceptuele onderscheid nataliteit en vruchtbaarheid is belangrijk!! Mogelijk: stijging vruchtbaarheid en daling nataliteit en

vice versaMeest ruwe maat nataliteit = totale, absolute geboortecijfer.

De moderne vruchtbaarheidstransitie = daling van de vruchtbaarheid van gematigd hoog niveau -> naar laag niveau

4.3.2 Directe determinanten van vruchtbaarheid

Sociale fenomenen kunnen de vruchtbaarheid beïnvloeden = belang van deze causaal in kaart te brengen om kans op fysiologische conceptie te verduidelijken

54

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-20183 stappen om kinderen tot stand te brengen

1. Geslachtsgemeenschap2. Deze moet tot conceptie leiden3. Zwangerschap moet voldragen worden Alle omstandigheden die het al dan niet van deze stappen zetten mechanisch beïnvloeden = directe determinanten van de vruchtbaarheid = kunnen worden beschouwd als de band tussen sociale systemen en het biologisch voortplantingssysteem

Binnen fertiele levensfase is de vruchtbaarheid omgekeerd evenredig met de gemiddelde lengte van het geboorte interval Afwezigheid van baarmoedersterfte bevat elk geboorte interval 3 componenten: 1. De infertiele periode na de bevalling

Elke vrouw kan gedurende bepaalde periode na de zwangerschap niet zwanger raken, lengte is afh van de borstvoedingspraktijk

2. Wachttijd tot conceptie3. Voldragen zwangerschap

Vruchtbaarheid wordt bepaald door 7 directe determinanten 1. Start van de vruchtbaarheid2. Einde van de vruchtbare levensfase3. Wachttijd tot conceptie4. Infertiliteit na de bevalling/ postpartum amenorroe5. Spontane baarmoedersterfte 6. Abortus provocatus7. Aan/afwezigheid + effectiviteit van contraceptiva Eerste twee bepalen lengte van de fertiele levensfase, andere 5 de lengte van het geboorte interval; te samen= determinanten van de natuurlijke vruchtbaarheid

Vruchtbaarheid is afh van de start, spreiding + stoppen van deze determinanten

Determinanten vormen exhaustieve lijst; vruchtbaarheid kan enkel via 1 of meerdere van hun worden beïnvloed en omgekeerd:Verschillen in vruchtbaarheid kunnen altijd worden verklaard door verschillen mbt min 1 factor uit de lijst

De start; menarche en huwelijksleeftijd

= Grote invloed van maatschappelijke normen + gewoonteDoorgaans is het voortbrengen van kinderen gelegitimeerd binnen een relatief stabiel seksueel partnerschap

Culturele normen beïnvloeden de gemiddelde start van de vruchtbare levensfase

55

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018Geheel van waarde en normen hierrond = instituut huwelijk (volgens sociologen + antropologen)Merkwaardige verschillen obv sociale status;

Meisjes uit hoge sociale rangen = vroeger geslachtsrijp ! In Westen een negatief beeld tov teenage pregnancy

56


Het einde; steriliteit en onvruchtbaarheid

Bij vrouwen = menopauze het absolute eindpunt van de fertiele/ vruchtbare levensfase

Vaak treedt steriliteit op voor de eigenlijke menopauze, laatste menstruele cycli kunnen anovulair zijn

Menopauze treedt gem op bij vrouwen rond de 47-50 jaar! gem leeftijd waarop vrouw steriel wordt = lager, nl 41 jaar

Ook mannen worden steriel Niet alleen de biologie van koppels bepalen de steriele periode, ook

de culturele en maatschappelijke opvattingen spelen een belangrijke rol in het proces

De wachttijd tot conceptie; fecondabiliteit en coïtale frequentie

Fecondabiliteit (f) = de maandelijkse kans op conceptie voor de fertiele niet contraceptieve vrouwen

Op 100 potentieel bevruchtbare vrouwen raken er ongv 20/ maand zwanger =verschilt van vrouw tot vrouw & rechtstreeks afhankelijk van hoe vaan vrouwen ‘het doen’

Coïtale frequentie = aantal keer geslachtsgemeenschap per maandDaalt met leeftijd van man en vrouw

Piekt op begin van de relatie, daalt daarna

Bongaars & Potter onderscheiden 4 stochastische factoren die kans op herkenbare conceptie bepalen

1. Menstruatiecyclus moet eisprong bevatten (p1)2. Inseminatie moet plaatsvinden in fertiele periode (p2)3. Deze moet tot bevruchting leiden (p3)4. Bevruchting moet tot herkenbare conceptie leiden (p4)

f = p1,p2,p3,p4

Kans dat menstruatiecyclus geen succesvolle eisprong omvat = 5% Fertiele periode = ongeveer 2 dagen Slechts de helft van de bevruchtingen leidt tot waarneembare conceptie

In andere gevallen; nestelt de bevruchte eicel zich niet in baarmoeder/ sprake van spontane abortus voor de volgende verwachte menstruatie (1- p4)

57


Infertiliteit na de bevalling; borstvoeding en de postpartum amenorroe

Postpartum amenorroe = het uitblijven van de maandstonden Zonder borstvoeding duurt het infertiele interval ongv 2 maanden na de

bevallingHoe langer moeders borstvoeding geven, hoe langer dit interval is

Amenorroe periode duurt meestal minder lang dan de lactatieperiodeBij meeste vrouwen herneemt de ovulatie na een bevalling sneller dan ze

hun zuigeling de borst geven = Iets wat later gebeurt (spenen) kan een vroeger fenomeen

(eisprong) niet verklaren Sprake van indirecte samenhang!

Intensiteit hangt positief samen met de totale duur van de borstvoedingsperiode

Borstvoedingsperiode beïnvloed de duur van de amenorroe (lezen p 113-114 cursus)

Baarmoedersterfte

Risico neemt af naarmate de zwangerschap vordert Meeste sterfte = in vroege maanden

In eerste maanden heeft te sterfte voornamelijk te maken met genetische factoren

Later eerder met sociale en ecologische factoren Bijzonder moeilijk om aantal zwangerschappen die NIET tot geboorte leiden

te bepalen+ moeilijk cijfer te plakken op foetale sterfte

4.3.3 De vruchtbaarheidstransitie

Hoe de historische evolutie van vruchtbaarheid meten?1. Bruto geboortecijfer? 2. Algemeen vruchtbaarheidscijfer? Probleem: geen standaardisatie naar leeftijd

3. Totaal vruchtbaarheidscijfer (TVC = ΣLVC)?Probleem: Geboorten naar leeftijd van de moeder nodigDeze cijfers zijn niet courant voor alle landen beschikbaar voor 19de eeuw

Oplossing: indirecte standaardisatie

58


59


Probleem bij indirecte standaardisatie = geen tabellen met geboorten naar leeftijd van de moeder beschikbaar TVC kan niet berekend worden Directe standaardisatie niet mogelijk

Wel beschikbaar:Aantal geboortenLeeftijdsstructuur van de vrouwelijke bevolking (volkstellingen)

Indirecte standaardisatie basisidee:“Hoe verhoudt het feitelijk geobserveerde aantal geboorten zichttot het aantal dat zou hebben plaatsgevonden als de LVC’s van een standaardbevolking zouden hebben gegolden?”

Benodigdheden voor berekening:- Aantal geboorten BA in bevolking A- Leeftijdsstructuur van de vrouwelijke bevolking van A- LVC’s van een standaardbevolking S

Indirecte standaardisatie:Pas de LVC’s van S toe op de leeftijdsstructuur van A. Dit levert een aantal geboorten BS op.BA is het werkelijk geobserveerde aantalDe verhouding BA/BS is een indirect gestandaardiseerde, relatieve vruchtbaarheidsmaat: leeftijdsstructuur wordt constant gehouden

In praktijk wordt de LVC’s van de Hutterieten als standaard gebruikt Is een kleine Christelijke (anabaptistische) gemeenschap die in Noord-Centraal USA en Zuid-Canada woont (vgl. de Amish)

Zijn radicaal tegen elke vorm van geboortebeperkingHuwelijkscohorte uit de jaren 1920 had record-LVC’s TMFR = 12.44

De Coale-measure If :

aaa

A

S

Af Wh

BBBI

BA het geobserveerde aantal geboorten in bevolking Aha de leeftijdsspecifieke vruchtbaarheidscijfers van de

HutterietenWa het aantal vrouwen van leeftijd a in bevolking A

60


Vruchtbaarheidstransitie in Europa

Moderne demo transitie startte met daling van sterfte, pas later gevolgd met daling van vruchtbaarheid

Zeer grote verschillen in vruchtbaarheid vóór en tijdens de transitie: geen uniform patroon

Verschillen worden over het algemeen kleiner naarmate de transitie vordertVruchtbaarheidsniveau is niet echt “hoog” : steevast onder de 40% van de

standaard transitie in Europa van gematigd (hoge) naar lage vruchtbaarheid

Menselijke vruchtbaarheid = altijd beperkt:Fysiologische voortplantingscapaciteit groter dan feitelijke vruchtbaarheidSociale normen en gebruiken die biologische reproductiemogelijkheden verhinderde

Twee soorten van normen en gebruiken:m.b.t. toegang tot sociaal gelegitimeerde seksuele betrekkingen en vruchtbaarheid = “het huwelijk” in antropologische betekenism.b.t. seksualiteit en voortplanting binnen het huwelijk

61


VOOR de transitie:

In de meeste culturen, historischVrouwen huwen relatief kort na menarche leeftijd en bijna alle vrouwen trouwen vroeg of laat

Enkel vroegmodern West-Europa 1500-1800 uitzonderlijk:Vrouwen trouwen relatief laat nadat ze fertiel zijn geworden (vanaf 23jr)10 à 20% van de vrouwelijke bevolking huwde nooit

Het Malthusiaanse huwelijkspatroon

In de meeste culturen, historischVrouwen huwen relatief kort na menarche leeftijd en bijna alle vrouwen trouwen vroeg of laat

Enkel vroegmodern West-Europa 1500-1800 uitzonderlijk:Vrouwen trouwen relatief laat nadat ze fertiel zijn geworden (vanaf 23jr)10 à 20% van de vrouwelijke bevolking huwde nooit

Werd beschreven als “Preventive check on population growth”= Voorkwam dat bevolking te snel zou groeien

Dit adv groot deel van de fertiele vrouwen van reproductie uit te sluiten + zo vruchtbaarheid te beperken

Coale berekende het effect van huwelijkspatroon op vruchtbaarheid:

in Europa: meer dan 50%Azië en Afrika: 10 tot 15%

Vruchtbaarheidsbeperkend effect van restrictief huwelijkpatroon: Ansley Coale’s Im – “index of nuptiality”

a

aa

a

Maa

getrouwdalle

getrouwdem Wh

Wh

BB

I

Wa = alle vrouwen van leeftijd aWa

M = enkel de getrouwde vrouwen van leeftijd aha = vruchtbaarheid van de hutterieten op leeftijd a

62


Lage nuptialiteit beperkte het vruchtbaarheidsniveau inderdaad tot minder dan de helft v/h potentiële niveau

(= het niveau dat zou bereikt moeten wanneer alle vrouwen tussen 15 en 50jr gehuwd zouden zijn)

“Nuptial valve” (huwelijk als demografisch ventiel)Crisis nuptialiteit daalt Groei remtNa crisis nuptialiteit stijgt groei gestimuleerd

Vanaf 2e heft 19e eeuw begon overal in Europa het Malthusiaanse “preventieve” gedrag te verbrokkelen + begon de vruchtbaarheid te dalen

Men ging vroeger trouwen + groter percentage van de mensen trouwden

Daling van de vruchtbaarheid is NIET te verklaren door een intensifiëring van het Malthusiaanse huwelijksgedrag MAAR:

Koppels beperkte de vruchtbaarheid BINNEN het huwelijk

Geboortebeperking binnen het huwelijk

Meer en meer echtparen deden aan geboortebeperking binnen hun huwelijk en/of de echtparen deden dat in steeds verdergaande mate

Coale-index of marital fertility Ig:

BL = alle wettige geboorten (“Legitimate”)Wa

M = de getrouwde vrouwen van leeftijd a

ha = vruchtbaarheid van de hutterieten op leeftijd a

Twee vormen van geboortebeperking:1. Pariteitsafhankelijke beperking: stoppen eens een bepaald aantal

kinderen geboren is = STOPPING2. Pariteitsonafhankelijke beperking: verminderen onafhankelijk van het

aantal reeds geboren kinderen = SPACING

Pariteit = het aantal kinderen dat reeds geboren is binnen een bepaald huwelijk of bij een bepaalde vrouw

63

a

Maa

L

huttL

Lg Wh

BB

BI.,


Vóór de transitie: beperking was pariteitsonafhankelijkGezondheidsproblemenTaboes op geslachtsgemeenschap in bepaalde omstandigheden, Periodieke scheiding van huwelijkspartners (bv. seizoensarbeiders, vissers, ...)Borstvoedingsgewoonten amenorree

Gewoonten en gebruiken beperkten latent de huwelijksvruchtbaarheid als die vruchtbaarheidsbeperking onbedoeld en onbewust is

“Natuurlijke vruchtbaarheid” = vruchtbaarheid die niet doelbewust beïnvloed wordt (≠ “biologische vruchtbaarheid”, fertiliteit!)

Stelling JVB: “natuurlijke vruchtbaarheid” is louter virtueelMainstream (was): transitie = van natuurlijk gecontroleerd

Vruchtbaarheidstransitie (Coale): = Stijging van nuptialiteit + daling van huwelijksvruchtbaarheid:

Van niet pariteitsspecifiek beperkte (“natuurlijke”) huwelijksvruchtbaarheidNaar wél pariteitsspecifiek beperkte, (“gecontroleerde”) huwelijksvruchtbaarheid

Echtparen begonnen vruchtbaarheid manifest te beperken eens een vooropgesteld kindertal geboren wasHet concept kinderwens doet zijn intredeStreven naar realiseren van ideale gezinsgrootte

! Vruchtbaarheidscontrole was geen VOLLEDIG nieuw concept, was iets dat al bestond = vruchtbaarheidscontrole in zijn pariteitsafhankelijke vorm was wel nieuw

64

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018Gevolgen

a. Verandering in het standaardpatroon van de vruchtbaarheidstransitie

Bolvormig dalende vorm; resultaat met leeftijd afnemende fertiliteit

-> voortplanting stopte pas wanneer de vrouw fysiologisch niet meer in staat was om kinderen te krijgen

Verandering naar holle vorm; voortplanting werd gestopt voor het intreden van fysiologische steriliteit

Gedrag wordt pariteitsafhankelijk afstel genoemd Meer echtparen stoppen vroegtijdig met voortplanting

b. Verandering in de levensloop van vrouwen= Minder groot deel van leven zwangerschap + zorg kleine kinderen

Meer ruimte voor alternatieve activiteitenEssentieel element in emancipatie vrouwen

c. Concentratie voortplanting in beperkt aantal jaren invloed voor kind zelf- Minder siblings- Leeftijdsverschillen verkleinen

Minder vaak veel jongere en veel oudere broers en zussenConsequenties voor gezagsverhoudingen en zorgtaken+ overgang kwantiteits- naar kwaliteitskinderen

d. Ontkoppeling van seksualiteit en voortplantingNaarmate meer aan contraceptie gedaan wordt

65


Verklaringen

Ansley J. Coale: drie basisvoorwaarden voor vruchtbaarheidsbeperking1. Able

= Effectieve contraceptieve of abortieve technieken moeten voorhanden, toegankelijk en bekend zijn

de technologie van geboortebeperking

2. Ready= Beperkte vruchtbaarheid moet als voordelig beschouwd worden

de economie van geboortebeperking3. Willing

= Vruchtbaarheid moet beschouwd worden als iets waarover men controle kan en mag uitoefenen (“within the calculus of conscious choice”) de cultuur van geboortebeperking

De technologie van geboortebeperking

Vele beschikbare technieken waren oud met lage effectiviteit - Magie, kruidendrankjes- Sponzen en andere IUD- Postcoïtale ijskoude baden, ...

Het condoom bestond al maar; Weinig verspreid en gebruikt

Weinig gebruiksvriendelijk (varkensblazen, ...)Associatie met geslachtsziekten en

prostitutie Maw; het condoom heeft amper een rol gespeeld in de

vruchtbaarheidstransitie Meeste demografen overtuigd dat methoden van Onan van belang waren (=Onanisme)= idee dat hij gestraft werd door God; “hij die het zaad op de grond verloren liet gaan”Gebeurt tijdens coitus interruptus & masturbatie

Rol val abortus provocatus & seksuele onthoudingen die invloed uitoefendeVanaf ’60 = anticonceptierevolutie + begin hormonale contraceptie

Naast vruchtbaarheidstransitie ook een contraceptieve transitie! = Verspreiding van moderne hoog efficiënte contraceptie

zorgde voor toestand waar vruchtbaarheid voor langere periode onder het vervangingsniveau ligt

66

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018Wordt tweede demografische transitie genoemd

[Lesthaege & Kaa] Beginfase voornamelijk de pil, later spiraaltje (laatste tijd minder populair)

Economisch-structurele verklaringen = klassieke theorie van de transitie

Daling sterfte Bevolkingsgroei (vruchtbaarheidsniveau daalde niet onmiddellijk mee)

Agrarische en industriële revolutie mogelijk door stijging in het bevolkingsaantal

UrbeanisatieKwam een nieuwe economische context waar

- Familiepatrimonium en familiebanden minder van belang waren

- Scholing steeds belangrijker wordt (“ascription””achievement”)

Een hoog kindertal wordt een economische last ipv lustVerminderde economische bijdrage, meer scholing Klein maar respectabel, proper gewassen gezin wordt symbool van opwaartse sociale mobiliteit;

Dus: Klassieke theorie ziet nauwe band tussen economische modernisering en vruchtbaarheidstransitie

Kinderwens daalde terwijl de levensverwachtingen toenamen = ontstaan van doelbewuste gezinsplanning

Eco en cult moderniseringen stimuleerde tot geboortebeperkingen Vanaf 19e eeuw daling vruchtbaarheid EU, vanaf 20e eeuw een nieuw

evenwicht tussen geboorte- en sterftecijfer

Problemen de klassieke theorieEconomische modernisering bleek vaak niet of niet consistent te correleren met vruchtbaarheidsdaling

• bv. Frankrijk veel vroeger dan Engeland• bv. Hongarije ongeveer samen met Engeland, ondanks enorme

verschil in scolarisatie, industrialisatieNa controle voor economische ontwikkeling bleek vruchtbaarheidstransitie duidelijk samen te hangen met cultuurgebonden elementen (taal, godsdienst, etniciteit)

67

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018• bv. Spanje: 90% van de variantie toegeschreven aan culturele

regio’s• bv. België: onderzoek Lesthaeghe langs taalgrens

Ook in onderzoek met individuele data bleek verband tussen beroepspositie en vruchtbaarheidscontrole inconsistent tot afwezig (wel: bourgeoisie vs. de rest)

Meer aandacht voor culturele verklaringen was noodzakelijk (R. Lesthaeghe!)

De rol van cultuur

Consistente vaststelling: na controle voor economische ontwikkeling, sterfteniveau en urbanisatie blijven duidelijk onderscheidbare culturele regio’s zichtbaar

[Culturele regio’s in termen van taal, godsdienst, etniciteit]Belang van de culturele interpretatie:

Niet aanpassing aan economische omstandighedenWel

Diffusie van nieuwe ideeën Secularisatie “calculus of conscious choice”

= belang van communicatie netwerken voor verspreiding van geboortebeperking

! Bestudeerd in Zuiderse landen, amper in EUstudies

Participatie van de vrouw?

Vaak gestelde vraag = Is de gestegen participatie van vrouwen aan de arbeidsmarkt ook één van de oorzaken?

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

1840 1860 1880 1900 1920 1940 1960 1980

Jaar

Parti

cipa

tie in

%

0.00

0.50

1.00

1.50

2.00

2.50

3.00

3.50

4.00

4.50

5.00

TVC

Participatie

Vruchtbaarheid

Tweede demografische transitie?

= Ron Lesthaeghe en Dick van de Kaa benoemden het geheel van veranderingen op het vlak van gezinsvorming en –ontbinding sinds de jaren 1960 in de noord-westerse, geïndustrialiseerde landen met de term “tweede demografische transitie

68

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018Daling vruchtbaarheid 1850-2000;

Fase 1; - Vroeger beginnen- Kortere spreiding- Vroeger stoppen (leeftijd én pariteit)

Fase 2;- later beginnen (uitstel eerste kind)

Standard sequence of changes in family formation1. Marriage → Cohabitation2. King-child with parents → King-pair with child3. Preventive contraception → Self-fulfilling conception4. Uniform families → Pluralistic families and households

Verschilpunten- Nuptiality- Fertility pattern- Family culture & motivation: Ariès’s “two successive motivations”

Bezwaren- Discontinuiteit?- Wel sprake van echte “transitie”?

69


5 Mortaliteit

5.1 Begrippen en maten

a) Bruto sterftecijfer= geeft aan in welke mate de groei van de bevolking beperkt wordt door de mortaliteit Geen rekening met de leeftijdsstructuur van de bevolking (idem vruchtbaarheid)

Bruto sterftecijfer (CDR of BSC)

sterftegevallen tijdens een interval midjaar populatie van dit interval

Teller: aantal gebeurtenissen (events)noemer: raming van het aantal geleefde persoonsjaren

Interval veelal een jaar, veelal uitgedrukt per duizend

Nadelen houdt geen rekening met de leeftijdsstructuur en is dus niet

vergelijkbaar. Het bruto sterftecijfer van ontwikkelde landen is bijvoorbeeld vaak hoger dan in ontwikkelingslanden, louter en alleen door de oudere

leeftijdsstructuur België 1990-95: 10,9 ‰Mexico 1990-95: 5,2‰ Bangladesh 1990-95: 11,0 ‰

Voordelen gemakkelijk te berekenen vaak de enige indicator die berekend kan worden in landen

zonder degelijke statistische registratie (of voor historische studies in Westerse landen)

b) Leeftijdsspecifieke sterftecijfers Voor een periode Voor een generatie

c) Zuigelingen- en kindersterfted) Sterftetafels en levensverwachtinge) De sterfte- en gezondheidstransitie

70


5.1.1 Leeftijdsspecifieke sterftecijfers

n M x=n Dx

n PY x In teller; aantal sterfgevallen in bepaald leeftijdsintervalIn noemer; aantal persoonsjaren dat er in dat leeftijdsinterval geleefd werd

Voor - Een generatie, bv. geboortecohorte 1990- Een periode [0,T], bv. het jaar 1994

LeeftijdExacte leeftijd = xVolle leeftijd = leeftijdsinterval [x, x+n[

Leeftijdsspecifieke sterftecijfers (ASMR of ASDR)

De relatie tussen de leeftijdsspecifieke sterftecijfers en het bruto sterftecijfer:

Het bruto sterftecijfer bestaat uit een gewogen som van de leeftijdsspecifieke sterftecijfers

BSC = (nMx * (nPx/P))Het bruto sterftecijfer is dus bepaald door de leeftijdsspecifieke sterftecijfers (nMx ) en door de leeftijdsverdeling (nPx/P) Levensloop = soort van j-curve

Kort na geboorte zijn sterftecijfers relatief hoogDaalt

Daarna exponentieel versnellend; vanaf 60 jaar is de stijging goed zichtbaarCijfers verschillen voor mannen en vrouwen

Mannen = hoger dan het cijfer van vrouwenNiet altijd zo geweest, vroeger omgekeerd = te wijten aan

kraambedsterfte

71


5.1.2 Zuigelingen- en kindersterfte

Postnatale periode : cruciale fase voor overlevingskansen van de mens Wanneer kinderen 5e verjaardag hebben gevierd is

kans op NIET behalen van reproductieve leeftijd miniemZuigelingensterfte = Enkel sterfte voor de eerste verjaardag

- Vroeg-neonatale sterfte Sterfte van levend geboren kind tijdens de eerste 7 levensdagen

- Neonatale sterfte Sterfte tijdens de eerste 28 levens dagen, kinderen die minder dan 28

volle levensdagen hebben geleefd

- Post-neonatale sterfte Minstens 28, minder dan 1 jaar hebben geleefd

Kindersterfte = Overlijden van een levend geboren kind voor vijfde verjaardag

CONCEPTIE GEBOORTE180 dagen

7 dagen 28 dagen 1 jaar100 dagen

intra-uteriene sterfte

miskraam mortinataliteit

eerste week sterfte

neonatale sterfte postneonatale sterfte

zuigelingensterfte

perinatale sterfte

Perinatale sterfte = de verhouding doodgeboren kinderen + aantal in de 1e over levensweek overleden boorlingen tot het totale aantal dood of levend geboren kinderenKijkend naar zuigelingensterfte tellen in de noemer ENKEL de levendgeborenen mee!

!Lezen p133-136 in HB!

72


Bestaan twee categorieën van zuigelingensterfte1. Endogene sterfte

= Sterfte ten gevolge van- Erfelijke aandoeningen - Congenitale (d.w.z. aangeboren) afwijkingen - Trauma’s opgelopen tijdens complicaties bij de bevalling

2. Exogene sterfte= Het overlijden ten gevolge van externe oorzaken, waaronder

- Infecties van de luchtwegen of spijsverteringsorganen,- Wiegendood (SIDS of “Sudden Infant Death Syndrome”, vooral

tijdens maanden 2 - 6)- Ongevallen en mishandelingRisico op exogene sterfte = +/- gelijkmatig verspreid over de eerste 12 maanden

Aantal gevallen van wiegendood in Vlaanderen: • 1993: >120• 2000: <50

Bij gebruik statistieken kan samenhang tussen aard en timing worden gebruikt om belang van exogene en endogene sterfte af te wegen

In meeste welvaartstaten = zuigelingensterfte zeer laag dankzij indammen van exogene sterfte (Deze is makkelijk vermijdbaar geworden, dmv oa verbeterde medische kennis)

Endogene sterfte daalt dmv verbeterde prenatale diagnostiek

5.1.3 Directe en indirecte standaardisatie

Waarom standaardiseren?CDR’s zijn afhankelijk van de leeftijdsstructuur en bijgevolg moeilijk vergelijkbaar

We kunnen leeftijdsspecifieke sterftecijfers (ASMR’s) vergelijken, maar dit is niet praktisch

Zoeken naar een enkelvoudige indicator, ‘gezuiverd’ voor het effect van leeftijd Wanneer we standaardiseren voor leeftijd = elimineren we het effect van leeftijdsverschillen tussen bevolkingen

73


Directe standaardisatie

Kies een standaard leeftijdsstructuur van een bepaald land, regio, etc. Pas deze toe op de geobserveerde ASMR’s van de landen die je wil vergelijken Bereken het verwacht aantal sterftegevallen voor elk land:

Vermenigvuldig de set van geobserveerde ASMR’s met het aantal personen in elke leeftijdsgroep uit de standaardpopulatie Bereken het “direct gestandaardiseerd sterftecijfer” voor elke bevolkingsgroep deel de som van het verwacht aantal sterftegevallen door het totaal aantal personen in de standaardpopulatie

Op deze manier kunnen we de cijfers direct met elkaar vergelijkenIndirecte standaardisatie

Neem een set van leeftijdsspecifieke sterftecijfers als standaard + pas deze toe op de geobserveerde

leeftijdsstructuur van de populaties/landen die je wenst te vergelijken

Bereken het aantal verwachtte sterftegevallen voor elke populatie: vermenigvuldig het aantal geobserveerde mensen in elke

leeftijdsgroep met de standaard ASMR’s Bereken de “gestandaardiseerde sterfteratio” (SMR) voor elke bevolking: Deel het totaal aantal geobserveerde sterfgevallen door het totaal aantal verwachtte sterfgevallen

Bereken het “indirect gestandaardiseerd sterftecijfer” voor elke bevolking: vermenigvuldig de SMR met het bruto sterftecijfer van de

standaardpopulatieBelangrijkste voordeel:

- Geen informatie nodig over de ASMR’s van de landen die we vergelijken- Heel nuttig om kleine groepen te vergelijken

74


5.1.4 Sterftetafels en de gemiddelde levensverwachting

Sterfte tafel (“life tables” in het Engels ) = gemiddelde levensverwachting Berekening van dat cijfer steunt op de sterfte tafel,

dat op zijn beurt op de leeftijdsspecifieke sterftecijfers steunt Beschrijven in essentie hoe met het verstrijken van de tijd leden van een bepaalde cohorte uit de risicobevolking wegvallen, de beschrijving van de duur tot een bepaalde gebeurtenis

Rekenkunde van de sterfte tafel = kan op zowat alle gebeurtenissen worden toegepast, intuïtief toegankelijker dan (in)direct gestandaardiseerde cijfers

- Toepassing op sterfte- Op andere gebeurtenissen, bv. werkloosheid vinden van een

job, …

(I) Exacte leeftijd x(II) Aantal overlevers op de exacte leeftijd x lx(III) Aantal sterfgevallen tussen de exacte leeftijden x en

x+nndx

(IV) Sterftekans tussen de exacte leeftijden x en x+n nqx

(V) Overlevingskans tussen de exacte leeftijden x en x+n npx = 1 - nqx

(VI) Het totale aantal persoonsjaren geleefd tussen de exacte leeftijden x en x+n

nLx = n∙lx+n + nax∙ndx

(VII) Het gemiddelde aantal persoonsjaren geleefd tussen x en x+n per persoon die in dat leeftijdsinterval stierf

nax

(VIII) Het totale aantal persoonsjaren dat de overlevers lx nog te leven hebben vanaf leeftijd x

Tx =

(IX) De gemiddelde levensverwachting op leeftijd x ex = Tx / lx(X) Cohorte- en leeftijdsspecifiek sterftecijfer tussen x en

x+nnmx

Belang onderscheid: - Lopende statistieken (betrekking op leeftijdsINTERVAL)- Stockstatistiek (betrekking op EXACTE leeftijd)

NIET: formules (4) en (5) om sterftekans af te leiden uit sterftecijfer

75

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018WEL: Parameters uit sterftetafel correct kunnen interpreteren + samenhang tussen de parameters begrijpen

Dit impliceert dat je de formules zelf kan reconstruerenBv. op examen: een cijfertje uit een sterftetafel weggelaten. Vraag: hoe bereken je het ontbrekende cijfer? (Geen rekenmachine nodig)

Voorbeeld: (I) (II) (III) (IV) (V) (VI) (VII) (VIII

)(IX) (X)

x lx ndx nqx npx nLx nax Tx ex nmx0 10 1 1/10 =

0.109/10 = 0.90 9+0.2 = 9.2 0.2 457.

345.7

0.11

1 9 1 1/9 = 0.11

8/9 = 0.89 8∙4+0.3 = 32.3

0.3 448.1

49.8

0.03

5 8 0 0/8 = 0.00

8/8 = 1.00 8∙5+0.0 = 40.0

0.0 415.8

52.0

0.00

10 8 1 1/8 = 0.13

7/8 = 0.88 7∙10+6.5 = 76.5

6.5 375.8

47.0

0.01

20 7 1 1/7 = 0.14

6/7 = 0.86 6∙10+3.1 = 63.1

3.1 299.3

42.8

0.02

30 6 0 0/6 = 0.00

6/6 = 1.00 6∙10+0.0 = 60.0

0.0 236.2

39.4

0.00

40 6 0 0/6 = 0.00

6/6 = 1.00 6∙10+0.0 = 60.0

0.0 176.2

29.4

0.00

50 6 1 1/6 = 0.17

5/6 = 0.83 5∙10+9.6 = 59.6

9.6 116.2

19.4

0.02

60 5 2 2/5 = 0.40

3/5 = 0.60 3∙10+11.4 = 41.4

(2.2+9.2)/2 = 11.4/2 = 5.7

56.6 11.3

0.05

70 3 3 3/3 = 1.00

0/3 = 0.00 0∙10+15.2 = 15.2

(5.8+1.1+8.3)/3 = 15.2/3 = 5.1

15.2 5.1 0.20

80 0 0 / / 0.0 0.0 0.0

76


5.2 De sterftetransitie in Europa

Vóór de transitie: gemiddeld hoog sterfteniveau doorCrisissterfte: infectieziekten (tyfus, pokken, cholera e.a.); pieken in BSC tot 75 promilleVoortdurend hoge zuigelingen- en kindersterfte:

Kans op overlijden vóór 5de verjaardag in Europa 35 à 50%, afhankelijk van de regio

Transitie gebeurde in drie fasen1. tweede helft 18de eeuw, loop van 19de eeuw:

Crisissterfte wordt afgevlaktSterfte gestabiliseerd bevolkingsgroeiOorzaken

- betere organisatie overheid (bv. rioleringen)- betere hygiëne en volksgezondheid- betere voedingskwaliteit meer weerstand tegen infecties

= Toename levensverwachting bleef al bij al beperkt2. laatste drie decennia 19de eeuw

Eerst daling van de kindersterfte (1-5 jaar)Later daling van zuigelingensterfte

Vooravond Eerste Wereldoorlog: kans om voor 5de verjaardag te sterven 10 à 25% in Europa In het noorden van Europa lage cijfers, in het zuiden hoge cijfers; wellicht ook klimatologische oorzaken

Oorzaken; vooral terugdringen diarree en tuberculose3. 20ste eeuw, vooral na WOII:

Naast verdere daling zuigelingen- en kindersterfteSterftedaling bij volwassenen en bejaarden

Oorzaak: vooral evolutie van medische wetenschapGeneesmiddelen voor bestrijding infecties van

uitwendige wonden (sulfa-poeder op wonden)Antibiotica voor bestrijding interne infectieziekten

77


De gezondheidstransitie

Spoorde samen met de sterftetransitieWas een overgang van

Mensen vooral getroffen door acute ziekten (infecties) naarMensen vooral getroffen door chronische ziekten

(bv. hart- en vaatziekten, kanker)Terugdringen van sterfte ten gevolgen van acute ziekten in twee fasen:

Eerst verbeteren van de hygiëne in leefomstandigheden en voeding (cf. fase 1 sterftetransitie)

Na WOII bestrijden van infectieziekten met effectieve geneesmiddelen (antibiotica)

Verklaring sterfte daling:

- Hygiëne in de leefomstandigheden (rioleringen, zuiver drinkwater)- Betere voeding

kwaliteit gewassen introductie aardappel in de 18de eeuw betere transportinfrastructuur vanaf 1864: pasteurisatie van voeding

- Medische wetenschap bijdrage van medische professie aan volksgezondheid medische technologie

Maatschappelijke gevolgen

- Voorspelbaarheid en planbaarheid rationalisering van de leefwereld secularisatie en laïcisering

- “Kinderen” en “ouderen” Grotere emotionele investering in het jonge kind Sterfte is iets voor op oude leeftijd

- Differentiatie van een medisch subsysteem professionalisering van de medische professie medicalisering: wordt versterkt door overgang van acuut naar

chronisch ziektebeeld- Vergrijzing

+ READER!!!!Christensen, Kaare, Gabriele Doblhammer, Rolan Rau, and James W. Vaupel. 2009. Ageing populations: the challenges ahead, The Lancet 374(9696): 1196-1208.Elo, Irma T. 2009. Social class differentials in health and mortality: patterns and explanations in comparative perspective, Annual Review of Sociology 35: 553-572

78


6 Migratie

6.1 Concepten en maten

= uiteenlopende definities inzake migratie, sterk politiek geladen Gemeenschappelijk is dat het gaat om geografische mobiliteit + verandering van gewone verblijfplaats (geen pendel/toerisme)

6.1.1 Afbakening in tijd en ruimte

Interne migratie = veranderen van woonplaats binnen grenzen van bepaalde

administratieve of politieke ruimte Externe migratie

= uitwijken van de ene administratieve naar andere administratieve ruimte

Vaak gebruikte ruimtelijke afbakening is die van de nationale staat

Lokale migratie= verhuisbewegingen binnen de grenzen van een gemeente

Internationale/ buitenlandsemigratie = verhuizen naar ander land

Circulaire mobiliteit = geografische mobiliteit die per definitie tijdelijk is

Valt maw NIET binnen gebruikelijke definitie van migratie, geen verandering van gewone woonplaats

Economisch wel belangrijke rol

79


Tijd Ruimte Circulatie Migratie

Dagelijks, wekelijks…

Seizoensgebonden Langere termijn

Afstand Intern

Extern Sociaal bv.: plattelandstad

Tijd

meestal “verandering van woonplaats”Administratief (registratie als bewoner)

• bv. ADSEI (Statistics Belgium), Internationaal: minimumperiode (bv. 1 jaar)

• bv. Demographic Yearbook V.N.minder restrictief ruimere vormen van geografische mobiliteit, bv. circulaire migratie

Ruimte

Meting ruimtelijke dimensie:Kilometers? geografische afstandEconomische kostprijs? economische afstandAdministratief (intern–extern)? politieke afstand

Interne versus externe migratiebv. nationale versus internationale migratie

bv. lokale migratieGeografische vs. sociale afstand

bv. platteland – stad: mondiale urbanisatie!

6.1.2 Migraties en migranten

Aantal migranten NIET gelijk aan aantal migraties!

80

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018Belang lopende statistiek (= telt aantal gebeurtenissen zoals vb

inwijkelingen/uitwijkelingen die zich in een referentieperiode voordoen) te onderscheiden van stochastiek ( = telt hoeveel personen met een bepaald kenmerk vb

vreemde nationaliteit er in de bevolking op bepaaldeperiode aanwezig is)

Wel belangrijke relatie tussen beide!

Iemand die in het buitenland is geboren = impliceert altijd migratieIemand met buitenlandse nationaliteit = niet noodzakelijk migratie

81

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018In demografie:

- Migranten = mensen die migreren of gemigreerd hebben (in politiek veel losser)

- Immigrant = iemand die niet altijd in huidige referentiegebied gewoond heeft, is noodzakelijkerwijs gemigreerd

- Vreemdeling/buitenlander= persoon die niet de nationaliteit heeft van het land hij/zij woont

- Allochtoon = iemand die niet bij de geboorte de nationaliteit van een land had waar hij/zij woonde maar kan deze ondertussen wel al hebben verworven (=niet noodzakelijk)

- Vreemdeling= subgroep van de allochtoon, allochtonen die zich nog niet genaturaliseerd hebben

- Vluchteling= een persoon die uit gegronde vrees voor vervolging wegens zijn ras, godsdienst, nationaliteit, het behoren tot een bepaalde sociale groep of politieke opvatting

- Asielzoeker= elke persoon die asielaanvraag heeft ingediend en waarvan het dossier nog in behandeling is

- IDP : Internally Displaced PersonGeen landsgrenzen overschredenzelfde criteria als vluchtelingen

= vluchteling in eigen land- Illegalen

= mensen zonder verblijfsvergunning

82


6.1.3 Tellen en meten

Migratiebewegingen

Internationaal moeilijk vergelijkbaarMeeste landen: < grenscontroleVooral Europese landen: bevolkingsregister

(binnen EU: vrij verkeer van personen, Schengen-akkoorden)

Ook binnen Europa verschillende definitiesAsielzoekers al dan niet in migratiestatistieken?

Wel in D, niet in B (wachtregister; pas na erkenning als vluchteling in vreemdelingenregister)

Al dan niet registratie:FR: enkel immigratie van niet-Fransen, geen emigratie noch immigratie van Fransen, B: wel

THESIM-project: Towards Harmonised European Statistics on International MigrationNaar België

Interbellum: Polen vormden grootste groep van immigrerende vreemdelingen Na Tweede Wereldoorlog:

Actieve immigratiepolitiekBelgië richtte

wervingskantoren op in- Italië (Milaan 1946)- Griekenland (Athene 1955)- Spanje (Madrid 1956)- Marokko (Casablanca 1962)- Turkije (Ankara 1963)

Na 1974: migratiebeperkingen (“de migratiestop”) gezinshereniging

Trends sinds 2001- Toename migratievolume en -saldo- Vervrouwelijking (meer vrouwen)- Veroudering

“Superdiversiteit”

83


Theorieën over migratie

1. Economische motieven/theorieën overheersen2. Het duw- en trekmodel (“push-pull”)

Eenvoudige model:Duwfactoren in land van vertrek, bv.

- economische crisis- oorlog- politieke omstandigheden- demografische druk

trekfactoren in land van bestemming, bv. - werkgelegenheid, - taal, - sociale netwerken- …

Uitbreiding: Er zijn omstandigheden die vertrek uit het herkomstland en inwijking in land van bestemming, en de reis tussen die twee, bemoeilijken of vergemakkelijken

Politiek-administratieve belemmeringen,- bv. verbod om het land te verlaten (bv. voormalige

USSR, uitreisvisum in huidige Albanië)- immigratiestop in Europa sinds 1974- Nederlandse “Wet Inburgering in het Buitenland” van

maart 2006 (zie De Standaard van 15/5/2008)Geografie, bv.

- afstand, gebergten, etc.- Rio Grande, Middellandse zee

Transportmogelijkheden en -kosten

84


Duwfactoren

a. armoede, vaak gevolg van overige factorenBevolkingsgroei in de ontwikkelingslanden

zeer sterke aangroei arbeidspotentieelgecombineerd met lage economische groei geeft snel groeiend arbeidsoverschot in ontwikkelingslanden

werkloosheid = armoede “New economics of migration”: migratie als “verzekering” tegen instabiliteit op lokale markten

- crop failure, futures markets, capital markets- Unemployment

b. Oorlog, politieke vervolging, bv. Syrië sinds 2011c. Klimaat, extreme weersomstandigheden

Reismodaliteiten

Transporttechnologie reizen op langere afstanden vergemakkelijktZowel commerciële (“mensensmokkelaars”, “coyotes”) als humanitaire organisaties faciliteren anderzijds

“Aantrekkelijke” bestemmingslanden voeren erg restrictieve immigratiepolitiek, bv. Rio Grande Migreren kost geld, vraagt om “investments”

paradox van de omgekeerde J-curve:Meer economische ontwikkeling in herkomstlanden meer migratie op korte termijn?

Trekfactoren

“Neoklassieke economische theorie”: Hogere lonen en inkomens (arbeidsmigratie)“Dual labor market theory”: vraag naar

- goedkope arbeid - voor onaantrekkelijk werk (“McJobs”)- cf. Portugezen in Luxemburg: latinos in California; poetsdiensten

bij ons“World systems theory”: globalisering brengt kapitaalstromen op gang die op hun beurt migratiesystemen tot stand brengenSociale netwerken kettingmigratie = “cumulative causation”

- “declining costs”- “declining risks”

85

Samenvatting Sociale Demografie KUL 2017-2018Rol van de massamedia bij vorming opvattingen over situatie in welvarende landen

International migration systems

Als gevolg van– institutionele invloeden, bv. koloniaal verleden– cumulatieve migratie-effecten, kettingmigratie

Ontstaan migratiestromen met een zekere stabiliteit– min of meer stabiele herkomst en bestemmingslanden/-regio’s

86

Samenvatting Sociale demografie - Facultair … › wp-content › uploads › 2019 › 08 ›...

Documents

Transcript of Samenvatting Sociale demografie - Facultair … › wp-content › uploads › 2019 › 08 ›...