2 © RoSa vzw

Beeldvorming van schrijvende feministen:Hannemieke Stamperius en Anja Meulenbelt

Beeldvorming van schrijvende feministen:

Hannemieke Stamperius en Anja Meulenbelt

Veel stereotypen over het feminisme en feministen zijn ontstaan en versterkt on-der de tweede feministische golf. Feministen zouden klagende mannenhaters zijn die rondlopen in tuinbroeken. Dergelijke beelden zijn blijven hangen. Feministen hebben het feminisme steeds weer moeten verdedigen en proberen de stereoty-pen te ontkrachten. Vooral bekende feministen werden hiermee geconfronteerd. Zij werden vaak allereerst beoordeeld op het feit dat ze feminist waren en dan pas werd er naar hun werk of prestaties gekeken. Dit gebeurde ook bij de Ne-derlandse schrijfsters Anja Meulenbelt en Hannes Meinkema (pseudoniem voor Hannemieke Stamperius). Beide auteurs schreven romans die belangrijk werden in de tweede feministische golf. De belangrijkste waren En dan is er koffie1 van Hannes Meinkema en De schaamte voorbij: een persoonlijke geschiedenis2 van Anja Meulenbelt.

Beeldvorming van feminisme

Gedurende de tweede golf presenteerden de media een bepaald beeld van femi-nisten aan het grote publiek: het beeld van leuke, vlotte meiden die ludieke acties voerden, maar die er niet in slaagden de gewone Nederlandse vrouw voor hun ideeën te mobiliseren. Feministische actiegroepen zoals Man Vrouw Maatschap-pij (MVM) en Dolle Mina waren zich heel goed bewust van de rol van de media in de beeldvorming. Daarom probeerden ze actief invloed uit te oefenen op die beeldvorming door hun ideeën duidelijk te formuleren in pamfletten en acties. Met de opkomst van de vrouwenhuizen en de praatgroepen rond 1971 veran-derde dit beeld. De pers stond eerst welwillend tegenover de praatgroepen, maar dit veranderde na verloop van tijd, toen gedacht werd dat de uitsluiting van man-

Karin Vriezen

Historica Karin Vriezen (°1988) behaalde het diploma van Master in de Maatschappijgeschiedenis aan de Faculteit der Historische en Kunstwetenschappen, Eras-mus Universiteit Rotterdam in 2010. Haar specialisatie is Ge-schiedenis van Nederland in een Mondiale Context. Dit artikel is de samenvatting van haar mas-terproef.

Hannemieke Stamperius Anja Meulenbelt

3Uitgelezen, jrg.18, nr. 2, tweede trimester 2012

Karin Vriezen

nen permanent was. Doordat de vrouwen in praatgroepen en vrouwenhuizen zich minder bezighielden met de manier waarop ze voorgesteld werden in de media en doordat die vrouwen zelf geen relaties meer onderhielden met de pers, ging de pers dan maar zelf een beeld van het feminisme cre-eren. En dit beeld was overwegend negatief.3 Opvallend is dat er in de pers een onderscheid werd gemaakt tussen ‘feminisme’ en ‘emancipatie’. ‘Feminisme’ had een negatievere klank in de pers dan ‘emancipatie’.4 Met de term ‘emancipatie’ werden de aspecten van de vrouwenbeweging aangeduid die volgens de media het nastreven waard wa-ren, zoals de betere verdeling van de sociale en economi-sche kansen tussen mannen en vrouwen en de strijd voor de legalisering van abortus. De term ‘feminisme’ werd veelal gebruikt voor de als onwenselijk beschouwde kanten van de vrouwenbeweging. Dit ging vooral over zaken als incest en seksueel geweld, die geacht werden tot de privésfeer te be-horen.

Hannes Meinkema

Van Hannes Meinkema verscheen in 1976 de roman En dan is er koffie. Deze roman betekende haar doorbraak bij het grote publiek.

Oud-hoofdredactrice van Opzij, Cisca Dresselhuys, zei over En dan is er koffie: “Dat hadden we allemaal gelezen”.5 Het boek wordt tegen-woordig geroemd omdat het zo goed de tijdsgeest van de jaren zeventig zou weergeven: het gaat over het vrije hip-pieleven met de drugs en de driehoeksverhoudingen, de generatiekloof, burgerlijkheid, antiburgerlijkheid, vrouwen-onderdrukking.6 In de recensies van En dan is er koffie wordt de roman be-oordeeld van heel positief tot heel negatief. Opvallend: in de recensies geschreven in 1976 en 1977 wordt nog geen link gelegd met het feminisme. Het boek is dus met terugwer-kende kracht als feministisch beschouwd. Tevens wordt er in de recensies van tijdgenoten nog geen melding van gemaakt dat Stamperius feministisch is. Zelf vindt Stamperius ook niet dat En dan is er koffie haar meest feministische boek is. Met feminisme en de vrou-wenbeweging zou het zelfs weinig van doen hebben. Ze be-schouwt het boek namelijk als een aanklacht tegen de sek-suele revolutie. Voor haar zijn de seksuele revolutie en de

vrouwenbeweging twee verschillende zaken en het feit dat mensen volgens Stamperius geen onder-scheid maken tussen de seksuele revolutie en de vrouwenbeweging zou een oorzaak zijn dat En dan is er koffie als feministisch wordt beschouwd. Stam-perius zelf vindt het boek niet zo geëmancipeerd, behalve misschien dat het belangrijkste personage haar eigen gang gaat. En-kele andere personages zijn juist heel erg onge-

emancipeerd. In haar eerste drie romans, waarbij En dan is er koffie hoort, ziet ze “minder feministische thematiek dan in de latere’7 zoals daar zijn: Het binnenste ei (1978), De drie-hoekige reis (1981) en verschillende verhalenbundels. Pas toen Stamperius, in een aantal interviews die ze gaf naar aanleiding van het succes van En dan is er koffie, had verteld feministe te zijn, werd dit in bijna alle volgende recensies en interviews aangehaald. In 1978 zegt Stamperius het merk-waardig te vinden dat recensies het steeds over de feministi-sche thematiek in haar romans hebben, want ze schrijft naar eigen zeggen “nooit over feminisme”.8 Ze stelt in een inter-view dat haar romans negatief beoordeeld worden omwille van die link met het feminisme: “En als er één onderwerp is dat vandaag de dag schrijvende heren het schuim op de mond brengt, is het wel het feminisme. Daar worden heel wat ‘leuke’ dingen over gezegd”.9

In een ander interview geeft Stamperius aan dat het nooit haar bedoeling is geweest om feministische theorieën om te vormen tot literatuur. Inspiratie haalt ze gevoelsmatig uit zaken die haar raken of die haar kwaad maken. Een van die zaken is het feminisme. Maar in datzelfde interview zegt Stamperius dat ze in de jaren zeventig vooral schrijft over het kwaad dat vrouwen wordt aangedaan: “Dat had een directe link met het feminisme. Ik had wel degelijk een politieke, bewustzijnsveranderende bedoeling”.10 Hiermee lijkt ze dan weer te suggereren dat ze toch bewust over het feminisme schrijft.In sommige interviews geeft Stamperius te kennen dat ze niet alleen voor feministen of voor vrouwen wil schrijven. Ze schrijft voor en over anderen, niet over zichzelf. Dat ze een feministische auteur zou zijn, daar is Stamperius het niet mee eens. Volgens haar staat deze term voor propaganda, niet voor literatuur. Ze ziet zichzelf in de eerste plaats als een literair auteur. Door een feministisch auteur genoemd te wor-den vindt Stamperius dat ze meteen in de niet-literaire hoek geplaatst wordt.11

Naast het feit dat Stamperius geconfronteerd werd met ne-gatieve vooroordelen over het feminisme, kreeg ze ook te maken met de verwachting dat zij representatief zou zijn voor vrouwen en feministen als groep.12 Dit bracht haar soms in een lastige positie, omdat ze nooit namens iemand anders heeft willen spreken. De auteur benadrukt dat ze loyaal is aan de vrouwenbeweging, maar dat dit niet betekent dat ze het in alle opzichten met hen eens is.13 Stamperius kreeg soms kritiek uit de vrouwenbeweging. Nadat ze in interviews “een paar keer behoorlijk tekeer-gegaan was” tegen vrou-wen, kreeg ze het verwijt niet solidair te zijn met de vrouwenbeweging.14

Anja Meulenbelt

Nog beroemder dan En dan is er koffie werd de eerste roman van Anja Meulenbelt, De schaamte voorbij: een persoonlijke geschiedenis, die eveneens verscheen in 1976. In dit persoonlijke ver-haal vertelt Meulenbelt hoe zij feministisch werd. Het

4 © RoSa vzw

Beeldvorming van schrijvende feministen:Hannemieke Stamperius en Anja Meulenbelt

boek geeft inzicht in haar persoonlijke leven, maar ook in de feministische kringen waarin zij zich toen bewoog (vooral praatgroepen). De schaamte voorbij wordt over het algemeen beschouwd als ‘het cultboek’ van de tweede feministische golf in Ne-derland. De roman zou gezorgd hebben voor popularisering en legitimering van het feminisme als sociale beweging in Nederland. Dankzij dit werk werd de feministische beweging zichtbaar op een andere manier dan via demonstraties en ac-ties. Lezers kwamen meer te weten over het privéleven van feministen en over de gang van zaken in de praatgroepen.15 Net als bij En dan is er koffie waren er positieve en negatieve reacties op het debuut van Meulenbelt. Een groot verschil is dat De schaamte voorbij wel meteen werd beoordeeld en soms ook bekritiseerd voor het feminisme in de roman en voor haar feministische auteur. Anja Meulenbelt werd door het succes van De schaamte voorbij en haar actieve bijdrage aan de vrouwenbeweging beschouwd als een symbool van het feminisme. Zo heeft een recensie in Tubantia het over Meulenbelt als een “VIP in het feministische wereldje van Nederland”, over “het in-stituut Meulenbelt” of “het fenomeen Meulenbelt”, of over “de woordvoerster bij uitstek van vooruitstrevend vrouwelijk Nederland”.16

Meulenbelt kon zich ergeren aan de manier waarop er over haar geschreven werd. Omdat ze vecht en opkomt als femi-niste zou ze naar eigen zeggen gezien worden als een ouwe tang of een zuurpruim.17 Meulenbelt had wel verwacht dat mensen negatief op haar zouden reageren omwille van haar feminisme. Maar dat mensen ook negatief zouden reageren op haar romans, die volgens haar los staan van haar theo-retische werk, dat had ze niet verwacht.18 En ondanks dat ze trots is om feministe te zijn, vindt ze het wel vervelend dat het feminisme keer op keer als waardeoordeel voor haar werk werd gebruikt.19

Opvallend en onverwacht voor Meulenbelt was de kritiek en negatieve beeldvorming rond haar persoon vanuit de vrou-wenbeweging. Men verweet haar dat ze beroemd is gewor-den over de rug van andere vrouwen en dat ze haar positie als leider binnen de beweging alleen voor haar eigen belang heeft gebruikt.20 Daarna heeft Meulenbelt als ‘Bekende Ne-derlander’ jarenlang haar best gedaan om te laten zien dat ze gewoon is gebleven, om er maar bij te blijven horen.21 Anja Meulenbelt is bewonderd en verguisd. Ze wordt soms gezien als de personificatie of het symbool van de vrouwen-beweging. Maar dat is ze niet, en dat heeft ze naar eigen zeg-gen ook niet willen zijn. Aan de andere kant is ze wel trots op haar werk.22

ConclusieEen mogelijke reden voor de sterke reacties op beide ro-mans en op beide schrijfsters is dat de romans beschrijven wat de pers als de onwenselijke kant van de vrouwenbewe-ging beschouwt, namelijk het privéleven van vrouwen. In De schaamte voorbij worden de vrouwenpraatgroepen uit-voerig beschreven. De bestaande negatieve beeldvorming van de praatgroepen werd mogelijk geprojecteerd op Anja Meulenbelt en haar roman. In Stamperius’ roman En dan is er koffie komt het feminisme weinig aan bod en dat ziet de auteur ook zo. Maar in latere romans van haar komen onder-werpen als liefde tussen vrouwen en seksueel geweld voor.

Dit zijn zaken die zich afspelen in de privésfeer en erover schrijven kan als onwenselijk en dus als negatief worden be-schouwd. Bovendien komen beide vrouwen er openlijk voor uit dat ze feminist zijn. Hierdoor krijgen ze te maken met alle vooroordelen over feministen en worden hun romans, al dan niet impliciet, navenant beoordeeld.Interviews met Hannemieke Stamperius en Anja Meulenbelt in de periode van 1976 tot 2010 verwijzen nog regelmatig naar het feit dat ze feministen zijn. In een interview uit 2009 spreekt Hannemieke Stamperius maar heel even over het feminisme, terwijl het grootste deel van het interview gaat over andere thema’s. Toch werd haar uitspraak dat ze nog steeds feministisch is als titel gebruikt.23 Ook bij Meulenbelt wordt nog voortdurend verwezen naar haar feminisme, al was het maar in de introductie. Andere parallellen tussen Meulenbelt en Stamperius zijn dat beide vrouwen zich vaak verzet hebben tegen het geschetste beeld van feministen. En vaak wijzen ze er allebei op dat ze meer zijn dan alleen feministen. Ook hebben beide vrouwen kritiek gekregen vanuit de vrouwenbeweging. Een groot ver-schil is dat Anja Meulenbelt bewust koos voor het feminisme als onderwerp voor haar romans, terwijl Hannemieke Stam-perius zich verzet heeft tegen de bewering dat ze bewust op-teerde voor feministische thema’s.Uit dit alles blijkt dat het moeilijk is om van het etiket femi-nisme los te komen. Ook blijkt dat de beeldvorming van het feminisme nog altijd sterk is en dat het vaak als negatief ge-percipieerd wordt. Het feminisme kleurt tot op vandaag de beeldvorming rond Hannemieke Stamperius en Anja Meu-lenbelt.

Bibliografie:Voor de recensies van En dan is er koffie en De schaamte voorbij: een persoonlijke geschiedenis en voor veel interviews met Hannemieke Stamperius en Anja Meulenbelt is gebruik gemaakt van de documentatiemappen van het Letterkundig Museum in Den Haag.Auteur onbekend, ‘De schaamte voorbij: rijk en eerlijk boek’, Tubantia, 26-03-1977.Auteur onbekend, ‘Hierboven is ruimte voor iedereen’, Trouw, 21-10-2001.Bibeb, ‘Bibeb luisterde naar Hannemieke Stamperius: ‘er zijn mensen die me nooit gezien hebben die me haten’, Opzij 8/9 (1980) 6-12. Brink, Cors van den, ‘Misschien moet er weer een steen in de vijver’, HN 26-03-1988.Buuren, Hanneke van, ‘Ik wil niet een feministische schrijfster genoemd worden’, De Nieuwe Linie, 02-02-1977.Dresselhuys, Cisca, ‘Hannes Meinkema slaat terug’, Opzij 7/2 (1979) 38,39.Gaarlandt, Jan Geurt, ‘Het leven in confectie’, Vrij Nederland, 01-05-1976.Grootenboer, Doris, ‘Hoe harder het stormt, des te beter’, Alge-meen Dagblad, 28-11-1987.Kunkeler, Jet, ‘Hannes Meinkema en het seksisme van de re-censenten’, De Tijd, 01-12-1978.Meijer, Maaike, ’15 oktober 1976: Anja Meulenbelt publiceert De schaamte voorbij. De tweede feministische golf en de litera-tuur’, in M.A. Schenkeveld-van der Russen (red.), Nederlandse literatuur, een geschiedenis (Groningen 1993) 819-825.

5Uitgelezen, jrg.18, nr. 2, tweede trimester 2012

Karin Vriezen

Meinkema, Hannes, En dan is er koffie (Amsterdam 1976).Meulenbelt, Anja, De schaamte voorbij. Een persoonlijke ge-schiedenis (Amsterdam 1976).Paemel, Monika van, ‘Ik schrijf niet alleen voor vrouwen, maar voor iedereen’, Lezerskrant 5/3 (1978) 38-40.Pronk, Iris, ‘Hannes Meinkema nog steeds zo feministisch als de pest’, Trouw, 17-10-2009.Schutte, Xandra, ‘De renaissance van het oude feminisme. Het publieke imago van het feminisme’, in Rosi Braidotti (red.), Een beeld van een vrouw. De visualisering van het vrouwelijke in een postmoderne cultuur (Kampen 1993) 128-152.Schutte, Xandra, ‘Vanuit vrouwelijk perspectief’, De Groene Amsterdammer, 25-10-1995.Verroen, Sarah, Meulenbelt, “Ik heb niets geschreven wat niet verkeerd gebruikt kan worden’ in gesprek met Anja Meulen-belt’, Bzzlletin 16/145 (1987) 82-86.Wester, Rudi, “Helaas zijn mijn stukken nog steeds actueel’: Annie Romein-prijs voor Anja Meulenbelt’, Opzij 15/12 (1987) 10-14. Zoonen, Liesbet van, ‘Moeten strijdende vrouwen zo grof zijn?’ De vrouwenbeweging en de media (Amsterdam 1991).Foto : Hannemieke Stamperius; Ineke Oostveen, foto gekopieerd van site http://www.rkk.nl/actualiteit/2011/detail_objectID737097_FJaar2011.html Anja Meulenbelt ; bron van foto (2006) http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Meulenbelt2006.jpg

Voetnoten1 Hannes Meinkema, En dan is er koffie (Amsterdam 1976).2 Anja Meulenbelt, De schaamte voorbij. Een persoonlijke geschiedenis

(Amsterdam 1976).3 Liesbet van Zoonen, ‘Moeten strijdende vrouwen zo grof zijn?’ De vrou-

wenbeweging en de media (Amsterdam 1991), 170-217.4 Xandra Schutte, ‘De renaissance van het oude feminisme. Het publieke

imago van het feminisme’, in Rosi Braidotti (red.), Een beeld van een

vrouw. De visualisering van het vrouwelijke in een postmoderne cultuur

(Kampen 1993), 134-137.5 Iris Pronk, ‘Hannes Meinkema nog steeds zo feministisch als de pest’,

Trouw, 17-10-2009.6http://www.boekenwereld.com/index.lasso?path=/auteur.lasso?v1=%

nm=%n=479%xxx=st:B8C776EB7F20C07387033FE90BF7292C (10-06-

2010).7 Interview gehouden met Hannemieke Stamperius op 21 april 2010.8 Jet Kunkeler, ‘Hannes Meinkema en het seksisme van de recensenten’,

De Tijd, 01-12-1978.9 Cisca Dresselhuys, ‘Hannes Meinkema slaat terug’, Opzij 7/2 (1979) 38,

39.10 Xandra Schutte, ‘Vanuit vrouwelijk perspectief’, De Groene Amster-

dammer, 25-10-1995.11 Hanneke van Buuren, ‘Ik wil niet een feministische schrijfster genoemd

worden’, De Nieuwe Linie, 02-02-1977.12 Jet Kunkeler, ‘Hannes Meinkema en het seksisme van de recensenten’,

De Tijd, 01-12-1987.13 Interview gehouden met Hannemieke Stamperius op 21 april 2010.14 Monika van Paemel, ‘Ik schrijf niet alleen voor vrouwen, maar voor

iedereen’, Lezerskrant 5/3 (1978) 38-40.15 Maaike Meijer, ’15 oktober 1976: Anja Meulenbelt publiceert De

schaamte voorbij. De tweede feministische golf en de literatuur’, in M.A.

Schenkeveld-van der Russen (red.), Nederlandse literatuur, een geschie-

denis (Groningen 1993) 819.

16 Auteur onbekend, ‘De schaamte voorbij: rijk en eerlijk boek’, Tubantia,

26-03-1977.17 Cors van den Brink, ‘Misschien moet er weer een steen in de vijver’,

HN, 26-03-1988.18 Sarah Verroen, “Ik heb niets geschreven wat niet verkeerd gebruikt kan

worden’ in gesprek met Anja Meulenbelt’, Bzzlletin 15/145 (1987), 83.19 Rudi Wester, “Helaas zijn mijn stukken nog steeds actueel’: Annie

Romein-prijs voor Anja Meulenbelt’, Opzij 15/12 (1987) 13,14.20 Bibeb, ‘Anja Meulenbelt: ‘ik was gewend dat mannen er niet tegen

konden dat ik een sterke vrouw ben, maar van vrouwen had ik dat niet

verwacht”, Vrij Nederland, 19-06-1982.21 Auteur onbekend, ‘Hierboven is ruimte voor iedereen’, Trouw, 21-10-

2000.22 Cors van den Brink, ‘Misschien moet er weer een steen in de vijver’,

HN, 26-03-1988.23 Iris Pronk, ‘Hannes Meinkema nog steeds zo feministisch als de pest’,

Trouw, 17-10-2009.