NElabNieuwe stedelijkheid in UtrechtOntwerpend vooronderzoek als aanvalsstrategie

Colofon Datum 22 januari 2010

Opdrachtgeversonderzoekslaboratorium ‘Nederland wordt Anders’Atelier rijksbouwmeesterDienst stadsontwikkeling gemeente Utrecht

ContactJeroen DijkgraafTel. +31 6 222 01 344

Copyright © 2010: Lab01Vormgeving: Lab01Illustraties: Lab01

3

NE

lab

Voorwoord

In juli 2009 schreven elf initiatiefnemers een gloedvol betoog dat de geest van ‘Nederland wordt anders’ verwoordde. De aanleiding? De financiële crisis had en heeft grote gevolgen voor de ruimtelijke sector echter niet alleen in negatieve zin. Deze time-out kan gebruikt worden om ons te verdiepen in belangrijke thema’s. Dan moet er nu geïnvesteerd worden in nieuwe ideeën en in degenen die het Nederland van de toekomst vorm gaan geven. Daartoe is ‘Nederland wordt anders’ opgericht.

Het onderzoekslaboratorium 01 is een van de zes uitkomsten van dit initiatief. 15 talentvolle architecten hebben zich drie maanden lang gebogen over een van de meest veelbelovende en complexe hoogstedelijke opgaven van Nederland; het Jaarbeurskwartier in Utrecht. Dit boek is de materiele uitkomst van het laboratorium waarin de architecten, het proces, de methodes en de adviezen van lab01 aan bod komen.

Lab01 wil deze gelegenheid gebruiken om de initiatiefnemers van Nederland wordt Anders, met name, Atelier Rijksbouwmeester en de Dienst stadsontwikkeling van de gemeente Utrecht te bedanken voor het bieden van kansen. Graag willen wij Han Michel bedanken voor het stimuleren van het lab in zijn rol als mentor.

Lab01

Anja Dirks

Beatriz Zorzo Talavera

Cindy Wouters

Daniela Castelbranco

David Bruce

Dion Lembekker

Jacques Abelman

Jaap Janssen

Jasper Smits

Jeroen Dijkgraaf

Joost van den Ham

Martijn Elzinga

Martijn d’Herripon

Mette Bos

Nils Christa

“Nederland wordt anders bood mij de mogelijkheid stil te staan bij de opgave, deze kritisch te benaderen en wellicht te herdefinieren. Ik heb genoten van de kans om aan een grootstedelijke opgave te kunnen werken, zonder beperkingen”

“Vanuit mijn persoonlijk ervaring heeft het NWA programma een zelf-georganiseerd team mogelijk gemaakt, dat een innovatieve werkmethode ontworpen heeft. De interactie tussen de verschillende groepselementen is essentieel in het ontwikkelen van de beste alternatieven (richtingen) voor het project.”

“Anders dan anders was het in LAB01 zeker! Er was tijd voor discussie, bezinning en experiment met een groep van 15 toevallig bij elkaar gevoegde architecten!“

“Het Onderzoekslab heeft mij de kracht van het, “out-of-the-box” denken laten zien. En de groepsdynamica van een groot nieuw team, wat resulteerde in naar mijn idee inspirerende nieuw perspectieven op de uitagingen waarvoor Utrecht staat bij het ontwikkelen van het Jaarbeurs Kwartier.”

“Nederland wordt anders nu we, voorbij het postmodernisme, weer grootse dromen mogen dromen.”

“Nederland wordt anders: voor mij de mogelijkheid om vanuit een onafhankelijke/objectieve positie in een project de diepgang van het onderzoek te onderzoeken hoe diep deze moet zijn, hoe deze uiteindelijk bereikt kan worden en wat deze verdieping moet zijn.”

“The best part of Lab 01 was the assembled brainpower of talent fifteen designers using “collective brain power” to generate ideas democratically and without a hierarchy, creat-ing an energy totally unlike a typical office.”

“Het verschil in dichtheid van Nederland wordt groot: krimp tegenover de metropool. Deze onomkeerbaarheid conditioneren: Nederland wordt intenser.”

“De sociale en maatschappelijke relevantie van een plek zijn belangrijke handvatten voor een ontwerp. We moeten praten met, en luisteren naar elkaar. In een samenleving waarin communicatie steeds digitaler wordt en zorg voor het milieu nodig is.”

“Nederland wordt anders door met nieuwe samenwerkingsverbanden, traditionele werkprocessen te doorbreken. Het breken van tradities leidt immers tot een ander Nederland.”

“Het onderzoekslab bood de mogelijkheid om te ontwerpen aan de toekomst van de stad met de vrijheid om objectief een opdrachtgever te adviseren zonder consequenties voor het verdere verloop van de opgave.”

“Nederland wordt anders wanneer architectuur zijn onzekerheid kan tonen om zich te laten inspireren in plaats van te dirigeren. Het verlaten van de comfort zone, los van zijn conventies en retoriek, lijkt noodzakelijk om een daadwerkelijk verschil te kunnen maken.”

“Laten we eerst eens bedenken waarom Nederland anders moet! ‘Anders’ is geen verzekering voor succes, je bewust zijn van een succesvolle omgeving in zijn historische context wel.”

“Als de architectuur de twijfel toelaat in plaats van altijd maar te ordenen, corrigeren en saneren, dan zal het misschien in staat zijn andere perspectieven te bieden die ons zicht op de samenleving kunnen verscherpen.”

“Het is inspirerend om te zien welke enorme denkstappen en grote produktie een collectief kan leveren”

5

NE

labHAN MICHEL

mentor

LABJaarbeursterreinUtrecht 30102009-14012010NENElab

NEDERLANDSPANJE NEDERLANDANGOLANEDERLAND

NEDERLANDFRANKRIJK NEDERLANDNEDERLANDNEDERLAND

NEDERLANDNEDERLAND NEDERLAND NEDERLANDNEDERLAND

AnjaDirks

Beatriz Zorzo Talavera

Cindy Wouters

Daniela Castel-branco

David Bruce

JacquesAbel-man

Dion Lem-bekker

Jaap Janssen

JasperSmits

JeroenDijk-graaf

MartijnElzinga

Joost van denHam

Martijnd'Herri-pon

Mette Bos

Nils Christa

6

NE

lab

7

NE

lab

MIDDAGSESSIE AAN DE KEIZERSGRACHT BIJ DE ARCHITECTEN CIE.

8

NE

lab

9

NE

lab

EVALUEREN VAN DE ‘SITE’ ANALYSES VAN DE JAARBEURS,MACRO, SPOOR EN RANDGROEP.

10

NE

lab

11

NE

lab

DE EERSTE PERSOONLIJKE IDEEEN OVER HET GEBIED.

12

NE

lab

13

NE

lab

GROEPSESSIE OVER HET INTERGRATIE EN EILAND CONCEPT.

14

NE

lab

15

NE

lab

ONTWIKKELING VAN DE SCENARIO’S.

Inhoudsopgave

Strategie 19-21 Analyse 22-37Scenario’s 38-55Thema’s 56-87Conclusie 88-98

17

NE

lab

Strategie in schema + werkconcept / onderzoeks-methode (generaal)

1. INTEGRATIE

2. DICHTHEID

3. PUBLIEKE RUIMTE

THEMA’S

UU

U

U

MACRO

STATION

GRENS

BEURS

EILAND

INTEGRATIE

PARKEREN

ANALYSE KARAKTER SCENARIO’S TACTIEK

AUTARKIE

SUPERBLOK

FAIRTRADE

PARK

U

INTEGRATIESPREIDEN

SCHEIDENMIXEN

CONCENTREREN

CAMOUFLEREN

PROFILEREN

FUNCTIE OP ZICHZELF

FUNCTIE-GERELATEERD

ALGEMEEN - INHOUDSOPGAVE

STRATEGIE

bioswolff.nl

CU‘K ZIE JE INU T R E C H T

BOOBILATERALE ONT WIKKELOVEREENKOMSTEN

Sfa

aedesR

NSPNATIONAALSLEUTELPROJECT

VISIE ARAADPLEGEND REFERENDUM‘STADSHART VERRUIMD’

De opgave van het Jaar-beursgebied is geen eenvoudige en heeft een hoge mate van complex-iteit in zich, niet in de laatste plaats door de grote hoeveelheid partijen en belangen die met dit gebied verbonden zijn. Hierdoor worden de poten-ties van de locatie vaak nog extra vertroebeld. In de eerste plaats willen wij dan ook vooral inzichtelijk zien te krijgen wat de potenties en mogelijkheden van de locatie nu daadwerkelijk zijn.

Om de potentie van de locatie inzichtelijk te krijgen is er gekozen om een eigen weg te bewandelen met een verkennend ontwerponderzoek. Hierbij is in het begin van het onderzoek bewust voorbij gegaan aan de belangen van de verschillende partijen. Voor het onderzoek is een werkwijze gehanteerd die overeenkomt met de tactiek die in militaire kringen gehanteerd wordt wanneer men een onbekende vijand, die niet toegankelijk blijkt voor inlichtingendiensten, wil benaderen. In deze tactiek wordt de vijand onverhoeds aangevallen, in de hoop dat deze met zijn reactie op die aanvallen, informatie prijsgeeft over zijn organisatie en denkpatroon.

Met deze onbevangen verkenning kan men in een vroege planfase ideeën genereren die bij een traditioneel lineair planproces niet aan de orde komen. Het verkennend onderzoek is daarmee een stap in het proces welke heeft geresulteerd in een samenhangende set van voorstellen voor verder ontwerpend onderzoek.

Deze brede en gevarieerde onderzoeksopzet heeft geleid tot een brede oriëntatie op het gebied en de verschillende belangen. Het heeft daarmee steeds in de lijn gelegen om via een brede basis, meer toegespitst op de locatie, terug te komen op specifieke ontwerpoplossingen, welke uiteindelijk ook in generieke positie geplaatst kunnen worden.

MACRO

STATION

GRENS

BEURS

EILAND

INTEGRATIE

ANALYSE KARAKTER

ANALYSE

1.452.705

362.150

555.258

Totaal Beurzen

Totaal evenementen

Totaal congressen en vergaderingen

hal 9

entr

ee w

est

entree oost

hal 10

hal 9

hal 8

hal 11 hal 12

hal 7

expo

service

1.452.705

362.150

555.258

Totaal Beurzen

Totaal evenementen

Totaal congressen en vergaderingen

25

NE

lab

ANALYSE - JAARBEURS

In de huidige situatie is het Jaarbeursplein een transitieruimte. In de stadsvisie verandert de huidige situatie in kwantiteit, maar niet in kwaliteit. Er komt meer ruimte, maar geen nieuwe pu-blieke functies die bijdragen aan de kwaliteit van de directe omgeving. Het Jaarbeursplein blijft een transitiezone en geen verblijfsplaats.

27

NE

lab

ANALYSE - STATION

Stadsvisie

- Plein = nog steeds verkeersroute- Jaarbeurs is niet betrokken bij Jaarbeursplein, de afstand tussen station en Jaarbeurs is nog steeds te groot.- Functies aan het plein zijn niet naar het plein gericht. Zij hebben geen relatie met hun directe omgeving.

Huidige situatie

- plein = verkeersroute- architectuur wordt gebruikt om mensen te verwerken en niet om te laten verblijven architectuur nodigt niet uit tot verblijven, maar alleen tot vertrek of onderdeel van onderweg zijn.- Jaarbeurs niet aanwezig op Jaarbeursplein (visueel en fysiek)- Jaarbeurs is niet betrokken bij Jaarbeursplein- Croeselaan scheidt Jaarbeurs van Jaarbeursplein

GR

AA

D V

AN

RO

GG

EN

WEG

MER

WED

EKAN

AA

L

VA

NZ

IJST

WEG

GR

AA

D V

AN

RO

GG

EN

WEG

CR

OE

SE

LA

AN

TELEN

GELA

AN

ISOLATIE

ONTKOPPELD MAAIVELD

KLOOF

TRANSPORT RIVIER

CONTRAST

VERROMMELING

RUDIMENT

DISCONTINUÏTEIT

POËZIE

INTIMITEIT

COËXISTENTIE

KOLONIE

DEGELIJK

IDENTITEIT

GEORDEND

PARKEREN JB

INGANG JB | MONUMENT

CROESELAAN

BEATRIX

GEBOUW010

50m

JAARBEURS

JAARBEURS

PARKEREN J

B

KANTOO

R

GRAADT

VAN

ROG

GENW

EG

WO

NEN

LEID

SCHE

RIJN

WO

NEN0

10

50m

PARKEREN JB

OVERSTE

DEN OUDEN-

LAAN

SPORTPARK

WOONBOTEN

JAARBEURS

LADEN&

LOSSEN

MERWEDE

KANAAL

010

50m

JAARBEURS

PARKEREN J

B

VAN ZI

JST-

WEG

GRO

EN-

MARKT-

STRAAT

WO

NEN

010

50m

29

NE

lab

ANALYSE - GRENSCONDITIES

Het jaarbeursterrein heeft het karakter van een eiland in het omliggende stedelijk weefsel

- het terrein heeft een beperkte toegankelijkheid- de unieke schaal van het jaarbeursterrein is buitenproportioneel in vergelijking met het omliggende stedelijk weefsel

- de grens van het jaarbeursterrein wordt zeer bepaald door de aanwezige verkeersstromen

Ondanks/ dankzij de harde grenzen kan een goed woonmilieu worden geregisseerd

- Ondanks de nabijheid van de jaarbeurs worden de woonboten beschermd door een filtermechanisme dat efficiënt als buffer werkt en

zorgt dat privacy en intimiteit gewaarborgd wordt.

- Doordat de woonboten aan één zijde uitzicht en openheid bieden wordt een zekere afstand gecreëerd tussen woonmilieu en jaarbeurs

- De kleine schaal van de woonboten is te begrijpen vanuit de menselijke maat

30

NE

lab

31

NE

lab

Getting to know the Jaarbeurs terrain If the Jaarbeurs were a person, what kind of person would it be?

Our teenage girl is bit rebellious, she’s in a period in her life where she’s trying out new things, experimenting to see what fits her the best. Her room is a bit of a mess, with different outfits piling up in the corners. One week she’s a punk wearing ripped jeans, and the next she’s trying to look like a young professional in smart business clothes. She has retro hand me down gear from the seventies, but she want to be a bit more like the glamorous models she sees in the magazines. She’s ambitious, for sure, and she wants to be successful and make money, but she hasn’t really found her vocation. She’s not sure yet what to pursue or what she’s good at, but knows she’ll work hard and succeed, even if things aren’t clear to her yet.

Our subject also has a bit of a secret: she’s pregnant and expecting a child. There is a sense of expectation about her, something is waiting to be born, but the situation is a bit complicated, she is a teenage mother after all, but there’s also a sense that something wonderful could come into being. She wants a lot out of life, but she needs guidance, references of what she could be, people to look up to, examples to follow. She needs structure to help her world make more sense. She needs purpose and direction, and she needs to understand her true potential before she can realize it.

She is not alone, part of her family is around her. Her mother lives just a bit to the north, in the old heart of Utrecht. She’s a smart older woman, a matriarch who has a lot of dignity and who knows all the family history. The father is absent. Her big sister is just to the east, a busy working woman who has a good job and a cozy home. Her brother is to the south, a sporty guy who’s a bit of a hangjeugd but who’s trying to get serious. He’s a bit on the rough side. All in all, it’s a good family, but dysfunctional in the way people are relating to each other. They stay together, but they are often in a bit of conflict because of their differences.

Our young woman needs to work on her relationships with the other members of her family, because they can all benefit from reaching out to each other. The question is, how are they going to break down the barriers that separate them in order to build up their relationships?

This is a design tool developed in the context of site analysis. It allows us to create a story that talks about the essence of place, as a whole system, as the “bigger picture.”An urban territory is a complex assemblage of space, building, activity, atmosphere, identity. In some ways it is like a living being – many interwoven systems working together, that form a whole. Telling a story allows us to create the whole in our minds, and the emotions and perceptions we had during our site visit inform our perception.

It’s a gestalt image that uses our creativity to see the bigger picture.

33

NE

lab

Naast het grootste openbaar vervoersknooppunt van Nederland ligt het Jaarbeursterrein waar de jaarbeurs met 100.000 m2 aan beursoppervlak een prominente rol speelt. Uiterlijk in 2019 zal het Noordelijk deel van het Jaarbeursterrein, door verplaatsing van Jaarbeursactiviteiten naar het Zuidelijk deel, vrijkomen voor een nieuwe bestemming. De gemeente Utrecht zal het Noordelijk deel in eigendom krijgen en wil dit gebied, in het kader van de ontwikkelingen rondom het stationsgebied (CU2030), gaan ontwikkelen. Hierbij heeft de gemeente Utrecht de ambitie om hier een nieuw en ongekend type binnenstad te maken, dit type stad zal als voorbeeld gaan dienen voor een ‘nieuwe generatie binnenstedelijke verdicht-ing’!

Op dit moment vormt het Jaarbeursgebied, mede door de mono-functionaliteit en het extensieve ruimtegebruik een ‘wak’ in de stad. Door de omklap, zoals het verplaatsen van de Jaarbeurs naar het zuidelijk deel genoemd wordt, ontstaat de mogelijkheid om dit gebied beter aan te laten sluiten op het omliggende stedelijk weefsel.

De opgave van het Jaarbeursgebied is geen eenvoudige en heeft een hoge mate van complexiteit in zich, niet in de laatste plaats door het grote aantal partijen en belangen die met dit gebied verbonden zijn. Hierdoor worden de potenties van de locatie vaak vertroebeld. In de eerste plaats willen wij daarom vooral inzichtelijk krijgen wat de potenties en mogelijkheden van de locatie nu daadwerkelijk zijn.

Lab01 heeft de afgelopen drie maanden ontwerpend onderzoek verricht naar het Jaarbeurskwartier en daarmee een groot aantal mogelijkheden en onmogelijkheden van het gebied weten bloot te leggen

ANALYSE - MACRO

2010196019201850

2010196019201850

1850 1920 1960

35

NE

lab

2010196019201850

CS

ANALYSE - MACRO

2010

De stad heeft zich continu uitgebreid, in verschillende richtingen, waarbij ook de Jaabeurs steeds een andere positie in de stad heeft ingenomen. Utrecht is ontstaan als een vestigingsstad, met de singels, welke nog steeds herkenbaar zijn in het huidig stedelijk weefsel. Op dat moment was het huidige Jaarbeursgebied nog geen onderdeel van de stad en kan omschreven worden als polder gebied. Ook bij de eerste forse uitbreidingen van de stad, met name aan de Noord- en Westzijde van Utrecht, maakte het Jaarbeursgebied nog geen deel uit van de stad. Wel ging de Jaarbeurs zelf zich vestigen in de stad, deze nam zijn positie in op het Vredenburg, midden in de stad. Hiermee nam de Jaarbeurs dus een centrale in de stad in. Pas nadat de stad zich verder in Zuidelijke richting ontwikkelde ging het Jaarbeursgebied deel van de stad uitmaken. De Jaarbeurs verplaatst zich van het Vredenburg naar het Jaarbeursterrein. In de meest recente situatie zien we verdere ontwikkelingen in zuidelijke richting waardoor het gebied nog centraler in de stad is komen te liggen. De Jaarbeurs heeft zich uitgebreid en neemt vrijwel het hele gebied in beslag.

P

P

P

P

P

JAARBEURS WONEN KANTOOR PUBLIEK PARKEREN

37

NE

lab

+ =Als de veranderingen die de stad heeft ondergaan achter elkaar zet, zie je eigenlijk een verschuiving van het zwaartepunt van de stad. De meest recente uitbreiding met het deel ‘Leidsche Rijn’ illustreert dit het beste. Het historische centrum wordt nog altijd als het zwaartepunt en daarmee als het echt centrum van de stad gezien. Maar als we ons meer richten op geografische liggingen,dan zouden we moeten concluderen dat het CS gezien kan worden als het centrum van de stad.

Door het nieuwe Jaarbeurskwartier onderdeel te maken van het nieuwe centrum concluderen wij dat Utrecht een stad wordt met een kern, het centraal station, met twee gezichten; het oude historisch centrum en het nieuw te ontwikkelen Jaarbeurskwartier.

ANALYSE - MACRO

UU

U

U

MACRO

STATION

GRENS

BEURS

EILAND

INTEGRATIE

PARKEREN

ANALYSE KARAKTER SCENARIO’S

AUTARKIE

SUPERBLOK

FAIRTRADE

PARK

U

INTEGRATIE

SCENARIO’S

U U

U U

PARKEREN AUTARKIE INTEGRATIE

SUPERBLOK FAIRTRADE PARK

U

41

NE

lab

SCENARIO’S - ALGEMEEN

De aanvalstactiek bestaat uit zes scenario’s, met deze zes ‘kogels’ hebben we op de locatie ‘geschoten’. De scenario’s benaderen het gebied allen vanuit een eigen perspectief, waardoor er zes verschillende opgaven ontstaan. Om de scenario’s helder en conceptueel op te zetten heb-ben we ons de vraag gesteld, wat als……? Daaruit zijn de volgende vragen met aanhangende scenario’s gedestilleerd:

Parkeren: Wat als het Jaarbeursterrein transformeert tot een parkeerlandschap die alle parkeer behoevende van de binnenstad opvangt?

Autarkie: Wat als het jaarbeursterrein een autarkische community zou herbergen en een ongekende manier van stedelijk wonen genereert?

Integratie: Wat als je de gebieden rondom het jaarbeursterrein gaat opladen, hoe kan de locatie dan geleidelijk onderdeel worden van de stad?

Superblok: Wat als het jaarbeursterrein een superblok met een enorm hoge dichtheid zou huisvesten?

Fair trade: Wat als commercie = fijn!! en de Jaarbeurs als Maatschappelijk Verantwoord Ondernemer die sociale diversiteit mogelijk maakt?

Park: Wat als het jaarbeursterrein het nieuwe centrale stadspark van Utrecht wordt?

Ieder scenario genereert antwoorden, welke weliswaar specifiek maar controleerbaar zijn. De scenario’s zijn onderling met elkaar te vergelijken, doormiddel van identieke toetsstenen. Dit maakt tegelijkertijd het zoeken naar meer generieke oplossingen mogelijk. De scenario’s geven ieder hun zwaartepunt aan voor de vijf toetsstenen waardoor ze met elkaar vergelijkbaar worden.

De vervolgstap is het ‘landen’ van de scenario’s op de locatie. Hierdoor kan vastgesteld worden hoeveel m2 ieder plan zou beslaan en welke functies in de m2 ondergebracht zouden worden (FSI- diagrammen). Door het ‘landen’ worden de scenario’s controleerbaar in programma en kunnen we de dichtheid van een plan vaststellen. Hierdoor genereert ieder scenario nog specifieker zijn eigen onderscheidende kwaliteit.

43

NE

lab

SCENARIO’S - PARKEREN

Wat als het Jaarbeursterrein transformeert tot een parkeerlandschap die ALLE parkeerbehoevende bezoekers van Utrecht opvangt? Mobiliteit wordt als beleving ingezet, waarbij programma en parkeren samenkomen.

- P is inkomstenbron voor de Jaarbeurs- Grote P-druk in historische binnenstad- 30% Jaarbeursterrein is parkeren en heeft geen ruimtelijke kwaliteit

PARKEREN

P-TOTAAL 11.000

P-jaarbeurs6.500

P-binnenstad6.500

1. opvangen van de parkeerdruk van zowel het Jaarbeursgebied als het historisch centrum

2. Vouwen van het landschap om een mobiliteitslandschap te creeren.

3. parkeeroplossingen; parkeren dicht bij je woning op stedelijk niveau.

4. energie-opwekking

45

NE

lab

SCENARIO’S - AUTARKIE

Het oude stadscentrum van Utrecht kenmerkt zich een aantal kleinschalige kerkelijke immuniteiten. Een immuniteit is in feite een autarkie rond kerkelijke waarden. Aansluitend op deze kenmerken vroegen wij ons af: Wat als de locatie een autarkische woonmilieu zou herbergen? Een woongemeenschap waar de auto is uitgebannen, die gericht is op grondgebonden woningen en daardoor een geheel nieuw woonmilieu kan worden. Hoe zou zo’n autarkie zich manifesteren binnen het jaarbeurskwartier?

AUTARKIE

1. Beschermd wonen

2. Het profileren van de Jaarbeurs werkt gelijk-tijdig als buffer voor het woonmilieu.

3. Stedelijke ring is naar buiten gericht. Woon-milieu is naar binnen gericht.

4. Publieke ruimte en groen. Verschillende collectieve en priv’e ruimtes volgen elkaar op.

5. - Beschermd wonen in hoogstedelijk gebied - Jaarbeurs als beeldbepalend element in de stad - publieke functies als buffer met de stad - Autarkisch groen als collectieve binder

47

NE

lab

SCENARIO’S - INTEGRATIEDoor de aspiraties van de gemeente Utrecht om het jaarbeursterrein te ontwikkelen als hoogstedelijk (centrumgebied) zal op termijn het geografische centrum (domplein) zich verplaatsen richting C.S. en de stad een nieuwe vorm moeten krijgen.

Ten eerste wordt de demarcatie van het ‘typische’ centrum gedeeltelijk opnieuw gedefinieerd om zo de stad weer in evenwicht/op schaal te brengen. Deze grens is in functie vergelijkbaar met de historische grens van de oude stad, de stadswallen. Door een dergelijke ingreep wordt de druk binnen deze grens opgevoerd om stedelijk of stads leven te genereren. Naast de inrichting van het Jaarbeursterrein stellen wij daarom voor om de wijken Lombok, Kanaleneiland en de rivierenbuurt binnen deze grens te verdichten en programma hieraan toe te voegen. Ten tweede wordt de maat van het stedelijke grid of weefsel bepaald en abstract gemaakt resulterend in een ‘stadskorrel’. De korrelgrote is afhankelijk van de zwart-wit verhouding dwz de verhouding van straten, pleinen etc. ten opzichten van de omliggende bebouwing, de dichtheid en de mix van programma. (intensiteitscijfer)Deze stadskorrel wordt vervolgens over de stad gelegd, bewerkt en aangepast aan de natuurlijke onderlegger. (herstellen, verbinden, betekenis geven)

INTEGRATIE

GRAAD VAN ROGGEWEGSTAD IN EVENWICHT LOMBOK MERWEDEKANAAL

g )

49

NE

lab

SCENARIO’S - SUPER BLOK

Voor de scenario van superblock is gezocht naar de grenzen van intensivering van de ruimte. Gezien de toekomst van Nederland wordt de stedelijke groei moment-eel gezocht niet in uitbreiding van de stad, maar in het intensiveren van bestaande delen van de stad.Hoe kan deze intensiveren van het hart van Utrecht gezocht worden op deze locatie? Hoe kan hier dichtheid gevonden worden en hoe werken de functies in deze vorm met elkaar?

SUPERBLOK

1. Functiemenging en diversiteit van functies en typologiën samen in een gebied.

2. De Jaarbeurs zal in het midden van het gebied geplaatst worden als ruimtes die met elkaar verbonden zijn.

3. De superblock is een immuniteit in hartje Utrecht.

4. Publieke ruimte in de vorm van een plein die private ruimtes met elkaar verbindt.

51

NE

lab

SCENARIO’S - FAIR TRADE

FAIRTRADE

centrum

publiek privaat jaarbeurs publiek

Jaarbeurskwartier

Leische Rijn

I FAIRTRADE™

€++ €++ €+-

€--€--

€-+€-+

100%

80%

€

€feodaal

20%

reclame reclameeclame reclamereclame reclame

reclame reclamereclame

reclamereclame

reclamereclamereclame

reclame

reclamereclame reclame

reclame recreclame r

reclame

publieke

“GRACHTENGORDELMODEL”

voorzijde

privateachterzijde

1. Degentrificatie: het stopzetten van ver-banning van mindere sociale klassen uit de binnenstad en het terug-brengen van een diverse bewo-nerssamenstelling dat zorgt voor een duurzaam en levendig klimaat.

4. Icoonwerking:Hoe groter de commerciële waarde van de commercie, hoe hoger de opbrengst voor het model als geheel.

3. Het grachtenpandmodel kent een duidelijke scheiding tussen voor- en achterhuis, het publieke en private huis. Het voorhuis wordt voorzien van een winstgevende gevel die het achterhuis bekostigd. Opbrengst wordt verkregen door aan het commerciële programma gerelateerde uitingen

2. Gebaseerd op het feodale stelsel is een mutualistische samenwerk-ing mogelijk tussen commercie en woonprogramma.De wederzijdse afhankelijkheid zorgt er voor dat het systeem bestaansrecht houdt als win-winmodel. De commercie behoudt een deel van de opbrengst voor zichzelf, maar staat het grootste gedeelte af aan “zijn” woningen.Woningen worden zo gesubsidieerd door de commercie en laten een terugkeer van mindere sociale milieus toe.

53

NE

lab

p g g

SCENARIO’S - PARK

De stad Utrecht kenmerkt zich als een stad met een dichte structuur gecombineerd met centra. Cen-tra die elk een eigen identiteit en kwaliteit heeft. Utrecht heeft momenteel een centra die zich richt op educatie en kennis (De Uithof), een centra die het oude stadskarakter van Utrecht bezit (het Ou-de Centrum), het zakencen-trum Leidse Rijn Centrum en het Leidse Rijn Park ver aan de westrand van Leidse Rijn.Om voor een dichte en intensieve kern van Utrecht te gaan in de toekomst, is het centrum van een centraal park ontstaan. Een centrum die de ritmes van drukte van de stad doen doorbreken en deze de mogelijkheid biedt om de inwoners van Utrecht een ontspanning aan te bieden midden in de stad. Dus lekker weg… in eigen stad!

PARK

1. De groenstructuur van de stad en de potentie van de locatie om hier onderdeel van te gaan uitmaken.

2. Overgangsgebied van publiek naar prive. Jaarbeurs als buffer voor het achterliggende park.

3. verschillende bebouwing-stypologien. Als onderzoek naar wanneer een park nog functioneerd als park.

4. Diverse manieren van wonen in het park ofwel wonen in een landschap.

CS

culture

woning

woning

Jaarbeurs terrein

recreation

offices

A12

A12

A2

A2

A27 Utrecht

A27

PARK

A28

55

NE

lab

FSI 5

FSI 4

FSI 3

FSI 2

FSI 1

JAARBEURS

LEISURE

HOTEL

WONEN

PARKEREN

VOORZIENINGEN

KANTOOR

PUBLIEKE RUIMTE

LOCATIE PROGRAMMA

U U U U

PARKEREN AUTARKIE INTEGRATIE SUPERBLOK FAIRTRADE PARK

U

SCENARIO’S - FSI DICHTHEID

57

NE

lab

THEMA’S

1. INTEGRATIE

2. DICHTHEID

3. PUBLIEKE RUIMTE

THEMA’S

UU

U

U

MACRO

STATION

GRENS

BEURS

EILAND

INTEGRATIE

PARKEREN

ANALYSE KARAKTER SCENARIO’S TACTIEK

AUTARKIE

SUPERBLOK

FAIRTRADE

PARK

U

INTEGRATIE

SCHEIDEN

CONCENTREREN

CAMOUFLEREN

PROFILEREN

FUNCTIE OP ZICHZELF

FUNCTIE-GERELATEERD

59

NE

lab

Door het schieten met de scenario’s op de locatie is er veel informatie verkregen, die, tezamen met een reflectie op de opgave, naar drie thema’s is terug herleid. De thema’s stonden zowel in de opgave als in de scenario’s centraal. Aan deze thema’s is een specifieke vraagstelling toegekend die gericht antwoord probeert te geven op de problematiek van de locatie. De thema’s en vragen zijn:

1. Integratie: Hoe integreer je een groot commercieel programma in de stad?2. Dichtheid: Hoe creëer je een hoge dichtheid met behoud van een goede leefkwaliteit?3. Publieke ruimte: Hoe waarborg je de kwaliteit van publieke ruimte met een groot verschil aan intensiteit van gebruik?

De antwoorden op deze vragen komen voort uit de locatie die we door het schieten met de scenario;s hebben verkregen. Wij zien dit als het ontwerpend onderzoek. Hieruit worden uiteindelijk elementen verkregen voor een gericht ontwerponderzoek.

THEMA’S - ALGEMEEN

CAMOUFLEREN PROFILEREN

61

NE

lab

THEMA’S - INTEGRATIE

Voor het eerste thema, integreren, zijn er twee manieren geformuleerd waarmee je een groot commercieel programma of een locatie met een dergelijke functie in de stad kunt verweven; Camoufleren en profileren. Beide methoden geven een aanpak hoe je met het thema om kan gaan.

Camoufleren

Camoufleren betreft een outside-in methode. Hierbij wordt niet alleen naar het plangebied zelf gekeken, maar juist naar de directe omgeving. Deze aanpak gaat er vanuit het omliggende gebied een bepaalde omvang nodig heeft om het nieuwe programma van het Jaarbeurskwartier optimaal te kunnen benutten. Om genoeg ‘massa’ te creëren in de gebieden rond de jaarbeurs worden deze gebieden geïntensiveerd. Door deze intensivering ontstaat er ‘druk’ op het plangebied waardoor het gebied een beter inbedding in zijn omgeving krijgt. Op deze manier kan het jaarbeurskwartier zich daadwerkelijk profileren als een gelijkwaardig stadscentrum (als gelijke aan het historische centrum). Hierdoor kan het jaarbeurskwartier zich ontwikkelen als de tweede ‘hartkamer’ van het centrum.

De methode die wordt gekozen is die van de stedelijke maat. Eerst wordt gekeken hoe de omliggende omgeving zich handhaaft. We herkennen het Utrechtse bouwblok, welke een bepaalde dichtheid en een niveau van levendigheid vertegenwoordigd. Dit weefsel wordt doorgezet op de locatie en voegt zich vervolgens verder naar het programma. Daarbij onderscheiden we twee methodes:

- Weefsel leidend - Programma leidend

1. UITBREIDEN CENTRUM 2. NIEUWE INTENSITEITSGRENS 3. WOONWIJKEN INTENSIVEREN

4. JAARBEURSTERREIN INTENSIVEREN 1 STAD - 2 GEZICHTEN5. GELIJKWAARDIGE CENTRA

63

NE

lab

THEMA’S - INTEGRATIE

MAAT STEDELIJK BOUWBLOK VERWERKEN PROGRAMMA

WEEFSEL LEIDEND

PROGRAMMA LEIDEND

PROJECTEREN MAAT OP LOCATIE

64

NE

lab

P

P

P

P

P

PP

P

P

C

C

C

C C

C

C

C C

C

C

C

C

C

C

CCC

C

C

-1 0

1 2

WEEFSEL LEIDEND

Bij deze variant kiezen we ervoor om het grote commerciële programma op te knip-pen en aan te passen aan de maat van het stedelijk blok. De volumes worden dus verknipt en in de bestaande structuur geplaatst, waarbij wel rekening wordt gehoud-en met onderlinge verbindingen.

65

NE

lab

lasagne-model

grachten-model

90˚

wonen

commercieel

parkeren

wonen

comm

ercieel

parkeren

onder

boven

voor achter

gesloten bouwblok

programma

500 %

100 %

p

c

c

PROGRAMMA LEIDEND

De aansluiting wordt gevonden in het plaatsen van sympathieke programma’s, te denken aan woningen en ondersteunende voorzieningen, in de buitenschil van de bouwblokken. Hierdoor ontstaat een ‘zachte’ rand die de harde func-ties als die van de Jaarbeurs omsluit. Deze zachte rand zoekt ook in schaal en vorm aansluiting bij het omliggende weefsel.

Beatrix gebouw

Beatrix

gebouw

67

NE

lab

THEMA’S - INTEGRATIE

Naast het camoufleren bestaat de mogelijkheid om het programma juist te accentueren, het profileren. Met profileren wordt het specifieke karakter benadrukt, in een fysieke geconcentreerde vorm, een icoon.

Profileren richt zich dus op het duidelijk onderscheiden, ten opzichte van het omliggende weefsel. Wij laten dit zien in één van de meest extreme vormen. Hierbij wordt een programma met een enorm hoge dichtheid ondergebracht in een mega volume. Dit volume wordt ‘leef-baar’ gehouden door: 1. het toevoegen van een eigen publieke ruimte die zich verhoudt tot het volume 2. het fysiek verbinden met de stad

Integreren gebeurd dus op een ander niveau dan dat van het camoufleren, de locatie onderscheid zich en zoekt op meer programmatisch vlak de aansluiting bij de stad. Verder profileren de publieke functies zich met name aan de publieke ruimte, maar ook in het gebouw. Het gebouw wordt zodoende opgenomen in zijn omgeving.

SPREIDEN

SCHEIDEN

MIXEN

CONCENTREREN

69

NE

lab

Het thema dichtheid gericht zich op de vraag hoe we een hoge dichtheid kunnen creëren zonder verlies van goede woonkwaliteiten. Daarbij is er een matrix opgesteld waarin de verschillende vormen van gebiedsindeling (in relatie tot functies) is opgenomen. Daarbij kan het programma worden verspreid over de locatie of juist worden geconcentreerd. Verder kunnen de functies worden gemixt of juist worden gescheiden.

Door deze vier vormen met elkaar te combineren, ontstaan er een viertal woontypen die elk specifieke kwaliteiten kennen. We noemen deze woontypen:

- Intense laagbouw- Stadswonen- Bewoond landschap en- Mega wonen

THEMA’S - DICHTHEID

71

NE

lab

STRAATPROFIEL TRADITIONEEL

VERDICHTING DOOR VERPLAATSEN AUTO

P

P/C

VERDICHTING DOOR VERPLAATSEN PRIVE-GROEN

THEMA’S - DICHTHEID

De kernkwaliteit van dit type is een mild leefklimaat gericht op privé en het collectief beheer. De hoge di-chtheid wordt verkregen door de auto uit het tradition-ele straatprofiel te halen en deze te verschuiven naar de rand die zodoende werkt als buffer tussen stad en binnenmilieu. Deze zone wordt naast het parkeren ook gebruikt om het grote commerciële programma te her-bergen. Er is dus een duidelijke ontkoppeling van func-ties, echter verspreid over het hele terrein.

De kwaliteit is een voordeur op maaiveld binnen een kleinschalig collectief karakter met een grote nadruk op privacy. Dit alles binnen een stedelijke dichtheid die zich verhoudt tot de het meest verdichte deel van de wijk IJburg in Amsterdam.

73

NE

lab

Bij het stadswonen wordt het harde commerciële programma omkaderd met een zacht rand van woon functies en kleinschalige publieke functies. Hierdoor kan de structuur integreren met het omliggende weefsel.

Door deze functies zo duidelijk te scheiden ontstaat er een ontkoppeling waarbij tegelijkertijd de functies bepaalde kwaliteiten van elkaar ontlenen. Zo kan het wonen kleinschalig gehouden worden waardoor er een binnenstedelijk klimaat van de straat ontstaat, het gevoel voor de menselijke maat. De harde functies vangen de auto’s op waardoor het gebied autoluw gehouden kan worden en is er plaats voor groen. Op maaiveld niveau is de plint voorzien van winkels, scholen en kleine kantoren. Bovendien kan er weer ‘ouderwets’ gespeeld worden op straat. Tegelijkertijd is er boven op het commerciële programma, ruimte voor collectieve activiteiten. Dit allemaal met constant besef van de grootte van de stad en aanwezigheid van publiek.

straat wonen P

PP

P

P

P

wonen aan de straat

wonen tuin

THEMA’S - DICHTHEID

jaarbeurs/commercieelP/

wonen aan de binnentuin

wonen binnentuin

75

NE

lab

THEMA’S - DICHTHEID

Het bewoonde landschap richt zich op het concept van het stedelijk woonerf. De auto wordt niet gezien als een storend element maar als een onderdeel van het erf. In het traditionele profiel van de straat zien we een voor en achtertuin die dienen als overgang van het privé naar het publieke deel. Binnen het concept van het stedeli-jk erf wordt alles onderdeel van één ruimtetypologie; buiten is dus publiek. Door deze erven zo in te richten dat er een aangename afwisseling tussen groen, speelruimtes, parkeerplek-ken en verkeersruimte ontstaat, wordt de auto-mobilist gedwongen een lagere snelheid aan te nemen. Hieroor worden de verschillende vekeers-stromen als de voet-ganger, fietser en auto gelijkwaardige elementen.

Eigenschappen van dit type zijn:

- Het volume is verspreid als een patchwork- Zo ook het programma en ondersteunende voor zieningen als parkeren en groen- Er is een grote mobiliteit. Het landschap takt vanuit allerlei plaatsen aan op de netwerken van de stad

veld 0

veld +1park

speelplaats

bmxzone

skatezone

sportveld

DAKAANZICHT FRAGMENT

DOORSNEDE FRAGMENT

kerk Jaarbeurs+

casinoschool

Aa Bb

+ + +( )

( )

hotelretail

bios

megabioscoop

grondgebonden brugwoningappartement

++

+ + +

STAD IN DE STAD

SUPERBLOK

+

+

=

dakwoning

De kwaliteit van het mega wonen is de hoge concentratie van functies binnen een hoogstedelijk volume. Een belangrijke voorwaarde is de zorgvuldige verdeling om een aangenaam leefklimaat te waarborgen. Binnen dit stad-in-stad principe wordt onderscheid gemaakt tussen privaat en collectief groen. Dit is herkenbaar in diverse vormen; daktuinen, patio’s en gevelgroen maar ook collectieve pleinen en parken. Het publieke groen vind men vooral in de aanwezigheid van pocketparks.

77

NE

lab

Collectif Semi-privé Tuinen

Wonen

Wonen Collectief Wonen Collectief Wonen

Dakwoningen terras Dakwoningen patio Dakwoningen balcon School

AaBb

THEMA’S - DICHTHEID

FUNCTIE OP ZICHZELF FUNCTIEGERELATEERD

79

NE

lab

THEMA’S - PUBLIEKE RUIMTE

Publieke ruimteBinnen het thema publieke ruimte worden twee methodes gehanteerd, waarbij de publieke ruimte in iedere methode een andere functie heeft.

1. Publieke ruimte als functie op zichzelfHet belangrijke aspect van de publieke ruimte als functie op zichzelf, is de continuïteit en de openheid van de ruimte, de publieke ruimte wordt de identiteitsdrager van het gebied. Het programma neemt ruimtelijke gezien een minder prominente houding aan, waardoor het programma deels of geheel verzonken wordt in het maaiveld. De publieke ruimte krijgt op deze manier een enorme flexibiliteit.

2. Publieke ruimte als functiegerelateerdIn deze methode wordt de publieke ruimte gerelateerd aan de omliggende functies. Gekoppeld aan de omliggende context voor dus niet de publieke ruimte zelf de identiteitsdrager maar is het juist de verschillende programma on-derdelen. Hierdoor krijgt de publieke ruimte een specifieke invulling of functie mee. De ruimte is dus beperkt qua flexibiliteit, daartegenover staat dat de omliggend functies een mate van publiekheid waarborgen.

81

NE

lab

PUBLIEKE RUIMTE - FUNCTIE OP ZICHZELF

JAARBEURSDAG EVENTDAG ZONDAG

83

NE

lab

PUBLIEKE RUIMTE - FUNCTIE OP ZICHZELF

Markt plein

Publieke Privé

Hard oppervlak Groen

Openheid Insluiten

Jaarbeurs plein

Publieke Ruimte Massa

PUBLIEKE RUIMTE CONCEPT MASSA CONCEPT

Vrijmaken massa

Pocket’s Park

Speel plein

1 2 3

85

NE

lab

SPEEL PLEIN JAARBEURS PLEIN MARKT PLEIN

MARKT PLEIN

JAARBEURS PLEIN

SPEEL PLEIN

Beatrix gebouw

PUBLIEKE RUIMTE - FUNCTIEGERELATEERD

SPEELPLEIN MARKTPLEIN JAARBEURSPLEIN

87

NE

lab

PUBLIEKE RUIMTE - FUNCTIEGERELATEERD

1. INTEGRATIE

2. DICHTHEID

3. PUBLIEKE RUIMTE

THEMA’S

UU

U

U

MACRO

STATION

GRENS

BEURS

EILAND

INTEGRATIE

PARKEREN

ANALYSE KARAKTER SCENARIO’S TACTIEK

AUTARKIE

SUPERBLOK

FAIRTRADE

PARK

U

INTEGRATIE

SCHEIDEN

CONCENTREREN

CAMOUFLEREN

PROFILEREN

FUNCTIE OP ZICHZELF

FUNCTIE-GERELATEERD

89

NE

lab

CONCLUSIE

NEDERLAND WORDT ANDERS?

91

NE

lab

Na drie maanden “onderzoek”, kunnen we concluderen dat de input van 15 verschillende mensen, zonder vooringenomen uitgangspunten, zonder hiërarchie, maar met veel enthousiasme, heeft geleid tot nieuwe inzichten. Alhoewel het lab niet de gewenste multidisciplinaire bezetting heeft benaderd, heeft de samenwerking geleid tot een rijk product.Dit product laat zich gebruiken als een vooronderzoek, een eerste aanzet om te zoeken naar de essentie van een opdracht. De verkregen strategie, het schieten met scherp op een gebied dat daardoor zijn ontoegankelijke informatie laat zien, is een generieke aanpak die op verschillende locaties en in verschillende fasen kan worden gebruikt. Wellicht is het een strategie die ook binnen andere disciplines bruikbaar is.In dit geval heeft er een samenwerking plaatsgevonden met opdrachtgever en andere belanghebbenden. Een volgende tranche zou zich kunnen richten op het sociale netwerk van de opdracht, het verdiepen van de thematiek of bijvoorbeeld het verder verkennen van de samenwerking tussen de betrokkenen.

Wij zijn ervan overtuigd dat de onderzoeksmatige houding in het ontwerpproces van grote waarde kan zijn voor de uitkomst van het ontwerp. Deze houding zou niet alleen de ontwerper’s tool moeten, maar samen met opdrachtgever als uitgangspunt gelden voor een zoektocht die uitmond in vernieuwde terminologie en het verlaten van conventies.

Dan wordt Nederland misschien écht ANDERS…

92

NE

lab

93

NE

lab

WEDEROM EEN INTENSE DAG VOL PRESENTATIES, VRAGEN, REFLECTIE EN DEBAT.

94

NE

lab

95

NE

lab

PRESENTATIE IN HET BEATRIXGEBOUW VOOR ONDER ANDEREDE GEMEENTE, DE POS EN NEDERLANDWORDTANDERS.

96

NE

lab

97

NE

lab

SLOTDEBAT IN DE PASTOE FABRIEK MET ALLE LABS.

NElab

WWW.WIJZIJNLAB01.WORLDPRESS.COM