Creative City Lab

De woonwijkvan morgen

duurzame innovatiebinnen handbereik

CCL 2009 De wo

on

wijk van

mo

rgen

De woonwijkvan morgen

duurzame innovatiebinnen handbereik

CCL-Eindpublicatie_new-colors8_partA_09.indd 1 14-04-2010 14:00:43

voorwoord – EllEn MEnsink 4de organisatie – stichting crEativE city lab 6de visie van CCL 8de formuLe van het open innovatieLab 10deeLnemers van het innovatieLab 14bestuursLeden aan het woord 16thema en vraagsteLLing 20interview – wEthoudEr MarijkE vos 24het proCes van het innovatieLab 26masterCLass 28

creative city lab 2009inhoud

Meer inforMatie vindt u op www.creativecitylab.nl

2


anaLyse fase: • duurzaam opwekken 33• duurzaam renoveren 36• energie besparen & nieuwe media 43• water & waste 50

Creatie fase: • visuaLisatie week 57• streetLab & gaming event 60• betrokken bewoners 62• Creatief evenement 64

reaLisatie fase: • taLk of the town 68• interview – atto harsta, aldus 70• innovatie evenement 72• interview - chris wEstra, wE@sEa 75

10 ideeën: • de energieCoöperatie 77• in searCh of sunrise 85• koppeLing ozb aan energieLabeL 93• de renovatiebus 101• kLimaat- & waterspeeLtuin 109• triQL 117• zonnehypotheek 125• zwarte pieten, groene daken 133• urban make over 141• van anaLoge naar sLimme meters 149• interview - PiEr vEllinga, wur 157

website & innovatieportaaL 160vooruitbLik op het voLgende Lab 161bijLagen:

• organisatieLeden 168• partners 169

CoLofon 170

3


Aan het lab 2009 ging anderhalf jaar voorbereidingstijd vooraf. In deze periode hebben wij ons als organisatie verdiept in de belangrijke problematiek rondom het gekozen thema van de klimaatneutrale woonwijk en het vinden van aansprekende partners die aan het lab wilden meewerken en financieel wilden bijdragen. De werving van goede kandidaten, het organiseren van een hoogwaardige masterclass met meer dan 40 prominente sprekers en het ontwikkelen en organiseren van de methodiek van het lab en de evenementen hebben in die periode veel tijd en aandacht gevraagd. De deelnemers en het projectteam van het lab hebben zich vervolgens een half jaar met veel overtuiging en energie gestort op de vraagstelling en de opdracht om te komen tot echte vernieuwende oplossingen.

Dat bleek niet altijd eenvoudig. Sommige deelnemers liepen letterlijk tegen hun eigen grenzen aan. Er was ongelooflijk veel kennis, veel was al bedacht en werd bediscussieerd met professionals in de markt en daardoor ook weer verworpen. Dat bracht ons van de analysefase naar de ideeëngeneratiefase met in totaal 127 ideeën die na een zorgvuldige selectie zijn teruggebracht tot 10. De kwaliteit van de meeste gevonden oplossingen zit hem in de zorgvuldige analyse en argumentatie over waarom juist dit idee van belang en impactvol is. Maar ook in de combinatie van reeds aanwezige conclusies en deeloplossingen uit de markt en in de wijze van organiseren en communiceren. Want juist in de zoektocht

creative city lab bundelt kracht en energie

Met trots presenteren wij u hierbij de eindpublicatie van het eerste Innovatielab 2009 van de stichting Creative City Lab.

voorwoord

“De kwaliteit van de meeste gevonden oplos-singen zit hem in de zorgvuldige analyse en argumentatie over waarom juist dit idee van belang en impactvol is.”

4


naar echte waardecreatie, naar een integrale aanpak en naar heldere en laagdrempelige communicatie zit wat ons betreft de oplossing als het gaat om het verduurzamen van een bestaande woonwijk.

De klimaatneutrale bestaande woonwijk zoals wij die in beeld brengen in deze uitgave is in essentie een optelsom van het gedachtegoed en de uitwerking van de 10 ideeën. De ideeën staan ieder op zichzelf maar vormen tezamen een prikkelende integrale aanpak voor een duurzame woonwijk. Wie wil?

Het Innovatielab is een ‘open innovatieomgeving’. Dit impliceert dat wij onze kennis en het gedachtegoed achter de ideeën maar wat graag met u delen. Deze ideeën kunnen pas echte innovaties worden als ze ook daadwerkelijk in de markt gerealiseerd worden. Als alle afwegingen die in dat proces gemaakt worden zijn geïncorporeerd, dan pas is het feitelijke idee ook echt herkenbaar, vernieuwend en zinvol.

Dat betekent dat de ideeën in deze uitgave nog vele verschijningsvormen kunnen krijgen. Wij hopen dat u dan ook aandacht wil schenken aan het gedachtegoed achter deze ideeën, om vervolgens tot nieuwe uitwerkingen te komen. En we hopen ten zeerste dat u deze, eventueel in samenwerking met ons, wil gaan realiseren!

Succes!

ellen mensinkvoorzitter creative city lab

De wijkste blik is de wijdste blik is de wijste blik.

5


stichting creative city labHet is nu tijd om samen te werken aan een nieuwe duurzame wereld. Creative City Lab helpt deze nieuwe wereld te realiseren.

de organisatie

het doelDe stichting Creative City Lab (CCL) is een bundeling van innovatieve krachten uit het bedrijfsleven, de overheid, kennisinstellingen en de creatieve industrie, die deze uitdaging wil aangaan. Creative City Lab is een ideële organisatie met als doelstelling creatieve en duurzame oplossingen te ontwikkelen voor urgente en complexe (sociaal)maatschappelijke en economische vraagstukken.

de aanpakCCL is een landelijk initiatief met een regionale aanpak. Bij de initiatieven van CCL werken toptalenten van universiteiten en HBO instellingen samen met senior professionals aan complexe opdrachten. Telkens worden de betrokken partijen in specifieke omgevingen (‘living labs’) en in een andere creatieve formats bijeengebracht. Hierbij werken

zij samen met de eindconsument en de ‘gewone’ burger aan oplossingen om deze nieuwe duurzame wereld vorm te geven.

Om een optimale omgeving te creëren waarbij duurzame innovatie echt zal floreren, werkt CCL altijd samen met creatieve professionals en worden zij bijgestaan door een actieve creatieve adviesraad. De vrijheid van denken van slimme jonge mensen, de jarenlange kennis en ervaring van senior experts en de vernieuwingskracht van creatieven wordt op deze wijze effectief gekoppeld aan de behoefte van betrokken consumenten en burgers.

belangrijke subdoelstellingenNaast de algemene doelstelling heeft Creative City Lab nog een aantal subdoelen. Het stimuleren van kennisontwikkeling rondom geadopteerde thema’s en het verbeteren van kennisdelen en kennisontwikkeling tussen de vier belangrijke pijlers: het bedrijfsleven, de overheid, onderwijsinstellingen en de creatieve industrie.

Creative City Lab wil inzicht, bewustzijn en betrokkenheid in de samenleving stimuleren

Creative City Lab is een ideële organisatie met als doelstelling creatieve en duurzame oplossingen te ontwikkelen voor urgente en complexe (sociaal)maatschappe-lijke en economische vraagstukken.

“Creative City Lab wil inzicht, bewustzijn en betrokkenheid in de samenleving stimuleren voor noodzakelijke duurzame

vernieuwing.”

6


voor noodzakelijke duurzame vernieuwing, door intensieve communicatie en dialoog op gang te brengen met doelgroepen, burgers en andere belanghebbenden.

Een actieve samenwerking tussen de creatieve industrie en het bedrijfsleven geeft meer inzicht in het creatieve proces om te vernieuwen en duurzaam te innoveren. De samenwerking tussen creatieven en het bedrijfsleven binnen de CCL activiteiten en de zichtbare voordelen van creativiteit en communicatie kan de drempel om structureel samen te werken verlagen.

Als laatste doelstelling bouwt Creative City Lab aan een duurzaam netwerk. Binnen CCL zwaait jaarlijks een nieuwe lichting van jonge creatieve en duurzame experts af. Een groep jonge mensen die samen de toekomst zal vormgeven. CCL werkt actief aan het onderhouden van dit alumni netwerk.

founding partnersDe founding partners van CCL zijn betrokken geweest bij de oprichting van de stichting en hebben ieder in het verleden hun sporen verdiend als het gaat om maatschappelijk verantwoord ondernemen en innovatie. Iedere founding partner heeft zijn eigen specifieke competentie die is ingebracht om de aanpak en diensten van de stichting vorm te geven; analyse en business case ontwikkeling, creativiteit en innovatie, procesmanagement en netwerken, concept en design, communicatie en pr.

creatieve adviesraadOm te vernieuwen moet je voortdurend kritisch naar jezelf durven kijken. Zodoende heeft Creative City Lab een creatieve adviesraad die de creativiteit van het proces waarborgt. Deze raadsleden denken mee over de vormgeving en invulling van creativiteit in de diensten van de stichting, waaronder het Innovatielab. De raad is samengesteld uit mensen met verschillende achtergronden en uit verschillende creatieve disciplines en sectoren.

“Om te vernieuwen moet je voortdurend kritisch naar jezelf

durven kijken.”

7


de visie

Duurzaam innoveren gaat over vernieuwende samenwerkingsvormen. Samenwerkingsverbanden tussen verschillende sectoren, tussen publieke en private partijen en tussen kunst en wetenschap. Ook de juiste communicatie en organisatievormen en een regionale aanpak vormen belangrijke uitgangspunten voor CCL.

een brede samenwerkingOntwikkelingen gaan sneller, thema’s worden complexer en vernieuwing is steeds vaker transsectoraal gericht. De behoefte aan open innovatie neemt toe. Samenwerking tussen partijen uit verschillende sectoren en de overheid is daarbij cruciaal. Deze samenwerkingsverbanden werken het best in een omgeving waarin partijen zich betrokken voelen en duurzame ontwikkeling en innovatie belangrijk vinden. Het is één van de kerntaken van Creative City Lab om deze partijen samen te brengen om innovatie te realiseren.

kunst & wetenschapEen andere belangrijke succesfactor voor innovatie is de juiste balans tussen kunst en wetenschap. CCL gelooft in de kracht van kunst en creativiteit voor het bereiken van innovatieve oplossingen. Creatief denken, vrij

van het conventionele denkpatroon, kan leiden tot vernieuwende invalshoeken en inventieve oplossingen. Deelnemers met een ‘creatieve mindset’ van verschillende studierichtingen en creatieve professionals leveren een belangrijke bijdrage aan het innovatieproces en de gevonden oplossingen. Het gaat hier om conceptueel denken, om nieuwe functionaliteiten en design, maar ook om visualisatie en manieren om de oplossingen optimaal te communiceren.

Jong toptalent vanuit onderwijsinstellingen en ervaren professionals uit het veld zijn beiden noodzakelijk voor optimale kennisontwikkeling en succesvolle innovatie. Een wetenschappelijke achtergrond en ervaring met analytisch onderzoek zijn noodzakelijke kwaliteiten voor de deelnemers van het Innovatielab. Er wordt onderzoek gedaan door middel van een gedegen analyse waarbij de bottlenecks en de kansen in kaart worden gebracht. Om ideeën ook te kunnen realiseren worden er in samenwerking met experts concrete en haalbare business cases ontwikkeld.

organisatie & communicatieInnovatie gaat om meer dan alleen het genereren van nieuwe ideeën. Een goede

de visie van ccl

Er zijn verschillende kritische succesvoorwaarden om innovatie te realiseren en samen te werken aan een duurzame samenleving. Deze voorwaarden zijn het uitgangspunt geweest bij het ontwikkelen van de unieke open innovatieformule van Creative City Lab.

8


procesbegeleiding is essentieel; het bijeenbrengen van de juiste netwerken, financiering organiseren, belangen afwegen en resultaatgericht samenwerken. Andere succesfactoren voor innovatie zijn kennisdelen en communicatie. Dan gaat het om zowel de interne organisatie en de communicatie met betrokken partijen als om het kennisdelen en communiceren met bijvoorbeeld professionals in het veld, de consument en de burger.

regionale samenwerkingInnovatie is succesvoller als de betrokkenheid bij het thema en de probleemstelling groot is.

De betrokkenheid bij verschillende partijen en doelgroepen (bewoners, gebruikers, consumenten) is groter als de samenwerking plaatsvindt in de directe omgeving van de belanghebbenden. Daarom richt Creative City Lab zich op regionale innovatie en het ontwikkelen en toetsen van nieuwe ideeën in lokale ‘living labs’. In het kader van open innovatie zal de opgedane kennis met betrekking tot succesvolle innovaties publiekelijk ter beschikking worden gesteld. Zo kunnen de ontwikkelde oplossingen ook in andere regio’s toegepast worden en nationaal en internationaal worden opgeschaald.

“Jong toptalent vanuit onderwijs-instellingen en ervaren professionals uit het veld zijn beiden noodzakelijk voor optimale kennisontwikkeling

en succesvolle innovatie.”

“We have heard a lot of talk about the potential of open innovation communities, but when it comes to actual execution there is a significant gap” – dr nambisan

9


Het Innovatielab is de ‘innovation playground’ van stichting Creative City Lab. Hier wordt gebruik gemaakt van nieuwe werkvormen, bijzondere technieken en inspirerende locaties. Uitgangspunt hierbij is dat er zonder een vooraf gedefinieerd eindresultaat intensief wordt gezocht naar vernieuwingsmogelijkheden en creatieve oplossingen. Via een unieke open innovatieformule werken universitaire toptalenten samen met verschillende publieke en private partijen aan oplossingen voor een complexe en urgente opdracht.

het open innovatielabHet Innovatielab van CCL is een concrete open innovatie formule en fungeert als breekijzer voor het vinden van creatieve en duurzame oplossingen.

Binnen het Innovatielab wordt ieder jaar een thema gekozen waarbij duurzame innovatie van groot belang is. Het thema en de vraagstelling worden jaarlijks bepaald in overleg met de bestuursleden en een aantal partners van CCL. Het Innovatielab is een halfjaarlijks innovatieproces waarbij 25 zorgvuldig geselecteerde ondernemende en creatieve topstudenten in multidisciplinaire teams fulltime aan de opdracht werken. Ze worden tijdens de gehele periode intensief begeleid (zowel inhoudelijk als creatief) door de founding partners van Creative City Lab. Deze partners begeleiden vanuit innovatieve organisaties uit het bedrijfsleven en de creatieve industrie. Met ieder eigen unieke competenties is hun begeleiding van groot belang voor een succesvol innovatietraject.

Bij het aanpakken van een complex vraagstuk waarbij vele belangen gemoeid zijn, is het voor organisaties vaak moeilijk om afstand te nemen. Daarom werken we binnen het lab met studenten die belangeloos en met een frisse blik

de formule

het open innovatielab

de problematiek kunnen benaderen. Door de regionale aanpak en het werken met ‘living labs’ is de betrokkenheid van alle participanten (organisaties en bewoners) groter en kunnen ideeën samen worden ontwikkeld en getest. Dit vergroot de kans op succesvolle samenwerkingsverbanden en realiseerbare innovaties.

belangrijke uitgangspunten van het innovatielab:

openbaarheid van kennisDe kennis en kansrijke ideeën die binnen het Innovatielab worden ontwikkeld, worden niet alleen gedeeld met de deelnemende partijen maar ook openbaar ter beschikking gesteld via evenementen en publicaties.

onafhankelijke samenwerking zonder resultaatverplichtingDe samenwerking en opdracht zijn onafhankelijk en belangeloos vormgegeven. Ieder Innovatielab wordt gerealiseerd met een aantal samenwerkende partners. De stichting bepaalt echter de vraagstelling van het Innovatielab en is daarmee de onafhankelijke opdrachtgever; met de afzonderlijke partners wordt geen specifieke resultaatverplichting afgesproken.

10


Zo wordt de ruimte voor creativiteit en vernieuwing vergroot en wordt er niet eerder in oplossingsrichtingen gedacht dan wanneer het probleem goed geanalyseerd is en de vraagstelling zorgvuldig hergedefinieerd is.

het realiseren van ideeënHet Innovatielab is gericht op het realiseren van de ideeën. De deelnemers worden gestimuleerd om te denken in realiseerbare projecten en concrete business cases als eindresultaat van het Innovatielab. Het nemen van eigen initiatief en ondernemersschap wordt aangemoedigd. Dit gebeurt door training, specifieke opdrachten en werkvormen en het leren netwerken en samenwerken. Het Innovatielab zoekt bewust naar nieuwe samenwerkingsverbanden binnen het lab, zodat gevonden oplossingen ook ná het lab kunnen leiden tot vervolgprojecten of nieuwe bedrijven.

living lab omgeving Het werken met onderzoeklocaties is een belangrijk onderdeel van de aanpak van het Innovatielab. De zogenaamde ‘living labs’ zijn zorgvuldig gekozen gebieden waar dicht bij de consument en burger ideeën worden bedacht en getoetst. Deze regionale en lokale aanpak

zorgt ervoor dat de partners en consumenten uit de directe omgeving meer betrokken zijn en mogelijk ook actief aan de slag gaan met de gevonden oplossingen. De innovatie is immers samen met hen en ‘real life’ tot stand gekomen. Dit komt ook de doorlooptijd en effectiviteit van het innovatieproces ten goede, omdat een idee onmiddellijk wordt getoetst aan de doelgroep waarop deze van toepassing is.

creatieve impulsDe laatste unieke waarde in de open innovatielabformule is het bewust inzetten van creativiteit om tot innovatieve oplossingen te komen. Om creativiteit tijdens het Innovatielab te stimuleren en te waarborgen worden verschillende middelen en partijen ingezet, zoals de betrokkenheid van de Creatieve Raad van Advies en het werken met creatieve professionals, het inzetten van creatieve formats bij het ontwikkelen en het uitwerken van de ideeën en het organiseren van verschillende creatieve evenementen.

maatschappij - overheid

creatieveindustrie

kennis- en onderwijs-

instellingen bedrijfs-leven

“Living labs zijn zorgvuldig ge-kozen gebieden waar dicht bij de consument en burger ideeën wor-

den bedacht en getoetst.”

11


theun koelemijklimaatbureau amsterdamTheun Koelemij, programmaleider bestaande woningvoorraad van Klimaatbureau Amsterdam, is verrast door de aanpak van het Innovatielab: “Deze mensen durven vragen te stellen die professionals zo voor de hand vinden liggen dat ze er niet meer induiken, terwijl het opnieuw nadenken over deze vraagstukken interessante oplossingen kan genereren. Ik was erg onder de indruk van de hoeveelheid informatie en kennis die de deelnemers zich in korte tijd eigen hebben gemaakt.”

“Deze mensen durven vragen te stellen die professionals zo voor

de hand vinden liggen dat ze er niet meer induiken.”

theun koelemij

“We werken binnen het lab met studenten die belangeloos en met een frisse blik de problematiek kunnen benaderen.”

“Vanuit Economische Zaken Amsterdam vinden wij het verbinden van creatief denken met maatschappelijke vraagstuk-ken belangrijk.” – edwin oskam

de formule

12


edwin oskam economische zakenEdwin Oskam is beleidsmedewerker van Economische Zaken van de Gemeente Amsterdam.“Vanuit Economische Zaken Amsterdam vinden wij het verbinden van creatief denken met maatschappelijke vraagstukken belangrijk. We willen deze benadering stimuleren in de regio en vinden het belangrijk dat CCL een nieuwe lichting jonge mensen opleidt die dergelijke kennis en specifieke vaardigheden hebben.”

“Creative City Lab slaagt er bijzonder goed in om met een ‘pressure cooker’model verschillende partijen bij elkaar te brengen. De multidisciplinaire teams hebben vernieuwende ideeën en plannen gebracht die zeer de moeite waard zijn. Het liefst zien we natuurlijk ook dat deelnemers vervolgens een bedrijf starten of anderszins eigen initiatieven ontplooien op dit vlak.”

“Deelname aan het Innovatielab is heel goed

voor je persoonlijke ontwikkeling als student.”

spike huisman

“Creative City Lab slaagt er bijzonder goed in om

verschillende partijen bij elkaar te brengen.”

edwin oskam

spike huisman ebbinge & companyEbbinge & Company ondersteunt Creative City Lab in de selectie van deelnemers van het Innovatielab 2009. Bij het werven van deelnemers voor het Innovatielab is gekeken welke jonge talenten een waardevolle bijdrage kunnen leveren. Spike Huisman, consultant bij Ebbinge: “Affiniteit met duurzaamheid was een eerste vereiste. In een onderzoeksteam heb je verder iemand nodig die de techniek goed snapt, want techniek is nodig om te kunnen innoveren. Iemand die het cijfermatige goed beheerst om de kostenbesparingen te berekenen. En een marketeer is onmisbaar om bedrijven en mensen te kunnen overtuigen met een aantrekkelijke boodschap.”“Deelname aan het Innovatielab is heel goed voor je persoonlijke ontwikkeling als student. Je draagt bij aan een maatschappelijk project en leert zelf veel buiten de studieboeken om. Het is een geweldige eerste stap in je loopbaan omdat je samenwerkt met belangrijke bedrijven aan een thema dat midden in de maatschappij staat.” aldus Spike Huisman.

13


anna lisa lengkeek

cor van essen

JesseJop Jörg

Moniquetaverne

Jorisoele

Floris van denbiggelaar

MichielMoerland

FransJegorter

Florisbruning

Mauricekoerse

erwin vanwoudenberg

deelnemers

innovatieLab 2009


cor van essen

JesseJop Jörg

Moniquetaverne

Jorisoele

katharinesteentJes

Jetse paul vink

sabinebiesheuvel

JoostMatthiJssen

diego caMiloMora navarro

niJskorevaar

saMkin

davidtheuvenet

dirkde bruiJne

Marnixvan de veen

tessaslagter

steFaniekolk 15


bestuursleden

streven naar vernieuwing

Het bestuur van Creatieve City Lab bestaat uit drie personen die vanuit hun persoonlijke overwegingen maatschappelijk verantwoord ondernemen een warm hart toedragen. Zij heb-ben ieder vanuit hun professio-nele expertise en achtergrond het belang en de noodzaak van duurzaam innoveren ervaren en zijn als bestuurslid maar ook als founding partner vanuit hun verschillende organisaties be-trokken bij CCL.

ellen mensink aan het woordEllen Mensink is voorzitter van Creative City Lab en stond als initiatiefnemer aan de wieg van de stichting. Het initiatief ontstond in 2008 na een groeiend besef en frustratie dat de technische oplossingen, de kennis en het ondernemerschap allemaal in deze regio voorhanden zijn, maar dat het maar niet lijkt te lukken om samen tot het daadwerkelijk verduurzamen van onze omgeving te komen.

“Voor mij is CCL een manier om letterlijk mijn eigen steentje bij te dragen aan een betere wereld. En om te laten zien dat het kan en werkt en noodzakelijk is. We zijn het aan onszelf en aan de wereld verplicht om grote ambities te hebben als het gaat om de toekomst van onze leefomgeving en de problemen die we zien. Met CCL doen we ons best om deze ambitie waar te maken en echt aan te pakken. Om dit

“Voor mij is CCL een manier om letterlijk mijn eigen

steentje bij te dragen aan een betere wereld.”

ellen mensink – createtoday

bestuursleden aan het woord

16


te bereiken heb ik gezocht naar het ‘multiplier effect’. Dat ene steentje moet een fundament worden of een eerste worp in de vijver, met een olievlekwerking naar een duurzame wereld. En wat is er mooier dan dat te doen met jonge mensen? Dat zijn tenslotte de bewoners en consumenten van de toekomst.”

“Door deze jonge mensen samen een opdracht te geven en een intensief traject te laten doorlopen, gaat duurzaam ondernemen in hun haarvaten zitten. Ze worden in feite zelf duurzaamheidexperts en als wij van CCL ze ook in de toekomst aan elkaar blijven verbinden, zal er alleen maar méér gebeuren. Dat is waardevol omdat zij de managers van de toekomst zijn.”

“Ik geloof in de transsectorale aanpak als het gaat om verduurzamen. Innovatieve oplossingen gaan over ketenintegratie, over verschillende sectoren en disciplines die samen vernieuwen en tot oplossingen komen. En precies daar zetten we op in bij Creative City Lab; het aangaan van meerdere samenwerkingsvormen.”

Ellen Mensink is vanuit haar eigen bedrijf Createtoday, een bureau dat zich richt op conceptontwikkeling en duurzame vernieuwing, nauw betrokken geweest bij het Innovatielab. “Na het samenbrengen van de founding partners, het oprichten van de stichting en het bijeenbrengen van de financiering heb ik tijdens het Innovatielab tijdelijk als projectcoördinator opgetreden.” Ellen kijkt tevreden terug

op de uitkomsten van het eerste Innovatielab van CCL. “Ik denk dat de ideeën die uit dit lab naar voren zijn gekomen, meer potentie in zich hebben dan je op het eerste gezicht ziet. Het zijn stuk voor stuk goed doordachte ideeën, die op een laagdrempelige en creatieve manier zijn gecommuniceerd. Daarnaast heeft dit Innovatielab 24 duurzaamheidexperts geïntroduceerd in de maatschappij en hebben we veel mensen aan het denken gezet met onze vragen. Maar zoals ik al zei, we zijn het aan onszelf verplicht om de volgende keer nog creatiever, slimmer en ondernemender te zijn!”

marcel heskes aan het woordSquarewise is een strategisch organisatieadviesbureau voor kennis en innovatievraagstukken. Marcel Heskes is partner bij Squarewise, waar hij zich met name richt op het ontwikkelen en onderhouden van

“De belangrijkste drijfveer achter deze samenwerking is

het zoeken naar toepasbare en duurzame oplossingen.”

marcel heskes – squarewise

17


kennisnetwerken binnen en tussen organisaties. “Squarewise is betrokken bij CCL omdat wij sterk geloven dat het creativiteit vergt om kennis om te zetten in waarde.” Als grondlegger van de stichting ziet Marcel Heskes de gelijkenis in aanpak van problemen. “De aanpak van Squarewise ligt dicht bij de visie van CCL. Onze manier van consultancy, analyse en implementatie draait om het doorgronden van een probleem door écht te begrijpen wat er gaande is, om vervolgens snel over te gaan tot haalbare en duurzame acties in samenwerking met alle stakeholders. De belangrijkste drijfveer achter deze samenwerking is het zoeken naar toepasbare en duurzame oplossingen.”

Squarewise geeft begeleiding bij de methodes die de deelnemers gebruiken. De focus ligt hierbij op het onderzoek, het proces en de aanpak van het lab. Tijdens het Innovatielab hebben de labcoördinator en teambegeleiders van Squarewise verder sturing gegeven aan het samen met deelnemers actief bouwen aan concrete resultaten. “Het voordeel van consultant zijn, is dat je bekend bent met de aanpak en het type werk dat binnen het Innovatielab gedaan moet worden.”

Marcel Heskes is blij verrast met de resultaten van het Innovatielab: “Ik vind het heel knap dat het de deelnemers is gelukt om in korte tijd tot de kern van een probleem te komen, het idee te doorgronden, uitlegbaar te maken, en dit om te zetten in nieuwe oplossingsrichtingen.”

“De ‘can-do’ mentaliteit van de studenten, hun openheid en ongeremdheid is verfrissend.”

monique mulder – mattmo concept | design

monique mulder aan het woordMonique Mulder is eigenaar van het communicatie en ontwerpbureau Mattmo. “Bij Mattmo werken wij dagelijks voor een breed scala aan opdrachtgevers, profit en nonprofit, van individuele fotografen tot multinationals. Onze aanpak is mediumonafhankelijk en met multidisciplinaire teams komen wij tot creatieve oplossingen. Oplossingen creëren, gestalte geven, inspireren en inzicht geven, dát kunnen we met creativiteit.”

Monique Mulder ziet als ‘créateur’ dat de verantwoordelijkheid door de hele keten gaat en dat creativiteit op elk niveau een bijdrage kan leveren. “Verantwoordelijkheid houdt niet op bij ons eigen paradigma. Onze werkwijze om tot creatieve oplossingen te komen is ook toepasbaar op ‘global issues’, zoals ‘waste management’ of de klimaatproblematiek. “Dit is ook in

bestuursleden

18


Mattmo’s samenwerking met Creative City Lab tot uiting gekomen.”

“Mattmo’s betrokkenheid bij Creative City Lab is ook gelegen in het promoten van de bottom up aanpak. Vanuit de CSR programma’s ziet Monique Mulder dat overheden, instanties, universiteiten en multinationals vaak een langetermijnbenadering hebben. Ideeën en innovatie worden van bovenaf gestuurd. Topdown dus. Je kunt de verantwoordelijkheid echter niet alleen neerleggen bij de bedenkers of bij de eindgebruikers, het zijn de mensen aan het eind van de keten die het uit moeten voeren.” Mattmo gelooft dat de versnelling kan worden bereikt door bottomup te denken en te werken en mogelijkheden aan te reiken die voortkomen uit bestaande middelen, haalbaar en aansprekend voor de mensen die ermee moeten leven of werken.

Monique heeft veel inspiratie gekregen van de samenwerking met de deelnemersteams van het Innovatielab: “De ‘cando’ mentaliteit van de studenten, hun openheid en ongeremdheid in het denken is verfrissend. Er werd gedacht vanuit mogelijkheden in plaats van vanuit clichés, vanuit creativiteit in plaats van conventies. Ik hoop dit veel vaker tegen te komen.”

19


thema

De wetenschap is het bijna unaniem eens met het idee dat de mens een belangrijke factor is in de opwarming van de aarde en het stijgen van de zeespiegel. De enorme hoeveelheden CO2 die wij uitstoten is het gevolg van het mondiale gebruik van fossiele brandstoffen voor de opwekking van energie.

Het energiegebruik in Nederland kan grofweg worden onderverdeeld in industrie, verkeer en de gebouwde omgeving. Deze laatste categorie neemt ongeveer een derde van het totale energiegebruik voor zijn rekening. In de nieuwbouwomgeving zijn de laatste jaren al vele maatregelen getroffen om woningen duurzamer te maken. De potentie van de bestaande bouw (met 7 miljoen woningen van vóór de jaren tachtig) is echter vele malen groter.

De huidige lokale en nationale initiatieven leiden nog niet of nauwelijks tot de gewenste resultaten. Om de bestaande gebouwde omgeving duurzamer te maken moet er een flinke transitie plaatsvinden en moeten potentierijke initiatieven opgeschaald worden.

thema en vraagstelling innovatielab 2009In 1987 heeft het rapport ‘Our Common Future’ van de Verenigde Naties het belang van duurzaamheid wereldwijd op de kaart gezet. Een belangrijke kwestie binnen de duurzaamheidproblem-atiek is het klimaat. De film ‘An inconvenient truth’ van Al Gore heeft internationaal de aandacht gevestigd op de verandering van het klimaat en de noodzaak van CO2 -reductie.

vraagstellingHet Innovatielab van Creative City Lab heeft zich in 2009 bezig gehouden met ‘het realiseren van een klimaatneutrale bestaande woonwijk’. Belangrijke stappen om een klimaatneutrale woonwijk te realiseren zijn het doorvoeren van energiebesparende maatregelen, het lokaal opwekken van duurzame energie en het duurzaam renoveren. Met ingrediënten als gevestigde belangen, een bestaande ruimtelijke indeling van de wijk, betrokken bewoners en oudere huizen in een grote variëteit (die niet allemaal eenduidig te verbouwen of renoveren zijn) is dit een complexe maar ook zeer urgente vraagstelling.

Het Innovatielab heeft zich in eerste instantie niet gericht op het ontwikkelen van volledig nieuwe technologieën, maar op het succesvol toepassen van bestaande technologieën en procesinnovatie. Specifieke aandachtsgebieden van het Innovatielab 2009 waren: nieuwe businessmodellen, samenwerkingsvormen en financiële constructies, het succesvol toepassen van technologieën en multimedia en het realiseren van bewonersbetrokkenheid, draagvlak en participatie.

20


gerrit jolink – programmamanager klimaatbureau amsterdam De gemeente Amsterdam kan volgens Jolink de ideale randvoorwaarden scheppen en allerlei technische voorzieningen regelen, maar dat is niet voldoende:

“Het zijn de eigenaren van huizen en gebouwen en de gebruikers daarvan die voor de energiereductie moeten gaan zorgen. Energie besparen heeft om te beginnen dus een gedragsverandering nodig. Daar zie ik voor de deelnemers van CCL een rol weggelegd.”

theun koelemij – programmaleider bestaande woningvoorraad bij klimaatbureau amsterdamKoelemij is onder de indruk van de samenwerking tussen verschillende partijen die door het Innovatielab zijn ontstaan:

“Partijen in de stad zijn met elkaar gaan praten en opnieuw gaan nadenken over het onderwerp, van mensen uit de haven tot mensen van woningbouwcorporaties. Een project zoals dit helpt om het onderwerp klimaat en energietransitie levend te houden in de stad.

gerrit jolink

Het is een nieuwe impuls om het onderwerp tot de orde van de dag te maken en dat is heel belangrijk.”

inge van der klundert – klimaatbureau gemeente utrecht Inge van de Klundert van de gemeente Utrecht ziet de CO2neutrale, bestaande woonwijk nog steeds als een heel urgent thema:

“Wat mij betreft is de conclusie dat er nog steeds een groot probleem ligt helemaal juist, maar er is een wereld van verschil tussen alle ideeën die bedacht worden (zowel binnen CCL als elders in de gemeente) en de uitvoering van die ideeën.” Het verduurzamen van de bestaande woonwijk blijft lastig omdat de markt de oplossingen niet oppakt of slechts een gedeelte ervan. Klundert: “Er is geen tovermiddel om de ambities te halen, dat besef begint bij iedereen in te zinken.”

Het lijkt een moeizame uitdaging om samen met partijen te innoveren en kennis uit te wisselen. Klundert denkt dat de oorzaak hiervan niet ligt bij de terughoudendheid om anderen een kijkje in de eigen keuken te geven. “Het is eerder de weerbarstigheid van de problematiek en de vertaalslag die nodig is om elkaar te begrijpen. Men begrijpt elkaar soms gewoon niet.”

theun koelemij

paul veendrick

paul veendrick - rabobank nederland & ger boon – rabobank haarlem en omstrekenPaul Veendrick is manager Duurzame Energie en Klimaat voor de stafgroep MVO bij Rabobank Nederland en verantwoordelijk

21


ger boon

Ger Boon: “Voor woningbezitters en woningcorporaties is vooral de financiële trigger van belang. Door de manier van benaderen en de multidisciplinaire aanpak was de uitkomst van de ideeën van CCL verrassend en realistisch. Dat is ook de reden dat wij als bank participeren in het Innovatielab van de stichting Creative City Lab.”

rob van der meer – uneto-vniRob van der Meer is programmacoördinator energie bij UnetoVNI. “Wij vinden het nog steeds ontzettend belangrijk dat woonwijken klimaatneutraal ontwikkeld worden. In de nieuwe energievisie die is uitgebracht door zeven politieke partijen, te weten VVD, SGP, Christen Unie, D66, PvdA, GroenLinks en CDA staat ook dat er in elke provincie minimaal één gemeente moet zijn die een energieneutrale woonwijk gaat opzetten. Vanuit UNETOVNI hebben wij input geleverd aan deze visie. Maar we zouden natuurlijk veel verder moeten gaan. In het Deltaplan staat dat vanaf 2013 alle nieuwbouw energieleverend moeten zijn, niks ‘Epc van 0.8’! En die slag moeten we ook gaan maken met de bestaande woonwijken. Wat betreft de klimaatneutrale woonwijk blijft de observatie van UNETOVNI er een van ‘De techniek is er, we kunnen het, waarom gebeurt het niet?’. Het is economisch en maatschappelijk te verantwoorden maar toch wordt er nog geen actie ondernomen. De belangrijkste reden hiervoor is onbekendheid, angst en de vraag waar het geld vandaan moet komen.”

“Kennelijk moet je mensen meer aan de hand nemen. Dat is ook de tekortkoming van

voor de duurzame innovatie van de Rabobank Groep. Collega Ger Boon is manager Beleid & Coöperatie van Rabobank Haarlem en omstreken. De Rabobank is partner van Creative City Lab en gelooft in de stuwende en vernieuwende kracht van het Innovatielab als bijdrage aan een duurzame ontwikkeling van welvaart en welzijn. Ook vanwege de lokale duurzame betrokkenheid van Rabobank met haar leefomgeving.

Het thema en de vraagstelling ‘het realiseren van een klimaatneutrale, bestaande woonwijk’ is niet nieuw. De verfrissende aanpak en de professionele benadering van CCL is dat wel volgens Ger Boon. Paul Veendrick deelt die mening: “Als bank merken we ook dat consumenten niet zoveel gevoel hebben bij het woord ‘neutraal’. Echter de oplossingen die uit het lab voortkomen kunnen wel vernieuwend zijn.” Dat is ook nodig, want de thematiek blijft volgens Veendrick urgent. “Belangrijkste voor ons als Rabobank is de lokale insteek van Creative City Lab, waarbij het gaat om problemen en oplossingen die zichtbaar zijn in de wijk. Meestal gaan mensen pas echt acteren als ze er zelf beter van worden.”

Volgens Veendrick is het belangrijk om te weten wie de wijkbewoners zijn en wat hun behoeften zijn. “Grote bedrijven en instellingen werken vaak vanuit een topdown aanpak. Het Innovatielab van CCL koos het afgelopen jaar juist voor een bottomup benadering. Belangrijk is dat beide stromingen elkaar blijven ontmoeten”.

thema

rob van der meer

22


initiatieven en projecten die voortkomen vanuit ‘Meer met minder’: er is niemand die de totale regie neemt, die zorgt dat de verschillende activiteiten in de markt elkaar versterken. De vertaling naar de praktijk blijft hangen. E.nu is een initiatief van UNETOVNI, waarbij MKBondernemers samen een totaalpakket van energiebesparende maatregelen aan de klant aanbieden. Binnen E.nu begeleiden wij van UNETOVNI groepen ondernemers die samen bezig zijn met het vermarkten van energiebesparing en duurzaamheid. Dit is nodig om de integrale duurzame aanpak (een ‘onestopshop’ aanbod) richting de klant van verschillende aanbieders (aannemer, loodgieter, elektricien) ook daadwerkelijk te laten werken.”

patrick tielkes - stadgenootPatrick Tielkes is senior beleidsmedewerker Strategie & Beleid bij Stadgenoot. “Wat ik bijzonder vind aan het lab is dat het jullie gelukt is om de complexe thematiek op een creatieve en vooral laagdrempelige manier aan een breed publiek te communiceren. Voor Stadgenoot waren er veel inspirerende voorbeelden in de uitwerking van de ideeën. De problematiek is ingewikkeld, maar wel belangrijk voor de vele doelgroepen waarmee wij te maken hebben en je moet het goed uit kunnen leggen allemaal…”.

“Ik vind het knap dat dit de deelnemers van CCL gelukt is. Verder ben ik onder de indruk van de snelheid waarmee deze studenten grote hoeveelheden kennis rond de problemen en de mogelijke oplossingsrichtingen zich eigen hebben gemaakt. Bovendien werkt

het enthousiasme van de studenten aanstekelijk. Het Innovatielab is een mooie manier om de problematiek te verkennen. Het biedt de mogelijkheid om verschillende vliegen in een klap te slaan; mensen worden opgeleid en tegelijkertijd wordt er een spectrum van nieuwe wegen en invalshoeken verkent die er voorheen nog niet was. Het is fijn om daar met nieuwe mensen over te praten, in plaats van met dezelfde experts die je vaak treft.”

tim van ruiten - far westTim van Ruiten is hoofd vastgoedbeheer en financiën van corporatie Far West. “Het thema ‘Het realiseren van de klimaatneutrale, bestaande woonwijk’, ofwel het verduurzamen van de bestaande woningvoorraad, staat nog steeds heel nadrukkelijk op de agenda bij onze organisatie. Voor ons is het daarbij van belang om methodes te vinden waarbij de kosten en de baten van deze investeringen goed gematched worden. In het lab zijn daarbij een aantal aardige ideeën naar voren gekomen, die bij ons ook in andere platformen en in gesprek met projectontwikkelaars en de gemeente Amsterdam terug zullen komen.”

patrick tielkes

tim van ruiten

23


aanpak van het innovatielabMarijke Vos is geïnspireerd door de aanpak van het Innovatielab: “Jullie durven nieuwe vragen te stellen. Het opnieuw nadenken over deze vraagstukken kan leiden tot nieuwe inzichten en creatieve oplossingen.” Daarmee sluit het ook aan bij de aanpak van het Amsterdamse programma ‘Nieuw Amsterdams Klimaat’. Die aanpak is gebaseerd op samenwerken en elkaar uitdagen op zoek naar nog betere oplossingen.

klimaatneutrale woonwijkenDe doelstelling om vóór 2025 binnen de bestaande wijken de CO2uitstoot met 40% reduceren is volgens Marijke Vos een moeilijke, maar haalbare opgave: “Een woonwijk biedt enorme kansen om op een slimme manier de vraag naar energie en de duurzame productie uit wind en zon te combineren. Het is goedkoper en efficiënter om energiemaatregelen op grotere schaal te nemen dan bij bijvoorbeeld één woning. De bestaande woningvoorraad draagt bij aan een groot

marijke vos – wethouder milieu amsterdam

“Creative City Lab levert ideeën en oplossingen voor

praktische problemen.”

Wethouder Marijke Vos over CCLmarijke vos is wethouder van de portefeuille zorg, milieu, personeel en organisatie, openbare ruimte en groen van de gemeente amsterdam

interview

24


aandeel van de CO2 uitstoot. Met simpelweg het beter isoleren van huizen wordt al enorme winst geboekt. Niet alleen beter voor het klimaat maar ook voor de energierekening van de gebruikers want de oplopende kosten van fossiele brandstoffen zullen de omslag naar duurzame energieproductie rendabel en goedkoper maken.”

De resultaten blijven op dit moment achter. Het is ook een complex thema omdat er zoveel belangen samenkomen, om te beginnen zijn er in veel wijken verschillende eigenaren. Wethouder Vos: “We hebben te maken met corporaties, particuliere verhuurders en eigen huiseigenaren. Dan is het lastig om een gezamenlijk plan van aanpak op te stellen. De gemeente heeft beperkte mogelijkheden om deze partijen te sturen. Daarnaast hebben wij ook te maken met allerlei regels over bijvoorbeeld huurbescherming en welstand. Landelijke regelgeving kan deze processen wel enorm versnellen door bijvoorbeeld de verkoop van huizen met een energielabel G of F te verbieden. Het zou mij niet verbazen als een nieuw kabinet met plannen en regels komt die dit vastlegt. Huizen moeten gewoon energiezuiniger.”

“Het Klimaatbureau van de gemeente Amsterdam neemt het initiatief om de verschillende belangen en partijen bij elkaar te brengen en te kijken waar we versneld tot oplossingen kunnen komen. Creative City Lab brengt talent, maatschappelijke vraagstukken en nieuwsgierigheid samen. Jullie leveren ideeën en oplossingen voor praktische problemen.”

wat doet de gemeente nog meer?“De gemeente heeft ambitieuze plannen om de luchtkwaliteit te verbeteren en maatregelen te nemen om de CO2 uitstoot terug te dringen. Daarmee werken we in Amsterdam aan een Nieuw Amsterdams Klimaat. Daarbinnen zijn een aantal belangrijke thema’s:

We steken veel geld in het stimuleren van elektrisch vervoer in Amsterdam en het terugdringen van het autoverkeer. Dat is goed voor de luchtkwaliteit en het terugdringen van de CO2 uitstoot. Uiteraard is energie het belangrijkste thema. We weten dat de fossiele brandstoffen (olie en gas) steeds schaarser en duurder worden. En ze zijn verantwoordelijk voor een forse uitstoot van CO2. In Amsterdam kiezen we ervoor om uiteindelijk onafhankelijk te zijn van deze brandstoffen. Dit doen we door te investeren in de energiebronnen van de toekomst: zon, wind en biomassa. Maar ook door te zorgen voor energiebesparing in de bestaande woningen. Overigens worden vanaf 2015 alle nieuwbouwwoningen klimaatneutraal gebouwd. En het belangrijkste is: we werken samen met het bedrijfsleven, maatschappelijke organisaties en bewoners aan het duurzame Amsterdam van de toekomst.”

“Een woonwijk biedt enorme kansen om op een slimme manier

de vraag naar energie en de duurzame productie uit wind en

zon te combineren.”

25


proces

innovatielab

analyse &definitie

12 kennisactiviteiten3 wijkbezoeken

20.07.09

analyse & definitie > augustus 2009

• 5 teAms• 3 weken LiterAtuuronderZoek• 101 interviews• 1 tALk oF tHe town• 10 PresentAties

innovatielab

analyse &definitie

12 kennisactiviteiten3 wijkbezoeken

20.07.09

analyse & definitie > augustus 2009

• 5 teAms• 3 weken LiterAtuuronderZoek• 101 interviews• 1 tALk oF tHe town• 10 PresentAties

ideegeneratie& -selectie

127 ideeën1 creatief evenement

31.08.09

> augustus 2009 > septeMber 2009 ideegeneratie & -selectie

• 1 visuALisAtieweek• 8 CreAtieve worksHoPs• 1 wiJkexPositie• 1 Breekweek• BewonersBiJeenkomsten• enquêtes

het innovatielab van creative city lab 2009 ging in juli van start met een zinnenprikkelende kick-off: een intensieve tweeweekse masterclass.Deze ‘know how’ en netwerkexpeditie was bedoeld om de deelnemers klaar te stomen voor hun opdracht. In twee weken tijd klommen maar liefst veertig opinieleiders, sprekers en professionals op het spreekgestoelte om de problematiek rondom de realisatie van een klimaatneutrale woonwijk vanuit verschillende invalshoeken en kennisgebieden te belichten. De inspirerende presentaties van deze inhoudelijke experts lichtten al heel wat tipjes van de sluier op wat betreft de verschillende deelonderzoeken en oplossingsrichtingen voor de klimaatneutrale woonwijk.

De lezingen gaven inzicht in wat de belangrijkste ontwikkelingen en de onderdelen van de problematiek zijn. Zo werden bijvoorbeeld de verschillende belangen beschreven en de al bestaande initiatieven toegelicht. Voor de deelnemers van het Innovatielab werd het nog interessanter toen ze door de verschillende professionals verrast werden met competentieworkshops over creativiteit, ondernemerschap en teamwork. De deelnemers leerden elkaar niet alleen beter kennen, maar zagen dat de masterclass ook meteen de ideale gelegenheid was om alvast waardevolle contacten te leggen voor het vervolg van het onderzoek.

Een van de eerste creatieve professionals die aan het woord kwam tijdens de masterclass was Ingrid de Pauw, oprichter van ontwerpbureau

masterclass

een zinnen-prikkelende kick-off

IDEAL&CO, een ontwerpbureau dat zich uitsluitend richt op duurzame oplossingen en projecten en dat gebruik maakt van materialen die klimaatneutraal zijn, zoals locaal geproduceerd fschout.

Ingrid’s boodschap was een ‘eye opener’: de natuur heeft alle antwoorden! In haar presentatie benadrukte ze dat de natuur hele eigen originele en efficiënte oplossingen heeft, ook voor problemen waar ontwerpers vaak tegen aanlopen. Ze introduceerde het begrip biomimicry in het lab en liet zien hoe de wetten van de natuur en de eigenschappen en structuur van materialen in de natuur kunnen worden nagebootst bij het ontwerpen en vormgeven van producten. Als voorbeelden gaf ze de indrukwekkende houten vangrail die in opdracht van Rijkswaterstaat gebouwd was en een grijs watertoilet dat in samenwerking met Sphinx/Wavin werd ontwikkeld. Ingrid de Pauw motiveerde de deelnemers

ingrid de pauw - ideal&co

“Creativiteit in communicatie kan ervoor zorgen dat meer of andere mensen

worden bereikt.”

28


29


masterclass

30


Ook Gabriël Augustijn, oprichter van New Shoes Today maakte veel indruk tijdens de masterclass met zijn creatieve en vrije manier van denken. Al bij binnenkomst werd meteen duidelijk dat Gabriel een andere benadering had dan de vorige sprekers. Op blote voeten en met ongetemd haar begon hij met rangeren van de zitplaatsen van de deelnemers op de grond. Gabriel bouwt ondernemingen rondom personen en werkt die samen uit. Hij heeft een passie voor ondernemende mensen.

New Shoes Today is een groep zielsverwante professionals die mensen en organisaties stimuleren en ondersteunen. “We omarmen kansen in de context van creatie, innovatie en verandering om de wereld om ons heen betekenisvol en een beetje ‘mooier’ te maken.” Gabriel benadrukte in zijn verhaal dat het opzetten van een onderneming puur moet gebeuren vanuit het rotsvaste geloof in je eigen idee en dat al het andere hiervoor moet wijken. Geen krampachtige zekerheden creëren of je laten vangen in verwachtingspatronen, maar “…écht geloven en ervoor gaan en dan komt de rest vanzelf.”

De workshop ‘creatief denken kun je leren’ van New Shoes Today zette de deelnemers heel wat keren op het andere been. Gabriel liet zien dat creatief denken niets anders is dan het doorbreken van patronen.

om hun inspiratie uit de natuur te halen en tijdens hun onderzoek oplossingen te zoeken vanuit het ‘cradle to cradle’ principe.

De creatieve aanpak van CCL biedt volgens Ingrid de Pauw kansen: “Ik zie creativiteit vooral als mogelijkheid om met vernieuwende oplossingen voor een klimaatneutrale wijk te komen, maar ook in communicatie kan creativiteit ervoor zorgen dat meer of andere mensen worden bereikt.”

Het thema afvalverwerking werd tijdens de masterclass aangenaam uitgelicht door Van Gansewinkel. Yoeri van Alteren, commercieel manager bij het afvalverwerkingsbedrijf, besprak hun activiteiten op het gebied van duurzaamheid, recycling en cradletocradle. Zo werd duidelijk dat waar vroeger slechts 25% van het afval werd gerecycled, het huidige rendement nu 75% recycling is. Ook werden de deelnemers aangemoedigd om vooral zelf actie te ondernemen op het gebied van afval scheiden.

Echter, de grootste eye opener bleek Van Gansewinkel’s actieve houding in coöperaties tussen de bedrijven uit de gehele keten van productie, consumptie en afval. Zo is het afvalbedrijf actief betrokken bij de ontwerpfase van producten die uiteindelijk in het afval terecht komen. Het bedrijf onderhandelde eerder met bedrijven als Philips om te kijken in hoeverre hun producten zodanig samengesteld kunnen worden dat de verwerking van die producten het recyclingproces vergemakkelijken. Van Gansewinkel is hiermee een inspirerend voorbeeld gebleken voor het ‘outofthebox’ denken en het opzetten van een ketencoöperatie.

yoeri van alteren - van gansewinkel

gabriel augustijn - new shoes today

“We omarmen kansen in de context van creatie, innovatie en verandering om de wereld

om ons heen betekenisvol en een beetje ‘mooier’ te maken.”

31


Vincent Kuypers, senior onderzoeker bij Alterra wil het anders doen: “Niet de mensen een wijk opleggen maar samen tot een gedeeld doel komen.” Als senior onderzoeker bij Alterra Instituut Wageningen UR richt Vincent zich op de invloed van klimaatverandering op de ruimtelijke ordening van stedelijke gebieden. Hij is onderzoeksleider van ‘Urban Heat Islandeffect in Future Cities’, een Inter IVB netwerk, en is lid van de Eurocitieswerkgroep voor luchtkwaliteit en klimaatverandering. Tijdens de masterclass legde hij het Urban Heateffect uit.“De stad heeft een eigen klimaat. De temperatuur ligt 4 tot 10 graden Celsius hoger dan in open gebied. Dit is voornamelijk te verklaren door het opnemen van warmte door verhard oppervlak zoals asfalt, baksteen en platte daken. ’s Nachts blijven deze oppervlakken warmte afgeven waardoor zogenaamde hitteeilanden ontstaan. Een ander typisch stedelijk probleem is de hoge concentratie van fijnstof en NOx veroorzaakt door verbrandingsmotoren in voertuigen.” Vincent betoogde dat groen de oplossing is voor zowel de overtollige warmte, het fijnstof als NOx. Vooral het groen in de vorm van bomen. “Groen koelt door het beschaduwen van hard oppervlak en daarnaast bindt het fijnstof, doordat dit blijft hangen aan het ruwe oppervlak van de bladeren en de stam en het neemt NOx op door de huidmondjes in het blad.” De gemiddelde boom bindt 140 gr fijnstof per jaar,

vincent kuypers - alterra

“Het realiseren van meer groen in de stad is de grote uitdaging.”

dit staat gelijk aan compensatie van 3500 autokilometers. Volgens Vincent betekent dit dat we meer bomen nodig hebben om fijnstof te ‘verwerken’! “Bovendien creëert groen, in de algemene perceptie, substantiële meerwaarde in de wijk, groen verhoogt niet voor niets de waardeprijs van een huis!” Het realiseren van meer groen in de stad is de grote uitdaging. Alleen al omdat boomwortels een ware strijd leveren met talloze leidingen en buizen onder de grond. Groen is vaak het eerste waarop in stedelijk beleid bezuinigd wordt. Bovendien concurreert het op ruimtelijk niveau met veel andere initiatieven. Vincent Kuypers stuurde daarom aan op het integreren van clusters van grote bomen in de stad, de zogenaamde ‘pocket parken’ (kleine parkjes), want deze zouden het meest kostenefficiënt zijn. De boodschap van Vincent Kuypers aan de deelnemers was heel concreet: “Kijk zoveel mogelijk hoe je groen kunt inzetten.”

“Kijk zoveel mogelijk hoe je groen kunt inzetten.”

masterclass

32


belang van het themaTijdens de analysefase werd het onderzoeks-team ‘Duurzaam Opwekken’ als eerste uitge-daagd met het vinden van het antwoord op de vraag hoe duurzaam energie opwekken kan bijdragen aan de klimaatneutrale woonwijk. Vanuit het ‘trias energetica’ principe lijkt de nadruk te liggen op het reduceren van energie-gebruik, omdat dit kostentechnisch het goed-koopste is. Toch is duurzame opwekking van energie ook nodig, niet alleen omdat de energie-vraag die overblijft duurzaam beantwoord moet worden maar ook omdat de statistieken over energiegebruik over de wereld aantonen dat de energievraag zal blijven stijgen.

Uit het uitgevoerde onderzoek blijkt dat het decentraal opwekken van energie een aantal grote voordelen heeft ten opzichte van het cen-traal opwekken van energie:

Er is een groot potentieel aan lokale bron-nen van energie (zon, wind, geothermie, etc.) dat nu niet wordt benut.

Door een zeer beperkte afstand tussen op-wek en afname van energie blijft het trans-portverlies beperkt bij decentrale opwekking van energie. In het huidige elektriciteitsnet in Nederland gaat bijna 7% van het rende-ment verloren door transport.

Bij het decentraal opwekken van energie verminder je de afhankelijkheid van lokale gemeenschappen aan derden. Afhankelijk-heid van grote energiebedrijven, maar ook van de oliestaten, die de oliebronnen in bezit hebben. Indirect maken decentrale energie-voorzieningen dus minder kwetsbaar voor geopolitiek en terreur.

Decentrale energievoorzieningen stimule-ren de regionale welvaart. Zo zal het onder andere werkgelegenheid bieden. Ook kan decentrale energie, mits goed toegepast, zor-gen voor lagere energieprijzen wat ten goede komt aan de lokale gebruikers. Koopkracht neemt toe en de welvaart stijgt.

Een belangrijk voordeel ligt op het sociale vlak: decentrale energie creëert energiebe-wustzijn en betrokkenheid. Omdat mensen meer geconfronteerd worden met energie, zal het bewustzijn omtrent de zaak toenemen. Mensen zullen beter begrijpen wat energie is en op welke manier ze ervoor kunnen zorgen dat ze minder energie verbruiken.

opzet van het onderzoekHet onderwerp ‘duurzame energieopwekking’ is naar aanleiding van de informatie uit de mas-terclass onderverdeeld in vier subonderwerpen; techniek, economie, juridisch en sociaal. Van de focus op deze vier onderwerpen werd verwacht dat het zo’n beetje alle benodigde informa-tie zou beslaan en dat het bestuderen ervan vanzelf de deelonderwerpen die nog zouden missen, aan het licht zou brengen.

duurzaam opwekken

analyse fase

deelnemersteam: Michiel MoerlandJoris OeleFloris BruningJetse Paul Vink Joost Matthijssen

33

Allereerst is via bureauonderzoek informatie verzameld door het bestuderen van rapporten en publicaties, het (online) analyseren van bui-tenlandse voorbeelden en door het interviewen van experts. Vervolgens zijn er 25 interviews uitgevoerd met direct betrokkenen bij het thema duurzame (decentrale) energie, waaron-der vertegenwoordigers van energiebedrijven en onderzoeksinstituten (zoals Eneco, Nuon, Greenchoice en ECN) en lokale duurzame initiatieven als ThermoBello. In deze inter-views zijn de theoretische bevindingen aan de praktijk getoetst.

conclusies en oplossingsrichtingenVoor het realiseren van duurzame decentrale energieopwekking kan voor de kortere termijn geconcludeerd worden dat, niet zozeer de tech-nieken een probleem vormen, maar dat vooral financiële en sociale barrières geslecht moeten worden. Een belangrijk probleem dat op deze vlakken speelt, vormen de subsidies die nu niet het gewenste effect hebben op de realisatie van duurzame energie.

grafiek 1

BELANG VAN DECENTRALE ENERGIEOPWEKKING

Klimaatprobleem opwarming van de aarde

Verbranding fossiele brandstoffen

Nodig om aan totale vraag te voldoen Potentieel 20502: Elektriciteit: 29% Warmte: 5%

Nodig om aan totale vraag te voldoen Potentieel 20502: Elektriciteit: 71% Warmte: 95%

Hernieuwbareenergie

Waste water processing

Transport 30%

Industrie 30%

Overig 5%

Geen CO2

uitstoot

Geen uitputting fossiele brandstoffen

Onafhankelijkheid van olieproducerende

landenCentraal opwekken Decentraal opwekken Bebouwde

omgeving 35%

CO2 uitstoot

want door

2,6% 0,9%

door

Van de subsidieregeling voor wind op land is bijvoorbeeld zeer weinig gebruik gemaakt, terwijl windenergie juist een techniek is die significant kan bijdragen aan het leveren van duurzame energie. Op sociaal gebied is geble-ken dat bewoners niet gemotiveerd zijn en niet effectief gemobiliseerd worden bij het partici-peren in duurzame energie in de wijk. Omdat ze niet effectief benaderd en betrokken worden en persoonlijke baten niet groot genoeg ‘lijken’ te zijn, is er vanuit bewoners/burgers amper betrokkenheid voor wat betreft duurzamer energievoorzieningen.

Naar aanleiding van deze conclusies is het team Duurzaam Opwekken de creatiefase ingegaan met twee oplossingsrichtingen, geher-definieerd als vragen:

Zijn er financiële constructies die ervoor zorgen dat duurzame energie in de wijk toch rendabel is?

Op welke manier kunnen bewoners van een wijk het best betrokken worden om duur-zame energie in de wijk te realiseren?

Dit figuur laat kort samengevat zien waarom decentrale energieopwekking belangrijk is. Bovenaan word beredeneerd dat het klimaatprobleem, centraal in de doelstelling van CCL 2009, voor een groot deel veroorzaakt wordt door de energievraag in de transport, industrie en de bebouwde omgeving. Op dit moment wordt slechts 3,5% van deze energie duurzaam opgewekt. Potentieel zou alle energie duurzaam opgewekt kunnen worden, maar alleen door een combinatie van centrale en decentrale duurzame opwekking. Omdat CCL zich richt op de wijk (de bebouwde omgeving) is vooral decentrale energieopwekking interessant voor dit onderzoek. (zie ook voordelen)

34

In de creatieve fase is er gezocht naar oplos-singen waarbij zowel op financieel gebied als sociaal gebied drempels worden weggenomen. Een van de oplossingen die naar voren werd ge-bracht was het icoonproject: het plaatsen van zonnepanelen op alle daken van de huizen aan de Vleutenseweg in Utrecht. Een icoonproject is aantrekkelijk omdat hier enerzijds duurzame energie wordt opgewekt en tegelijkertijd meer begrip voor mogelijke oplossingen wordt ge-creeerd, en aantoonbaar wordt gemaakt dat duurzaam opwekken geen ‘ver van mijn bed show’ is.

Tijdens de onderzoeksfase is er gezocht naar financiering voor dit idee die niet direct voor-handen leek. Verderop in dit lab is onderzoek gedaan naar de kansrijke financiële modellen met burgerparticipatie.

De oplossing die hier direct uit is voortgekomen is de wijkenergiecoöperatie, waarin met behulp van bijvoorbeeld een windmolen elektriciteit wordt opgewekt en deze elektriciteit middels het zelflevermodel wordt geleverd aan de leden van de coöperatie. Het zelflevermodel is een model waarin bewoners zelf investeren om een windmolen te realiseren in hun buurt. Omdat er in het zelflevermodel geen energiebelasting hoeft te worden betaald, ontstaat er een duide-lijk financieel voordeel. Hierdoor is het meteen gemakkelijker om bewoners te betrekken; een dergelijke coöperatie zou snel beslag kunnen krijgen. Door de baten van windenergie onder de bewoners van de wijk te verdelen worden ook de bewoners die in eerste instantie minder betrokken zijn bij duurzame energie geprikkeld om mee te doen.

Daarnaast biedt de wijkenergiecoöperatie de mogelijkheid om samen met de buurt te onder-nemen, waardoor bestaande sociale verbanden versterkt en nieuwe verbanden gecreëerd worden. Het idee van de wijkenergiecoöperatie kan dan ook worden gezien als een oplossing die zowel de financiële als de sociale barrières voor duurzame decentrale energieopwekking wegneemt. Deze vorm van gezamenlijk energie opwekken creëert een nieuw elan in een buurt en neemt wantrouwen weg.

link naar de ideeën

grafiek 2

POTENTIE VAN DUURZAME ENERGIE IN EEN WIJK

Zonneboiler

Techniek

Windenergie

Biomassa-wkk

19,1 %

Energie (% totaal)

4,5 %

4,4 %

Zon-PV

Totale CO2- besparing

Totale duurzameenergie potentie

Totale kosten

4,3 %

33 %

32 %

€ 130 miljoen

Er is een groot raakvlak tussen de financiële en de sociale oplossingsrichting. Als er dui-delijk financieel voordeel of duidelijk herken-bare andere baten zijn waarover de bewoners geïnformeerd worden, is het op sociaal vlak ook gemakkelijker om participatie of enthousiasme te creëren. Voor de realisatie moet voor het cre-eren van financiele baten voor de bewoners ook sociale drempels zoals wantrouwen of gebrek aan informatie weggenomen worden.

grafiek 3

SUBSIDIE MOET HET VERSCHIL TUSSEN KOST- EN MARKTPRIJS OVER- BRUGGEN, MAAR DE HUIDIGE REGELING STIMULEERT ONVOLDOENDE

Biomassa

SDE-regeling 2009

Zon-PV

Electriciteit AVI’s

374,0

Aangevraagd(% van subsidie plafond)

Biomassa(min €)

1479,5

146,2

Wind op land

RWZI, AWZI, stortgas

Waterkracht

0,4

0

0,1

- 3287

+ 1239

Er is geen overeenstemming tussen vraag en aanbod, maar “de huidige subsidieverdeling zal worden doorgezet; startpunt van beleid is continuï-teit.” (interview Merei Wagenaar, SenterNovem)

Regelingen belemmeren grootschalige implementatie duurzame energie.

35

deelnemersteam: Jesse Jop Jörg Sam KinStefanie KolkNijs KorevaarErwin van Woudenberg

duurzaamrenoveren

definitie en belang van het themaEen woning in Nederland wordt momenteel gebouwd om gemiddeld vijftig jaar te blijven staan. De materialen in een woning hebben echter elk hun eigen ‘houdbaarheidsdatum’. Bovendien veranderen de wooneisen van bewoners. Mensen willen bijvoorbeeld steeds meer ruimte. Om aan deze veranderingen tegemoet te komen worden huizen daarom met klein- en grootschalige maatregelen vernieuwd. Een kleine ingreep, zoals schil-derwerk, wordt tot onderhoud gerekend; grootschalige bouwtechnische ingrepen, zoals een verbouwing, noemt men meestal een renovatie. De meeste renovaties in Nederland behelzen één of meer van de volgende zaken: vernieuwing van het dak (90%), uitbreiding van de woning (40%) en de renovatie van de gevel (65%) (Buildsight, 2009).

Maar waarom wordt er eigenlijk gerenoveerd? Omdat de huidige snelheid waarmee gesloopte woningen vervangen worden 0,75% per jaar is, zou het met een beleid van sloop tenminste 150 jaar duren om de Nederlandse woningvoorraad weer aan de wooneisen te laten voldoen. De naoorlogse woningvoorraad moet gemiddeld honderd jaar blijven staan en om dit te kunnen realiseren moet zij worden gerenoveerd (Thom-sen 2008). Bovendien blijkt uit wetenschap-pelijk onderzoek dat renovatie klimaatvrien-delijker is dan nieuwbouw, omdat renovatie de hoge milieuschade die bij nieuwbouw optreedt over een zo lang mogelijke periode uitsmeert (SenterNovem 2009, Greenpeace 2009). Het renoveren van woningen is dus, zelfs zonder dat de woning energiezuiniger wordt gemaakt, een duurzamer alternatief dan sloop gevolgd door nieuwbouw.

analyse fase

36

3 % label A

13 % label B

20% label C

17% label D

14% label E

14% label F

16% label G

Verdeling energielabels 2006Bron: Cijfers over Wonen, Wijken en Integratie (VROM 2009)

DUURZAME RENOVATIE IS NOODZAKELIJK VOOR HET KLIMAATNEU-TRAAL MAKEN VAN EEN BESTAANDE WOONWIJK.Een duurzame renovatie dringt de effectieve CO2-uitstoot van een huis terug

1 Energiebesparende maatregelen 2 Duurzame uitvoering- isolatie - Materiaalgebruik- verwarming -Bouwproces- ventilatie- waterbesparing

Wat is er nodig?

grafiek 4

Met het oog op de doelstelling van Creative City Lab, het realiseren van een klimaatneu-trale woonwijk, hebben wij duurzame renovatie daarom gedefinieerd als een renovatie die de effectieve CO2-uitstoot van een huis terug-dringt. Hierbij moet een renovatie, behalve de levensduur van een woning verlengen, ook een terugname in CO2-uitstoot bewerkstelligen door de energieprestatie te verhogen. Waarbij de ‘gewone’ en energieprestatie verhogende re-novaties op duurzame wijze worden uitgevoerd. Het verhogen van de energieprestatie van de bestaande woningbouw heeft raakvlakken met de thema’s energie besparen en duurzaam opwekken. Het gaat hier om de isolatiewaarde van een gebouw gecombineerd met de manier waarop energie wordt verkregen. Het koppelen van het duurzaamheidsaspect geeft perspectief om de toekomstige waarde, de gezondheid en de omgeving mee te nemen in het verhaal.

de potentie voor co2-reductie van isolatiemaatregelenHet grootste deel van CO2-uitstoot door wonin-gen vindt op een indirecte manier plaats: door gebruik van elektriciteit (40%), warm water (14%) en het verwarmen van de ruimte (46%) (Ecofys 2005). Grootschalige CO2-besparingen die de laatste twee betreffen, vragen veelal duurzame maatregelen waarbij de winst wordt behaald door isolatie.

Uit onderzoek door Ecofys (2005 ’Kostenef-fectieve energiebesparing en klimaatbescher-ming’) blijkt dat er jaarlijks 15 miljoen ton CO2-uitstoot kan worden vermeden door isola-tie. Dat is 22% van de 32 miljoen ton CO2 die woningen in Nederland jaarlijks uitstoten.

Dit reductiepotentieel is weer voor 57% te verwezenlijken in koopwoningen, voor 29% in sociale huurwoningen en voor 14% in particu-liere huurwoningen. Van de te nemen maatre-gelen hebben daken spouwmuurisolatie een terugverdientijd korter dan vijf jaar en is dit het meest rendabel bij vrijstaande woningen van voor 1966 (veelal koopwoningen), naoor-logse rijtjeswoningen en portiekwoningen van voor 1966. De laatste twee categorieën woningen zijn veelal in het bezit van corpora-ties en na vijftig jaar toe aan een ingrijpende renovatie. het proces en de opdrachtgevers bij de totstandkoming van een duurzame renovatieZoals duidelijk wordt in het rapport van Eco-fys is er dus veel winst te behalen op isolatie. Voor de bewoners levert het een behoorlijk kostenvoordeel op. De energielabelverdeling van de bestaande woningvoorraad laat echter zien dat deze potentie nog verre van verwe-zenlijkt is. (grafiek 4)

37

CO2-REDUCTIE POTENTIE IN NEDERLANDDoor isolatie is een reductie van 7 Mton CO2 te realiseren.

Isolatiemaatregelen- Gevel- Dak- Vloer- Beglazing

Herkomst CO2-emissies in Nederland CO2-emissiereductie potentieel door isolatie in bestaande woningen

CO2-emissies in woningen & utilitiesgebouwen CO2-emissies in woningen

Bron: Kosteneffectieve energiebesparing en klimaatbescherming (Ecofys 2005)

22 % Verkeer39 miljoen ton in CO2

12 % Overig21 miljoen ton in CO2

35 % Gebouwen60 miljoen ton in CO2

31 % Industrie55 miljoen ton in CO2

57 % Koop4 miljoen ton in CO2

14 % Particuliere huur1 miljoen ton in CO2

29 % Sociale huur2 miljoen ton in CO2

14 % Warm water5 miljoen ton in CO2

40 % Elektriciteit13 miljoen ton in CO2

46 % Ruimteverwarming15 miljoen ton in CO2

O2-emissies in woningen

grafiek 5

Uit onderzoek blijkt dat vooral huurders (50%) maar ook woningeigenaren (27%) feitelijk niet weten hoe energiezuinig hun woning is. Bij de aankoop van een huis is de energiezuinigheid van ondergeschikt belang. Prijs, ligging, op-pervlakte en dergelijke, zijn veel belangrijker. Er is dus sprake van een laag bewustzijn rond energiegerelateerde zaken en mogelijke kosten-besparingen in het eigen huis!

Uit onderzoek van Accenture (2009) blijkt bovendien dat Nederlanders weinig vertrou-wen hebben in een oplossing voor het energie-probleem en ook zelf weinig actie ondernemen om klimaatverandering te voorkomen. Bij het afwegen van de voor- en nadelen voor het nemen van energiebesparende technische maatregelen, spelen financiële prikkels een rol maar ook de onwetendheid van de bewoners is van belang. Zo is slechts 46% van de huurders op de hoogte van de kansen van de voor hen gunstig gezinde Wet ZAV. Deze wet geeft hen de ruimte zelf woningverbeterende ingrepen te

doen en deze vervolgens terug te vorderen bij de woningbouwcorporatie. Problemen rond de totstandkoming van een re-novatie spelen zich dus af op verschillende mo-menten in het renovatieproces en bij verschil-lende opdrachtgevers: woningbouwcorporaties, huurders en particuliere woningeigenaren.

Als framework voor verdere analyse hebben wij het proces daarom opgedeeld in vijf van el-kaar afhankelijke processtappen, en de proble-men ingedeeld naar processtap en opdrachtge-ver (grafiek 7). Dit leverde een tweedimensionaal ‘processchema’ op. Problemen clusterden zich hierbij op vier plekken: voor de eigenaar/

bewoner eigenlijk gedurende het gehele renovatieproces; bij de meeste opdrachtgevers (waaronder alle verhuurders) bij de financiële afweging van een specifieke renovatiemaatre-gel; en bij de huurder al in een vroeg stadium, omdat investeren in je eigen huurhuis nou eenmaal niet als rendabel wordt gezien.

38

“Er is vraag naar innovatieve renovatieconcepten die wél rendabel zijn. ”

oplossingsrichtingenUit de analyse fase zijn uiteindelijk vier oplos-singsrichtingen voortgevloeid. De belangrijkste bevindingen die aan deze oplossingsrichtingen ten grondslag lagen, staan hieronder kort samengevat.

1 de toepassing van nieuwe innovatieve renovatieconcepten voor de naoorlogse

woningvoorraad (‘46-’66) moet renovatie voor corporaties aantrekkelijker maken dan sloop plus nieuwbouw.

Van de gehele Nederlandse woningvoorraad beslaan de woningen uit de periode ’46 – ’66 (1.400.000) een groot gedeelte (21 %). Een groot gedeelte daarvan is in handen van de woningbouwcorporaties. Door verpaupering, inflexibele indeling, een klein woonoppervlak, vocht- en tochtproblemen en een lage energie-prestatie, voldoen dergelijke woningen steeds minder aan de wooneisen. Er heerst daardoor een brede consensus over de noodzaak om in te grijpen. Er zijn daarbij twee oplossingen voorhanden: renoveren óf slopen gevolgd door nieuwbouw. Veel woningbouwcorporaties verkiezen sloop gevolgd door nieuwbouw. Door een beperkte bouwcapaciteit wordt sloop echter toch weer vaak uitgesteld, waardoor woningen intussen verder verpauperen en de corpora-ties zelfs te kampen krijgen met leegstand.

CO2-REDUCTIE POTENTIE IN NEDERLANDVoor isolatie is de meeste winst te behalen bij koopwooningen van voor 1966 en naoorlogse rijtjeswoningen in corporate-eigendom van voor 1980

Vrijs

taan

de w

onin

g, vo

or 19

662-

onde

r-1 ka

p, vo

or 19

66Ri

jtjes

won

ing,

voor

1946

Rijtj

esw

onin

g 19

46-19

66Ga

lerij

won

ing,

voor

1966

Porti

ekw

onin

g, vo

or 19

66Be

nede

n-/b

oven

won

ing,

voor

1966

Vrijs

taan

de w

onin

g, 19

66-19

902-

onde

r-1 ka

p, 19

66-19

90Ri

jtjes

won

ing,

1966

-1976

Rijtj

esw

onin

g 19

46-19

80Ri

jtjes

won

ing

1980

-1988

Gale

rijw

onin

g, vo

or 19

66-19

88Po

rtiek

won

ing,

voor

1966

-1988

Ove

rige f

latw

onin

g 19

66-19

88W

onin

g ja

ren

nege

ntig 0

500

1000

1500

2000

Terugverdientijd groter of gelijk aan 20 jaar

Terugverdientijd tussen 10 en 15 jaar

Terugverdientijd tussen 5 en 10 jaar

Terugverdientijd kleiner dan 5 jaar

grafiek 6

Uiteindelijk belandt men in een vicieuze cirkel: in een wijk met verpauperde woningen, waar veel leegstand is, wil niemand meer wonen. En zo wordt het inderdaad nog aantrekkelijker om voor de meest drastische aanpak te kiezen: slopen (Thomsen 2008).

Ondanks de feiten dat de huidige nieuwbouw-productie niet de capaciteit heeft om sloop te compenseren, sloop afbraak doet aan de bestaande sociale structuur in een wijk en bo-vendien een enorme impact heeft op het milieu, wordt sloop en nieuwbouw toch veel en snel toegepast omdat renovatie financieel onaan-trekkelijk lijkt. Er is dus vraag naar innova-tieve renovatieconcepten die wél rendabel zijn. Rentabiliteit moet daarbij op een brede manier benaderd worden en vergt een integrale ziens-wijze op de woonwensen van huidige en poten-tiële bewoners, waarbij bovendien moet worden gekeken naar verschillende schaalniveaus (van huis tot stadsdeel) en de lange termijn.

39

“Er kan een groot marktsegment worden aangeboord door huurders te wijzen op hun rechten en moge-lijkheden.”

3 de aanbodzijde van de renovatiemarkt moet zich richten op het nieuwe marktsegment

waarbij de huurder geldt als opdrachtgever.

In augustus 2003 is de Wet ZAV ingevoerd die huurders de mogelijkheid geeft hun eigen woning te renoveren. Deze wet houdt in dat in overleg met de woningbouwcorporatie een huur-der zelf zijn woning mag veranderen, onder de enige voorwaarde dat er geen waardedaling op-treedt. Uit onderzoek van WoonKennis en USP Marketing Consultancy blijkt dat 54% van alle huurders niet op de hoogte is van Wet ZAV. Bo-vendien geeft 15% aan dat ze willen verbouwen maar denkt dat dit niet mag. Daarnaast treedt in 2010 het Initiatiefrecht in werking. Hiermee kunnen huurders een woningverbeterende verbouwing eisen van hun verhuurder met als tegenprestatie wellicht een huurverhoging.

Er kan dus een groot marktsegment worden aangeboord door huurders te wijzen op hun rechten en mogelijkheden. Een intermediaire, onafhankelijke organisatie kan zich vervolgens als bijzondere aannemer begeven tussen de uit-voerende partijen en de huurder. Zij kan een rol spelen bij het gestructureerd plannen van een renovatie, waar zowel huurders als verhuur-ders zich in kunnen vinden.

2 de particuliere woningeigenaar moet tijdens de aankoop van een woning direct

geprikkeld worden tot het nemen van energie-prestatie verbeterende maatregelen

35% van simpele isolatiemaatregelen als daken spouwmuurisolatie zijn binnen vijf jaar terug te verdienen (Ecofys 2005). Hoewel dus voor veel particuliere woningeigenaren moet gelden dat dergelijke ingrepen tot financieel voordeel strekken, gaan ze toch niet massaal over tot duurzame renovaties: door gebrek aan kennis, gebrek aan urgentie-ervaring en ‘gedoe’ bij oriëntatie en uitvoering. Op het moment van aankoop van een woning gelden deze pro-blemen echter in wat mindere mate. In de regel heeft of krijgt men dan een duidelijk overzicht van de financiële mogelijkheden en maakt men plannen voor de woning alvorens erin te trek-ken. Het ideale moment om energieprestatie verbeterende (lees: besparende) maatregelen uit te voeren. Bovendien zou deze oplossing een groot bereik kennen: Amsterdamse woningeige-naren verhuizen bijvoorbeeld gemiddeld iedere 9,2 jaar (wonen.amsterdam.nl).

40

4 de aanbodzijde van de markt voor eigenaar/bewoners moet georganiseerd worden als

one-process-shop waarbij één partij het hele renovatie- en nafinancieringproces begeleidt.

Samenwerking in de keten is nieuw in de bouwwereld en gebeurt nog relatief weinig. Na-dat mensen hebben besloten om hun woning te renoveren, lopen zij vaak aan tegen een wirwar van partijen. Er is geen eenduidige informa-tie te vinden over welke producten voor de consument het meest interessant zijn of welke financieringsmogelijkheden er zijn.

Door de aanbodzijde van de markt aanspreek-baar te maken via een centrale partij, worden deze problemen voor een groot gedeelte opge-lost. Deze centrale partij kan de consument eenduidig informeren over zowel uitvoering als financiering van een renovatie. Daarbij is deze centrale partij het aanspreekpunt gedurende het gehele proces van de renovatie. Ook hierbij kan het van belang zijn op een natuurlijk moment in te stappen, bijvoorbeeld bij de koop van een nieuwe woning kun je een grote groep mensen bereiken met argumenten als woon-wensen en het terugdringen van de maande-lijkse energierekening.

CO2-REDUCTIE POTENTIE IN NEDERLANDDoor isolatie is een reductie van 7 Mton CO2 te realiseren.

Proces Uitvoerende partijenUitvoerende partijen

Step 1 Step 2 Step 3 Step 4Step 4 Step 5

Opdrachtgever Het erkennen van een probleem

Het erkennen van een probleem» intentie tot actie

Intentie tot actie» afwegen voor- en nadelen

Afwegen voor- en Afwegen voor- en nadelennadelen» opdracht geven tot » opdracht geven tot duurzaam renoverenduurzaam renoveren

Opdracht geven tot duurzaam renoveren» het resultaat van duurzame renovatie

Eigenaar-bewoner

V.V.E.

Eigenaar-verhuurder

Woiningbouw-vereniging

Huurder

grafiek 7

41

Om eigenaren/bewoners en huurders op een actievere manier te betrekken bij de kansen en mogelijkheden van duurzame renovatie, moeten zij over informatie en middelen beschikken. Al-leen dan kan een afweging gemaakt worden of duurzame renovatie een voor hen gunstige oplos-sing is. Om dit op een laagdrempelige en aantrek-kelijke manier te faciliteren, is het idee van de Renovatiebus geboren; een rijdende kenniswinkel met duurzaamheidsexperts en energiecoaches.

De bus faciliteert samenwerkingsverbanden door relevante partijen op een mobiele locatie samen te brengen, om zo direct de consument te berei-ken en van informatie te voorzien. Voor de naoorlogse woningvoorraad zouden innovatieve, integrale oplossingen op basis van renovatie de verschillende problemen op het gebied van duurzaamheid tegelijk kunnen oplos-sen; deze gedachtegang is verder uitgewerkt in het idee van Urban Make-over.


conclusies Geconcludeerd kan worden dat het gebrek aan financiële constructies niet eens het probleem is, hoewel de juiste financiële prikkels en het proces om die te verkrijgen een rol spelen in het keuzeproces. Terugverdientijden blijken minder belangrijk dan toegevoegde woning-waarde, extra comfort en woongenot. De bewo-ners zijn onwetend over de mogelijkheden van energiebesparing en de eigenaren/bewoners en huurders blijken vaak niet actief te zoeken naar informatie op het gebied van duurzame renovaties. Huurders voelen daarnaast vaak geen urgentie.

Er is vraag naar samenwerkingsverbanden die een pasklare oplossing bieden en het de opdrachtgever makkelijker kunnen maken tijdens het renovatietraject. Zoals aangehaald, brengt de naoorlogse woningvoorraad voor corporaties urgentere problemen met zich mee dan de slechte energieprestatie. Er is gebrek aan een integrale oplossing voor deze wijken.

Informatievoorziening is volgens onze analyse een aandachtspunt tijdens het proces van duurzame renovatie. Deze is nu te gebrek-kig. Om duurzame renovaties uit te voeren moeten eigenaren/bewoners en huurders op een actievere manier bereikt worden, zodat ze over de middelen beschikken om een rationele afweging te maken: goede communicatie vanuit woningbouwcorporaties kan hier een rol in spe-len. Eén oplossingsrichting voor dit probleem is volgens het onderzoeksteam dan ook gelegen in informatie, communicatie en organisatie.

42

belang van het thema energie besparenBij de discussie over duurzaamheid in relatie tot energie komt al snel het nieuwe trias ener-getica model ter sprake; de drie aspecten die van belang zijn bij het realiseren van klimaat-neutraliteit.De drie opeenvolgende stappen zijn:

het verminderen van de energievraag; het benutten van de reststromen; het duurzaam opwekken van energie.

Dit driestappenplan heeft alles te maken met het bereiken van een klimaatneutrale woonwijk. Het tijdperk van een ongebreidelde toevoer van goedkope energie is verleden tijd: fossiele brandstoffen worden zeldzamer en dus duurder. Besparen is hoe dan ook noodzakelijk. Het team ‘Energie Besparen’ is daarom de uit-

energiebesparen & nieuwe media

analyse fase

deelnemersteamenergie besparen: Anna Lisa LengkeekSabine BiesheuvelDirk de BruijneTessa SlagterCor van Essen

deelnemersteam nieuwe media: Fransje GorterDavid TheuvenetKatharine SteentjesMonique TaverneMarnix van de Veen

daging aangegaan om oplossingen te bedenken om de stijging in het energiegebruik te stoppen en beter nog; te laten dalen.

verloop van de analysefaseDe vraagstelling rondom energiebesparing is als volgt geformuleerd: “Hoe kunnen wij energiebesparing inzetten bij het creëren van een klimaatneutrale, comfor-tabele, bestaande woonwijk?” Hierbij werd energiebesparing gedefinieerd als “Het uitvoe-ren van dezelfde activiteiten of vervulling van dezelfde functies met minder energiegebruik. Een analyse van energiebesparing begint bij een gedegen begrip van de huidige vraag naar energie en de identificatie van trends in het verbruik. Daarbij is gekeken naar het gemid-

grafiek 8

NIEUWE MODEL TRIAS ENERGETICA

Energievraagverminderen

Reststromenhergebruiken

Energie duurzaamopwekken

43

“Deze daling in gasverbruik is vooral te danken aan betere isolatie en zuinigere verwarmingssystemen.”

delde verbruik per huishouden in Nederland. Onder de vraag naar energie wordt zowel de behoefte aan elektriciteit als gas verstaan. Tussen 1990 en 2007 is het jaarlijkse elek-triciteitsverbruik per huishouden met 24% gestegen terwijl in diezelfde periode het jaar-lijks aardgasverbruik per huishouden daalde met 30%. Deze daling in gasverbruik is vooral te danken aan betere isolatie en zuinigere verwarmingssystemen. De stijging in elek-triciteit komt vooral door de stijgende vraag naar tijdsbesparende en luxe apparaten door tweeverdieners en de stijging van het aantal eenpersoonshuishoudens.

Energiebesparing verwijst naar alle bespa-rende maatregelen om de consumptie van energie te verminderen. Daarbij zien wij de volgende twee mogelijkheden:

De aanschaf van zuinigere apparaten. Bijvoorbeeld A of A+. Hiermee kan bij een geleidelijke vervanging een elektriciteitsbe-sparing van 11% worden bereikt. Wanneer alle huidige apparaten worden vervangen kan een energiebesparing van 34% worden behaald. (bron: SenterNovem/ Ecofys: Rap-port Beleid Energiebesparing huishoude-lijke apparaten).

Efficiënter gebruik van energie. Dit kan door een gedragsverandering waarbij men een apparaat op een andere manier zuiniger gebruikt. Denk hierbij aan het tegengaan van sluipverbruik, wassen op een lagere temperatuur, hoger zetten van de tempe-ratuur van de koelkast. Zo ziet men dat bijvoorbeeld het sluipverbruik het elektrici-teitsverbruik per jaar met 11% verminderd (bron: milieucentraal: Grote Energieverbruikers).

oplossingsrichtingen en conclusiesDeze twee invalshoeken; de aanschaf van zuini-gere apparaten of efficiënter gebruik, hebben voor ons centraal gestaan bij het ontwikkelen van oplossingen die kunnen worden geïmple-menteerd in de klimaatneutrale woonwijk. Hoe krijg je mensen zover om dergelijke maatrege-len te nemen of dergelijke aankopen te doen?

Uit ons literatuuronderzoek zijn vier oplos-singsrichtingen voortgekomen die energie-besparing binnen de bestaande woonwijk op de twee hierboven benoemde wijzen kunnen opleveren. Dit zijn: informatievoorziening, wet-geving, financiële middelen (zoals subsidies) en techniek (zoals slimme meters of A++ appara-tuur). We lichten de richtingen kort toe.

technische middelenNaast ons team rond ‘Energie besparen’ is er ook een team aan de slag gegaan met ‘Duur-zaam renoveren’. In overleg met dit team zijn wij er toe gekomen om de oplossingen voor energiebesparing voor ons team niet te zoeken in het uitvoeren van technische aanpassingen in de woning (zoals vloer- en spouwmuur-isolatie). Wel hebben wij ons gericht op de aanschaf van nieuwe apparatuur. Gelet op de eerdergenoemde trends in het energiege-bruik en de voorgestelde mogelijkheden voor energiebesparing, zien wij met name kansen voor energiebesparing op het gebied van het elektriciteitsgebruik. Zo kunnen fabrikanten zuiniger, aangepaste apparaten voor eenper-soonshuishoudens ontwikkelen of zich richten op de koopkracht van de tweeverdieners die wel willen beschikken over nieuwe apparaten, maar niet de tijd hebben om energiebesparende maatregelen te nemen.

ENERGIEVERBRUIK IN AARDGAS EN ELECTRICITEIT

1990

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

Aardgas

Verbruik (PJ)

Elektriciteit

0

100

200

300

400

500

grafiek 9

44

informatiebronnenInformatie is een voorwaarde voor bewustwor-ding van het nut en de voordelen van energie-besparing. Uit ons onderzoek is gebleken dat de informatiebronnen over energiebesparing die door de consument zelf worden geconsulteerd (actief) kwalitatief beter zijn in het informeren over energiebesparing dan bronnen die con-sumenten al dan niet ongevraagd informeren (passief). Zo bereiken passieve bronnen gemid-deld wel meer mensen (3,5 miljoen mensen) dan actieve bronnen (486.060 mensen). Maar het effect van actieve bronnen is net zo groot. Uiteindelijk blijken de veelzijdigheid in de manier van overbrengen van de boodschap en de consistentie van de boodschap bepalend te zijn voor de effectiviteit van de informatie. Als het gaat om energiebesparing blijkt tevens dat informatie over het concrete voordeel van ge-drag ook zichtbaar gemaakt moet worden. Dit is nodig om mensen ook langdurige gedragsver-andering te laten ondergaan. Dit betekent dat resultaten ook gemeten moeten worden, ofwel; meten is weten. Uit de resultaten van onder-staand onderzoek van Senter Novem blijkt dat het meten van de resultaten van energiebespa-ring (bijvoorbeeld via een display) aanzienlijk tot extra energiebesparing leidt.

financiële prikkelsEén van de voor de hand liggende conclusies in de relatie tussen energiebesparing en finan-ciële prikkels, is dat om over te gaan tot het

grafiek 10

0 500 1000 1500 2000

Besparing per hoofd van de bevolking in kWh

BESPARING PER HOOFD VAN DE BEVOLKING IN KWH

Gebruik nieuwe energiezuinige apparatuur binnen huis

Efficienter gebruik huidige apparatuur binnen huis

Gebruik nieuwe energiezuinige apparatuur in openbare ruimte

Efficienter gebruik huidige apparatuur openbare ruimte

aanschaffen van zuiniger energieverbruikende apparaten, een gedragsverandering in het aankoopgedrag van mensen nodig is. Deze kan financieel worden gestimuleerd. Een slimme financiële of organisatorische constructie (zoals bijvoorbeeld het leasen van duurzame produc-ten, of het gezamenlijk gebruik van bijvoor-beeld een duurzame wasmachine) kan ervoor zorgen dat men niet enkel naar de aankoop-prijs kijkt, maar naar de prijs over de gehele levensduur. Ook kan verder inzicht in het energieverbruik leiden tot de aanschaf van een zuiniger apparaat.

Onderzoek door Nuon, Senter Novem en Upcpart-ners naar het meten van energie besparen door het gebruik van technische hulpmiddelen zoals meet-displays, leidt tot een aantal interessante conclusies. Twee groepen krijgen advies over maatregelen en worden gevraagd wekelijks hun besparingen bij te houden. Eén groep krijgt bovendien een display.

de conclusies: Meten is weten werkt! Technische hulpmiddelen zoals een display stimuleren

energiebesparing. De gemiddelde besparing is hoger voor de groep met

display dan voor de groep zonder: 9% elektriciteit 14% gas vs 3% en 2% bij de groep zonder display

Huishoudens met een hoge milieumotivatie zijn zeer succesvol in energiebesparing, huishoudens met een lage motivatie niet. Extra stimulans is nodig om de laatste groep te motiveren

(Bron: Article Energy Display Research 2009)

45

conclusie Onze centrale conclusie na de analysefase was dat om energieverbruikende apparaten efficiën-ter te gebruiken, een gedragsverandering bin-nenshuis bewerkstelligd moet worden. Uit ons onderzoek kwam naar voren dat dit het best gestimuleerd wordt door continu inzicht te ver-schaffen in het elektriciteitsverbruik. Oftewel ‘Meten is weten’, onder andere door verbeterde communicatie- en informatievoorzieningen, zoals naar voren komt uit de resultaten van het onderzoek van Senter Novem.

wetgevingGezien de geringe invloed die wij tijdens de duur van ons project op de wetgeving kunnen uitoefenen hebben we deze oplossingsrichting buiten beschouwing gelaten.

wijkonderzoekIn het vervolg van ons onderzoek hebben wij gezocht naar een oplossing voor het tegengaan van de toenemende vraag naar elektriciteit door de stijging van het gebruik van tijdsbe-sparende en luxe apparaten en de stijging van het aantal eenpersoonshuishoudens. Hierbij is specifiek ingegaan op de knelpunten bij:1. efficiënter gebruik van energieverbruikende

apparaten; 2. het aanschaffen van zuiniger energiever-

bruikende apparaten.

Met deze conclusies in ons achterhoofd hebben wij wijkgegevens en trends in de verschillende wijken bestudeerd. Zo bleken in de ‘living lab’ wijk Westerpark in Amsterdam veel (53%) huishoudens uit één persoon te bestaan. Het energieverbruik van een eenpersoonshuishou-den is gemiddeld 70% van het totale energie-verbruik van een tweepersoonshuishouden. Omdat er steeds meer eenpersoonshuishoudens ontstaan, was één van onze eerste oplossings-richtingen ‘apparatuur op maat’, zoals eenper-soons apparatuur of juist ‘collectief gebruik van apparatuur’.

Tijdens de realisatiefase hebben we deze twee elementen aan elkaar gekoppeld in het project genaamd TriQl. Dit project is als één van de 10 ideeën in deze eindpublicatie uitgewerkt. Het belangrijkste element hierbij vormde een dis-play in de woonkamer die het energieverbruik van apparaten weergeeft zodat bewoners ook daadwerkelijk zien wat de resultaten zijn van besparingsacties en zij extra geprikkeld worden om daarmee door te gaan.


grafiek 11


Hoe kunnen we energiebesparing inzetten voor het creëren van een klimaatneutrale, comfortabele bestaande woonwijk

Door technische middelen

Energiebesparing in de wonining en in de openbare ruimte kan door effiënter gebruik of aanschaf zuinigere technische middelen

Door middel van informatiebronnen

Actieve informatiebronnen zijn effectiever dan passieve informatiebronnen

Door middel van financiële stimulansen

Directe financiële stimulansen en indirecte financiële stimulansen leiden tot energiebesparing

Door middel van wetgeving

Afdwingen van energiebesparende maatregelen door wetgeving leidt tot energiebesparing

Hoe?

Waarom?

46

belang van het thema nieuwe mediaBij de oplossingen voor de verschillende problemen in de bestaande woonwijk worden technologische maatregelen in de woning niet of nauwelijks toegepast. Hoewel deze maatre-gelen financieel aantoonbaar in het voordeel zijn voor de consument (het leidt tot kosten-besparing), lukt het toch niet om de bewoners zover te krijgen dat deze ook in de woning worden toegepast. Het team ‘Nieuwe Media’ ziet dan ook een grote kans voor het realiseren van energiebesparing door deze boodschap helder en geloofwaardig naar de consument over te brengen.

verloop van de analysefaseHet team ‘Nieuwe Media’ heeft zich gebo-gen over de volgende centrale vraagstelling: ‘Waarom dragen ICT en multimedia en de consument niet optimaal bij aan het oplossen van het klimaatprobleem?’De consument is uiteindelijk degene die actie kan (en móet!) ondernemen. Daarom is het be-langrijk en relevant dat ICT en communicatie in relatie tot energiebesparing afgestemd worden op de wensen en drempels van de consument.

Winkel

Bereik

Effectiviteit

EmailsPromotie

PersberichtenCampagnes

Beurs/Tentoonstelling

Web BannersNieuwsbrievenNieuwsbrieven

AdvisieursPublicaties

Buurtcentra/Loket Effectiviteit

0

10

20

30

40

50

60

70

80

1 10 100

1000

1000

0

1000

00

1000

000

1000

0000

1000

0000

0

grafiek 12

energiebesparing en ictAls het gaat om ICT dan is er door dit onder-zoeksteam voor twee specifieke technologieën gekozen:

1 domotica De integratie van technologie en diensten,

ten behoeve van een betere kwaliteit van wonen en leven’. Dit verwijst naar een huisbewoner die vanaf een centrale locatie of zelfs op afstand via zijn mobiele telefoon zijn huis kan ‘bedienen’ en automatiseren. Denk aan een thermostaatklok, maar dan uitgebreider. Uit ons onderzoek blijkt dat domotica op dit moment door de consument als te duur wordt beschouwd. De kosten zullen volgens verschil-lende experts op niet al te lange termijn sterk gaan dalen, maar voor deze editie van het Innovatielab van CCL is domotica dus geen toepasbare oplossingsrichting.

2 de slimme meter en/of energiedisplayDe slimme meter is een nieuwe energie-

meter die in alle woningen in Nederland (en Europa) in de meterkast geplaatst zal worden ter vervanging van de huidige meter. Het ap-paraat is in staat om zelfstandig de meterstan-den te versturen naar de energieleverancier. In principe zou deze meter elk uur of zelfs elk kwartier energiegegevens door kunnen sturen zodat beter inzicht verkregen kan worden in het energieverbruik van bewoners. Echter de lobby tegen de slimme meter (vanwege privacy-problematiek) heeft ertoe geleid dat deze meter nog niet is geïnstalleerd in Nederland. Gelui-den in de markt geven aan dat als deze slimme meter uiteindelijk wel geïnstalleerd wordt, hij maar 6x per jaar wordt uitgelezen, waardoor de prikkel richting energiebesparing teniet wordt gedaan. Tegelijkertijd worden er allerlei displays op de markt gebracht die in de woon-kamer van de consument op ooghoogte hangen en die communiceren met de oude of nieuwe meter in de meterkast. Via een zendertje op de meter in de meterkast kan volcontinu het ener-gieverbruik weergegeven worden en kunnen bewoners (zonder tussenkomst van de energie-leverancier) direct het resultaat zien van hun verandering. Als deze informatie vervolgens ook door de bewoners wordt gebruikt, kunnen zij hun gedrag aanpassen.

grafiek 13

Technologie/ICT Multimedia Consument

EFFECTIVITEIT VAN COMMUNICATIEMIDDELEN

ICT EN COMMUNICATIE AFSTEMMEN OP CONSUMENT

47

Om de consument te bewegen energie te bespa-ren is het nodig dat hij of zij zich bewust wordt van wat en hoeveel hij/zij gebruikt. De lan-delijke invoering van de slimme meter is een natuurlijk moment om dit bewustzijn te vergro-ten. Op dit moment is echter nog niet duidelijk wanneer deze invoering gaat plaatsvinden. Ook hebben de energiedisplays als alternatief nog niet voldoende massa in de markt bereikt. Om deze redenen zijn er tijdens het lab geen innovatieve toepassingen voor de slimme meter in de meterkast of de display aan de wand ont-worpen. Wel is een interessante pilot gedaan naar het gebruik van een slimme meter en ook is tijdens de realisatiefase van het lab gekeken naar manieren om de invoering van de slimme meter en de uitstroom van oude slimme meters (van bakeliet) zo klimaatneutraal mogelijk te laten verlopen.

communicatie en energiebesparingHet team ‘Nieuwe Media’ heeft zichzelf de vraag gesteld hoe nieuwe media kunnen bijdragen aan het oplossen van het klimaat-probleem. Uit ons onderzoek is gebleken dat consumenten wel duurzaam wíllen handelen, maar het nog niet doen. De redenen die consu-menten aangeven voor hun passiviteit komen voort uit een gebrek aan kennis. Enerzijds doordat beschikbare informatie te algemeen, niet te vertrouwen of tegenstrijdig is of althans zo wordt ervaren, anderzijds omdat er zoveel informatie voorhanden is dat er sprake is van ‘information overload’.

grafiek 14

Wil kopen Koopt daadwerkelijk

0

10

20

30

40

50

60

70

80

grafiek 15


Informatie

Te algemeen

Te weinig lokaal relevante informatie bijvoorbeeld over effecten en oplossingen - 1

Niet te vertrouwen

Consumenten vertrouwen de huidige informatie niet - 1 (Bonini, 2008)

Consumenten zijn verward door tegenstrijdige informatie en informatieoverload - 1

Verwarrend/tegenstrijdig

- 1 Lorenzonia, 1. Nicholson-Coleb, S., Whitmarshb, L. (2007). Barriers perceived to engaging with climate change among the UK public and their policy implications Global Environmental Change, 17, 445_459).

Bron: Gielen, B (2007) Kloof tussen intententie en koopgedrag duurzame consumptiegoederen.

Als het gaat over het duurzaam gebruik van producten/apparaten in huis, blijkt bijvoor-beeld dat consumenten vaak niet weten welke producten duurzaam zijn en denken dat duurzame producten duurder zijn. Daarnaast is de consument ontevreden over de voorlich-ting. De voorlichting is volgens consumenten te algemeen, onbetrouwbaar en verwarrend of zelfs tegenstrijdig. Al deze problemen hebben te maken met communicatie. We kunnen dan ook concluderen dat de mediacomponent uiteinde-lijk belangrijker zal gaan worden als oplos-singsrichting dan de technologiecomponent.

Uit onderzoek (Lutzenhiser (1993); Social and behavioral aspects of energy use) zijn de vol-gende criteria voor goede voorlichting gekomen ter verbetering van de communicatie:

Het belang van transparantie: voor de ont-vanger moet duidelijk zijn wat de belangen van de voorlichter zijn;

Het opbouwen van vertrouwen: de ontvan-ger moet vertrouwen hebben in de bron van de voorlichting;

Toepasselijkheid op de doelgroep: de infor-matie moet passend zijn voor de ontvanger;

De mogelijkheid om in dialoog te gaan: de ontvanger moet kunnen reageren op de voor-lichter;

De manier en toon van aanspreken: de ont-vanger moet zich serieus genomen voelen.

INTENTIE EN KOOPGEDRAG DUURZAME CONSUMPTIEGOEDEREN

Persoonlijke aanbeveling

Consument winkelpagina

Consument vergelijkingssite

Merk website

Krantenartikel

Gesponsorde zoeklinks

48

Bovenstaande punten gaan er vanuit dat de voorlichting komt van producenten dan wel verkopers van het product. Daarnaast blijkt echter dat een aantrekkelijke en betrouwbare bron van informatie en een laagdrempelige manier om kennis te delen, de medeconsument is. Dit komt ook naar voren uit het gebruik van het aantal consumentenvergelijkingsites die men raadpleegt voor het vinden van betrouw-bare informatie.

Een mogelijke manier om het bovenstaande (inzet van de medeconsument als aanjager van klimaatneutraliteit) te verwezenlijken is de inzet van sociale media. Met behulp van sociale communicatiemiddelen zoals Twitter, Hyves en Facebook is het mogelijk de voorlichting via een netwerkmodel te laten plaatsvinden. Consumenten informeren elkaar via social media, zoals ook bij consumentenvergelijking-sites gebeurt. Deze manier van informeren kan gefaciliteerd worden door grotere partijen. Zij kunnen bijvoorbeeld een selecte groep consumenten informeren die de informatie vervolgens verspreidt. De consument is beter in staat deze informatie af te stemmen op zijn of haar doelgroep (vrienden, collega’s etc.) dan de grote partijen.

Zoals eerder genoemd in de conclusies van het team ‘Energie Besparen’ heeft het boven-staande geleid tot het TriQl-concept, waarin social media zijn ingezet als marketingtool voor duurzame producten én voor energiebesparing in het algemeen. Door de inzet van social media worden technologie en media gecombineerd om oplossingen voor de klimaatproblematiek direct naar de (mede)consument te communi-ceren. Door doeltreffend te communiceren kan de adoptie van nieuwe technologie namelijk bespoedigd worden en het duurzame gedrag (zowel het aankoopbeleid als het gebruik van apparatuur) van de consument positief worden beïnvloed.


pilot: meten is wetensocial media en het gebruik van duurzame apparatuurOm bovenstaande elementen (ICT/meten is we-ten en social media) te testen is er gedurende het lab een pilot-project uitgevoerd, waarbij kennis tussen consumenten over het duurzaam gebruik van apparatuur werd gedeeld via social media. Aan een selecte groep bewoners die tevens intensieve social media gebruikers waren, werd een apparaat beschikbaar gesteld. Dit met als doel om via hun persoonlijke social media communities met vrienden en bekenden in contact te komen en informatie te delen over het duurzame gebruik van dit apparaat.

Het apparaat dat ter beschikking werd gesteld en waarover in dit geval gecommuniceerd werd is de ‘slimme display’. Men ging over het display zelf en over de voor- en nadelen van deze display communiceren; over de verbruiks-resultaten van duurzame apparatuur in huis, zichtbaar gemaakt door de slimme display. Twee vliegen in een klap: een test over de slimme meter (een duurzaam product) en over de inzet van social media.

grafiek 16

0 20 40 60 80 100

VERTROUWEN CONSUMENT IN COMMUNICATIEMIDDELEN

Persoonlijke aanbeveling

Consument winkelpagina

Consument vergelijkingssite

Merk website

Krantenartikel

Gesponsorde zoeklinks

- 1 Universal McCann (2008)- 2 Harland, P.& Staats, H. (1995). Leiden University.

49

deelnemersteam: Diego Camilo Mora NavarroMaurice KoerseFloris van den BiggelaarMartje van Ankeren

analyse fase

belang van het themaBinnen het thema de klimaatneutrale woonwijk spelen ook afvalverwerking en waterhuis-houding een rol. De vraag is in welke mate ze van invloed zijn. De gehele waterketen voor huishoudelijk gebruik zorgt voor 0,8% van de Nederlandse uitstoot van broeikasgassen. Afval-verwerking draagt voor 3% bij aan de uitstoot van broeikasgassen. Ogenschijnlijk kleine per-centages, maar ondanks deze relatief beperkte bijdragen zijn beiden zeker relevant omdat ze een onderdeel vormen van grotere processen.

Bewoners ervaren afval en water en het daarmee samenhangende groen als bijzonder belangrijk, als het gaat om de beleving van een duurzame woonwijk. De watercyclus is een stroom die sterk verbonden is met bin-

nenhuiscomfort en het energiegebruik daar-omheen. Afvalverwerking is de laatste fase in de levenscyclus van producten en op deze wijze onlosmakelijk verbonden met de gevolgen van de almaar toenemende consumptiedrang.

de analysefaseHet is interessant om afval en water te beschouwen als fysieke materiaalstromen die de wijk in- en uitgaan. Beiden komen de wijk in als bruikbare consumptiegoederen en moeten na gebruik weer worden verwijderd. Het verschil zit in de structuur van de markt. In het geval van water is zowel de toe- als afvoer een overheidstaak. Consumptiegoede-ren worden veelal door andere marktpartijen aangeleverd, maar het verwijderen van het na gebruik ontstane huisvuil is wel weer een

water& waste

50

overheidstaak. Bij water is de leverancier en de uiteindelijke verwerker dus één partij, terwijl er bij consumptiegoederen een enorm aantal leveranciers mogelijk is.

klimaatadaptatie In Nederland draagt de waterketen voor huishoudens voor 0,8% bij aan de uitstoot van broeikasgassen. Omdat zowel deze bijdrage aan het klimaatprobleem, alsook de huidige kosten voor de drinkwatervoorziening rede-lijk laag zijn, is de focus op waterbesparing in Nederland beperkt. In het geval de klimaat-verandering in de toekomst zorgt voor een verminderde watertoevoer vanuit de Alpen, kan dit tot stijgingen in de waterkosten leiden en daarmee ontstaat er dan misschien een ster-kere focus op drinkwaterbesparende systemen. De primaire implementatiereden bevindt zich dus eerder op het gebied van klimaatadaptatie (noodzakelijke aanpassingen als gevolg van klimaatverandering) dan op het mitigatievlak (voorkomen van klimaatverandering). De uitstoot van broeikasgassen gerelateerd aan het verwarmen van drinkwater, benodigd voor douchen en afwassen, is met een aandeel van 2,5% wel vrij aanzienlijk te noemen. Omdat dit voortkomt uit energiegebruik, wordt aan dat onderwerp aandacht gewijd bij het thema energiebesparing.

grafiek 17

THE WATER CYCLE, WATER USE, AND THE RELATED EMISSIONS Domestic water heeating causes 3 times more emissions than the complete water cycle itself.

Groundwater Rain water Surface water

Production of drinking water

Domestic water use

Transport by sewer

Waste water processing

Green surfaces

Hard surfaces

Input

MtonCO2

0,4 5,0 0,2 1,1

Output

THE EMISSIONS ARE MAINLY FROM ENERGY USE AND DIRECT EMISSIONSEmissions from the water cycle itself

0

200

400

600

800

1000

1200

Energy usage

Organisation Waste water Sevage Tap water

Direct emissions

Indirect emissions

grafiek 18

Source: Op weg naar een klimaatneutrale waterketen, Stowa 2008

Mton CO2 equivalents related to the water cycle in the Netherlands 2006

regenwater vs afvalwaterDe uitstoot van broeikasgassen in de water-keten wordt voor het overgrote deel veroor-zaakt door het reinigen van afvalwater. Bij de waterhuishouding is het merendeel van de broeikasgassen afkomstig van energieverbruik en methaanuitstoot tijdens de verwerking van afvalwater. Regenwater heeft een negatieve in-vloed op de hoeveelheid afvalwater in de wijk.

Het verminderen van de totale hoeveelheid af-valwater kan gedaan worden door de afkoppe-ling van regenwater van het rioolstelsel. Door

51

regenwater niet via het riool af te voeren, maar via sloten en kanalen is het niet meer nodig om dit te reinigen en kan er ook worden bespaard op de pompcapaciteit van het rioolstelsel.

Afkoppeling van regenwater is al vaak gebruikelijk bij de huidige, nieuwe gebieds-ontwikkeling, maar is lastiger te realiseren in bestaande gebieden. Geregeld moeten er ofwel sloten worden gegraven, ofwel gebieden worden ingezet als tijdelijke waterbuffer, wat ten koste gaat van de stedelijke ruimte. Vanwege de hoge kosten daarvan, tegenover de beperkte moge-lijkheden om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen, hebben we ons verder niet op deze oplossingsrichting gefocust.

Het gebruik van grijswatersystemen (afvalwa-ter van wasmachine, douche, bad en wastafels) is ook in nieuwe woonwijken niet gebruikelijk, en kent vele obstakels:Een eerste obstakel vormen de kosten van het aanleggen en onderhouden van een separaat grijswatersysteem. De in Nederland beperkte kosten van drinkwaterwinning dragen niet bij aan het behalen van kostenvoordelen. Daarnaast vormt het gebruik van een grijswa-tersysteem een mogelijk gezondheidsrisico in de gedachten van consumenten. Fouten met aansluitingen tussen grijs- en witwatersyste-men hebben dit wantrouwen verder aangewak-

kerd. Deze factoren zijn er in grote mate voor verantwoordelijk dat de implementatie van dit soort systemen niet tot nauwelijks gerealiseerd wordt. Daarom lijkt deze richting voor de na-bije toekomst ook geen significante bijdrage te kunnen leveren aan het effectief tegengaan van de klimaatverandering.

Tijdens de masterclass bracht Vincent Kuy-pers het Urban Heat effect aan de orde. De stedelijke omgeving is door de warmteopne-mende verharde oppervlakken 4 tot 10 graden Celsius warmer dan in open gebied. Eén van de mogelijkheden om dit effect tegen te gaan is het gebruik van bijvoorbeeld waterpleinen, waar overtollig regenwater wordt opgevangen. Door-dat het water op deze plaatsen kan verdampen, geeft dit wat verkoeling voor de stad.

Hoewel de waterhuishouding maar een be-perkte invloed heeft op de klimaatverandering is de sociale betekenis ervan wel erg groot. Met name water in de openbare ruimte wordt als kwaliteit in de wijk ervaren. Dit biedt kansen om de opvang van overtollig regenwater via wa-terpleinen in te zetten als kwalitatief element in de wijk, waardoor het beschikbare budget voor deze voorziening groter wordt. Omdat dit zoals eerder gezegd ook het Urban Heat effect tegengaat geeft dit een extra reden tot budget-verruiming. Om water duidelijker zichtbaar te

1994

1996

1998

2000

1200

2

2004

2006

2008

Recycling percentages of household waste Recycling percentages of household plastic waste

Germany

Belgium

The Netherlands

0

10

20

30

40

50

60

70

80

Belgium Germany The Netherlands0

2

4

6

8

10

12

14

16

THE NETHERLANDS HAS GOTTEN BEHIND ON RECYCLINGThis is important, sinces reycling is for most small residential waste the best possible processing option.

- In the 90’s recycling of household waste in the Netherlands was among the highest in Europe- Since then the reycling level stayed around 50%- Plastic recycling is the area in which we are really behind. Source: EU as a recycling society, EEA, 2009

grafiek 19

52

maken als kwalitatief element en om betrok-kenheid van buurtbewoners met hun wijk te vergroten, is het concept van de waterspeel-tuin ontwikkeld. Dit is een plek om kinderen spelenderwijs te leren wat klimaatverandering inhoudt en bovendien fungeert als ‘kwalitatieve ontmoetingsplaats’ voor de ouders.

afvalverwerking en de klimaatneutrale woonwijkAfvalverwerking zorgde met name in de afgelo-pen eeuw voor problemen door de steeds groter wordende vraag naar stortruimte. Om dit te vermijden is er vanuit de overheid gestuurd op vermindering van de hoeveelheid afval, het recyclen van materialen en als laatste optie verbranding. Door dit beleid is de bijdrage van afvalverwerking aan de uitstoot van broeikas-gassen in Nederland de afgelopen halve eeuw gedaald van 6% naar 3%. De uitstoot bestaat echter nog steeds voornamelijk uit de vorming van methaan op stortplaatsen, omdat de me-thaanvorming nog tientallen jaren doorgaat. Daarnaast neemt het aandeel van de uitstoot van CO2 door afvalverbrandingsinstallaties de laatste decennia toe door de sterke groei van afval en deze wijze van afvalverwerking.

Nederland is de laatste jaren achtergeraakt op het gebied van recycling. Dit is een zorgwek-kende ontwikkeling, aangezien recycling voor

het overgrote deel van het klein huishoudelijk afval de beste verwerkingsmethode is. Sinds begin deze eeuw wordt het beleid omtrent afvalverwerking echter steeds meer als een integraal probleem gezien en ligt de focus op levenscyclusanalyse. (grafiek 20)

De levenscyclusanalyse laat de milieu-impact zien tijdens alle processen in de levenscyclus; van grondstofverbruik, productie, levensduur en tenslotte de fase van verwerking van goe-deren. Op deze wijze wordt de gehele milieu-impact meegenomen en wordt inzichtelijk in welke fase een product of materiaal zorgt voor de grootste milieuproblemen.

Why products with low impact during usage?

Why focus on re-use at all?

Cars and electronical devices have a high impact during the period they are used. It is better tot focus on improving on lowering emissions during thus phase then to stimulate longer use

- Goods collected in recycling stores have an extended lifetime of at least half (50% added)

- Therefore 1kg of products which are re-used this way saves on average 1kg of CO2 emissions.

“Het gebruik van minder en slimmere verpakkingen kan een veel grotere impact hebben. ”

grafiek 20

grafiek 21

DE OVERHEIDSVISIE OP DE AFVALPROBLEMATIEK IN NEDERLAND IS KORTGELEDEN GEWIJZIGD Focus niet meer op afvalverwerking, maar op levenscyclus.

Oude visie

Prevention

Re-use

Recycling

Incineration

Landfilling

RE

CYCLE > REDUCE > RE-USE >

- Gebasseerd op levency-clus analyse- Integrale visie- Impact op milieu over hele levensduur

De impact op het milieu kan plaatsvinden, maar ook juist voorkomen worden, tijdens de gehele levenscylus

- Gebasseerd op de ladder van Lansink

- Lineare visie

- Afval gezien van-uit de eindfase

- Focus op stijgen in wijze van ver-werking

Nieuwe visie

53

Uit (grafiek 21) blijkt dat zowel het hergebruik van producten (re-use) als recycling belang-rijke bijdragen kunnen leveren. Welke oplos-sing het best is wordt bepaald door de nadruk die de CO2 uitstoot heeft op de specifieke fases in de lifecycle van producten (productie-gebruik-verwerking).

Voor GFT is er al een oplossing, papier recyclen doen we ook al aardig succesvol, maar het ver-werken van plastic gebeurt daarin tegen niet. En daarom zijn kunststoffen in het huisvuil

grafiek 22Bron: Prioriteiten en aangrijpingspunten voor toekomstig afvalbeleid, publicatie van SenterNovem.

0 25 50 75 100

ProductieHuisvuil

Kijk naar de individuele componenten voor de beste verwerking

Papier en karon

Nadenken of recycelen wel de goede optie is

Elektronische apparaten

Maak apparaten zuiniger

Plastics

Recycling is een goeie optie

Gebruik

Afvalverwerking

- 8%

- 38%

grafiek 23

KLEIN HUISHOUDELIJK AFVAL BESTAAT VOORNAMELIJK UIT GFT, PAPIER EN PLASTICPlastic recycling heeft potentie tot verlaging van CO2 uitstoot

Afhankelijk van het soort plastic kan het recyclen van 1 kg een besparing tot 3kg CO2 uitstoot opleveren.

Bron: Nederlands afval in cijfers gegevens 2000-2007, SenterNovemDe CO2 emissies van verbranding en hergebruik vergeleken, CE Delft.

0%5%

10%15%

20%25%30%35%

GFT

and

unsp

ecifi

ed

Pape

r

Plas

tic

Oth

er*

Glas

s

Text

iles

Iron

Non

-Fer

ro m

etal

s

Smal

l che

mica

l was

te

nu zowel vanuit het oogpunt van puur afval-verwerking als vanuit de levenscyclusanalyse een belangrijk aandachtsgebied. Met name bij plastic is re-use (hergebruik) belangrijk omdat de impact op het milieu al hoog is tijdens de productie. Hierbij kan gedacht worden aan de vele huishoudelijke apparaten die van plastic zijn, maar ook de grote hoeveelheden plastic kinderspeelgoed dat wordt aangeschaft. Een interessante denkrichting om het hergebruik te bevorderen is om de recycleshop of kringloop-winkel in de wijk nieuw leven in te blazen.

De Nederlandse overheid heeft de verpak-kingsindustrie aangewezen als verantwoorde-lijke partij voor de gescheiden inzameling en verwerking van kunststoffen. Tot dusverre is het effect gering te noemen. De producenten hebben hun verantwoordelijkheden vele jaren ontweken. Pas sinds 2009 zijn zij werkelijk ver-plicht de inzameling te verzorgen en nu moet nog blijken hoe groot de milieuwinst zal zijn. Met name de vervuiling van het ingezamelde plastic zorgt ervoor dat het recyclingpercentage laag blijft. ,

54

Hoewel de inzameling zelf nu redelijk verloopt, blijft afval scheiden natuurlijk altijd een ‘end-of-pipe’ oplossing. Het gebruik van minder en slimmere verpakkingen kan een veel grotere impact hebben, maar hierbij wordt door de pro-ducenten immer geschermd met de vraag van de consument naar de huidige verpakkingswij-zen. Producenten geven aan dat consumenten maar al te graag driedubbel verpakte koekjes willen, evenals dat ze een voorkeur zouden heb-ben voor UV-beschermde colaflessen (die helaas nauwelijks te recyclen zijn).

Naast een focus op de levenscyclusanalyse is ook het ‘cradle-to-cradle’ gedachtegoed sterk in opkomst en bij de oplossingsrichtingen van groot belang. Het idee hierbij is dat economi-sche groei juist kan bijdragen aan ecologische groei, in plaats van de huidige veelal vooron-derstelde ecologische destructie. Uitgangspunt is dat afval, het voedsel c.q. de grondstof vormt voor de nieuwe productieketen en dus geen ‘end-of-the-pipe’ oplossing is. De focus ligt hier-bij onder andere op het grondstof en materiaal-gebruik, het ontwerp en de productie van goe-deren. Deze theorie is derhalve ‘supply chain’ gerelateerd en vraagt om een transitie van de totale waardeketen, van gebruikt materiaal tot afval. Het betreft een ketenvraagstuk dat niet binnen de klimaatneutrale woonwijk opgelost kan worden. Binnen het lab is wel nagedacht over het opzetten van een plastic lab waarbij studenten, die woonachtig zijn in een ‘living lab’ wijk, zich richten op het succesvol inzame-len van plastic. Waarbij gezocht kan worden

“Bij zowel afvalverwerking als waterhuishouding vormen de rela-tief geringe kosten voor de burger grote obstakels voor verbetering.”

naar vernieuwende oplossingen in samenwer-king met multidisciplinaire teams van studen-ten binnen het lab om zelf op een kunstzinnige manier plastic te hergebruiken en te recyclen, als een tussentijdse oplossing voor de ‘cradle-tot-cradle’ transitie waarin we nu zitten.Een ander goed voorbeeld van het belang van een lifecycle analyse is de uitstoot van broei-kasgassen die samenhangen met koelkasten, apparaten die veel energie verbruiken tijdens de levensduur. Uit onderzoek van Milieucen-traal blijkt het beter is om koelkasten van ongeveer 10 jaar of ouder te vervangen dan deze nog 5 jaar te gebruiken en dan pas te vervangen. Het is daarom de moeite waard

Zoals eerder genoemd is voor plastic afval vooral het ‘cradle-to-cradle’ concept interessant. De afwegingen binnen dit concept vinden ech-ter grotendeels buiten de woonwijk plaats en zijn daarom vooralsnog niet iets waar wijkbe-woners een essentiële rol bij kunnen vervullen. Om toch een beeld te schetsen van die paar ‘cradle-to-cradle’ mogelijkheden die er zijn in relatie tot energie besparen, is binnen het lab nagedacht over kansen en is het idee van de recycling van oude energiemeters ontstaan en het vinden van een oplossing voor de nieuwe slimme meter.


55

om bij de aanschaf van dergelijke elektrische producten na te gaan hoe energiezuinig ze zijn in het gebruik.

Het TriQl-concept, dat als een van de 10 ideeen in deze publicatie is uitgewerkt, is hierop gebaseerd. Mensen worden gestimuleerd hun ervaringen met energiezuinige apparaten te delen met andere consumenten om zo het gebruik ervan te stimuleren.

conclusies en oplossingsrichtingenBij zowel afvalverwerking als waterhuishou-ding vormen de relatief geringe kosten voor de burger grote obstakels voor verbetering. Afval scheiden en waterverbruik verminderen levert weinig kostenvoordeel op, maar vraagt wel relatief veel inspanning en opoffering van comfort.

Afval scheiden betekent meer plekjes in je huis opofferen om afval te verzamelen of naar meer en verder weg gelegen afgiftepunten brengen. Om watergebruik te verminderen kan een spaardouchekop worden gebruikt, maar dat gaat wel weer in tegen het douchecomfort (een aandachtsgebied bij het onderzoek naar ener-gie besparing). Dit terwijl de kosten voor zowel afvalverwijdering als waterhuishouding voor het overgrote deel van de bevolking nauwelijks afhankelijk zijn van de kwantiteit. Tarieven in gemeenten voor afvalverwijdering en water-zuivering zijn hooguit gedifferentieerd naar het aantal bewoners per adres. Minder afval produ-ceren of een lager watergebruik biedt dan dus geen kostenvoordelen. Daarom moet worden gekeken naar andere wijzen om de consument toch tot actie te bewegen.

Voor waterhuishouding liggen de kansen in de betekenis van water en het meervoudig gebruik van de open ruimte voor wateropvang, koe-ling en als kwalitatief stedelijk element. Deze richting is verder uitgewerkt in het concept van de waterspeeltuin, die naast een waterfunctie vooral ook een educatief effect beoogt.

56

Na een intensieve periode van inhoud en onderzoek tijdens de masterclass en de ana-lyse- en definitiefase was het in de visualisatie week tijd om een stap terug te doen. Even een moment van rust om alles te laten bezinken en weer ruimte creëren voor nieuwe ideeën en associaties. Back to earth, zogezegd: de power-points, excell-bestanden en de andere analyses werden ingeruild voor de zienswijzen van de bewoners op het onderwerp ‘duurzaamheid’ in de drie ‘living labs’ in Geuzenveld en Wester-park in Amsterdam en Wijk West in Utrecht.

Een week lang trokken de deelnemers van het Innovatielab gewapend met notitieblokjes en fotocamera’s de wijken in om alle opval-lende, verbazende, verwarrende en verdui-delijkende beelden van mensen, situaties, straten, gebouwen en objecten vast te leggen. ‘De vierkante ogen werden geopend!’. De opgedane beelden, tekeningen en collages vormden de ideale ingrediënten voor de start van een eigen creatief onderzoeksproces. En wel degelijk leidden ze soms meteen al tot nieuwe inzichten en ideeën en zelfs tot een paar concrete handvatten.

Vroeg je het de wijkbewoners dan waren ‘on-praktisch’, ‘duurt lang’ of simpelweg ‘duur’ een paar van de associaties bij het begrip ‘duur-zaam’. Het deed niets af aan het enthousiasme van de deelnemers, die net alles hadden geleerd over terugverdientijden, technische trends en besparingspotentieel in kWh.

“Duurzaamheid wordt vooral geassocieerd met de openbare ruimte. Energiebesparing in woningen lijkt minder relevant of urgent gevonden te worden in vergelijking met het afval op straat.”

deelnemer sabine biesheuvel

“We zijn echt niet bezig met klimaatneutraal of duurzaam leven, het is eerder óverleven.’’

wijkbewoner geuzenveld

De sociale diversiteit in de drie wijken bleek ook zijn uitwerking te hebben op de visies over duurzaamheid. Zo vergeleek de ene bewoner ‘duurzaam’ met een lang standhou-dende relatie, verwees een ander naar iets wat ‘lang duurt’, terwijl weer een ander een betoog afstak over de noodzaak van zonnepa-nelen. Maar ondanks de nuchtere instelling van de meeste wijkbewoners bleken ze wel degelijk te enthousiasmeren voor het onder-werp. Op de tweede dag van de visualisatie-week, die toevallig samenviel met de Dag van de Duurzaamheid, organiseerde drie groepen CCL-ers een activiteit voor de bewoners in hun wijk. In Wijk West gingen ze als ‘living Flip-overs’ de straat op. Met markers moch-ten bewoners hun visie op duurzaamheid geven. In Geuzenveld was klimaatneutraal nog nooit zo concreet: CO2 werd door jonge Geuzenvelders opgevangen door ballonnen en netjes. En in Westerpark werden alternatieve, duurzame voorstellen van bewoners aan het kabinet Balkenende verzameld in een Groen Koffertje.

streetlab & gaming event

creatiefase

VISUALISATIE WEEK

57

CCL-Eindpublicatie_new-colors8_partC_BM_09.indd 57 14-04-2010 14:19:24

creatiefase

58


Visualisatie week

59


creatiefase

STREETLAB & GAMING EVENT

streetlabOm gezamenlijk tot nieuwe inzichten te ko-men gingen de deelnemers van Creative City Lab tijdens de creatiefase van het Innova-tielab in dialoog met een groep jonge (duur-zame) designers van Streetlab. Streetlab is een initiatief van Premsela, Dutch Platform for Design and Fashion en Cultuurfabriek. Sinds 2005 organiseert Streetlab performan-ces, shows en exposities van jonge street fashion designers en street artists. De bij-eenkomst vond plaats in Pakhuis de Zwijger en uiteraard werd er gediscussieerd over het realiseren van een klimaatneutrale woonwijk. De deelnemers van het Innovatielab verzorg-den zelf de nadere invulling van het thema.

Dimme van der Hout – Monkey Bizniz

60


De teams ‘Water & Waste’, Duurzaam Reno-veren en ‘Energie Besparen’ van CCL pakten hun kans om hun ideeën te delen en gaven een hoop inspirerende input. Zo ging het bij het deelnemersteam van Duurzaam Renove-ren over het ‘on the spot’ hergebruiken van sloopmateriaal in renovatieprojecten. Volgens de feedback van de jonge ontwerpers van Streetlab is juist de sentimentele waarde van hergebruikte materialen heel aantrekkelijk. Het verhaal achter het materiaal zou de nieuwe creaties extra waardevol maken.

Het team ‘Energie Besparen’ vroeg de discus-siërende aanwezigen naar hun mening over het idee om mensen bewust te maken van hun energieverbruik met behulp van kunstob-jecten. Bijvoorbeeld een eigen kunstobject in de wijk als teken van inzet voor een energie-besparend project. Meteen ontstond het idee van een ‘battle’ tussen de wijken als aanjager voor het energie besparen. Vol enthousiasme over de kunstzinnige meningen en nieuwe invalshoeken verlieten de CCL deelnemers Pakhuis de Zwijger.

gaming eventTwee dagen na Streetlab was het tijd voor de Gaming-industrie: kan één van de snelst groeiende en meest innoverende bedrijfs-takken een stimulans vormen bij energie besparen? De deelnemers van het team ‘Nieuwe Media’ reisden af naar Utrecht om in gesprek te gaan met creatieve professionals en Gaming-experts over het nut en de mogelijkheden van het competitie-element binnen gaming en over de vraag of er formats of modules te bedenken zijn voor het stimuleren van energiebesparing. Utrecht is met de hoogste concentratie van gamebedrijven en Gaming-opleidingen, de grootste Gaming-stad van Nederland.

“Gamers zoeken steeds naar de regels van het spel en de gren-

zen van de mogelijkheden.”

Dimme van der Hout, eigenaar van Monkey-bizniz en docent aan verschillende Gaming-opleidingen verwelkomde de deelnemers van

het Innovatielab. Met hun kritische enthousi-asme bleken gamers een groep apart te zijn. Ware enfants terribles zelfs, die juist altijd eerst het omgekeerde zullen uitproberen. Een gamer zou in een spel dat draait om energie-verbruik altijd eerst proberen om juist zoveel mogelijk te verbruiken. Immers, gamers zoeken steeds naar de regels van het spel en de grenzen van de mogelijkheden. Zo doen zij nou eenmaal hun kennis op, op een hele ‘speelse’ manier. Maar omdat niets menselijks ze vreemd is, vormt het wellicht een belang-rijk inzicht voor de realiteit. Mensen zullen in alles tot het uiterste gaan.

“Met hun kritische enthousiasme bleken gamers

een groep apart te zijn. Ware enfants terribles zelfs, die juist altijd eerst het omgekeerde

zullen uitproberen.”

De uitdaging om een virtueel spel te koppelen aan het echte leven en aan energie besparen blijft overigens staan. Met de voorwaarde dat de game ook echt effect heeft op het gedrag in het echte leven. Deze reality check zette het Nieuwe Media team weer op scherp om kritisch verder te denken over hoe games en spelvormen daadwerkelijk energiebesparing kunnen realiseren.

“Juist de sentimentele waarde van hergebruikte materialen is heel aantrekkelijk.”

Dimme van der Hout – Monkey Bizniz

61


De deelnemers van het Innovatielab werkten nauw samen met de wijkbewoners om oplos-singen te bedenken voor het klimaatneutraal maken van hun wijken. De bewoners maak-ten deel uit van de ‘living labs’; de specifieke omgevingen waar het onderzoek op gericht was: de wijken Geuzenveld en Westerpark in Amsterdam en Wijk West in Utrecht. De betrokkenheid van de ‘gewone’ burger en de eindconsument bij de onderzoeken gaf de mogelijkheid om directe feedback te krijgen vanuit de echte wereld. Verbeterpunten kwamen daardoor sneller aan het licht en de gevonden oplossingen werden beter toege-spitst op de doelgroep.

bewonersenquête vleutensewegDe bewoners van de Vleutenseweg in Utrecht waren overwegend positief over het idee om zonnepanelen op hun daken te plaatsen en de zorg voor installatie daarbij uit handen te geven. Uitspraken als ‘Topidee!!’, ‘Goed initi-atief ’ en ‘Ik ben helemaal voor…’ gaven goede

moed. Opvallend en onverwacht was dat het milieu bijna unaniem als beste reden voor de aanschaf werd verkozen, boven de financiële argumenten. Er waren een paar kleinere en grotere negatieve klanken, behalve de bekende als ‘Te duur’ en ‘Te onzeker’ kwamen er ook, opmerkingen als ‘Laat maar, ik ben te oud voor dit gedoe.” Floris Bruning, deelnemer Innovatielab bijeenkomst energiecoöperatie wijk westVoor het toetsen van het idee van een wijk-energiecoöperatie werd een bewonersbijeen-komst georganiseerd in Wijk West in Utrecht. De aanwezigen zagen veel potentie in de con-structie, met name in het lokale aspect van duurzame energie opwekken en de mogelijk-heid om als bewoners zelf actief bij te dragen. Voor veel bewoners was het belangrijk dat de gezamenlijke molen in de buurt staat en niet op zee. De molen wordt dan ‘echt van de wijk’. Verder was men enthousiast over het idee dat

BEWONERS AAN HET WOORD

creatiefase

62


“Laat maar, ik ben te oud voor dit gedoe.’’bewoner vleutenseweg

het om een groeimodel gaat: het startpunt is niet eens zozeer het realiseren van een project (de windturbine), maar het creëren van draagvlak voor een breder duurzaam initia-tief. Naast windenergie zouden ook zonne- en eventuele andere warmte-energie en geza-menlijke energiebesparende maatregelen kansen bieden.

Er werden ook een aantal kritische noten naar voren gebracht. Zo werd genoemd dat ‘het aandeel verhandelbaar moet zijn of terug te verkopen aan de coöperatie’. Daar-naast kwam het commentaar dat het plan niet aanzet tot energiebesparing. Dit is een typisch voorbeeld van een kip-ei-verhaal: de gemeente onderneemt pas actie als er vol-doende draagvlak is onder bewoners, terwijl bewoners pas bereid zijn zich in te zetten als er steun van de gemeente is.

“Er is zelfs al iemand die zich opwerpt als ‘directeur’ van de

op te richten coöperatie.”

Door de bijeenkomst is er draagvlak ontstaan voor een dergelijk project in Wijk West. Een aantal aanwezigen heeft zelfs aangegeven zich persoonlijk in te willen zetten voor dit plan. Er is zelfs al iemand die zich opwerpt als ‘directeur’ van de op te richten coöpera-tie. Tenslotte is er naar aanleiding van deze

avond een initiatief gestart om de mogelijk-heden voor een kleinere wijkcoöperatie rond zonnepanelen te onderzoeken. Joost Matthijssen, deelnemer Innovatielab

bewonersbijeenkomst geuzenveldOm de bewoners van Geuzenveld echt in-spraak te geven in het idee ‘Urban Make-over’ werd een bewonersavond georganiseerd. De Geuzenvelders werden zowel schriftelijk – via flyers – als mondeling uitgenodigd, door een rondje langs alle voordeuren om de opkomst te maximaliseren. Helaas heeft deze inspan-ning niet het gewenste effect gehad, omdat letterlijk slechts een enkel echtpaar op de uitnodiging is ingegaan en kwam opdagen!

De conclusie was wel duidelijk; het blijkt maar weer hoe moeilijk het is om bewoners echt enthousiast te maken voor dergelijke besprekingen over wijk en woongebied. Het Geuzenveldse echtpaar dat aanwezig was toonde wel betrokkenheid: zo waren zij ervan overtuigd dat financiële aspecten de belang-rijkste doorslag zouden geven bij het door-voeren van maatregelen. “Verduurzaming en verbetering van de woningen en leefomgeving is prima, als het maar geen consequenties heeft voor de huurprijs die bewoners maande-lijks dienen te betalen.”Jetse Vink, deelnemer Innovatielab

63


creatiefase

CREATIEF EVENEMENT

Woensdag 30 september stond in het teken van creatieve input, out of the box denken en losbreken van conventies. Het creatief evenement in Pakhuis de Zwijger halverwege de creatiefase van het Innovatielab, stond in het teken van reflectie en tussentijdse evaluatie voor de deelnemers van het lab. Het draaide om inspiratie, nieuwe energie, en het dynamisch samenspel tussen de deelnemers, de genodigden en de creatieve moderatoren.

“Ton Matton maakte het creatief evenement tot een ware ontdekkingsreis door mensen te

verwarren en te verbazen en vooral aan te zetten tot

denken.”

De deelnemers en de genodigde professionals uit de creatieve industrie werden geprikkeld en uitgedaagd door de ultieme out-of-the box denker Ton Matton. Hij maakte het creatief evenement tot een ware ontdekkingsreis door mensen te verwarren en te verbazen en vooral aan te zetten tot… hoe kan het ook anders, denken, denken en nog eens verder denken.

Het ochtendprogramma stond voorname-lijk in het teken van de presentaties van de verschillende teams van het lab; Water & Waste, Duurzaam Opwekken, Duurzaam

Renoveren en Energie Besparen & Nieuwe Media. De bevindingen van de afgelopen drie maanden werden professioneel gepresenteerd en het publiek werd gevraagd mee te gaan in de verschillende denkrichtingen. Tijdens de lunch was er aandacht voor een beeldende expositie gemaakt door de deelnemers over de verschillende wijken waar de onderzoeken en de ideeën zich op richten: wijk West, Geuzen-veld en Westerpark.

Ton Matton is stedenbouwkundige, kunste-naar en ontwerper en gastdocent aan de Uni-versiteit van Wismar. Als Vinexvluchteling heeft Matton een aantal jaar geleden besloten om te verhuizen naar zijn ‘autarkische ne-derzetting’ in Oost- Duitsland. Daar heeft hij ruimte en tijd gevonden om nieuwe inspiratie op te doen. Zijn energie, creativiteit en over-tuiging maakten zijn optreden weliswaar ver-makelijk maar ook confronterend. Je ziet zijn kippenlegbatterijkast bij wijze van spreken zo in je eigen keuken staan. Hij wist het ludiek voor mekaar te krijgen dat iedereen zich vast voornam direct persoonlijke stappen te zetten naar een duurzame wereld.

En nadat Ton Matton het startsein had gege-ven was het weer de beurt aan de creatieve deelnemers van het lab. En zij werden op de proef gesteld! Net als trouwens de aanwezi-

“Je ziet zijn kippenlegbatterijkast bij wijze van spreken zo in je eigen keuken staan.”

64


CREATIEF EVENEMENT

gen in de zaal. Pakhuis de Zwijger werd ver-deeld over acht creatieve denkstations waar verder gebrainstormd werd onder leiding van een aantal indrukwekkende moderators. Door hun inzet en enthousiasme werden de sessies in goede banen geleid, en het eindresultaat betrof toch weer een flink aantal verfrissende en originele nieuwe ideeën.

De ideeën uit de denkstations werden ver-volgens weer gedeeld met het publiek en er kwam een discussie op gang. Ondertussen werd ook de buitenwereld erbij betrokken door live getwitter. Het creatief evenement gaf de deelnemers weer een hoop nieuwe creatieve energie en een lange lijst van prik-kelende ideeën als ideale aanloop naar de laatste fase van het lab: de realisatiefase.

moderators: dingeman kuilman, •directeur van premsela; martine willekens, •oprichter peper office; dagan cohen, creatief •directeur draftfcb;marcel heskes, •directeur squarewise; atto harsta, directeur •aldus bouwinnovatie; monique mulder, •directeur mattmo concept & design; max meier, oprichter •time amsterdam han gerrits, ceo •innovation factory.

Martine Willekens, founding partner en lid van de Creatieve Raad van Advies van CCL, was modera-tor tijdens het creatief evenement: “Het creatief evenement gaf de deelnemers van het Innova-tielab een enorme creatieve boost. In de brain-storms met de creatieven uit het veld konden zij hun oplossingen voorleggen en werd gekeken of ze op de juiste weg waren. Het unieke van de opzet van dit evenement was dat er vele experti- sen en disciplines samenkwamen. Bovendien krijg je niet elke dag de kans om te brainstormen met zulke bijzondere creatieve experts! De out-of-the box benadering gaf een nieuwe blik op de financiele en economische oplossingsrichtingen die door de deelnemers werden aangedragen.”

65


creatiefase

Creatief Evenement

66


67


“De liefde zit ’m in het uitgaan van de kracht en de sterke punten van een gebied en gebouw. Je kunt geen plan maken voor gebiedsont-wikkeling zonder te kijken naar de raakvlakken.”

realisatiefase

TALK OF THE TOWN

Creative City Lab organiseerde in samen-werking met Pakhuis de Zwijger een serie van twee Talk of the Town bijeenkomsten ‘Klimaatneutrale woonwijken – must of my-the?’ Twee sessies over duurzaamheid waarbij experts en bewoners werden uitgenodigd om met de deelnemers en elkaar in discussie te gaan. Pakhuis de Zwijger is gastheer van ver-schillende platforms voor professionals uit de creatieve industrie waar het halen en brengen van kennis op alle fronten centraal staat.

Tijdens de tweede Talk of the Town grepen de deelnemers van CCL de kans om het plat-form van de Zwijger het vraagstuk rondom duurzame innovatie voor te leggen. ‘Extreme Urban Make-over – lokale en duurzame renovatie als de manier om de klimaatambi-ties waar te maken’ luidde het thema van de avond van 28 oktober.

Experts en bewoners gingen met elkaar in dialoog over duurzame renovatie als alternatief voor sloop en werden gevraagd mee te denken over hoe de gevonden renovatieconcepten suc-cesvol kunnen worden ingezet. Onder leiding van Atto Harsta (directeur Aldus bouwinno-vatie en Programma Directeur Bouwen met Groen en Glas 2.0) ging het publiek op zoek naar antwoorden, nieuwe oplossingen en de dunne scheidingslijn tussen ‘creatie en inno-vatie’. Een aantal enthousiaste sprekers, zoals Jan Brouwer (ABF Cultuur Delft), Sean Vos en Doris de Bruijn (bedenkers van het concept Slim Renoveren), Alexander van Beek (Bou-wen met Groen en Glas) en Vincent Kuypers (Alterra) presenteerden hun vernieuwende concepten en projecten. Daarna onstond een gepassioneerde discussie. Labdeelnemer Jesse Jop Jörg, betrokken bij de organisatie van deze Talk of the Town: “Bij de opzet van de avond hebben we goed gekeken naar wie we wilden uitnodigen en aan wie we ons concept wilden presenteren. Een spreker zoals Jan Brouwer van ABF cultuur Delft is erg interessant omdat hij veel ervaring heeft met de coöperatieve manier van renoveren.” Duurzame renovatie bleek alleen een goed alternatief als het slim wordt toegepast. De vraag of een innovatieve renovatiestrategie wel rendabel kan zijn werd aan de orde gesteld. Zo ja, waar liggen de kansen en de behoeften? De integrale aanpak bij gebouwen gebieds-ontwikkeling in een bestaande woonwijk werd als één van de oplossingen aangedragen, juist

68


omdat deze aanpak de behoeften, belangen en financiering van verschillende partijen weet te bundelen. Tijdens de avond kwamen er uiteraard ook een aantal pijnpunten met betrekking tot deze integrale aanpak naar boven, bijvoorbeeld de onduidelijkheid over wie de opdrachtgever is of moet zijn binnen de verduurzaming van de woningvoorraad. De overheid werd genoemd als de partij die vooral moet zorgen dat de juiste mensen bij elkaar ko-men, de overheid dient dus vooral te faciliteren. Vanuit verschillende kampen werd vervolgens het proces van een sectorale aanpak naar een integrale aanpak bestempeld als moeizaam maar… mogelijk!

De Talk of the Town gaf de deelnemers dus in-formatie over de knelpunten binnen duurzaam renoveren, maar bood ook een inkijkje naar de kansen en de mogelijkheden. En daar ging het om! Na de Talk of the Town is het team van Ur-

ban Make-over verder gegaan met het ontwik-kelen van hun idee. Twee belangrijke dingen die deelnemer Jesse Jop Jörg kon meenemen na deze bijeenkomst betroffen de factoren ‘liefde’ en ‘veranderlijkheid’. “De liefde zit ’m in het uitgaan van de kracht en de sterke punten van een gebied. Je kunt geen plan maken voor gebiedsontwikkeling zonder te kijken naar de raakvlakken. We zijn in de uitwerking van ons concept verder gaan nadenken over wat er al in de omgeving is, over wat er nu speelt bij de bewoners en over welke behoeftes er bestaan.” En wat betreft ‘veranderlijkheid’ gaat het om de mogelijkheid om in te spelen op wisselende behoeften. Jesse: “Bij het bouwen van een duurzaam gebouw dat écht lang meegaat, is het belangrijk dat het gebouw zich altijd weer kan aanpassen aan de wensen van de omgeving en de bewoners. Een adaptief gebouw dat flexi-bel is, bijvoorbeeld door te werken met muren die je ook weer zo kunt weghalen.”

“Bij het bouwen van een duurzaam gebouw dat echt lang meegaat, is het belangrijk dat het gebouw zich altijd weer kan aanpassen aan de wensen van de omgeving en de bewoners.’’deelnemer jesse jop jörg

69


Atto Harsta is oprichter van Aldus Bouwinno-vatie. Een creatief ingenieursbureau dat zich richt op het realiseren van duurzame vernieu-wing in de bouw. Atto Harsta is als ambassa-deur en spreker direct betrokken geweest bij het Innovatielab 2009. Tevens is hij voorzitter van Booosting en oprichter van stichting Living Daylights (SLD). SLD is momenteel uitvoerder van het 4-jarige innovatie- en stimuleringspro-gramma ‘Bouwen met groen en glas’. Dit veran-kert de integrale toepassing van groen en glas in de bouw en realiseert daarmee gebouwen als bron van vitaliteit en energie.

wat is bouwen met groen en glas?“Bouwen met groen en glas (BGG) is een ma-nier van duurzaam bouwen, waarbij de focus verdergaat dan alleen het thema energie. Dit programma brengt drie vakgebieden glastuin-bouw, ruimtevaart en psychologie samen door gebruik te maken van nieuwe technieken en

inzichten uit deze vakgebieden. De kassen-bouwsector is als zware energieverbruiker al 15 jaar bezig met het bedenken van innovatieve technieken. Die technieken willen we over-brengen naar de gebouwde omgeving om zo een betere leefomgeving te creëren en energie te besparen.

Wij focussen vooral op het vitaliseren van die leefomgeving met aandacht voor de mens door gebruik te maken van daglicht, zonnewarmte en de weldaad van groen. Zo kan 80% energie-besparing behaald worden door innovatieve koelen verwarmtechnieken. Op dit moment richten veel stromingen of tendensen zich vooral op het passief bouwen, in plaats van de focus te leggen op een gezonde leefomgeving. Bij BGG gaat het niet om het bouwen op zich, dat is maar een middel om een betere leefomge-ving te creëren en energie te besparen. Zoals bij een kas gekeken wordt naar wat het ideale kli-maat is om een plant optimaal te laten groeien, wordt met de BGG benadering gekeken hoe een mens optimaal functioneert in een gebouw.”

hoe verhoudt bouwen met groen en glas zich tot urban make-over?“In het Urban Make-over concept zijn diverse principes en uitgangspunten van BGG opgeno-men in het ontwerp. Bij dit idee is de kas heel letterlijk genomen. In de oksel van de galle-rijflats is een kasvormig atrium geplaatst dat de transmissie verliezen (gevel) beperkt, extra functionele ruimte toevoegt en het gebruik van de binnentuinen verbetert waardoor de sociale

Atto Harstavan Aldus

interview

atto harsta – aldus bouwinnovatie

“Bouwen met groen en glas is een manier van duurzaam bouwen,

waarbij de focus verder gaat dan alleen het thema energie.”

70


coherentie wordt versterkt. Mensen kunnen elkaar, het jaar rond, in deze omgeving ontmoe-ten. Er wordt daadwerkelijk een klimaatbuffer gecreëerd in de ruimte. Het principe van het oogsten van warmte, zoals een kas dat doet door de warmte die wordt opgevangen in de zomer, op te slaan en vervolgens te gebruiken in de winter, is bij Urban Make-over ingezet op wijkniveau. Het bijzondere van het Urban Make-over idee zit niet alleen in de toepassing van energiebe-sparende technieken. Het idee behelst naast het

lage temperatuur- verwarmingssysteem, ook de sociale component. Het integrale karak-ter maakt dit idee economisch haalbaar. De menselijke benadering past bij de toekomst. We moeten niet alleen focussen op energie of technologie, of naar de economische component kijken, maar juist naar hoe we de omgeving en de mensen uit die omgeving kunnen betrekken.”

waarom is een integrale aanpak van gebied en gebouw nodig? “Een plan zoals Urban Make-over vraagt om een grootschalige integrale aanpak, goede afstemming tussen de verschillende onderdelen van het plan. Dit is ook de enige manier om een dergelijk vooruitstrevend plan economisch

“Het aardige van Urban Make-over is dat het

nu eens geen Green Washing is, maar een echt groen project,

letterlijk en figuurlijk”

haalbaar te maken. Het is goed te vergelij-ken met een plantenkas, de grond heeft een economisch rendement, energieverbruik wordt minimaal gehouden door inzet van innovatieve technieken en alle benodigde warmte en koude wordt door de aarde geleverd. De ingrepen afzonderlijk werken niet, pas als alle factoren in balans zijn zie je resultaat. De schaalgrootte van dit project maakt het haalbaar.”

welke voordelen van het bouwen met groen en glas zijn doorgevoerd in het concept?“De flatstempel van Far West zijn jaren ‘50 woningen met vier verdiepingen. De energe-tische voordelen van BGG komen duidelijk in het concept terug. Het functioneel inzetten van groen in iets minder mate, alleen in de kas en de tuinen op het complex.

Het deelnemersteam heeft aan de woningbouw-corporatie laten zien dat je innovatieve tech-nieken kunt inzetten om een complex haalbaar te renoveren. Dit maakt (de niet duurzame aan-pak) slopen van woningbouwcomplexen over-bodig. Het aardige van Urban Make-over is dat het nu eens geen Green Washing is, maar een echt groen project, letterlijk en figuurlijk.”

71


realisatiefase

INNOVATIE EVENEMENTAls knallende afsluiter van een intensieve periode van onderzoek, ideeën genereren en uitwerken was het tijd voor de slagroom op de taart: het Innovatie Evenement. Op 2 december werden al onze partners, de betrokken organi-saties, de professionals uit het bedrijfsleven en de experts van de overheid uitgenodigd om de eindpresentaties van de deelnemers te komen bewonderen.

Het evenement vond plaats in de historische Concertzaal van Felix Meritis. Het evenement betekende niet alleen de afronding van het

Innovatie Lab 2009, maar luidde ook een nieuw seizoen in van nieuwe samenwerkingsverban-den, nieuwe projecten en talloze ideeën. De innovatieve krachtenbundeling van de afgelo-pen maanden heeft bewezen dat het creatieve breekijzer heeft gewerkt en dat er wel degelijk duurzame oplossingen gevonden kunnen wor-den voor complexe problemen. Een dag dus van reflecteren, kijken en leren en van de dingen verder oppakken – niet laten liggen! – maar ook zeker van uitzien naar het volgende!De voorafgaande vijf maanden van hard werken, analyses doen en het ondernemen

Volgens Dorine Putman van ASN Bank (financieël jurylid) was ‘creatief’ het belangrijkste woord van vandaag. “Alleen als je vrij durft te denken, vind je oplossingen voor lastige problemen. Er is een aantal geweldige ideeën gelanceerd en daarbij is alles ook nog eens mooi en helder en overtuigend in beeld gebracht”.

creatieve jury kaja wolffers directeur mtv network productions elena simons oprichter van wonder ingrid de pauw oprichter ideal & co dagan cohen creatief directeur draftfcb floor van spaendonck directeur virtueel platform

financiële jurydaan dijk adjunct-directeur energie en klimaat bij rabobank nederland dorine putman duurzaamheids-expert bij asn bank walter amerika initiatiefnemer creative industry sofa


van zoektochten naar kansen om de bestaande woonwijk klimaatneutraal te maken, hadden maar liefst geresulteerd in 127 ideeën waar-van er 25 echt interessant waren en waarvan er weer 10 als meest kansrijk konden worden gelabeld. Vandaag zou het publiek deze tien gaan bekijken.

Dit gebeurde onder leiding van dagvoorzitter Yoeri Albrecht: de ideeën werden creatief in beeld gebracht, het publiek werd getrakteerd op filmpjes, animaties en exposities. En daarna kregen de bedenkers van de projecten als groep nog eens ieder precies één minuut de tijd om hun project te ‘verkopen’ aan de jury. De jury bestond uit vijf mensen uit de creatieve sector en drie uit de financiële wereld. Maar ook het publiek kreeg de kans om haar mening te laten horen door met stemkastjes in de hand te kie-zen voor hun favoriet.

De betrokkenheid en het enthousiasme van de partners kreeg zijn weerslag toen bleek dat ze een drietal prijzen wilden weggeven. Niet eens zozeer om het beste idee van het lab te kiezen, (alle 10 waren immers voortgekomen uit een zorgvuldig selectieproces), maar om een paar bijzondere prestaties te waarderen en als extra aanmoediging. Zo reikte Ineke Zweers van het interactieve marketingbureau E-Mark Group namens haar bedrijf een prijs uit aan het best ge-communiceerde en gepresenteerde idee: “Koppe-ling OZB aan Energielabel”. De prijs bestond uit een e-maillicentie voor een half jaar en verdere ondersteuning bij de marketing en communica-

tie. Volgens Zweers was het Innovatie Evene-ment “Een mooie professioneel georganiseerde aftrap voor een innovatief platform dat smaakte naar meer.” Ook Daan Dijk van de Rabobank was onder de indruk: “Ik heb vandaag ongeloof-lijk veel creativiteit gezien. Dat dit initiatief con-creet is afgemaakt – en dat wat er is uitgekomen – overtreft de verwachtingen.” Gezamenlijk met de twee andere juryleden uit de financiële sector beloonde hij het volgens hen meest haalbare idee “Energiecoöperatie Wijk West”.

“Reken maar dat deze tien ideeën nog maar het topje

van de ijsberg vormen.”

De creatieve juryleden kozen als meest vernieuwende project “Zwarte Pieten, Groene Daken” vanwege de originaliteit, toeganke-lijkheid en de creativiteit. Voorzitter Ellen Mensink had het laatste woord. Zij bedankte haar prinsen en prinsessen voor hun authen-tieke inzet en enthousiasme. “De vijf maanden van analyse en creativiteit zijn tijdens dit evenement als een sneltrein aan de bezoekers voorbij getrokken in de vorm van 10 ideeën die een blijvende indruk achter lieten en reken maar dat deze tien ideeën nog maar het topje van de ijsberg vormen”, aldus Mensink. De unieke combinatie van overheid, bedrijfsleven, creatieve industrie en de frisse denkkracht van jong talent heeft een energie en een creativiteit losgemaakt die nog van veel betekenis kan blijken voor de toekomst.

Volgens Dorine Putman van ASN Bank (financieël jurylid) was ‘creatief’ het belangrijkste woord van vandaag. “Alleen als je vrij durft te denken, vind je oplossingen voor lastige problemen. Er is een aantal geweldige ideeën gelanceerd en daarbij is alles ook nog eens mooi en helder en overtuigend in beeld gebracht”.

73


INNOVATIE EVENEMENT LAB 2009 DE KLIMAAT- NEUTRALE WOONWIJK IN BEELD

MEER INFORMATIE VINDT U OP WWW.CREATIVECITYLAB.NL

2 DECEMBER

2009 FELIX MERITIS AMSTERDAM

OP 2 DECEMBER ORGANISEERT CREATIVE CITY LAB IN HET FELIX MERITIS IN AMSTERDAM HET INNOVATIE EVENEMENT VAN 2009.

Het resultaat van vijf maanden intensief onderzoek van 25 topstudenten heeft geleid tot tien unieke, innovatieve ideeën. Onder leiding van dagvoorzitter Yoeri Albrecht brengen de deelnemers van het lab 2009 de klimaatneutrale woonwijk in beeld.

Living Lab Geuzenveld

Mattm

o concept | design

VAN 12.00 TOT 18.00

UUR

DE KLIMAAT-

> FOUNDING PARTNERS, CO-FINANCIERS EN SUBSIDIEVERSTREKKER: > SPONSOREN: > ONDERSTEUNENDE PARTIJEN:

INNOVATIE EVENEMENT LAB 2009 DE KLIMAAT- NEUTRALE WOONWIJK IN BEELD

MEER INFORMATIE VINDT U OP WWW.CREATIVECITYLAB.NL

2 DECEMBER

2009FELIX MERITIS AMSTERDAM

OP 2 DECEMBER ORGANISEERT CREATIVE CITY LAB IN HET FELIX MERITIS IN AMSTERDAM HET INNOVATIE EVENEMENT VAN 2009.

Het resultaat van vijf maanden intensief onderzoek van 25 topstudenten heeft geleid tot tien unieke, innovatieve ideeën. Onder leiding van dagvoorzitter Yoeri Albrecht brengen de deelnemers van het lab 2009 de klimaatneutrale woonwijk in beeld.

Living Lab Geuzenveld

Mattmo concept | design

VAN 12.00 TOT 18.00

UUR

DE KLIMAAT-

> FOUNDING PARTNERS, CO-FINANCIERS EN SUBSIDIEVERSTREKKER: > SPONSOREN: > ONDERSTEUNENDE PARTIJEN:

74


Chris Westra

interview

Chris Westra is algemeen directeur van We@Sea, een samenwerkingsverband tussen in-dustrie en onderzoeksinstellingen. Daarnaast is hij voorzitter van de stichting Haven Eiland Duurzame Energie Noordzee (HEDEN) en is hij door studies en als lid van verschillende (ministeriële) werkgroepen nauw betrokken bij de ontwikkeling van windenergie op zee. Ellen Mensink sprak Chris Westra over windenergie en windmolenparken.

het ministerie wil steeds meer grote wind-molenparken in nederland realiseren, niet alleen op zee maar ook op het land. dit om ambities van 6000 mw windenergie te behalen in 2020. wat vindt u daarvan? “Ik ben voor windenergie op het land. De vraag is of dat in grote parken moet. Wat mij betreft is het belangrijkste uitgangspunt dat er sprake moet zijn van draagvlak en burgerparticipatie en dat je daar, ook vanuit het rijk, actief op kunt en moet sturen. Ik vind het vooral jammer als alleen grote partijen veel geld verdienen met subsidiegelden van EZ (gemeenschapsgel-den) en dat de ‘gewone burger’ daar geen voor-

chris westra – we@sea

“De bewoners in de omgeving heb-ben de lasten, geef hen dan ook

de lusten. Er moet meer aandacht komen voor burgerparticipatie.”

deel aan heeft. De bewoners in de omgeving hebben de lasten, geef hen dan ook de lusten. Er moet meer aandacht komen voor burgerpar-ticipatie. Dit kan in de vorm van bewoners die hun eigen molen financieren. Het zelfleverings-model is daarbij een mooi voorbeeld dat ook financieel aantrekkelijk is voor bewoners.”

“Dat de derving van de energiebelastinginkom-sten door het zelfleveringsmodel een probleem zou kunnen vormen voor de overheid zie ik niet zo. Voor het stimuleren van het duurzaam opwekken van energie is het prettig als dat budgetneutraal gebeurt en dat het niet in de overheidsbegroting als een extra kostenpost wordt opgenomen. Dat gebeurt bij een dergelijk model. Men hoeft geen extra subsidiegeld uit te geven (en alle administratie daaromheen te regelen), er komt alleen minder geld binnen. Belangrijker echter is dat Nederland eens moet leren rekenen!”“In een interview met de Duitse staatsecreta-ris vroeg ik hem ooit naar de open-einde-rege-ling, die in de ogen van onze Nederlandse over-heid toch zo duur zou zijn. Zijn antwoord was; ’Luister ik steun de kolenmijnen voor 2 miljard euro om de werkgelegenheid te behouden, met deze open-einde-regeling voor het opwekken van duurzame energie kom ik niet aan 2 mil-jard’. Dus als je deze problematiek vanuit dat oogpunt bekijkt is dit zeker gerechtvaardigd.”

wat vindt u van de mening van de minis-ter van der hoeven dat het zelfleverings-model niet wenselijk is omdat de sde-kos-ten per kwh windenergie lager zijn dan de derving van energiebelasting die dit model veroorzaakt? “Die huidige subsidies stimuleren vooral op het vermogen van de molen en niet de productie

75


van schone elektriciteit. Een goed voorbeeld is een Vestas windturbine die 1,5 keer meer elektriciteit levert met een grotere rotordiame-ter dan zijn zusje met hetzelfde vermogen. Toch werd deze molen niet door de huidige subsidie gestimuleerd vanwege het vermogen. De minis-ter heeft vaak de neiging om te denken vanuit kosten. Maar het gaat er natuurlijk vooral om wat het resultaat is in termen van duurzame energieproductie.

We kunnen het ons niet veroorloven om níet met windenergie aan de slag te gaan en daar hebben we ook draagvlak voor nodig. Wind-molens zijn nu al rendabel met een terugver-dientijd tussen de 5 à 10 jaar, daar mag de gewone burger ook zijn voordeel uit behalen. Bewoners begrijpen niet wat de noodzaak en het belang is van duurzame energie en wor-den overspoeld met negatieve informatie over windenergie. Echter, er zijn vele voorbeelden van boeren die wel de kansen en mogelijk-heden zien en daar veel geld mee hebben verdiend.”

zou het niet aardig zijn als bij deze wind-molenparken op het land meer molens beschikbaar zijn voor burger/boeren-participatie? “Absoluut! In de Flevopolder hebben de lokale boeren in het verleden de mogelijkheid ge-kregen een molen neer te zetten op hun eigen land. Je ziet daar bij veel agrarische bedrijven molens staan. Natuurlijk zijn er lieden van de milieuorganisatie of LNV die daar tegen zijn. Omdat dit ‘verrommeling’ van het landschap zou betekenen. Tja, wat is verrommeling zou ik zeggen? De architectuur gaat ook met de tijd mee. Amsterdam bestaat uit grachtenpanden, maar aan de Zuid-As verrijst ook een tweede New York-achtige skyline. We moeten mee-gaan in de tijd. Vroeger hadden we ook molens aan de Vecht, deze zien er tegenwoordig wat anders uit. Natuurlijk moet je niet het hele land volzetten. Maar je kunt gerust bij elk dorp op een nette plek een molen kwijt. De

“Belangrijker echter is dat Nederland eens moet leren

rekenen!”

“We kunnen het ons niet veroorlo-ven om níet met windenergie aan de slag te gaan en daar hebben we ook draagvlak voor nodig.”

chris westra - we@sea

“Vroeger hadden we ook molens aan de Vecht, deze zien er tegen-

woordig wat anders uit.”

Wieingermeer gaat de ontstane ‘verrommeling’ oplossen door grote nieuwe windmolenparken elders te bouwen. Boeren krijgen rechten op een molen in dat nieuwe park. Op deze manier hebben boeren hun aandeel. Dat zou ook voor burgers moeten gelden. Bij het project Burgervlotbrug is veel narigheid ontstaan omdat burgers bijna geen mogelijkheid kregen om financieel deel te nemen terwijl ze wel een groot windmolenpark voor de deur kregen.

Omdat we onze doelstellingen op grond van ener-giebesparing bij lange na niet halen, zal er meer duurzame energie opgewekt moeten worden. Daarom is het ook van belang dat iedereen in Ne-derland het belang van windmolens begrijpt, zich betrokken voelt bij het thema en dus ook mag meeprofiteren van de voordelen. Zonder wind-molens komen we de komende 10 tot 15 jaar niet aan de doelstelling voor het duurzaam opwekken en daar moet de overheid geld voor uittrekken. En de gewone burger bij betrekken.”

76


IDEE 1

de energiecoöperatie

Joost MatthijssenMaurice KoerseJoris OeleJetse VinkCor van Essen

CCL-Eindpublicatie_new-colors8_partE_TR_09.indd 77 14-04-2010 14:36:18

de wijkbewoner als energie-ondernemer

IDEE 1 de energiecoöperatie

Bouw mee aan de windmolen in de buurt en krijg je stroom straks praktisch voor niks!

78


Leden van een coöperatie kopen samen een duurzame installatie om energie op te wekken zoals bijvoorbeeld een windmolen. Iedereen in de wijk die wil kan lid worden van de coöperatie en dus mede-eigenaar worden van de wind-molen. De leden van de coöperatie worden dus zowel producent als consument van energie.

Om de stroom te consumeren maakt de coöperatie een afspraak met een energieleve-rancier voor de administratie en het transport van de stroom naar de woningen. De leden kopen stroom van de energieleverancier tegen het normale tarief inclusief btw- en energiebe-lasting. Ongeveer 25 cent per kilowattuur. Maar omdat de leden van de coöperatie eigenlijk hun eigen stroom kopen, vervalt de belasting weer.

De energieleverancier betaalt de geïnde btw, energiebelasting en de waarde van de zelfge-produceerde energie terug aan de coöperatie. Ongeveer 20 cent van het kwartje.

De coöperatie kan met de extra inkomsten van de duurzame installatie, in dit geval de windmolen, eerder afbetalen en wat na de andere exploitatiekosten overblijft is aan de leden om over te beslissen.

Dus: de bewoners betalen weliswaar de normale energieprijs aan de energieleveran-cier, en die energieleverancier levert daarvoor transport en administratie, maar de rest van het geld stroomt weer terug naar de coöpera-tie. Die kan er mee doen wat ze wil: weer onderling verdelen of gebruiken om nog andere leuke, duurzame dingen te doen.

De juryleden uit de financiële sector kozen het idee van de Energiecoöperatie als het meest haalbare idee. De betrokken studenten ontvingen ieder een cheque ter waarde van 250 euro en kunnen via de Rabobank een half jaar lang een coaching-traject volgen. Dit ter ondersteuning van het opzetten van een eigen bedrijf.

79



Normaal verdient een coöperatie ongeveer 9 cent per kilowattuur, met het zelfleverings-model is dat ongeveer 20 cent. Je ziet meteen dat het voor iedereen zeer aantrekkelijk is om te participeren in een duurzame energie-coöperatie.

eigenlijk geen tegenargumentenOmdat de leden van de coöperatie de wind-molen samen kopen ontstaat er een gevoel van ‘grootschaligheid en collectiviteit’ en

worden financiële en sociale argumenten die voorheen golden zoals ‘een laag rendement’, een ‘lange terugverdientijd’, ‘veel ongemak’ of ‘onvoldoende interesse en gedeeld belang’ ondervangen.

Uiteraard onder de voorwaarde dat voldoende bewoners deelnemen: een sociale wijkstruc-tuur met ‘enige betrokkenheid’ vormt zeker een factor. Maar omdat naast een lager energietarief een deel van de verdiende gelden

“De bewoners in de omgeving hebben de lasten, geef hen dan ook de lusten.”

chris westra - algemeen direc-teur we@sea

80


beelden uit de presentatie ˚www.creativecitylab.nl/projecten/

energiecoöperatie

81


chris westra - we@sea


van de coöperatie weer terugkomt of in de wijk wordt geïnvesteerd, kunnen heel wat (buurt)belangen gediend worden en dat begrijpt iedereen.

Collectief eigenaarschap is nou eenmaal de slimste manier om tot energievoorziening tegen kostprijs te komen. Want alleen een coöperatie heeft wettelijk recht op een lager energietarief

voor iedereen heel simpelNamelijk: je eigen stroom van je eigen wind-molen dankzij je lidmaatschap van de coöpe-ratie. Tegen een fractie van de ‘prijs’, namelijk zonder btw- en energiebelasting en dankzij gedeelde en gespreide exploitatiekosten van de molen.

de emotionelere aspectenAls buurtbewoner mag je trots zijn. Je wordt mede-eigenaar, entrepreneur en handelt zoals van een moderne, verantwoordelijke burger verwacht mag worden. Bovendien ben je straks wat minder afhankelijk voor wat je energievoorziening betreft.

nationaal energiebewustzijnWanneer voldoende buurten of wijken in Nederland inspringen op het idee en de uitwerkingsvorm overnemen, leidt dit tot significant verbeterde ‘zichtbaarheid van duurzame energie’ en daarmee tot een groter, algemeen energiebewustzijn. Dat is goed voor Nederland en voor het milieu en sowieso is windenergie natuurlijk groen en duurzaam! Bovendien kunnen we met dit zelflevermodel makkelijker de klimaatdoelstellingen van Kopenhagen helpen behalen bv. van duurzame energie in Nederland (in 2020 moet 20% uit windenergie komen).

“Er moet meer aandacht komen voor burgerpar-ticipatie. Dit kan in de vorm van bewoners die hun eigen molen financieren. Het zelfleverings-model is daarbij een mooi voorbeeld dat ook financieel aantrekkelijk is voor bewoners.”

82


“Ik ben voor windenergie op het land. De vraag is of dat in grote parken moet. Wat mij betreft is het belangrijkste uitgangspunt dat er sprake moet zijn van draagvlak en burgerparticipatie en dat je daar, ook vanuit het rijk, actief op kunt en moet sturen. Ik vind het vooral jammer als alleen grote partijen veel geld verdienen met subsidiegelden van EZ (gemeenschapsgelden) en dat de ‘gewone burger’ daar geen voordeel van heeft. De bewoners in de omge-ving hebben de lasten, geef hen dan ook de lusten. Er moet meer aandacht komen voor burgerparticipatie. Dit kan in de vorm van bewoners die hun eigen molen financieren. Het zelfleveringsmodel is daarbij een mooi voorbeeld dat ook financieel aantrekkelijk is voor bewoners.

Ik denk niet dat de derving van de energiebelastinginkomsten door het zelfleveringsmodel een probleem vormt voor de overheid. Voor het stimuleren van het duurzaam opwekken van energie is het prettig als dat budgetneutraal gebeurt en dat het niet in de over-heidsbegroting als een extra kostenpost wordt opgenomen. Dat gebeurt bij een dergelijk model. Men hoeft geen extra subsidiegeld uit te geven (en alle administratie daaromheen te regelen), er komt alleen minder geld binnen. Belangrijker echter is dat Nederland eens moet leren rekenen!”

chris westra - algemeen directeur we@sea

83


www.creativecitylab.nl/projecten/energiecooperatie


IDEE 2

in search of sunrise

David TheuvenetTessa SlagterMichiel MoerlandSabine BiesheuvelFloris Bruning


maatschappelijk verantwoord adverteren

Zonnepanelen (of soortgelijke duur-zame energiebronnen) in ruil voor buitenreclamemedia. De nieuwe organisatie In Search of Sunrise biedt een pakket aan met daarin een PhotoVoltaic-module (prijsver-gelijk, set zonnepanelen, subsidie en montage) en buitenreclame.

IDEE 2 in search of sunrise

Twee voor de prijs van één!Bouw mee aan zonnedaken in de stad en word extra in het zonnetje gezet.

Een bedrijf dat deze panelen voor een x-bedrag op haar dak (maar mag ook elders) laat zetten, krijgt in ruil hiervoor naar rato advertentie-ruimte op speciale door de gemeente of door andere belanghebbenden in het leven geroe-pen, mooie en bijzondere plekken. Denk aan muren en gevels, geveldoeken, trams en bussen.

Het investeren in zonnepanelen staat dus voortaan gelijk aan reclameruimte inkopen. Naarmate een bedrijf/een organisatie meer zonnepanelen aanschaft, koopt het meer exposure.

86


marijke vos - wethouder milieu amsterdam

“Een leuke, nieuwe gedachte: reclame-ruimte uitdelen als mensen investeren in zonnepanelen.”

waarom zonnepanelen? Zonnepanelen zijn zichtbaar in de wijk of stad en bedrijven die investeren in advertentieruimte laten daarmee zien dat er resultaat te signaleren valt!

op welke daken komen de panelen?De zonnepanelen waarin een bedrijf investeert hoeven niet maar kunnen wel op het eigen dak geïnstalleerd worden: willekeurig, het hangt ook af van wat het bedrijf c.q. de investeerder wil en kan realiseren.

˚ het mediabudget of het budget voor mvo wordt ingezet voor

zonnepanelen. de waarde daarvan wordt vertaald in exposure via

buitenmedia

87


IDEE 2

een bezoeker van het innovatie evenement

“Als dit geen maatschappelijk verantwoord adverteren mag heten dan weet ik het niet meer…”

“De consument is steeds argwanender geworden als het gaat om duurzaamheid. Bedrijven zeggen veel maar doen weinig, is zo’n beetje het gevoel van de man op de straat. Dít concept is interessant omdat het hier draait om wat een bedrijf daadwerkelijk doet. Het is een kans voor bedrijven om duidelijk te maken dat zij hun verant-woordelijkheid nemen als het gaat om klimaatver-andering, het opraken van fossiele brandstoffen en het terugdringen van het fijnstof gehalte in de lucht in Amsterdam. Door deel te nemen aan ISOS kunnen bedrijven laten zien dat zij betrokken zijn bij het welzijn van de samenleving en dus het welzijn van hun klanten. Als er maar genoeg van dit soort projecten komen, kan het vertrouwen van de consument weer worden terug-gewonnen.”

david theuvenet deelnemer innovatielab

˚beelden uit de presentatiewww.creativecitylab.nl/projecten/isos


88


bewoner westerpark

“De zon-op-je-dak subsidie is heel populair in Westerpark. Er is in de wijk veel vraag naar zonnepanelen. Ik vind het een heel leuk idee dat bedrijven samen met de buurt de handen ineen slaan. Goed ook voor de buurt!”

˚ het idee in één oogopslag co2 in één

beeld gevangen

89


IDEE 2

zichtbaarheidDe buurt en de stad weten dat de adverteer-ders/merken in casu investeren in de duur-zame energievoorziening, de gereserveerde plekken zijn immers alleen bestemd voor hen die dat doen.

twee voorwaarden voor succes Genoeg en betrouwbare deelnemers plus door de gemeente door derden zoals scholen, zorg-instellingen en woningcorporaties geschapen, nieuwe vrijelijke advertentiemogelijkheden. De aanbesteding daarvan komt in handen van ISOS.

Andere media-exploitanten zullen wellicht protesteren over dit systeem van ruilhandel en het zelfs oneerlijke concurrentie noemen. Soms krijgt een out-of-the-box idee nu eenmaal voor- en tegenstanders. Het goede doel legiti-meert echter een nieuw mediakanaal.

de rol van isosmeerdere constructies mogelijk:

1 ISOS neemt de verkoop van de reclame ter hand (mogelijk door een veiling). De gelden die binnenkomen zijn deels voor

de organisatie en de stichting (kostprijs) en voor het overgrote deel voor een fonds waaruit wijkbewoners financiering kunnen aanvragen voor het plaatsen van zonnepanelen (zijnde een subsidie). De stichting ISOS treedt tevens op als inkoopcombinatie. De bewoners worden dus eigenaar van de zonnepanelen, mede gesponsord door duurzame adverteerders.

2 ISOS stimuleert bedrijven om MVO-budget of marketing-/reclamebudget te investeren in zonnepanelen. De

bedrijven krijgen het eigendom daarover en krijgen bovendien stroom en advertentie-ruimte in de wijk.

ISOS faciliteert, organiseert, koopt in en doet de mediareserveringen en -planning. Samen met andere specialisten van de gemeente worden de zonnepanelen aangeschaft. Bij de gemeente is al veel van de know-how aanwezig.


martine willekens – oprichter peper office en founding partner ccl

“Toch weer een mooi voorbeeld waarbij een win-winsituatie wordt gecreëerd. Het voordeel ligt bij de bedrijven die hun groene karakter willen communiceren, zij kunnen tegelijkertijd adverteren op bijzondere plekken en investe-ren in zonnepanelen.”

90


isos helpt je als bedrijf positionerenDoor als bedrijf marketing niet enkel te koppelen aan imago en naamsbekendheid, maar eveneens aan investeringen in tastbare projecten, wordt de stap naar het bereiken van duurzame doelstellingen kleiner. De noemers ‘maatschappelijk verantwoord ondernemen’ en ‘societal marketing’: wanneer je iets goed doet voor de maatschappij (MVO) dan mag je daar ook best over communiceren (societal marketing).

Voor multinationals is het interessant om zich aan ISOS te verbinden omdat ze hiermee kunnen laten zien dat ze daadwerkelijk groen en duurzaam bezig zijn, meer dan bij de green washing projecten die je nu veel ziet. Collec-tieve exploitatie van PV-systemen en buiten-media is gewoonweg een slimme manier om het goede voorbeeld te geven aan stakeholders. Je helpt mee stroom voortaan lokaal te produceren en laat daarmee wijkbewoners en je eigen klanten zien dat dit tot de moge-lijkheden behoort. Als bedrijf/merk behoor je tot de koplopers.

de bredere zingeving van het projectWanneer voldoende gemeenten in Nederland het idee en de uitwerkingsvorm overnemen, leidt dit tot significant verbeterde ‘zichtbaar-heid van duurzame energie’ en daarmee tot een groter, algemeen energiebewustzijn bij zowel bewoners als bedrijven. Bedrijven die zich verbinden aan het project kunnen zich beroepen op het feit een voortrekkersrol te vervullen. En de constructie garandeert geloofwaardigheid. Burgers en bedrijfsleven leren dat het afgelopen moet zijn met wasse neuzen.

in search of sunrise (isos) kan een ludieke, promotionele activiteit van de gemeente zijn om bedrijven aan te sporen hun duit in het zakje te doen en maatschappelijk verantwoord te ondernemen. hoe meer je als bedrijf investeert in zonnepanelen, hoe meer reclameruimte er beschikbaar wordt gesteld. de hoeveelheid reclame-ruimte die het bedrijf krijgt is een directe afspiegeling van wat het bedrijf inves-teert in zonnepanelen.

Voorbeelden van klimaatdoelstellingen:

Amsterdam wil de gemeentelijke organisatie uiterlijk in 2015 CO2-neutraal hebben en in 2020 moet 20% van de energie duurzaam opgewekt zijn. In 2025 moet de uitstoot van CO2 van de stad 40% minder zijn dan in 1990.De gemeente Amsterdam is bijvoorbeeld aan het denken over het opzetten van een duurzaam energiebedrijf en is aan het kijken welke daken geschikt zouden zijn voor zonnepanelen. Uit gesprekken met woningbouwcorpora-ties blijkt dat er genoeg beschikbaar zijn. Maar nu moeten ze nog worden gevuld!

91


www.creativecitylab.nl/projecten/isos


IDEE 3

koppeling ozb aan energielabel

Sam Kin Nijs Korevaar


Het plan betreft de koppeling van de onroerende zaak belasting (OZB) aan het nieuwe energielabel dat dit jaar (opnieuw) wordt ingevoerd. Een laag OZB-tarief bij een goed ener-gielabel, een hoog OZB-tarief bij een slecht energielabel en het hoogste OZB-tarief bij het ontbreken van een energielabel. De koppeling aan de OZB zou een directe stimulans betekenen voor het nemen van een energielabel bij de koop van een woning.

de druppel voor energiebesparing in de eigen woningMaak je nieuwe huis klaar voor een gunstig energie-label en voorkom daarmee dat je in een ongunstige ozb-categorie valt.

IDEE 3 koppeling ozb aan energielabel

94


de druppel voor energiebesparing in de eigen woning

besparen door te investerenMet het idee wordt een goede taak weggelegd voor de EPA-adviseur die, naast het opnemen van een label, advies kan uitbrengen over energiebesparende maatregelen in een specifieke woning.

Het beste moment voor dergelijke adviezen is het aankoopmoment van een huis. Omdat:

1 mensen dan een helder overzicht hebben van de financiële mogelijkheden voor hun

nieuwe woning, en

2 de verbouwplannen die mensen dan vaak hebben, gecombineerd kunnen worden

met de uitvoering van de ideeën en er zo een labelsprong (naar überhaupt een label of naar een beter label) gemaakt kan worden.

Kortom, hoe meer geld de huiseigenaar op dat moment steekt in energiebesparende maatregelen, hoe meer hij gaat besparen op energie, hoe lager het energielabel en hoe lager de OZB.

aanpassing aan de gemeentewetDit idee pleit ervoor dat de gemeentewet wordt aangepast (artikel 220f), omdat die nu op het gelijkheidsbeginsel gebaseerd is. Terwijl er in de praktijk nu al geen sprake is van het gelijkheidsbeginsel, omdat gemeenten alle-maal verschillende OZB-tarieven hanteren (zo betaal je in Utrecht twee keer zo veel OZB als in Amsterdam).Voor de gemeenten zullen de inkomsten uit de OZB voor woningen gelijk blijven wanneer het

95


reactie veh uit artikel telegraaf:Vereniging Eigen Huis (VEH) is niet erg enthousiast over het plan van Creative City Lab. “In de praktijk blijkt maar al te vaak dat allerlei subsidiepotjes opeens leeg zijn of dat subsidieaanvragen onverwacht lang duren, waardoor de huizenbezitter zijn investe-ringsplannen moet uitstellen. Dan zou het toch te gek zijn als ondanks alle goede bedoelingen hij daarvoor gestraft wordt met een hoger OZB-tarief”, aldus Nico Stolwijk, manager ledenbelang van VEH.

˚ http://www.youtube.com/watch?v=vX0QOMINMsQ

kaja wollfers – creative director mtv-networks

“Ik vind het filmpje van de koppe-ling OZB aan het energielabel het hoogte-punt van alle visualisaties van de ideeën, omdat een moeilijk probleem heel simpel wordt uitge-legd en het ook nog echt leuk is om naar te kijken!”


96


persbericht groenlinks:woensdag 28 oktober 2009

de sterkste schouders, de zwaarste lasten

De economische crisis en de klimaatcrisis vragen om solidaire en duurzame oplos-singen. GroenLinks wil dat de rijken de crisis betalen, zodat kwetsbare mensen er niet op achteruit gaan. En de belastingen moeten worden ‘vergroend’; wie investeert in energie-besparing, wordt via de belasting beloond.

De toekomst vraagt om solidariteit, nu de gevolgen van de economische crisis lang-zaamaan doordringen tot de stad en haar inwoners. GroenLinks wil de crisis solidair het hoofd bieden: “Dat betekent dat de sterkste schouders de zwaarste lasten zullen dragen”, aldus fractievoorzitter Marieke van Doorninck, “Wij vragen het College om te onderzoeken welke mogelijkheden er zijn binnen het gemeentelijke belastingstelsel om dit solidari-teitsbeginsel in te zetten”. In december stemt de gemeenteraad over dit voorstel.

Daarnaast wil GroenLinks de belastingen vergroenen. Over twee weken komt financieel woordvoerder Marco de Goede met concrete voorstellen. “Op dit moment loont het hele-maal niet om zelf te investeren in een beter milieu. Wij willen het aantrekkelijk maken voor Amsterdammers om te investeren in hun pand. Nu leidt dit tot een hogere onroerend zaak belasting (OZB). Wij willen deze situatie veranderen, zodat energieverslindende huizen de hoogste OZB betalen en energiezuinige huizen de laagste.” Ook ondernemers kunnen worden gestimuleerd. “Een investering in energiebesparing kan worden terugverdiend door een korting op de belastingen.”

Woensdag 28 oktober spraken Van Doorninck en De Goede deze plannen uit in de gemeen-teraad, tijdens de algemene en financiële beschouwingen van de begroting 2010.

marieke van doorninck

nijs korevaar deelnemer innovatielab

“Groenlinks was aanwezig tijdens het Creatief Evenement van CCL en volgens het persbericht van 28 oktober jongstleden hebben zij zich laten inspireren door ons idee van de koppeling van OZB aan het energielabel.”

gemiddelde label van de woningen een C-label is. Momenteel ligt het landelijk gemiddelde op een D-label. Voor grote steden zal dit gemid-delde lager uitpakken omdat er in de regel meer oudere woningen zijn. Inkomsten zullen in beginsel dus juist eerder toenemen dan afnemen.

de weg van de geleidelijkheidHet is wel zo eerlijk de koppeling geleidelijk in te voeren. Wij stellen voor dat het systeem in het begin uitsluitend gaat gelden voor mensen die vanaf een bepaalde datum een huis kopen. Het zou niet fair zijn mensen die al jaren in een slecht geïsoleerd huis wonen opeens met een hoger OZB-tarief te confron-teren. Bovendien zouden de energielabelaars het werk niet aankunnen.

een omkering van de huidige logicaOp dit moment werkt het systeem van OZB-belasting investeren in je huis juist tegen; namelijk hoe meer je investeert in de waardestijging van je huis, hoe hoger de OZB-belasting.

97



referentiesVROM, 2009: “Cijfers over Wonen, Wijken en Integratie 2009”CBS, 2009: Publicatie “Woningen met een energielabel, 1 juli 2009”http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/bouwen-wonen/cijfers/incidenteel/maatwerk/2009-2946-mw.htmCOELO, 2009: “Belastingoverzicht grote gemeenten, tabel 4 OZB woningen” http://www.coelo.nl/rapporten/bogg4.pdf

Stimuleer het duurzaam renoveren van je huis omgekeerd evenredig: hoe meer je duurzaam investeert, hoe lager het energielabel en hoe lager de OZB. Huiseigenaren krijgen een extra argument (het goede energielabel) in handen bij de verkoop van de woning, een koper weet dus beter wat hij koopt. Burgers voelen zich prettiger in een huis met een gunstig energielabel. Zij die maatregelen nemen om de energiehuishouding te optima-liseren, weten dat ze dit doen om in de juiste categorie OZB-belasting te vallen, waarmee deze ook beter geaccepteerd wordt. De OZB-kosten vormen een extra argument bij de verkoop van een huis: Kopers krijgen meer zekerheid over het aangebodene.

˚ Burgers voelen zich prettiger in een huis met een gunstig energielabel A of B. Zeker als blijkt dat dit ook minder onroerende zaakbelasting kost.

het verduurzamen van het belastingstelsel De OZB staat straks voor meer dan een belasting alleen, het wordt een dynamische en formele beleidsmaatregel van een gemeente. De gemeente en de EPA-adviseur hebben 1001 tips voorhanden om je huis zo aan te passen dat je in een gunstigere categorie valt.

Wanneer de gemeenten in Nederland het idee en de uitwerkingsvorm overnemen, leidt dit tot meer prikkels, tot energiezuiniger wonen en een groter, algemeen energiebewustzijn.

98


En door te prikkelen op het juiste moment, door een extra financieel voordeel te koppelen aan het energielabel, zekerheid en verbeterde logica te bieden voor de lange termijn, zal de particuliere huizeneigenaar veel vaker uit eigen beweging een energielabel aanschaffen en bij gaan dragen aan de klimaatdoelstel-lingen van zowel gemeente als het rijk. Daarbij kost het de overheid niets.

˚ beelden uit de presentatieKoppeling OZB aan energielabel: Toekomstige situatie www.creativecitylab.nl/projecten/koppeling-ozb

99


www.creativecitylab.nl/projecten/koppeling-ozb


IDEE 4

renovatiebus

Nijs KorevaarFloris van den BiggelaarStefanie Kolk


IDEE 4 de renovatiebus

De renovatiebus komt naar je toe deze dagen.

lokaal mobiel wijkloket voor energiebesparing

De bus rijdt door heel Nederland en per wijk of stad rijdt er een duurzaamsheidexperts of wijkambassadeur mee, iemand die alles weet over de lokale situatie: het type huizen, de specifieke problemen. Hij of zij komt met plannen en ideeën of initiatieven waar de mensen individueel of als collectief uit de buurt op kunnen inhaken.

analyse vooraf:Renovatie is noodzakelijk en milieuvriende-lijker dan sloop gevolgd door nieuwbouw.

eerst even wat feiten In Nederland is 35% van de totale ener-

giebehoefte afkomstig uit de bebouwde omgeving;

46% van de totale woningvoorraad scoort energielabel E of slechter;

De Nederlandse woningvoorraad bestaat voor ongeveer 21% uit naoorlogse bouw (uit de periode ’46-’66): 1.400.000 woningen;

De helft daarvan, 11%, bestaat weer uit naoorlogse flats: 740.000 woningen.

Is de klus-… eh… renovatiebus al langs geweest? Die bus met specialisten over verbouwen en renoveren? Handig om even binnen te stappen als hij in de wijk stopt: je leert er alles over energiebesparing, ‘groen’, duur-zaam verbouwen en subsidies. Je krijgt er informatie, tips, adviezen, ze kennen de instanties en de adressen voor de spullen.

102


Deze naoorlogse woningvoorraad is inmiddels tegen de vijftig jaar oud en voldoet door onder andere verpaupering, inflexibele indeling, een klein woonoppervlak, vocht- en tochtpro-blemen en een lage energieprestatie steeds minder aan de wooneisen.

Omdat de huidige snelheid waarmee gesloopte woningen vervangen worden 0,75% per jaar is, zou het met een beleid van sloop tenminste 300 jaar duren om de Nederlandse woning-voorraad weer aan de wooneisen te laten voldoen. De naoorlogse woningvoorraad moet gemiddeld honderd jaar blijven staan, en om dit te kunnen realiseren, moet zij worden gerenoveerd (Thomsen 2008). Bovendien blijkt uit wetenschappelijk onderzoek dat reno-vatie klimaatvriendelijker is dan nieuwbouw

doordat renovatie de hoge milieuschade bij nieuwbouw over een zo lang mogelijke periode kan uitsmeren (SenterNovem 2009, Green-peace 2009).

grootschalige duurzame reno-vatie is noodzakelijk om een wijk klimaatneutraal te makenHet grootste deel van CO2-uitstoot door woningen is indirecte uitstoot: door gebruik van elektriciteit (40%), warm water (14%) en ruimteverwarming(46%) (Ecofys 2005). Groot-schalige CO2-besparingen binnen de laatste twee van deze categorieën vragen veelal om een duurzame renovatie, waarbij bijzonder veel winst te behalen is op isolatie. Isolatie-maatregelen hebben, landelijk genomen, een reductiepotentieel van 7 miljoen ton CO2 en zijn kosteneffectief voor de bewoner doordat ze een zeer korte terugverdientijd hebben (Ecofys 2005).

verschillende opdrachtgevers voor een duurzame renovatieVier verschillende partijen hebben in Neder-land de mogelijkheid om een woning duur-zaam te renoveren: Eigenaren-bewoners, Woningbouwcorporaties, Particuliere verhuur-ders en Huurders . Het Klusrecht (sinds 2003) verplicht verhuur-ders een verbouwing toe te staan, mits deze niet afdoet aan de woningwaarde; het Initia-tiefrecht (sinds 2010) verplicht verhuurders een woningverbeterende verbouwing aan te brengen op aanvraag van de huurder met hiertegenover een redelijke huurverhoging (Justitie 2009).

103


“Uneto-VNI vindt de renovatiebus een goed idee. Wij hebben zelf ervaring met onze eigen trailers: een multimedia oplegger, met een energiespel als aandachtstrekker. Deze trailer gaat ook naar de mensen toe, maar is groter dan de renovatiebus en past daarmee ook niet in iedere buurt of wijk. In praktijk blijft het moeilijk om veel mensen naar deze mobiele presentatie toe te krijgen, daar moet extra aandacht aan worden besteed. Deze formule kan zeker werken, maar een leerervaring die wij hebben opgedaan is dat je heel zorgvuldig bij de start moet kijken naar de exploitatiekosten. In de trailers moeten professionals (duurzaamheidsexperts) aanwezig zijn om mensen te woord te kunnen staan, dit kost geld, net als het onderhoud van de bus.”

De ‘Meer met minder’-aanpak begint langzaam zijn vruchten af te werpen, maar zie de particulier maar aan te zetten tot investeringen. Het is voor de gemiddelde woning aantoonbaar economisch aantrekkelijk om energiebesparende maatregelen te realiseren. Met een investering van 6.000 tot 15.000 euro kun je twee labelstappen stijgen. Dan moet je per woning wel minimaal twee tot drie subsidies aanvragen; het EPA-advies en de extra 750 euro voor het behalen van twee labelsprongen. Voor een maatregel als een zonneboiler kan en moet separaat subsidie worden aangevraagd. Dan zit je zo op 1500 euro subsidie voor een investering van maximaal

15.000 euro. Maar het is voor de bewoner en ook voor de installateur ingewikkeld om dat allemaal te regelen.”

“Als een renovatiebus ook duurzaamsheidexperts in de bus heeft zitten die particuliere eigenaren hierin kunnen ondersteunen, dan zou de bus veel toege-voegde waarde bieden. Zowel voor installateurs als voor bijvoorbeeld banken.”

“De vraag blijft wie de bus gaat exploiteren. Vanwege de aanzienlijke kosten moet je volume creëren. Er zou één bus kunnen rijden per provincie. De provincie zou ook best een interessante partij kunnen zijn om een dergelijke bus te financieren. De bus heeft een sterk voorlichtende rol en moet drempels weghalen, zodat mensen deze aantrekke-lijke regelingen begrijpen, er gebruik van maken en tot actie overgaan. Als de bus er staat, dan kunnen partijen inspelen op de aanwezigheid van die bus. Het gaat tenslotte niet alleen om de informatie en de onafhankelijke begeleiding maar ook om (lokale) partijen die het dan vervolgens kunnen leveren. Uneto-VNI kan kennis inbrengen in de bus en lokale installateurs of E.nu-organisaties kunnen aanhaken om hun diensten aan te bieden.”

rob van der meer – programma-coördinator energie, uneto-vni

algemeen Duurzaamheid begint voor veel bewoners buiten de woning en de eigen voordeur Er is informatie overload bij bewoners als het gaat over energiebesparende maatregelen Bewoners zijn onvoldoende op de hoogte van de manieren om energiebespa-rende maatregelen te financieren

eigenaar-bewoners Bewoners hebben behoefte aan maatwerk

en advies en oplossingen voor de eigen woning Huidige one-stop-shop-initiatieven slaan

onvoldoende aan bij de particuliere

woningeigenaar Hoogte energiekosten wordt niet als problematisch ervaren (Wobben & Hoogelander 2006)

woningbouwcorporaties Corporaties ondervinden huurdersweerstand

tegen renovatie

huurders Hoogte van Initiatief- en klusrecht (USP

marketing consultancy 2009) Huurders ervaren niet dat woningbouwcorporaties het beste met hen voor hebben (interviews)

problemen de verschillende potentiële opdrachtgevers voor een duurzame renovatie ondervinden verschillende problemen. een overzicht:


104


˚ organisatiemodel renovatiebus

procesbegeleiding middels een samenwerking met een lokale one-stop-shop.

laagdrempelig en wijkgericht doordat het naar de wijk komt en een vakkundige duurzaamheidsregis-seur wordt geassisteerd door gewone bewoners van de wijk.

onafhankelijk gratis persoonlijk advies door samenwerking met o.a. de gemeente, Meer met Minder, de Woonbond en Vereniging Eigen Huis.

een vehikel voor beleid en initiatieven doordat het de gemeente een werktuig geeft om het klimaatbe-leid in de praktijk te brengen en stimuleringsmaatre-gelen in de bus aan te bieden.

stimulans lokaal mkb door samenwerking met lokale leveranciers.

mobiliseren bewoners door het opleiden van wijkassistenten die mede-bewoners mobiliseren.

communicatiemiddel doordat de buitenkant van de bus kan worden gebruikt voor het tentoon-stellen van sponsors en de inrichting kan worden gethematiseerd om bepaalde producten en oplos-singen te communiceren.

kernelementen van het concept renovatiebus:

¯ De hiernaast genoemde problemen vragen om een integrale en procesbegeleidende aanpak. De problemen beperken zich niet tot een doelgroep of zelfs maar tot naoorlogse wijken, maar doen zich op verschillende momenten in het renovatie-proces voor bij verschillende typen bewoners en hun specifieke woningen. Als oplossingsrichting dragen wij daarom een one-stop-shop aan, die renovatie op grote schaal stimuleert door bewo-ners te informeren, faciliteren en begeleiden tijdens het gehele renovatieproces.

Bij zowel kleine als grote renovaties in de woning, om duurzaamheid tot over de drempels van de voordeuren te brengen, willen we de oplos-singsvorm zoveel mogelijk in een zo zichtbare en tastbare vorm gieten die maar mogelijk is. Er wordt veel gesproken over de noodzaak van een ‘ontzorgingsloket’ dichtbij bewoners. Ons idee is een ‘renovatiebus’; een laagdrempelig loket dat door zijn mobiele vorm meerdere plaatsen/wijken kan aandoen, hetgeen de kosten van een fysiek loket bovendien verlaagt.

105


wat maakt de bus zo sterk?Vraag de mensen niet om oplossingen te vinden voor duurzaam verbouwen, breng de oplossingen naar ze toe. Tot aan hun voor-deur. Help de mensen hun vragen te bundelen en gezamenlijk offertes aan te vragen. De renovatiebus is onafhankelijk en dus belange-loos, nergens aan verbonden en specialistisch. Bovendien heel laagdrempelig.

In de bus staat gratis persoonlijk advies en procesbegeleiding centraal: van het prikkelen en motiveren tot assistentie bij ‘het regelen’ en de uitvoering.

wat komt de bus concreet brengen?Zie de bus als de SRV-man met uitsluitend groene en duurzame producten en diensten. De bus maakt z’n ronde en komt ook weer terug, hij is niet eenmalig op visite. Hij biedt tips, aanwijzingen, routes en schappen met folder- en informatiemateriaal aan over precies die dingen die relevant zijn. Hebben one-stop-shopaanbieders uit de buurt ideeën of promotionele acties bedacht, dan neemt de renovatiebus die ook mee.

wat maakt dat je instapt?Je bespaart tijd en geld en moeite. Voortaan vind je de weg naar regelingen, subsidies, instanties en corporaties. Of je nou huurder of eigenaar bent, je vindt iets van je gading. ‘Kom maar met je woonwensen, we zullen eens kijken… Heeft u daar al aan gedacht? Eigen-lijk zou dit stap 1 moeten zijn…’ ‘Kijk aan, dat willen die andere buren ook, als we nou samen gaan onderhandelen met de leverancier dan bedingen we wellicht een korting…’

De bus kanaliseert vraag en aanbod en bundelt behoeften van de buurtbewoners waardoor er wellicht zelfs inkoopvoordeel en kostenreductie bewerkstelligd kan worden. De bus is dus ook een bespaarbus. Maar eerst en vooral wordt er naar jou als individu geluisterd.

En omdat er aan boord van de bus uitslui-tend specialisten op bouwen klusgebied met kennis van nieuwe, duurzame oplos-singen zitten en de wijkregisseur die per wijk meerijdt, alles weet van de ins en outs ter plekke – van de woningen, de instanties en de winkels/leveranciers – krijg je ook concrete persoonlijke oplossingen.

beelden uit de presentatie ˘www.creativeci-tylab.nl/projecten/klimaatspeeltuin


106


wijkregisseur en duurzaamsheidsspecialistDie wijkregisseur of ‘duurzaamheidsspecialist met kennis van de wijk’ die per stad of wijk meerijdt is speciaal geschoold en bijgepraat over de wijk en de ontwikkelingen. Hij/Zij heeft de contacten bij de woningbouwvereni-gingen en de energiebedrijven. Als je huurder bent wijst hij je op je rechten (bijv. het Klus-recht of het Initiatiefrecht), subsidies en andere mogelijkheden. En als je eigenaar bent krijg je specifieke informatie en hulp bij:1. het aanvragen van subsidie en2. het financieren van je investering.

wat is de betekenis van de bus?Juist de onafhankelijke, onbevooroordeelde en belangeloze insteek maakt het voor bewoners aantrekkelijk. De mensen op de bus zijn echte specialisten. Ze weten ook de volgende keer nog waar je mee bezig was en wijzen aan waar lacunes of kostenbesparingen in je plannen kunnen zitten. Wanneer je van plan was je woning op te knappen en te verduurzamen moet je zeker even instappen.

de bredere contextOmdat de renovatiebus volgens een vast schema langskomt, is de bus kosteneffectiever en laagdrempeliger dan de fysieke loketten die nu her en der bestaan. Met de bus worden meer en nieuwe mensen bereikt.Door deze mensen te helpen bewust te worden, door praktische tips en hulp, levert de bus een bijdrage aan het milieuneutraler bouwen en het verminderen van de CO2-uitstoot.En omdat de specialisten op de bus, voordat de bus arriveert met o.a. de gemeente, de lokale woningbouwcorporaties en eventuele lokale one-stop-shop aanbieders, hebben gekeken naar de bestaande woningvoorraad, de mogelijke behoeften en concepten, stijgt de relevantie boven het individuele niveau uit naar stadsniveau.

De bus is behoorlijk zichtbaar en werkt daarom mee aan een algeheel bewustzijn. Aanbieders – van gemeenten en woningbouw-verenigingen en andere leveranciers van ideeën en oplossingen – krijgen er een lokaal kanaal bij. Woningbezitters en huurders een one-stop-shop om de hoek.

107


www.creativecitylab.nl/projecten/renovatiebus


IDEE 5

de klimaatwaterspeeltuin

Diego MoraFransje GorterAnna Lisa LengkeekMaurice Koerse


Wat is er nou leuker dan een speeltuin die beweegt als jij beweegt?

IDEE 5 de klimaatwaterspeeltuin

de klimaat-waterspeeltuin

Een stuk speelweide van 20 bij 20, een waterbak van 7 bij 12, 4 grote tonnen waar je op kunt lopen inclu-sief generatoren, 3 wippen met inge-bouwde pompen, een toren met een watertank van 2 kuub, wat dammen van 3 bij 1, onderwaterverlich-ting, een kaart van Nederland, een zandbak van 8 bij 15 en 2 wereld-bollen van elk 2 meter doorsnee. Verder: buizen, frames en metalen rekken, draaimechanismen… En hebben we de zonnecollectoren al genoemd? Uitklapbaar. Plus natuur-lijk wat zitbankjes voor de ouders. En alles reageert op elkaar, als het één draait, beweegt het ander, als het een op één neer gaat, stijgt er weer wat anders: de waterspeeltuin!

110


Zie je het al voor je? Ga maar lopen en duwen en trekken. Het water gaat vanzelf omhoog en omlaag, de kaart van Nederland wordt half droog of half nat, en het klimrek verandert vanzelf van kleur door de regen en de zon en de bewegingen.

klimaatveranderingen spelenderwijs inzichtelijk makenKinderen leren het beste spelenderwijs (we hoeven daarover geen litteratuurverwijzingen te geven). Verder weten we dat ze het leuker vinden om samen te spelen dan alleen. Welnu, we willen kinderen spelenderwijs iets leren over het klimaat en de invloed die ze er zelf op kunnen uitoefenen door een speeltuin te ontwikkelen die in elke stad kan staan.

Heel groot hoeft hij nou ook weer niet te zijn, het ontwerp is modulair en kan groter of kleiner opgezet worden. Veel huidige speel-tuintjes kunnen best leuker – al moet één en ander altijd wel tegen een stootje kunnen. Het moet een combinatie zijn van creëren ‘zelf doen’ en ‘vermaak’; en het mag niet zo abstract zijn als een lespakket voor scholen.

Als je het de kinderen zelf vraagt – we hebben veel kinderen gesproken – hoor je steeds dezelfde wensen: een speeltuin moet leuk zijn, een plek om alleen te spelen maar ook samen met andere kinderen. Het leukste vinden ze water en klimmen, zelf iets kunnen maken/bouwen en het mag wel een beetje spannend zijn.

We hebben ‘ouderwetse’ speelelementen genomen en hier elementen aan toegevoegd die zelfs de jongste ingenieurs begrijpen. De onderdelen spreken voor zich en duidelijk en leuk en behandelen een onderwerp. Het geheel vertelt een groter verhaal, het verhaal van klimaatverandering.

wat de speeltuin allemaal kan Er is bijvoorbeeld een klimrek bestaande uit twee bollen. De ene bol stelt de wereld ‘nu’ voor, de andere laat zien hoe de inwerking van weer en wind ‘straks’ invloed heeft op het uiterlijk. Er zijn speeltoestellen die werken op uitklapbare zonnepanelen. De energie die wordt opgewekt zet weer een ander element in beweging.

111



“There is a great gap between the theory of climate change and the daily life of children and parents. We wanted to develop a play-ground where the challenges and the solu-tions of climate change were brought closer to the children and to the neighbourhood while at the same time it would be fun and engaging. For this purpose we incorporated local natural and weather elements that children can relate to. Water is perhaps the most important element because it’s very significant in The Netherlands. It determines much of the way of life in this country.”

diego mora – deelnemer innovatielab

Eén kind kan de stellageboel ‘bedienen’, maar met meer kinderen tegelijk gebeurt er nog meer en gaat het sneller. Hoe meer kinderen er spelen, hoe leuker en groter de effecten.

Het tweede speelelement gaat over water en bestaat uit een speelvijver en een aantal speeltoestellen eromheen. Op de bodem, de contouren van Nederland, er zijn een paar steden uitgelicht (variabel aan de hand van de locatie van de water- klimaatspeeltuin). Kinderen zorgen er zelf voor dat Nederland overstroomt of ontpoldert; door draaien, lopen en dus door de gegenereerde energie om te zetten in pompen wordt ‘hun’ stad beschermd tegen het wassende water, de ‘stijgende zeespiegel’. Wederom kan één kind de was doen, maar ze kunnen ook tegen elkaar strijden.

instrument voor de oudersMet ons ontwerp van een generieke water-speeltuin brengen we de gevolgen van klimaat-verandering dichter bij huis en maken we het zichtbaar. Omdat het ontwerp steeds verschil-lend kan worden ingevuld, geven ˙

112


“Ik was betrokken bij het creatieve proces en heb gezien dat het deelnemersteam in de creatieve fase het heeft aangedurfd om buiten de lijntjes te tekenen. Ze hebben zich niet uit het veld laten slaan wanneer er gezegd werd dat iets niet kon.”

“Het mooie aan deze speeltuin is dat het kinderen bij elkaar brengt op wijk of stadsniveau. Kinderen met verschillende achtergronden leren zo van jongs af aan om met elkaar te spelen en samen te leven met respect voor het milieu. Dat laatste is natuurlijk het kerndoel van een natuurspeeltuin. Kinderen leren op een andere manier naar hun omgeving kijken. In een gewone speeltuin worden kinderen niet zo verleid om na te denken over wat ze aan het doen zijn, bij het idee van de klimaat-waterspeeltuin wel. Ze leren aan de ene kant dat de natuur heel overweldigend kan zijn en daarnaast krijgen ze spelenderwijs inzicht in wat er speelt in de wereld.”

“Ik vind deze benadering heel belangrijk. Deze vorm van maatschappelijk oriënterend onderwijs richt zich op de sociale vaardigheden die kinderen leren en op de talenten die kinderen in zich hebben, en die worden niet getoetst in de CITO-toets.”

“Ik denk dat dit idee als een olievlek kan werken, niet zozeer als standaard om alle speeltuinen informatief, educatief en duurzaam te maken, maar voor het groeien van het besef. Het leuke van dit idee is dat de speeltuin uitgaat van de omgeving. Elk element heeft zijn eigen karakter en eigen doel in relatie tot de identiteit van de wijk. Zo zou het altijd moeten zijn. Bij het ontwerpen van een duurzame speeltuin moet je uitgaan van de kracht van de wijk, bijvoorbeeld de multiculturele samenstelling, of de politieke verhoudingen en omgevingsfactoren zoals dat ene gebouw dat naast de speeltuin staat...”

“De klimaat-waterspeeltuin laat zien dat je ook naar een speeltuin kan kijken als bijdrage aan gebiedsontwikkeling en het besef van een duurzame wereld, in plaats van binnen de beperkte lijntjes van een project te denken. Je hebt toch een experimentele omgeving nodig om die boodschap duidelijk te maken. En dat is precies waar de rol van CCL weer prima vertolkt wordt.”

vincent kuypers- senior onderzoeker alterra

113


“Ik vind de manier waarop dit idee is uitge-werkt behoorlijk confronterend. Twee aardbollen die laten zien wat er van de wereld kan gaan worden... Kinderen krijgen een doemscenario te zien. Maar ik denk zeker dat het impact heeft, bovendien laat het zien dat kinderen met hun gedrag een doel kunnen stellen. Je kunt zelf de handen uit de mouwen steken om te zorgen voor verandering.”

elena simons - oprichter wonder


water en het urban heat-effectUit de onderzoeksfase is gebleken dat onze waterhuishouding een relatief beperkte, directe invloed heeft in het specifieke geval van klimaatverandering. Toch is het in de beleving van mensen onlosmakelijk verbonden met het milieu en een duurzame omgeving. Water heeft bijvoorbeeld een sterke sociale invloed op het leefklimaat binnen een wijk; en zonder water is ook geen groen mogelijk. Het grote, centrale element in de speeltuin is een waterbassin. ‘Nederland Waterland’ – geheel in de lijn der verwachting. Maar we hebben er nog een andere, belangrijke bedoe-ling mee. We verwijzen naar de Masterclasses tijdens de analysefase en de visualisatieweek van Vincent Kuypers van Alterra, een kennis-instituut voor de groene ruimte, waarin we het Urban Heat-effect ter sprake kwam.

Omdat de wijken in steden in sommige peri-odes te maken hebben met een watertekort (te droge grond etc.) en soms ook met water-overschot (zware regenval) kan het bassin in de speeltuin dienen als buffer. Zoals ook eerder in deze publicatie is beschreven is tijdens de onderzoeksfase gebleken dat het belangrijk is

we initiatiefrijke ouders, gemeenten en stadsdelen een flexibel en leuk instrument in handen om kinderen te leren dat ze door samenwerken invloed hebben op een energie-huishouding en op klimaatverandering.

Sowieso is een speeltuin een centraal ontmoe-tingspunt. Goed voor de sociale cohesie. Ouders zijn er blij mee, mits veilig, en kinderen kunnen zich uitleven. (Zie hier ook meteen de voorwaarden waaraan een goede speeltuin moet voldoen.)

114


Chinees gezegde

If you are thinking a year ahead, plant a seed.

If you are thinking a decade ahead, plant a tree.

If you are thinking a century ahead, educate the people.

˚ beelden uit de presentatiewww.creativecitylab.nl/projecten/klimaatspeeltuin

om regenwater op te vangen. Dit om te voorkomen dat het afvalwater in de riolering wordt vermeerderd. Onze waterspeeltuin kan zomaar handig gebruikmaken van dit overtollige regenwater!

Het stadsmilieu heeft baat bij water in de wijk: van sloten en kleine meertjes tot bassins. Ze helpen de warmte-uitstoot ’s nachts wat te beperken en het rioleringssysteem bij regen dus te ontlasten, zodat de pompen in het riool-systeem minder hoeven te werken. Scheelt uiteindelijk wel degelijk CO2 en energie.

Het is een grote uitdaging om bestaande woonwijken klimaatneutraal te maken. Dit idee van de waterspeeltuin involveert meer-dere aspecten van deze woonwijk: de invulling van de openbare ruimtes, betrokken bewoners, duurzame en bewuste kinderen… immers onze ambassadeurs in de toekomst!

115


www.creativecitylab.nl/projecten/klimaatspeeltuin


IDEE 6

triql

Katharine SteentjesMonique TaverneMarnix van de Veen Dirk de Bruijne


IDEE 6 triql

het delen van kennis en ervaringHet eerste onafhankelijke en aansprekende consumen-tenplatform over energie-besparing in huis

TriQl is een nieuw marketingcon-cept, of eigenlijk een nieuw marke-tingcommunicatie concept waarbij nadrukkelijk gebruik gemaakt wordt van ‘word-of-mouth’ via social media. Het idee is een proces aan te slingeren waarbij we de ‘opinion leaders’ activeren en meeliften op hun bestaande kanalen. Door tips te geven over energiebesparing helpen de ‘opinion leaders’ deze infor-matie door te laten sijpelen in hun netwerk, waar het immers beter wordt opgepakt dan op de traditi-onele manier van massacommuni-catie en eenrichtingsverkeer.

118


“TriQL vind ik een creatieve oplossing. Sociale media is een terrein waar onze generatie nog veel van kan leren.”

marijke vos - wethouder milieu amsterdam

Consumenten verzorgen dus voortaan zelf de communicatie rond een bepaald onderwerp doordat ze hun informatie druppelsgewijs delen via door TriQl gefaciliteerde blogs, tweets, LinkedIn- en Facebookgroepen, internet en telefoon. Als consumenten het helemaal zelf oppakken, wordt informatie vanzelf laagdrempelig en betrouwbaar en wordt het ook meer (onverwachte) kanten op verspreid.

De huidige communicatie rond energiebespa-ring bestaat voornamelijk uit eenrichtings-verkeer en wordt meestal georganiseerd door de overheid en de grote energiebedrijven. Uit onderzoek onder consumenten blijkt dat deze informatie over energiebesparing te algemeen wordt bevonden, soms verwarrend is en ook niet helemaal wordt vertrouwd – het laatste is mogelijk het gevolg van belangenverstrenge-ling van de afzender.

De oplossing ligt in het gebruik maken van een medium waarin consumenten wel vertrouwen hebben namelijk; hun medeconsument. Door het mobiliseren van de ‘opinion leaders’ onder hen plus, door hun het gereedschap, dus de specifieke kennis, de gebruikservaringen, de informatie én de kanalen in handen te geven kunnen ze hun ervaringen zelf gaan delen.

De communicatie die loskomt wordt getrech-terd en gebundeld op internet en in de social media. Opgeteld vormt ze een framework dat fungeert als een consumentengids en

kennisdatabase voor en door gebruikers geschreven en samengesteld (namelijk inclu-sief alle feedback).

van eenrichtingsverkeer naar een dialoog Een belangrijke bevinding van de themagroep ‘Nieuwe Media’ is de huidige kloof tussen intentie en daadwerkelijk gedrag van duur-zame consumptie onder consumenten. Veel mensen zijn zich bewust van het klimaatpro-bleem en willen hiertoe actie ondernemen. In de praktijk wordt deze stap echter niet gemaakt. De inactiviteit ten aanzien van duur-zame consumptie is terug te voeren op een aantal redenen: duurzaamheid wordt gezien als iets dat veel geld kost, men meent dat er niet voldoende alternatieven bestaan en ook is er onduidelijkheid over het begrip duurzaam-heid en het effect dat duurzame consumptie kan hebben.

Een deel van de hier beschreven kloof kan worden weggenomen door het inzetten van verbeterde communicatie.

Uit onderzoek blijkt dat de huidige commu-nicatie rond energie besparen te algemeen, verwarrend of zelfs onbetrouwbaar wordt bevonden, doordat afzenders duidelijk een (commercieel) doel hebben.

TriQl laat consumenten hun kennis en ervaringen

onderling uitwisselen

119


marcel kampman – freelance creative director

“Door de Wattson een slagje te kantelen, geeft ‘ie de prijs weer in kWh per jaar. Dat werkt. Je ziet gelijk consequenties in geld. En aangezien ik bij de Albert Heijn niet met Watts kan betalen is dat wel lekker hel-der. Superleuk eigenlijk. Ik ben helemaal gewattsond.”

wattson ˘

Maar consumenten vertrouwen andere consu-menten wel! En dus laat TriQl de consumenten hun kennis en ervaringen onderling uitwis-selen en zo de communicatie zelf verzorgen en verspreiden (to trickle = druppelen, druppelge-wijs). Het is een gegeven dat 10 deelnemers cq ‘opinion leaders’ een bereik kunnen reali-seren van circa 10 duizend andere mensen.Partijen die momenteel de ‘voorlichting’ verzorgen zijn meestal de overheid en de energiemaatschappijen of de producenten van de apparaten. Volgens het klassieke broadcast model versturen ze één en dezelfde boodschap naar alle ontvangers. Een boodschap die per definitie niet persoonlijk is. En er is verder dan ook geen interactie tussen de voorlichter en de consument. Bovendien komen sommige van deze voorlichters toch behoorlijk onge-loofwaardig over omdat hun belangen nou

eenmaal nooit gelijk kunnen zijn aan die van de consument. Om wel geloofwaardig te zijn mag er geen sprake zijn van eenrichtingsver-keer, maar moeten ‘voorlichter’ en consument het gesprek aangaan.

hoe slingeren we het proces aan?Een product – een huishoudelijk, energie-zuinig apparaat – wordt in bruikleen gegeven aan ‘opinion leaders’; zij worden de eerste gebruikers. Ze communiceren hun gebruik-servaringen met hun achterban via door TriQl gefaciliteerde social media.

Alle communicatie tussen deelnemers en hun netwerk van andere potentiële consumenten, wordt vastgelegd en gebundeld op een webpor-taal, met een eindevaluatie over het product. Overzichtelijk en toegankelijk voor iedereen

120


marcel kampman is lid van de creatieve adviesraad van creative city lab en heeft meegedaan aan de pilot van triql. hij is freelance creative director en coördinator en docent aan de koninklijke academie van beeldende kunst in den haag.

Marcel Kampman maakt veel gebruik van diensten die vallen onder de categorie social media, en dan met name de tools die een rol spelen bij contact maken en reflecteren op het gedrag van anaderen, verkennen, ontdekken. “Het voordeel van social media is dat mensen gewoon direct kunnen zien wat je zegt.”Volgens Marcel is de grens tussen social media en traditionele media niet altijd duidelijk te bepalen: “Mensen zijn sociaal, media niet. Je kan in principe alle media sociaal gebruiken, ook een boek kan je uitlenen aan meer mensen. Internet versnelt dit principe enorm, wat dat betreft is het een geweldig leuke tijd.”

Marcel was enthousiast over de pilot van TriQl:“Ik denk dat het concept van TriQL heel goed kan werken. Het gegeven is interessant: je moet het vliegtuig bouwen terwijl het vliegt. Dus is het goed een concept de wereld in te brengen om te kijken of het werkt”.

“Het was leuk om tijdens de TriQl-pilot kennis te maken met een energiemeter, de Wattson. Het idee van de meter is heel sterk omdat je direct ziet hoeveel je kunt besparen, maar een aantal van de beloftes van het apparaat werden niet waargemaakt, zo was de bijge-leverde software erg verouderd en beperkt,” aldus Marcel.

De keuze van dit apparaat ziet Marcel Kampman tevens als het gevaar van deze pilot. “De Wattson bepaalde voor een groot deel het succes. De mijne heeft 2 dagen gewerkt en hield daarna op. Dat levert geen goede tweets op! Daarbij is gestuurd twitteren risicovol, want authenticiteit is cruciaal in dergelijke media. Dus iemand kan niet te lang een product, project duwen, dan haken volgers af.”

marcel kampmanfreelance creative director

die maar geïnteresseerd is en de link, blog of tweet met doorklikmogelijkheid doorgestuurd krijgt van een vriend, familielid of kennis.

op naar een nieuwe communis opinio Door huidige apparaten efficiënter te gebruiken kunnen mensen thuis 11% (bron: milieu centraal: Grote energieverbruikers) energiebe-sparing realiseren. En als bij de aanschaf van nieuwe apparaten efficiëntere apparaten gekozen worden, kan zelfs tot 34% bespaard worden. Door ‘opinion leaders’ te onder steunen met de bruikleen van nieuwe, duurzame producten plus de informatie en het stimuleren op blogs, tweets, etc. te verzorgen, wordt een groot bereik aan meer geloofwaardigheid gekop-peld. Deze constructie laat zien dat energiebe-sparende maatregelen niet duur hoeven te zijn – iets wat nu wel vaak gedacht wordt. (bron: SenterNovem, Elofy: Rapport Beleid Energiebespa-

ring huishoudelijke apparaten)

platform van onafhankelijkheid en meningen the medium is the messageVoor de consument is TriQl een platform van onafhankelijkheid en deskundigheid dat erva-ringen bundelt van aansprekende personen omtrent energiezuinige huishoudelijke appa-raten en over energiezuinig handelen. Met tips die werken.

121


De producent van de energiebesparende appa-raten krijgt er een kanaal bij. TriQl biedt een relatief groot bereik gezien de kosten die er tegenover staan. De producent krijgt inzicht in de perceptie en de beleving van zijn product. Zaken als naamsbekendheid en het kennis-niveau worden verhoogd en door de associ-atie met energiebesparing krijgen zowel de producent als het product en de gebruiker een groener gezicht.

Social media (net als alle andere vormen van free publicity) brengen weliswaar het risico met zich mee van oncontroleerbare of zelfs slechte publiciteit. Maar omdat het TriQl team de communicatie monitort kan er wel snel worden gereageerd.

verbeterde kennis leidt sneller tot handelenOmdat TriQl tegemoet komt aan de vereisten voor goede communicatie zullen de uiteinde-lijk betrokken consumenten (het bereik van het netwerk) veel meer genegen zijn tot actie, omdat ‘kennis’ en ‘gevoel’ beter op elkaar aansluiten.

Doelstelling van TriQl is natuurlijk om met behulp van gebruikservaringen het gebruik van energiebesparende oplossingen te promoten als bijdrage aan de klimaatneutrale woonwijk. Consumenten voelen zich beter geïnformeerd en gesteund in hun kritische houding en krijgen de ruimte én de middelen om feedback te geven. Zij voelen zich daarom meer betrokken bij het proces. Waarna veel meer dan via de ‘mass media’ een attitude-verandering bewerkstelligd wordt; omdat de cognitieve component beter ingevuld wordt verandert de affectieve component mee en in ieder geval wordt ‘de conatieve component’, oftewel ‘het ernaar handelen’ gemakkelijker.

Alle communicatie tussen deelnemers en hun netwerk van andere potentiële consumenten, wordt vastgelegd en gebundeld

op een webportaal

122


Tijdens het Innovatielab zijn twee pilots gerea-liseerd, een wijkpilot en een social media pilot. Het product dat getest werd was de Wattson, een energiemeter die onmiddellijk feedback geeft over het stroomverbruik. Het apparaat geeft direct aan hoeveel energie je gebruikt als je apparaten aan en uitschakelt. De Wattson heeft een hoog gadgetge-halte en weet ‘opinion leaders’ te prikkelen.

Voor het uitvoeren van de wijkpilot is gekozen voor Wijk West in Utrecht. Een selectie van ‘opinion leaders’ vond plaats op basis van hun lokale netwerk, beschikbare tijd en interesse. Ervaringen werden face-to-face gedeeld, individueel en in groepsverband. Communicatie werd gestimuleerd door telefonisch en e-mailcontact. Alle communi-catie is uiteindelijk gedigitaliseerd en geëvalueerd door middel van een eindbijeenkomst en het bijhouden van standaardformulieren.

De opzet van de social media pilot was net anders. ‘Opinion leaders’ werden geselecteerd op basis van virtuele sociale netwerken op Twitter, op de grootte ervan, op beschikbare tijd en op interesse. ‘Opinion leaders’ communiceerden hun ervaringen dus uitsluitend via social media en TriQl stimu-leerde, bundelde en evalueerde de communicatie via een eigen social media omgeving. We selec-teerden tien deelnemers, die samen een bereik hadden van tussen de 10.000 mensen. Er zijn 148 berichten gepost op Twitter, waarvan 48 door niet-deelnemers. Daarnaast zijn er vier blogs geschreven.

de pilots hebben duidelijke conclusies opgeleverd:

Het bereik van social media is vele malen groter dan bij face-to-face communicatie;

Er moet altijd een nulmeting plaatsvinden; Mensen zijn voorzichtig met hun netwerk,

ze gaan niet zomaar communiceren wat wij willen;

De deelnemers en hun publiek moeten volledig transparant mogen opereren;

“TriQl ‘opinion leaders’” moeten gadget of groen/duurzaamheidsliefhebbers zijn;

Het apparaat moet gebruiksvriendelijk zijn en makkelijk te installeren.

achtergrond – bewijsvoering

Alles in het kader van de klimaatneutrale woonwijk. Er kan in de huishoudens flink op energie bezuinigd worden als men maar weet met wat en hoe. De mensen moeten er zelf mee aan de gang en willen het liefst eerst informatie aangereikt krijgen uit eigen kring.

123


www.creativecitylab.nl/projecten/triql


IDEE 7

zonne hypotheek

Sam KinSabine BiesheuvelFloris BruningJoris OeleMichiel Moerland


IDEE 7 zonnehypotheek

een zonnige toekomstMet de zonnehypotheek schijnt de zon wat meer op jouw dak, het is de eerste hypotheek die echt voor je aan het werk gaat.

De zonnehypotheek is een hypotheek bedoeld voor het financieren van woning gebonden zonnepanelen. Je kunt hem net als een andere hypotheek afsluiten voor zolang je wilt, zeg met een looptijd van 25 jaar, en hij is boetevrij af te lossen bij de verkoop van je woning. Het is een zogenaamde spaarhypotheek, dat wil zeggen dat je naast het betalen van rente maandelijks een bedrag zal sparen. Het spaar-bedrag is precies zo vastgesteld dat na 25 jaar de gehele schuld wordt afgelost met het opge-bouwde spaarkrediet. En ondertussen heb je zonnepanelen op je dak die in een deel van elek-triciteitsbehoefte van je huishouden kunnen voorzien! Als je meer produceert dan je zelf nodig hebt, kun je het overschot aan stroom aan derden verkopen tegen marktconforme prijzen.

126


van lange terugverdientijd naar inkomstenbronIn Nederland zijn zonnepanelen (photovol-taisch) nog onrendabel zonder subsidie. Een investering uit eigen vermogen zonder subsidie resulteert momenteel in een terugverdien-tijd van 20 jaar. Het rendement dat men dan behaalt ligt lager dan wanneer men het geld op een gemiddelde spaarrekening zou zetten.

Verder worden in Nederland extra kosten-posten voor het verduurzamen van woonhuizen nog niet altijd gezien als posten die in een hypotheek thuishoren. Maar de levensduur van zonnepanelen plus het feit dat ze geld maken (energie opwekken) maakt het wel makkelijker.

groenregeling en extra rentekortingenHoewel de zonnehypotheek onafhankelijk is van subsidieregelingen en op zichzelf al genoeg voordeel biedt, kan de hypotheek (als de kredietgever het goed regelt) gecombineerd worden met de Groenregeling van de overheid voor extra rentekorting (dit dus naast het fiscale voordeel van de renteaftrek).

Sinds juli 2009 is de ‘Regeling Groenprojecten’ (Senter-Novem, 2009) aangepast, een regeling waarmee de overheid het voor particulieren aantrekkelijker wil maken om een lening af te sluiten voor ‘groene’ investeringen. De onder-grens van dergelijke leningen was 20.000 euro en is komen te vervallen. Nu komen ook klein-schalige duurzame energie-installaties als warmtepompen, zonnecollectoren én particu-liere PV-systemen (zonnepanelen) in aanmer-king. Deze regeling geeft ‘groene’ spaarders en beleggers een fiscaal voordeel omdat ze banken in staat stelt krediet te verstrekken uit een groenfonds met een rentekorting. Deze rentekorting is afhankelijk van de betrokken bank of kredietverstrekker, maar bedraagt ongeveer 1,5% (Meer met Minder, 2009).

fiscaal voordeel plus energieopbrengstenDoordat de rentebetalingen over de geleende som voor de panelen afgetrokken kunnen

worden, blijft het fiscale voordeel van hypo-theekrenteaftrek gedurende de gehele looptijd maximaal. De spaarrente zal gelijk zijn aan de rente die wordt betaald over de zonne-hypotheek, zoals normaliter het geval is bij spaarhypotheken.

Iedere maand bestaan de uitgaven voor de consument dus uit hypotheekrente en een vast spaarbedrag. Daar tegenover staan de inkomsten uit de opgewekte kilowatturen en de teruggave van de belastingdienst van een deel van de inkomstenbelasting vanwege de hypotheekrenteaftrek (inclusief de kortingen van hierboven).

De zonnehypotheek maakt investeren in woninggebonden zonnepanelen financieel aantrekkelijk voor de particuliere wonin-geigenaar omdat de baten uit de elektrici-teitsproductie plus het fiscale voordeel van hypotheekrenteaftrek al snel hoger uitvallen dan de kosten voor het nemen van de extra hypotheek. Met de zonnehypotheek is er geen investeringsdrempel meer en behoren lange terugverdientijden tot het verleden.

simpel, inzichtelijk en met een zeker rendementDe zonnehypotheek is een financieel product dat zich bewust specifiek richt op zonne-panelen. In tegenstelling tot veel huidige financiële producten met vage termen in de naam als ‘klimaat’, ‘groen’ en ‘duurzaam’, is de zonnehypotheek een simpel en inzich-telijk product voor zowel consument als hypotheek ad viseur. Men weet intuïtief wat de zonnehypotheek inhoudt en wat de toege-voegde waarde kan zijn. De zonnehypotheek is daarom makkelijk uit te leggen en spreekt mensen aan omdat hun eigen te behalen voor-deel snel helder wordt. Zonnepanelen hebben het belangrijke voor-deel ten opzichte van een zonneboiler en een warmtepomp, dat de energieproductie gebruikersonafhankelijk is. Wanneer mensen lang op vakantie gaan is een zonneboiler voor niets warmte aan het produceren en is een

127


FINANCIERING MET DE ZONNEHYPOTHEEK > GEEN INVESTERINGSDREMPEL EN HOOG RENDEMENT OVER INVESTERING

Terugverdientijd 7 jaar Rendement over investering = 32%

-$500

$0

$500

$1.000

$1.500

$2.000

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25

Cumulatieve winst (€) bij een PV-systeem van 20m2

HUIDIGE VERDIENMODEL > GROTE INVESTERING EN LANGE TERUGVERDIENTIJD

-$12.000

-$10.000

-$8.000

-$6.000

-$4.000

-$2.000

$0

$2.000

$4.000

$6.000

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

Financiering met eigen vermogen (€), PV-systeem 20m2

Terugverdientijd 20 jaar Rendement over investering = 2,5%

˚ figuur 4


warmtepomp niet in gebruik. Zonnepanelen daarentegen blijven terugleveren aan het net, wat de kredietverstrekker meer zekerheid verschaft. Bovendien bieden fabrikanten garan-ties op het functioneren van de installatie die de bank nog meer zekerheid verschaffen.

extra waarde woonhuisDaarnaast zijn zonnepanelen een duidelijk zichtbare toevoeging aan een woning en verte-genwoordigen ze direct meerwaarde voor de woning. Oplossingen om groenfinanciering te koppelen aan een reguliere hypotheek werden al langer gezocht. Vooral bij het verduurzamen van nieuwbouw en starterwoningen zou de hypotheek de extra kostenpost moeten kunnen meenemen. Bijvoorbeeld met het betalen van een lagere rente over de kop van de oorspron-kelijke lening, voor het doen van duurzame investeringen in je huis. En als de investering vervolgens je huis meer waard maakt inclusief panelen en ook nog geld oplevert, als bijvoor-beeld bij grote villa’s met meer dan 50 panelen de overtollige energie terug te geven aan het stroomnet, dan worden de kosten van de hypo-theek meer dan goedgemaakt.

tot slot de zon in de zonnehypotheekJe mag het met recht een duurzame hypotheek noemen. De fabrikanten van de panelen bieden garanties op het functioneren van de installatie en de levensduur. Dit is wat de bank wil horen, want het geeft meer zekerheid. Daarnaast redu-ceren zonnepanelen op de daken het risico dat mensen hun hypotheeklasten niet meer kunnen opbrengen; de panelen leveren immers geld op.

De zonnepanelen zijn een duidelijk zichtbare groene toevoeging. Ze versterken het alge-meen bewustzijn over groen en duurzaam.De bank (die er het eerste mee aan de gang gaat) kan een duidelijke impuls aan het eigen imago geven. Bij een succes van de hypo-theekvorm wordt Nederland als geheel meer zelfvoorzienend.

De zonnehypotheek biedt veel zonnige aspecten voor zowel de huiseigenaren als de banken en ons land.

128


˙ beelden uit de presentatiewww.creativecitylab.nl/projecten/zonnehypotheek

tim van ruiten – hoofd vastgoedbeheer en financiën far west

“Een interessant voorbeeld is de zonnehypotheek. Ontwikkelingen om groenfinanciering te koppe-len aan reguliere hypotheken zijn voor ons interessant. Vooral bij nieuwbouw en starterwoningen is het belangrijk dat mensen meer kunnen lenen dan op basis van de traditionele hypotheek mogelijk is. Juist voor het verduurzamen van je woonhuis is het van belang dat mensen deze extra kostenpost gefinancierd krijgen, iets wat door de markt nog niet of nauwelijks wordt opgepakt. Denk aan het be-talen voor een lagere rente over de kop van de oorspronkelijke lening, voor het doen van duurzame in-vesteringen in je huis. Hoewel wij als woningbouwcorporatie niet als bank mogen optreden kijken wij wel naar mogelijkheden, met de projectontwikkelaars of de Ge-meente Amsterdam. Expres om de starters of koper van nieuwbouw-woningen te ondersteunen. De zonnehypotheek is een interessant voorbeeld.”

129


˙ de vleutenseweg


De voornaamste reden dat de bewoners van de Vleutenseweg (nog) geen zonnepanelen op hun dak hebben zijn de hoge aanschafkosten en het feit dat ze er nog niet of nauwelijks over hebben nagedacht.

Als de bewoners van de Vleutenseweg zonnepanelen zouden aanschaffen dan zouden ze dit vooral doen vanwege de positieve effecten op het milieu en als in de toekomst de aanschafkosten lager zijn.

uitslag enquete

Een mogelijke pilot case voor de zonnehypotheek is de Vleutenseweg in Utrecht. Dit is een van de grotere wegen in Utrecht, met veel verkeer, openbaar vervoer en verbinding naar de A2. Aan de Vleutenseweg liggen meer dan 70 huizen met zeer geschikte daken voor zonnepanelen. Als eerste uitrol van de zonnehypo-theek zijn in het geval van de Vleutenseweg meerdere voordelen te behalen:

Door de ligging zijn de zonnepanelen voor iedereen zichtbaar, waardoor de werking van de zonnehypo-theek gepromoot wordt en het duurzame karakter van Utrecht versterkt wordt;

Met een grootschalig pilot-project kunnen de inves-teringkosten nog verder gedrukt worden. Hierdoor verdienen bewoners in het eerste jaar al aan de zonne-hypotheek, in plaats van het zesde jaar (figuur 4);

Het deel van de Vleutenseweg in kwestie bestaat uit losse woningeigenaren, Vereniging van Eigenaren en woningcorporatiebezit. Door de zonnehypotheek hier toe te passen worden meerdere situaties getest.

“Het idee van de zonnehypotheek vind ik goed gevonden. Voor de consument is de hypotheek een goedkope vorm van lenen. Bovendien kan deze aanvliegroute marketingtechnisch helder en doel-groepgericht werken. De vraag blijft dan wel op welke groep wijkbewoners men zich met deze hypotheek richt. Minder milieubewuste mensen zullen zich niet zo makkelijk laten overhalen te investeren in zonnepa-nelen. Ook niet als het financieel aantrekkelijker wordt. Juist daarom moet het aanvragen van zonnepanelen nog aantrekkelijk gemaakt worden voor de consument.De Rabobank is gestopt met de klimaathypotheek, omdat er teveel regels aan dit product kleefden. We zijn dus enigszins terughoudend bij de introductie van

een soortgelijk product. De markt voor hypotheken vraagt om meer transparantie en minder producten. De Rabobank wil nu eerst een goed basisproduct ontwikkelen. De zonnehypotheek zou een on-top product kunnen zijn, maar het kost veel tijd om voor dit nieuwe product de systemen aan te passen. Ook voor de Rabobank moet zo’n product bijdragen aan de business. En bij een relatief klein product zijn de admi-nistratieve kosten vaak hoog. Mogelijk kan de VVE een dergelijke investering doen en de kosten verrekenen in de servicekosten van de bewoners.”

paul veendrick - manager duurzame energie en klimaat rabobank

130


“De zonnehypotheek benadrukt de mogelijkheid om de rente op de lening voor de zonnepanelen aftrekbaar te maken bij de belasting. Iedere lening voor een investering in je woonhuis die nagelvast zit is aftrekbaar, of het nu een klimaathypotheek is, een zonnehypotheek, een lening van je ouders of een consumptief krediet speciaal bedoeld voor zonnepanelen. Als men de energiebesparingen inzichtelijk kan maken voor de hypotheekadviseur, dan kan de woonquote omhoog gaan en daarmee dus je maximale leenbedrag.

Als de zonnehypotheek gefinancierd kan worden met zogeheten groen geld, dan kan dat een rentekorting van wel 1% opleveren. Alfam en Freo verstrekken nu al groene leningen voor zonnepa-nelen, zonder hypothecaire inschrijving en zonder minimumbedrag. De Triodosbank verstrekt een groene hypotheek, met minimaal bedrag. Voor een groene hypotheek bij renovatie van een woning of bij het plaatsen van zonnepanelen moet je aantonen dat het energielabel van je woning met zoveel stappen omhoog gaat. Zowel de kleine bedragen die met deze hypotheekaanvragen gepaard gaan, als de administratieve rompslomp, maken dat deze hypotheken voor de grote banken geen interessante producten zijn. De kosten zie je ook vertaald in de rente voor dergelijke producten. De rente voor de groene hypotheek van de Triodos-bank is, ondanks dat het gebruik van goedkoper groen geld, niet veel aantrekkelijker dan de rente-tarieven voor de stuntaanbieders van commerciële hypotheken.

De banken hebben de administratieve complexiteit van groene hypotheken via de Groenraad bij VROM aangekaart. Er wordt nu gezamenlijk nagedacht over oplossingen om zo min mogelijk ICT-kosten te maken. De banken willen van die zorg af. En dan blijft natuurlijk de problematiek ‘hoe krijg ik in vredesnaam een betrouwbare offerte aangeleverd en hoe krijg ik de panelen zo betrouwbaar mogelijk geïnstalleerd?”

dorine putman - manager institutionele relaties asn

De zonnehypotheek is substantieel anders dan de groen-, klimaat- of duur-zame hypotheken. Bij de laatste speelt namelijk een allocatieprobleem: hoeveel van het verstrekte hypotheekkrediet komt daadwerkelijk ten goede aan de energieprestatie van de woning? Dit vraagstuk is bij de groenhypotheek van de Triodosbank opgelost door het krediet te koppelen aan een labelsprong. Dit brengt een bewijslast met zich mee en dus administratieve rompslomp voor de bank. Bij de zonnehypotheek is er echter geen sprake van een allocatieprobleem omdat deze specifiek gericht is op de financiering van een PV-systeem, een investering die 100% ten goede komt aan de energieprestatie van de woning. Daarnaast zijn zonnepanelen gebruikers-onafhankelijk wat meer zekerheid biedt voor de kredietverstrekker.

Een financieel product specifiek gericht op één duurzame maatregel behelst meer voordelen. In tegenstelling tot financiële producten met vage termen als duurzaam, klimaat en groen is de toegevoegde waarde van de zonnehypo-theek intuïtief te begrijpen. De zonnehy-potheek is daarom marketingtechnisch sterk. Daarnaast is het product simpel en inzichtelijk voor zowel consument als hypotheekadviseur. Vanwege de eenvoud van het product, de eenvoudige voor-waarden waaraan een PV-systeem dient te voldoen en het zekere rendementen (gegarandeerd door fabrikanten) is de administratie goed te stroomlijnen en kunnen de kosten beperkt worden.”

sam kin - deelnemer innovatielab

131


www.creativecitylab.nl/projecten/zonnehypotheek


IDEE 8

groene daken

Anna-Lisa LengkeekErwin van WoudenbergTessa SlagterStefanie Kolk


IDEE 8 zwarte pieten, groene daken

wat nou sprookjes…Sinterklaas rijdt liever met Amerigo op groene dan op gladde, grijze daken!

Het idee is groene daken te gaan promoten via kinderen en het icoon Sinterklaas. Om te beginnen met het realiseren van groene daken op scholen. Aangezien meer dan 50% van de scholen hard aan (dak)isolatie toe is. Begroeide, groene daken bieden nogal wat voordelen ten opzichte van gewone daken. Groene daken zijn verkoelend in de zomer. Een begroeid dak produceert zuurstof, verdubbelt de levensduur van het dak en vermindert de water-druk op de riolering bij regenval. En vangt bovendien fijnstof af. Omdat er met groene daken meer groen komt in een woonomgeving wordt het er prettiger wonen. marijke vos - wethouder milieu

amsterdam

“Dit is weer een hele nieuwe ma-nier om een bestaand probleem te benaderen en onder de aandacht te brengen. ‘Zwarte Pieten, Groene Daken’ trekt aandacht omdat het een leuke en verassende twist in zich heeft. Het is de combinatie die het interessant maakt.”

134


wortel in ruil voor know howOp dit moment zijn er maar weinig groene daken in Nederland. Amsterdam bijvoorbeeld telt er maar zeven en Utrecht nog minder. Mensen hebben weinig weet van de voordelen en er bestaan veel misvattingen. Informatie wordt vaak gewantrouwd als die afkomstig is van belanghebbende partijen zoals groen-leveranciers. De informatie die mensen wél bereikt, heeft vaak betrekking op één type groenbedekking, maar die hoeft niet geschikt te zijn voor het eigen dak.

Een groen dak maken is niet moeilijk, maar je moet wel weten hoe het met succes is te realiseren. Voor elk dak gelden andere afwe-gingen. Het gaat om de juiste keuze voor het type groen, de intensiteit van het onderhoud en de verschillende prijsklassen. Om planten op een dak te kunnen laten groeien, zijn bijvoorbeeld uiteenlopende substraten nodig. Plant en substraat bepalen

de eigenschappen, het onderhoud en de kosten van een groen dak.

net zoveel groene argumenten als zwarte pieten…De woonwijk klimaatneutraal maken door groene daken in de woonwijk, kan dat? Een groen dak is een dak van een woning, kantoor of andersoortig gebouw dat begroeid is met planten. Omdat alle planten respireren door koolstofdioxide op te nemen en zuurstof aan de lucht af te staan, draagt een groen dak direct bij aan CO2-reductie in de lucht. Ook reduceert het dak de indirecte CO2-uitstoot van een huishouden: door energiebesparing middels isolatie en warmte in de zomer; door ontlasting van de stedelijke riolering middels een hoge wateropname; en door besparing van energie en kostbare grondstoffen door een verdubbeling van de levensduur van de dakbe-dekking. Bovendien vermindert een groen dak fijnstofconcentraties in de lucht, isoleert het

135


˙ beelden uit de presentatiewww.creativecitylab.nl/projecten/zwarte-pieten


tegen geluid, en is er geen ingrijpende verbou-wing nodig. Een groen dak is een positieve, makkelijke en laagdrempelige oplossing.

wat nou sprookjes…Om mensen aan te zetten tot het aanschaffen van een groen dak hebben wij gekozen voor een focus op de bewustwording, informatie en de educatie op scholen. Met ‘de volgende generatie’ als doelgroep. Door de aandacht van kinderen te trekken en hen te informeren over de voordelen van groene daken, worden de ouders ook indirect geïnformeerd. Bovendien moeten kinderen het verschil maken voor het bereiken van de klimaatneutrale woonwijk in de toekomst en zijn zij aldus een duurzame doelgroep. Om het idee te promoten concen-treren we ons op een eenmalige maar impact-volle actie met daarbij veel verwijzingen naar de website. De website geeft verdieping en veel concrete informatie over groene dakken.

de publiciteitsstunt: ‘zwarte pieten, groene gaken’Wij koppelen groene daken aan Zwarte Piet en Sinterklaas. Twee iconen met een hoge communicatiewaarde: ze hebben een grote bekendheid maar gebruik of citeren staat vrij en wat Sinterklaas zegt, geniet een zekere autoriteit. Bovendien is de thematiek van het klimaat goed in te passen in de folklore: Sinterklaas maakt zich als kindervriend zorgen om de toekomst van kinderen en draagt daarom geheel in zijn ‘eigen straatje’ als oplos-sing het groene dak aan.

De publiciteitsstunt is opgebouwd uit drie delen; een korte film, een evenement en een scholenbezoek.

136


In de middag van 25 november 2009 waren 40 Zwarte Pieten aanwezig op het Museum-plein nabij het groene dak van de Albert Heijn. Kinderen konden zich vermaken met leuke spelletjes, zoals: het leggen van een groen dak op een klein houten huisje, het rollen met een manshoge aardbol, zaklopen, glijden van het AH-dak, ballonnen met CO2 blazen en zoeken naar Verstoppiet. Ze kregen pepernoten, een leerzaam cadeautje en een folder, die meteen als stempelkaart fungeerde: na elk spelletje kregen de kinderen een stempel, die samen het woord GROEN vormden als antwoord op een online prijsvraag. De folder en website gaven kinderen en hun ouders informatie over groene daken. Verdere technische informatie werd versterkt door de deelnemers van het Innovatielab in samenwerking met de Dakdok-ters. Een van de medewerkers van Dakdokters was die dag de Infopiet op het Museumplein. Het scholenbezoek in de ochtend waarbij de film werd vertoond was de aanloop van het evenement later die dag. Daarnaast werd er tijdens deze PR-stunt rondgefietst op een bakfiets, om in de nabije omgeving aandacht te genereren.

“Groene daken kun je op kleine én grote schaal realiseren. Voor de individuele eige-naar is het voordeel dat de levensduur van het bestaande dak wordt verdubbeld. Plus dat het groene dak de ondergelegen ruimtes koelt en de geluiden van de stad dempt. Op grote schaal helpen groene daken om bij hevige regenval het water te bufferen. Groene daken koelen de stad en filteren gifstoffen en fijnstof uit de lucht. Daarnaast zien groene daken er natuurlijk prachtig uit.

Als Dakdokters dragen wij Creative City Lab een warm hart toe. Wij hebben ons tijdens de dag van de PR stunt op Museumplein ook ingezet om jullie aanpak en het groene dak te promoten. Ik geloof zeker dat de inspan-ningen van het CCL een soort van kentering teweeg kunnen brengen in het besef van (lokale) overheden, bedrijven en particulieren. Dit soort initiatieven moeten bottom-up plaatsvinden.

De film ‘Zwarte Pieten, Groene Daken’ vind ik geniaal! Het is een nieuwe maar perfecte manier om informatie over groene daken over te brengen en een jonge doelgroep aan te spreken. Ik hoop dat veel mensen hem gezien hebben.

Het was jammer dat het op 25 november nou net tegenzat met het weer, maar gelukkig reageerden de mensen zeer positief en enthousiast op deze PR-stunt. Er waren zelfs een aantal mensen die speciaal naar het Museumplein waren gekomen omdat ze de aankondiging in het Parool hadden gezien.”

daan de leeuwoprichter dakdokters

137


1 Het eerste deel, de korte film, is gemaakt om het klimaatprobleem uit te leggen en het groene dak als oplos-

sing te introduceren. Low budget, geestig, geheel en al voor kinderen, later nog een keer te bekijken op YouTube. De Pieten gaan op zoek naar groene daken in Utrecht en Amsterdam en zien er maar weinig…

2 Het tweede onderdeel van de publi-citeitsstunt werd gevormd door een evenement op het Museumplein

waarin veel aandacht wordt gevraagd voor groene daken en Creative City Lab.

3 Het derde onderdeel bestond uit een serie schoolbezoeken in wijk Wester-park, waarbij de hierboven genoemde

film aan de leerlingen werd getoond en infor-matiemateriaal werd meegegeven.


sinterklaas

“En dan die schoorstenen van te-genwoordig! Nou jullie begrijpen wel, daar gooien we dus echt geen cadeautjes meer in hoor!”

138


als zelfs sinterklaas het een goed idee vindt…Mensen zijn over het algemeen behoorlijk gehecht aan hun tuintjes, aan groenvoor-zieningen. Zeker in de stad wordt altijd van alles bedacht om toch nog wat groen kwijt te kunnen, tot en met de subsidies voor gevel-tuintjes die sommige stadsdelen verstrekken. Maar op het dak kan het dus ook, en het levert meteen een aantal voordelen op voor het milieu en de duurzame samenleving.

de moraal van dit verhaalSinterklaas’ argumenten snijden hout: groene daken reduceren de indirecte CO2-uitstoot van de huishoudens door het isolerende effect en verhogen de groenbeleving. En dan zijn de argumenten van minder druk op de stedelijke riolering, het verlengen van de levensduur van de dakbedekking, het fijnstof afvangen en geluid dempen nog maar kinderspel.

“De bedenkers van dit idee laten zien dat ze goed in staat zijn om iets fris en vrolijks te verzinnen dat de publiciteit haalt. Een verhaal moet ingebed zijn wil het meer mogelijk-heden bieden om er wat mee te kunnen. Meeliften op een icoon als Sinterklaas is een goede manier om dat te bereiken. Ik vond het trouwens ook heel verrassend om te horen dat een dak langer meegaat als het is begroeid!”

Elena Simons - oprichter wonder

“Een groen dak zorgt ervoor dat je huis in de zomer niet te warm wordt.”

“Schoon regenwater wordt direct opge-nomen door plantjes, zodat het niet in het riool terecht komt.”

“Voor Pieten zijn groene daken erg fijn, want dan kunnen ze zacht zitten terwijl ze naar jullie prachtige Sinterklaasliedjes luisteren.”

“Amerigo graast ook graag op een groen dak.”

“Vertel jullie ouders over groene daken! Want grote mensen kunnen soms een beetje dom zijn, en weten niet altijd wat goed voor ze is.”

voordelen volgens de sint

de pieten

“Maar, wat is een klimmaat, kunnen we dadelijk niet meer klimmen?”

139


www.creativecitylab.nl/projecten/zwarte-pieten


urban make-over

IDEE 9Sam KinJetse VinkJesse Jop JörgFloris van den Biggelaar Joost Matthijssen


Het huis waar u altijd al wilde wonen, kan wel eens het huis zijn waar u nu woont!

IDEE 9 urban make-over

waardecreatie door integrale aanpak van gebouw en gebieds-ontwikkeling

Met name interessant bij naoorlogse flats; deze bieden kansen op zowel bouwtechnisch als ruimtelijk vlak. Zo is het casco vaak ‘over-gedimensioneerd’, wat het mogelijk maakt om het met een beperkte investering ‘op te toppen’. Door bijvoorbeeld een verdieping erop te plaatsen. Hiermee kan extra verhuurbaar oppervlak gerealiseerd worden. Verder hebben de flatgebouwen in veel gevallen een grote aangrenzende publieke ruimte, wat mogelijk-heden biedt voor een recreatieve invulling met verbetering en benutting van deze publieke ruimte. Door bijvoorbeeld een groot serre-achtig atrium eraan te bouwen.

142


Sloop of renovatie? Renovatie! Door nieuwe waardecreatie…

Het idee van Urban Make-over speelt in op de vraag naar een duur-zaam, rendabel en effectief reno-vatieconcept door zich te richten op het vergroten van de baten in plaats van het reduceren van de kosten. Het vergroten van de baten, ofwel de waardecreatie, wordt gere-aliseerd door een integrale aanpak van zowel de oude gebouwen, het gebied als het proces bij het uitvoeren van een renovatie.

waardecreatie door integrale aanpak van gebouw en gebieds-ontwikkeling

143



de energieprestaties moeten beterIn Nederland is 35% van de totale energiebe-hoefte afkomstig van de bebouwde omgeving. 46% van de totale woningvoorraad scoort energielabel E of slechter. Het naar beneden brengen van de energiebehoefte binnen de bebouwde omgeving kun je doen door slecht presterende gebouwen te slopen en nieuwe bouwwerken met een betere energieprestatie op te richten. Of je kunt slecht presterende gebouwen duurzaam renoveren, waarbij je het gebouw laat staan, en energetisch slimme toepassingen benut.

de impact van sloop en het voordeel van renovatieSloop en nieuwbouw heeft nota bene een grotere klimatologische impact dan renovatie. Slopen creëert veel sloopafval én vraagt veel nieuw materiaal voor de nieuwbouw. Een ander nadeel van sloop en nieuwbouw is het kapot maken van de bestaande sociale struc-tuur in een omgeving. Bij sloop vernietig je een geschiedenis die zich in meerdere decennia heeft gevormd. Niet voor niets roept een sloop-project vaak veel weerstand op bij de bewoners van een gebied.

In veel gevallen moet je dus gewoonweg concluderen dat het vanuit sociaal en klimato-logisch oogpunt wenselijker is om effectief en rendabel te renoveren.

“In het Urban Make-over concept zijn er diverse principes en uitgangspunten van BGG opgenomen in het ontwerp. Bij dit idee is de kas heel letterlijk genomen. Er wordt daadwerkelijk een klimaatbuffer gecreëerd in de ruimte. Het principe van het oogsten van warmte, zoals een kas dat doet door de warmte die wordt opgevangen in de zomer, op te slaan en vervolgens te gebruiken in de winter, is bij Urban Make-over ingezet op wijkniveau.

Het bijzondere van het Urban Make-over idee zit niet alleen in de toepassing van energie-besparende technieken. Dit idee omvat niet alleen het lage temperatuur- verwarmings-systeem, maar ook de sociale component. Het integrale karakter maakt dit idee economisch haalbaar.

Het volledige interview met Atto Harsta is te vinden op pagina 70

atto harsta - directeur bouw-innovatie aldus

˚ beelden uit de presentatiewww.creativecitylab.nl/projecten/urban-makeover

het voordeel van renovatieSloop en nieuwbouw heeft nota bene een grotere klimatologische impact dan renovatie. Slopen creëert veel sloopafval én vraagt veel nieuw materiaal voor de nieuwbouw. Een ander nadeel van sloop en nieuwbouw is het kapot maken van de bestaande sociale struc-tuur in een omgeving. Bij sloop vernietig je een geschiedenis die zich in meerdere decennia heeft gevormd. Niet voor niets roept een sloopproject vaak veel weerstand op bij de bewoners

In veel gevallen moet je dus gewoonweg concluderen dat het vanuit sociaal en klimato-

bewoner geuzenveld

“De mensen hier zijn ge-hecht aan hun tuintje.”

144


kansen bij de naoorlogse flatstempelsMaar waar kan een renovatieconcept de meeste impact genereren en dus het best een eerste aanvang krijgen? Uit onze analyse blijkt dat vooral de situatie bij naoorlogse flatstem-pels interessant is voor het toepassen van een renovatieconcept. De Nederlandse woningvoor-raad bestaat voor ongeveer 11% uit naoorlogse flats. Dit komt neer op 740.000 woningen. Deze woningen hebben allemaal een slechte energieprestatie. Daarnaast is het verbeterpo-tentieel van deze categorie woningen erg groot, omdat de flats veelal worden gekenmerkt door een onfunctioneel karakter, een slechte onderhoudsstaat en een zwakke prestatie op sociaaleconomisch gebied. Er kan meestal vrij eenvoudig extra verhuurbaar oppervlak

gerealiseerd worden én ze hebben in veel gevallen een grote, aangrenzende publieke ruimte die mogelijkheden biedt.

waardecreatie op gebouwniveauOp gebouwniveau betreft het verbetering van de energieprestatie. Wat zijn de moge-lijkheden op het gebied van isolatie en kan de benodigde energie duurzaam opgewekt worden? Het aanbouwen van een atrium kan een interessante oplossing zijn. Verder wordt er op gebouwniveau bekeken op welke manier flexibiliteit ingevoegd kan worden in de flats. We streven naar een gedifferentieerd aanbod van sociale huur, particuliere huur en koopwo-ningen en naar differentiatie in woningtype.

kansen bij de naoorlogse flatstempelsMaar waar kan een renovatieconcept de meeste impact genereren en dus het best een eerste aanvang krijgen? Uit onze analyse blijkt dat vooral de situatie bij naoorlogse flatstempels interessant is voor het toepassen van een renovatieconcept. De Nederlandse woningvoorraad bestaat voor ongeveer 11% uit naoorlogse flats. Dit komt neer op 740.000 woningen. Deze woningen hebben allemaal een slechte energieprestatie. Daarnaast is het verbeterpotentieel van deze categorie woningen erg groot, omdat de flats veelal worden gekenmerkt door een onfunctioneel karakter, een slechte onderhoudsstaat en een zwakke prestatie op

waardecreatie door huurders en kopers samen te

brengen in een getransformeerde omgeving

bewonersparticipatie bij het bepalen van de functionali-teit en het ontwerp van het ‘nieuwe’ gebouw

lokaal energie opwekken

toevoegen extra sociale functies in de directe omgeving van het gebouw

HET ATRIUM: BOUWEN MET GROEN EN GLASDe directe omgeving van de gebouwen bestaat nu meestal uit een publieke ruimte van gras of steen. Het idee is nu om in de aangren-zende publieke ruimte van twee complexen een atrium te bouwen en om bouwvolume toe te voegen aan de ‘dode’ hoeken. Een atrium biedt unieke kansen op zowel energetisch als sociaal gebied. In het atrium kan warmte en koude geoogst worden, waardoor woningen klimaatneutraal verwarmd en gekoeld kunnen worden. Vorm en invulling van het atrium vinden plaats op basis van de wensen van de bewoners. Het kan een gezamenlijke ontmoetingsplek worden en/of een buurtmoestuin. Ook kan lokaal MKB zich er vestigen. Het toevoegen van bouwvolume op de hoeken maakt het concept rendabel, er is nog meer differentiatie mogelijk en het zorgt voor een sterk verbeterde uitstraling van het complex.

speerpunten van het concept

145



waardecreatie op gebiedsniveauOp gebiedniveau wordt gekeken naar func-tiedifferentiatie, invulling van de publieke ruimte en het eventueel benutten van lokale energiestromen. Ook hier kan een atrium tussen gebouwen een interessante oplossing zijn. Door functiedifferentiatie wordt het eenzijdige karakter van de flats doorbroken. Door het toevoegen van commerciële functies, recreatieve functies en professionele func-ties ontstaat een dynamische omgeving. De aangrenzende publieke ruimte van flatstem-pels biedt geregeld genoeg mogelijkheid voor verrijking. Door slimme ingrepen, gebaseerd op de wensen van de bewoners, is het gebruik van de publieke ruimte te intensiveren en aantrekkelijker te maken. Verder op gebieds-niveau gaat het over het benutten van locale

bronnen van energie. Kijken naar welke poten-tiële energiestromen er voor handen zijn en of deze te integreren zijn in het renovatieconcept.

procesinnovatieOp procesniveau organiseren we stappen om acceptatie te creëren en bewonerswensen nadrukkelijk mee te nemen en te integreren. De bewoners (huidige en nieuwe) krijgen vanaf het begin een actieve rol en zijn co-creators in het hele proces. Een deel van de verantwoorde-lijkheid van de invulling van de renovatie kan bij hen komen te liggen: laat bewoners vooral zelf vertellen en bepalen wat voor invulling ze willen geven aan de publieke ruimte en op welke manier ze hun woning of omgeving verbeterd zouden willen zien.

Om het concept te toetsen is de Burgemeester van Leeuwenlaan in Amsterdam uitgekozen. In de Burgemeester van Leeuwenlaan treft men de typische portiek- en etageflats aan waarover eerder gesproken is. De flats zijn door de jaren heen slecht onderhouden, hebben een slechte energieprestatie en de woningbouwcorporatie dient daarom op de korte termijn te beslissen of deze flats herbestemd of gesloopt gaan worden.

Wat ons betreft wordt het een duurzame herbe-stemming door middel van o.a. een klimaatneu-trale luchtverwarmingsinstallatie. Hierbij worden conventionele energieuitstootbeperkende tech-nieken, zoals het extra isoleren van de woningen, gecombineerd met een systeem waarbij er duurzame energie wordt opgewekt. Het systeem dat wij hiervoor gekozen hebben is een glazen atrium dat naast haar energetische kwaliteiten ook een sociaal programma kan onderbrengen. We plaatsen dit atrium tegen de bestaande flat-stempels aan. Waarmee meteen de isolerende werking van de bestaande oude gevel verbeterd wordt. Door de zoninstraling in het atrium op te vangen met een laag temperatuur verwar-mingssysteem met opslag wordt het bestaande verwarmingssysteem vervangen door duurzame

energie van de zon. In het atrium kan vervolgens een wintertuin gemaakt worden voor de bewo-ners. Door extra bouwvolume toe te voegen in de vorm van appartementen in een hoger prijsseg-ment en de verschillende flats uitzicht te geven op het park wordt er extra waarde gecreëerd waarmee de investeringskosten van het atrium gedeeltelijk gedekt kunnen worden.

De investering van het atrium verdient zich vervolgens in tien jaar terug doordat er een forse besparing op de uitgave van de stookkosten voor luchtverwarming wordt gerealiseerd.

• Beperkte sloop• Geen huurverhoging zittende bewoners• 100% duurzame energievoorziening

voor ruimte verwarming• Differentiatie aanbrengen door toevoegen

van nieuwe appartementen• Contact leggen met park en water om

vastgoedwaarde te verhogen• Bestaande bewoners blijven• Participatie bestaande bewoners bij

invulling atrium• Tijdelijke huisvesting op locatie voor

bestaande bewoners

HET CONCEPT TOEGEPAST OP dE BurGEmEESTEr vAN LEEuwENLAAN iN AmSTErdAm

146


een levendigere wijkBestaande wijken krijgen er dus extra woon-units bij wat de levendigheid ten goede komt en de sociale coherentie en gemêleerdheid doet verbeteren. Maar Urban Make-over pakt ook de huidige woningen aan en bij het duurzaam renoveren ervan wordt ook het element van duurzaam energie opwekken meegenomen. Waarbij er nota bene per saldo meer energie wordt geoogst dan dat er wordt verbruikt. De nieuwe atriums waarmee dit gereali-seerd wordt, en die gebouwen en omgeving verbinden, zijn meteen ruimtes waar nieuwe bedrijvigheid kan ontstaan. Voor bewoners of voor derden (MKB).

De combinatie duurzaam, extra functioneel en gemêleerd/gedifferentieerd maakt het geheel rendabel en dynamisch en geeft de hele wijk een volstrekt andere en veel aantrekkelijkere uitstraling.

Wat goed is voor de wijk is goed voor iedereen Urban Make-over is nodig voor het creëren van een klimaatneutrale woonwijk. Het speelt in op de vraag naar effectieve renova-tieconcepten, het is zeer generiek en breed toepasbaar bij met name de grote hoeveelheid naoorlogse flats. Het concept bewerkstelligt bovendien een hele behoorlijke CO2 reductie. Urban Make-over verhoogt het comfort en de woonkwaliteit van bewoners en zorgt voor behoud van de geschiedenis en de sociale structuur in een gebied.

“Ik ben gegrepen door de uitspraak van Henk van Schagen van Van Schagen Architecten. Die zei: ‘Je moet niet uitgaan van het programma en daar het bestaande op aanpassen, maar uitgaan van het bestaande en daarop het programma aanpassen’. Dat was voor mij een stimulans om op zoek te gaan naar de kracht van het gebied en de bewoners…”

jesse jop jörg - deelnemer innovatielab

“Het Urban Make-over concept vinden wij aantrekkelijk omdat bij het duurzaam renoveren het element van duurzaam opwekken wordt toegevoegd, waarbij per saldo meer energie wordt geoogst dan er wordt verbruikt. Dit laatste, met name in de vorm van een atrium, vinden wij het meest interessante aan dit concept, omdat je daarbij ook moet gaan zoeken naar nieuwe functies voor deze ruimte. Dat is wat ons betreft dan ook de grootste uitdaging; om naast het opwekken van energie te zoeken naar nieuwe functies om tot een zo economisch mogelijke en rendabele investering te komen.”

tim van ruiten - hoofd vastgoed-beheer en financiën far west

bewoner geuzenveld

“Ze moeten eerst eens die troep opruimen!”

147


www.creativecitylab.nl/projecten/urban-makeover


IDEE 10

slimme meters

Fransje GorterMaurice Koerse


IDEE 10 van analoge naar slimme meters

253 miljoen keer het cradle-to-cradle principeEen slimme meter is een meter die zichzelf opnieuw uitvindt.

In de nabije toekomst moeten er voor Nederland 7,5 miljoen zogeheten ‘slimme’ electrameters en voor heel Europa 253 miljoen ‘slimme’ electrameters geprodu-ceerd worden. Daarvoor zijn veel grondstoffen nodig, heel veel grondstoffen. Daarbij komt dat het opruimen van de oude, analoge meters 26 miljoen kilo afval gaat opleveren. Kan een deel daarvan niet minstens herge-bruikt worden voor de nieuwe meters?

Het idee is een proces op te zetten (van inname, distri-butie, scheiding van stoffen tot ontwerp en productie) dat zo veel mogelijk de principes van ‘cradle-to-cradle’ volgt en zo min mogelijk afval achterlaat.

150


De slimme meter is een geavanceerd meet- en zendapparaat. Een nadeel van deze meter is de relatief korte levensduur van 15 jaar, omdat er kwetsbare onderdelen in zitten zoals de printplaat (van kunsthars en glasvezel) en de LCD-display (o.a. indium). Er zit een batterij in (zware metalen) en de bedrading is van koper. De behuizing is gemaakt van plastic.

De uitdaging hoe we aan deze schaarse materialen moeten komen kan deels opgelost worden door de oude meters van nu te herge-bruiken en de nieuwe slimme meters zo te ontwerpen dat die later – dus na die 15 jaar – ook weer gerecycled kunnen worden.

de markt en de ontwikkelingenHet elektriciteitsnet is ooit opgezet als een relatief eenvoudig systeem: een aantal grote elektriciteitscentrales die verbonden zijn met vele kleine elektriciteitsgebruikers, zonder een vorm van communicatie. Hierdoor zijn vraag en aanbod niet altijd goed op elkaar afgestemd en wordt het elektriciteitsnet niet altijd even efficiënt gebruikt. Cruciale informatie, zoals stroomuitval, is niet meteen beschikbaar voor de nutsbedrijven en wordt bijvoorbeeld pas opgemerkt nadat de diverse gebruikers zich telefonisch beklagen.

151



Bij de analyse tijdens het bezoek van met Dr. Douglas Mulhall en Dr. Katja Hansen van EPEA, op het lab van het bureau dat samenwerkt met Michael Braungart op het gebied van ‘cradle-to-cradle’, werd gekeken hoe het recyclen en hergebruiken van oude elektriciteitsmeters meer diepgang kon worden gegeven. Het werd vrij snel duidelijk dat koper, aluminium en ijzer belangrijke grondstoffen kunnen zijn voor de nieuwe duurzame, slimme meter.

de intrinsieke kant van het apparaat

Voor de toekomst is een slim elektriciteitsnet essentieel omdat de vele nieuwe technieken die fluctuerende hoeveelheden duurzame energie opgewekken nu óók op het netwerk aangesloten moeten worden. Zonnepanelen en windmolens leveren een steeds grotere bijdrage aan het net, maar leveren geen stroom zonder zon of wind. Het elektriciteitsnet verandert dus steeds meer naar een complex web met vele, niet-constante aanbieders van stroom.

Daarnaast verandert het elektriciteitsgebruik; met name door een toename in het gebruik van hybride en elektrische voertuigen stijgt straks het stroomverbruik.

Een smart grid wordt onontbeerlijk. Een intelligent elektriciteitsnet met communicatie tussen gebruikers en leveranciers in beide richtingen. Hierdoor wordt het net betrouw-baarder, efficiënter en goedkoper. Daarnaast kan het beter inspelen op veranderingen, en dient het meteen als platform voor nieuwe toepassingen, zoals het inzichtelijk maken van energieverbruik.

De basis van een smart grid bestaat uit zoge-naamde slimme meters. Dit zijn digitale elek-triciteitsmeters met ingebouwde informatie- en communicatietechnologie, die op afstand uitgelezen en bediend kunnen worden.

˚ beelden uit de presentatiewww.creativecitylab.nl/projecten/slimme-meters

152


De slimme meter bestaat uit: een meetcom-ponent, een processor, geheugenopslag, een batterij, een koppeling naar een display en een communicatiekanaal naar de energie-leverancier door bijvoorbeeld een gsm- of internetverbinding. niks meer weggooienBij plaatsing van de slimme meters worden de oude meters meegenomen door de 9 netwerk-beheerders die eigenaar zijn van deze meters. Was het voorheen nog zo dat sommige meters werden opgelapt en hergebruikt in andere landen, nu wordt praktisch de hele hoeveel-heid onklaar gemaakt en vernietigd.

Maar als we ze in plaats daarvan ontleden en de materialen recyclen, kan een nieuw product ontworpen worden dat klaar is voor de toekomst. En die nodige nieuwe diensten biedt, zonder dat er al teveel grondstoffen hoeven worden ingekocht. De consument krijgt dus een veel vriendelijker apparaat terug.

cradle <2> cradle: een rond verhaal creërenAl met al is de slimme meter natuurlijk een hele verbetering, maar de meter moet zichzelf niet vergeten! Hij is pas echt slim als ie ook slim gemaakt is, volgens duurzame uitgangs-punten. Als alles ‘klopt’ kan hij zelfs symbool

153



gaan staan voor alles dat met duurzaam te maken heeft in het huishouden.

En als alles ‘klopt’ dan houdt dit in dat de partijen die de oude meters innemen samen-werken met de verwerkende partijen die de materialen scheiden, die weer samenwerken met de ontwerpers en ingenieurs, die weer samenwerken met de producent van de nieuwe apparaten, die weer samenwerkt met de distributeurs en installateurs die weer… Tot de cirkel rond is. ‘Cradle-to-cradle’: oud wordt gebruikt voor nieuw.

Een volgende stap zou zijn ook de nieuwe slimme meters in een gesloten cyclus te recy-clen, wat (grotendeels) zou moeten kunnen wanneer ze ‘juist’ ontworpen worden.

vrijheid blijheidNetwerkbeheerders en energieproducenten zijn beter geïnformeerd en kunnen het aanbod beter afstemmen op de vraag. Fraude wordt minder.

De consument krijgt geen controleur/meter-opnemer meer aan de deur en weet dat hij betaalt voor wat hij ook echt gebruikt. Ook wordt het voor de consument steeds makke-lijker om van energieleverancier te veranderen of zich zelfs bij een coöperatie aan te sluiten. Een belangrijk element van het vrije markt-mechanisme in de energiesector.

besparingen op macro-, meso- en microniveauDe oude meter levert per stuk tussen de 3 tot 4 kilo afval op. Dit is dus in totaal zo’n 26 miljoen kilo afval voor Nederland alleen. De materialen in een analoge meter bestaan o.a. uit een aluminium draaischijf, koperen spoelen, een stalen bevestigingsplaat en nog wat andere onderdelen. De oudere behuizing bestond uit bakeliet, de iets modernere is van staal en tegenwoordig is hij van plastic met een glazen kijkvenster. Een deel is uiterst waardevol, een ander deel niet, zelfs giftig…

Als we kijken naar de wereldvoorraad grond-stoffen, en het tempo waarin ze worden opge-bruikt, zien we dat bijvoorbeeld koper over 61 jaar op is. Voor ijzererts geldt hetzelfde. Ondertussen weten we dat het recyclen van aluminium 20 keer minder energie kost dan het opnieuw winnen en bewerken ervan. Al drie elementen die we kunnen winnen uit de oude meters.

En we moeten niet vergeten ‘meten is weten’. En beter meten is beter weten. De Euro-pese Commissie heeft haar doelstelling van 9% energie besparen niet voor niks aan dit principe gekoppeld. Een echte bijdrage aan het besparen van energie zal dat niet ople-veren. Wel zal de slimme meter bijdragen aan kostenverlaging bij de energieleveranciers en netwerkbeheerders, omdat de meter adminis-tratiekosten vermindert.

154


epea op het innovatielab

Dr. Douglas Mulhall en Dr. Katja Hansen werken al zo’n 20 jaar samen met prof. Michael Braungart op het gebied van ‘cradle-to-cradle’. Vanaf het prille begin hebben zij die manier van denken helpen ontwikkelen en hun bedrijf EPEA heeft zich inmiddels al over de hele wereld gericht op vele probleemge-bieden ten aanzien van het meest duurzame gebruik van alle goederen in de keten.

Mulhall en Hansen waren een dag te gast bij het Innovatielab. Zij lieten zien dat EPEA al aan veel verschillende problemen en oplossingen heeft gewerkt op zowel materiaal, product als systeemniveau. Hun praktijkvoorbeelden en de ijzersterke onderbouwing van de manier van denken bleek erg toepasbaar op de CCL-vraagstukken. De snelheid waarmee zij problemen tot hun ware aard wisten te ontleden oogstte veel bewondering en droeg bij aan het op een andere manier kijken naar problemen en oplossingen.

Nog een andere eye opener: het energiever-bruik van de nieuwe te ontwerpen slimme meter zou volgens Mulhall en Hansen niet in kWh of euro’s uitgedrukt moeten worden, maar in het aantal zonnepanelen dat je nodig zou hebben om dat verbruik op te wekken. Hiermee zal het besef voor groenopwekking veel tastbaarder worden. Daarnaast geeft het een indruk of én hoe je eigen zonne-energie kunt opwekken om zelfvoorzienend te zijn.

“In de oude energiemeters zit heel veel koper, aluminium en ijzer, maar naast deze positieve grondstoffen bestaat de meter ook uit scha-delijke materialen”. Volgens Michiel Jak is het noodzakelijk om de materialen uit de afval-stroom van de meer dan 200 miljoen meters in Europa te scheiden in waardevolle of giftige materialen. Bovendien zijn de hoeveel-heden van bruikbare materialen heel groot. “In Nederland zijn er maar 10 netbedrijven die alle meters beheren. De relatief kleine groep die de meters in het beheer heeft is verplicht om de oude meters straks te vervangen in een slimme meter. Dus alles komt terug… alles is in principe eenvoudig te verzamelen ”

Met de gerecyclede oude materialen kan een nieuw product ontworpen worden wat toekomstbestendig is en nieuwe diensten aanbiedt, zonder dat je iets moet aanschaffen. “Dit is volgens mij een innova-tief concept, waar nog niet over is nagedacht door de recycling industrie. Het idee is aan alle kanten slim, doordacht en duurzaam”, aldus Michiel Jak.

Op dit moment wordt het idee van het recy-clen van de meters verder besproken met een grote speler op het gebied van het recyclen van elektronisch materiaal.

michiel jak consultant sustainability van squarewise

155


www.creativecitylab.nl/projecten/slimme-meters


Pier Vellinga

interview

Professor Pier Vellinga is hoogleraar Klimaat-verandering aan de Universiteit van Wagenin-gen. Hij richtte zich als één van de eerste Neder-landse wetenschappers op klimaatverandering en de maatschappelijke implicaties daarvan. Pier Vellinga houdt zich bezig met internatio-nale strategieën voor klimaatverandering.

Hij was aanwezig bij de klimaattop in Kopen-hagen waar twee onderwerpen hoog op de agenda stonden: ‘Het duurzaam maken van de energievoorziening’ en ‘Een gezond mens voor een gezonde planeet’. Carlijn Danser sprak met Pier Vellinga over de klimaatneutrale woon-wijk en het thema van het volgende lab.

hoe denk je dat we de overgang naar een klimaatneutrale energievoorziening in nederland kunnen bereiken?“Ik ga er vanuit dat Nederland binnen 30 jaar

80% minder C02-uitstoot zal hebben. Dat moet gewoon. Het gaat erom hoe slim we dat kunnen doen op wijken huisniveau. Als dat lukt zijn we voor onze energie ook niet meer afhankelijk van de verre landen en zal er minder oorlog worden gevoerd over energie.”

welke decentrale ontwikkelingen en trends voorzie jij?“Ik geloof niet in absoluut decentraal maar ik zie wel meer mogelijkheden dan nu worden toegepast. In de huizen zelf of op wijkniveau kun je werken met warmtepompen en warmte-koude opslag. Ook kun je zonnepanelen toevoegen en slimme meters. Als het gaat om biomassa en het verwerken van afval dan gaat het om een grotere schaal dan wijkniveau.”

“Ik geloof in de combinatie van decentraal en centraal opwekken van energie. Ik vergelijk het met een computer, die heeft eigen rekenca-paciteit maar is daarnaast ook aangesloten op het grote wereldwijde netwerk. Zo zou het met huizen ook moeten zijn, een deel van de energie kan worden opgewekt via zonnepanelen, met bio-energie op wijken stadsniveau, met windenergie op regionaal niveau en dat alles verbonden door een groot Europees netwerk. Ik zie veel kansen in de mogelijkheden die elektriciteit biedt.”

“Bovendien moeten we van die mondiale denktrend af. Mondiaal denken was nodig om het probleem van onduurzaamheid helder op tafel te krijgen. Nu het gaat om de oplossing

pier vellinga – hoogleraar klimaatverandering

“We moeten veel verstandiger omgaan met de natuur en wat

de natuur ons biedt aan grondstoffen.”

157

CCL-Eindpublicatie_new-colors8_partF_09.indd 157 14-04-2010 14:47:23

is lokale actie leidend. Ieder land en elke stad moet zijn eigen oplossingen vinden. Ik geloof niet in alles decentraal, maar wel voor de helft en die wordt nu verwaarloosd. De echte winst zit in ideeën van wijken, waarbij successen zichzelf snel kunnen vermenigvuldigen.” wordt er bij het ontwikkelen van duurzame internationale strategieën voor klimaatverandering rekening gehouden met een decentrale aanpak en burgerparticipatie? “Internationaal wordt de richting uitgezet, maar lokaal moet dit handjes en voetjes krij-gen. Het begrip ‘think global, act local’ moet worden aangevuld. Dat betekent dus ook: ‘think local’. Lokaal denken levert vaak andere, slimmere oplossingen op dan internationaal is bedacht. Pas als je aan de slag gaat, zie je wat er echt kan. Ik denk ook dat het daar nu echt de tijd voor is, we moeten zelf aan de slag om de klimaatproblemen aan te pakken, bijvoor-beeld met een initiatief als Creative City Lab. Oplossingen kunnen er uiteindelijk anders uitzien dan bedacht is, maar daar ligt ook de uitdaging.”

“Ik vergelijk het met een com-puter, die heeft eigen reken-capaciteit maar is daarnaast ook aangesloten op het grote wereldwijde netwerk. Zo zou het met huizen ook moeten zijn.” pier vellinga

het thema van het volgende innovatielab richt zich op het verduurzamen van de voedselindustrie. wat is jouw visie op het verduurzamen van de voedselketen?“Ik zie drie belangrijke aandachtspunten als het gaat om het verduurzamen van onze voedselketen. In ieder geval moeten we minder vlees gaan eten. Ten tweede moet er meer aan-dacht zijn voor de kwaliteit van voedsel. En ten derde moeten de stadstuinen en stads-landbouw worden hergewaardeerd.”

is het verduurzamen van de voedselketen een belangrijk thema in het kader van de internationale klimaatproblematiek?“Als we het CO2-probleem en tegelijkertijd het schaarser worden van onze fossiele brandstof-fen hebben opgelost, krijgen we het voedselpro-bleem dubbel zo hard op ons bord. De voedselindustrie heeft een groot aandeel in de uitstoot van broeikasgassen, niet alleen CO2 maar ook methaan (CH4). De gehele voedsel-

keten is voor ongeveer 16% verantwoordelijk voor de mondiale emissie van broeikasgassen: veeteelt, rijstbouw, ontbossing, drooglegging van veengebieden, kunstmest enzovoort…

“Ik ken geen koeien die niet herkauwen en daarmee methaan

uitstoten en het klimaat beïnvloeden!”

158


Als we daar transport, food processing en afvalverwerking bij optellen is het aandeel nog groter.”

“Een algemene herwaardering voor de kwaliteit van voedsel is daarom hard nodig. We kunnen niet doorgaan zoals het nu gaat. Welvaartziek-ten, vooral door verkeerd en teveel eten zijn zo langzamerhand de grootste post in onze medi-sche zorg. Zoals in Kopenhagen gezegd werd, we willen gezonde mensen voor een gezonde aarde. Om onze aarde gezond te maken, moeten we zelf gezonder gaan leven. Die twee gaan hand in hand. Dit betekent dat we meer moeten bewegen en minder vlees moeten eten. Ik geloof ook dat de oorzaak van

obesitas dezelfde is als de verloedering van het milieu. We denken te weinig na over wat we eten en hoe het gemaakt is, terwijl het juist zo leuk is om er wel over na te denken en er mee bezig te zijn. Het gaat om keuzes maken om anders te leven. Dus een vliegreisje minder en een dakterras meer. Daar ligt ook de uitdaging.”

wat zouden we moeten veranderen om de voedselketen te verduurzamen?“We moeten gewoon veel gezonder gaan eten. Vlees in zijn totaliteit uitbannen is ook niet nodig, maar we moeten wel veel minder vlees eten, te beginnen met de meatless monday en vervolgens nog een paar stapjes erbij. Vaker een vleesvervanger, vaker vis eten en regionale producten is zonder meer goed voor natuur en milieu en voor de gezondheid.”

“Het herwaarderen van stadsmoestuinen is ook een manier om de kwaliteit van ons voedsel en het bewustzijn te verhogen. Ik ben niet zo’n romanticus dat ik denk dat we met onze eigen moestuin alles kunnen oplossen, maar het biedt wel mogelijkheden. Ik ben voorstander van een gemengde situatie, dus 2 à 3 dagen

in de week groente en fruit uit eigen tuin, het zogenaamde slow food en vier dagen fast food, het fabrieksmatige voedsel.”

“Bovendien is naar mijn mening een culturele verandering noodzakelijk. Voor het besparen van energie zijn technische maatregelen mo-gelijk, maar als het gaat om voedsel heb je te maken met levende wezens: Ik ken geen koeien die niet herkauwen en daarmee methaan uitstoten en het klimaat beïnvloeden! Vlees-gebruik beïnvloedt het klimaat net zo hard als het rijden van een benzineauto. Die auto kan elektrisch en op windenergie. Hoe dat met die koe moet is onduidelijk. Om kinderen minder vlees en ander vlees te laten eten, moet er een verandering plaatsvinden in onze eetcultuur.”

“Om die reden vind ik bio-industrie ook één van de moeilijkste thema’s. Zelf ben ik er niet dol op en koop ik mijn vlees liever bij de boer, maar ik vraag me af hoe je de bevolking van China op die manier kan voeden. Emotioneel zeg ik ‘afschaffen’ en rationeel besef ik me dat het denken over voedsel en dieren dan dras-tisch moet veranderen. Om onze eetgewoontes te veranderen moeten ingrijpende maatre-gelen genomen worden. Je moet bijvoorbeeld bio-industrievlees duurder maken dan schar-relvlees. En op internationaal vlak moet er veel gebeuren, zoals het invoeren van een belasting op bio-industrievlees.”

“Dus een vliegreisje minder en een dakterras meer.”

“We moeten zelf aan de slag om de klimaatproblemen aan te pakken, bijvoorbeeld met een initiatief als

Creative City Lab.”

159


online

website en innovatieportaal

De website van Creative City Lab (www.creativecitylab.nl) is de centrale ken-nisomgeving van de stichting. In het algemene deel van de website wordt informatie gegeven over de stichting, haar activiteiten & evene-menten, de partners en het thema van het jaar. Actuele zaken worden via nieuwsberichten en de agenda geventileerd. Geïnteresseerden kun-nen zich aanmelden voor de nieuwsbrief waarin Creative City Lab alle relevante en interessante nieuwsberichten met betrekking tot haar activi-teiten, evenementen, en het Innovatielab deelt.

Naast het algemene deel van de website, heeft Creative City Lab ook een interactief Innova-tieportaal waarmee stichting Creative City Lab en het Innovatielab contact zoeken met externe partijen, consumenten, living labs en experts om samen kennis te ontwikkelen en resultaten te delen (www.creativecitylab.nl/lab2009). Dit gebeurt via verschillende interactieve tools en social media:Idea Challenge – Via deze tool van Innovation Factory betrekt het Innovatielab consumenten, living labs en experts in de ideeëngeneratie voor

het oplossen van bepaalde (deel)problemen.Blog – Via de blog deelt de stichting ideeën, opinies en resultaten van experts, betrokken partijen en het Innovatielab.Twitter – Ook via Twitter worden geïnteres-seerde ‘followers’ op de hoogte gehouden van allerlei interessante gebeurtenissen en bevin-dingen, in en om het lab. Digitale werkomgeving (Innovatieportaal) – Deelnemers van het Innovatielab ontwikkelen en delen hun kennis met elkaar via het online Innovatieportaal van Innovation Factory. Partners, cofinanciers en uitgenodigde experts worden in deze interne omgeving op de hoogte gehouden van het kennisontwikkelingsproces.

Naast deze tools worden op het interactieve In-novatieportaal ook de ideeën van het Innova-tielab gedeeld door middel van de eindpresen-taties en de films van de deelnemers. Ambitie is om de sociale mediamiddelen het komende jaar nog meer aandacht te geven. Via het portaal kan eenieder meedenken en bijdragen aan een nieuwe duurzame wereld!

160


de toekomst

het nieuwe thema van het innovatielab 2011:het verduurzamen van de voedselketen

Op het moment dat deze eindpublicatie uitkomt, is de organisatie al bezig met de voor-bereidingen van het nieuwe lab. In de tweede helft van dit jaar starten we met de werving en selectie van de deelnemers voor het komende Innovatielab, dat in het voorjaar van 2011 plaatsvindt. Op dit moment doen we verder onderzoek naar de centrale vraagstelling

“Maar de grootste winst zou al behaald kunnen worden als Nederlanders massaal minder vlees zouden gaan eten. Alleen vereist dit een drastische verande-ring in levensstijl.”

en noodzakelijke onderzoeksgebieden. Wij zoeken wederom naar interessante “living lab”, omgevingen en een aantal echt betrok-ken partners die de uitdaging samen met ons willen aangaan!

Het verduurzamen van de voedselketen mag met recht een veelomvattend en belangrijk thema genoemd worden. Er komen steeds meer aspecten van dit thema in het nieuws de laatste tijd. Eén van de discussies gaat over gezonde voeding, e-nummers en gezond-heidslabels. De consument gaat ervan uit dat het voedsel dat men in de winkels koopt in Nederland ‘veilig’ is, maar is dat eigenlijk wel zo? Tegelijkertijd wil men natuurlijker en bewuster eten en is er steeds meer interesse voor ‘puur’ en biologisch voedsel.

Een ander urgent probleem is het verpak-kingsmateriaal van voedsel. Nu steeds meer steden en gemeenten plastic gescheiden opha-len, wordt de hoeveelheid verpakkingsmateri-aal pijnlijk zichtbaar. Het is echter noodzake-lijk om het milieueffect van verpakkingen in

161


de gehele lifecyle van een product te onderzoe-ken. Het gaat dus niet alleen om het verpak-kingsmateriaal dat overblijft, maar ook om de hoeveelheid CO2 die wordt gebruikt bij de productie en het transport ervan.

Ook de problematiek binnen de bio-industrie vormt een belangrijk aandachtsgebied in de voedselketen. Men claimt bijvoorbeeld dat de intensieve veehouderij goed is voor het milieu, terwijl deze werkwijze veel dierenleed veroorzaakt, de vraag is hoe duurzaam dat is. Onderzoek wijst uit dat de veehouderij maar liefst 18% van de wereldwijde broeikasgassen veroorzaakt en daarmee meer effect heeft op onze klimaatproblematiek dan autorijden. In de markt worden allerlei praktische en slimme oplossingen bedacht, zoals ‘slimmer voeden’ en beter gebruik van de mest. Maar de grootste winst zou al behaald kunnen worden als Neder-landers massaal minder vlees zouden gaan eten. Alleen vereist dit een drastische verande-ring in levensstijl, één die niet zo eenvoudig te realiseren is.

En dan hebben wij nog niet gesproken over de afnemende kwaliteit van de toplaag van onze Nederlandse aarde door intensieve landbouw en ontbossing. Een belangrijk onderzoeksdo-mein omdat elk jaar niet minder dan 1% van onze vruchtbare aarde verdwijnt, waardoor de noodzaak voor biodiversiteit in de bebouwing van onze akkers alleen maar toeneemt.

Bovenstaande ontwikkelingen leiden ertoe dat een toenemend aantal consumenten wil weten wie het voedsel dat op onze bord en ligt produ-ceert, en hoe dat precies gebeurt. Het nieuwe concept ‘Stadslandbouw’ doet zijn intrede: gemeenten en provincies besteden steeds meer aandacht aan het verwezenlijken van een meer lokale en regionale voedselketen, van indivi-duele moestuinen in de stad tot professionele duurzame voedselproductie aan de randen van de stad. De vraag blijft hoe dit zo goed mogelijk opgezet kan worden.

Een paar van de belangrijke partners voor Creative City Lab voor het komende jaar zijn daarom het Alterra Instituut (WUR) met Vincent Kuypers en het architectenbureau Van Belgen Kolpa met Jago van Bergen. Zij hebben in opdracht van Stroom en de provincie Zuid-Holland het concept ‘De Park Supermarkt’ ontwikkeld. Een interessant stadslandbouw-concept dat al een hoop publiciteit gekregen heeft. De Provincie Zuid-Holland is van plan om 10 hectare te ontwikkelen als proeftuin voor de realisatie van deze Park Supermarkt.

162


“We kijken erg uit naar de start van het volgende Innovatielab! we gaan er net zo’n succes van maken als het eerste Innovatielab van CCL.”

edwin oskam - beleidsmedewerker economische zaken

Edwin Oskam, van Economische Zaken Amster-dam verwacht dat CCL zal gaan groeien.“In de toekomst zullen partijen en partners die belang hebben bij het onderwerp van het lab zelf actie ondernemen om samen deze ambities waar te maken. Dan gaat de bal van CCL pas echt rollen en zullen de deelnemers ook iets voor de stad gaan betekenen. Bij EZ geloven we in de formule van CCL en we verwachten dan ook de deelnemers als ambassadeurs gaan optreden voor deze benadering; creativiteit en maatschappelijk verantwoord ondernemen. Zo zal de CCL olievlek zich vanzelf gaan ver-spreiden en komt de duurzamere wereld wat dichterbij.”

De 10 hectare bevindt zich in de achtertuin van Unilever in Vlaardingen en de TU in Delft. En dus zal het Innovatielab van CCL deze omge-ving gaan gebruiken als living lab, om de ver-schillende ideeën voor het verduurzamen van de voedselketen binnen een dergelijk concept te helpen ontwikkelen en toetsen.

163


advertorial

brancheorganisatie voor installatiebedrijven ondersteunt ccl

UNETO-VNI verheugd over resultaten Lab 2009

Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel UNETO-VNI ondersteunt de activiteiten van Creative City Lab. Het thema van Lab 2009, ‘Klimaatverandering en CO2-reductie’, is één van de speerpunten van de vereniging. Voorzitter Marcel Engels is blij met de ideeën die uit Lab 2009 naar voren komen. ‘Ik zie zeker aanknopingspunten voor onze leden. Creative City Lab be-wijst dat je met out-of-the-box denken de oplossing voor een maatschappelijk probleem een stuk dichterbij kunt brengen.’

Voorzitter Marcel Engels van brancheorganisatie UNETO-VNI is een pleitbezorger van energiebesparing en duur-zaamheid. Zijn organisatie heeft dit thema al enige tijd als speerpunt omarmd en is actief op vele fronten. Engels: ‘Wij helpen de bij ons aange-sloten bedrijven om de kansen in de markt te benutten. Dat doen wij door cursussen aan te bieden, kwaliteitsbeleid te voeren en bijeenkomsten te organiseren waarin onderne-mers van elkaar kunnen leren.’ De branchevereniging is ervan overtuigd dat energiebespa-ring integraal moet worden aangepakt. Om die reden zijn samenwerkingsverbanden opgericht, waarin installateurs samenwerken met bijvoorbeeld

isolatiebedrijven, aannemers en glaszetters. Deze samen-werkingsverbanden, onder de naam e.nu, worden overal in het land opgericht en richten zich specifiek op verbeteringen in de bestaande bouw.

UNETO-VNI behartigt de belangen van de branche naar de overheid, ook als het gaat om energiebesparing en duurzaamheid. De organisatie vindt dat het huidige beleid te vrijblijvend is waardoor de overheidsdoelstellingen bij lange na niet zullen worden gehaald. Daarom bepleit de brancheorganisatie een dwin-gend maatregelenpakket met onder andere een verplichte verbetering van het Energiela-bel, fiscale vergroening en een duurzaamheidsfonds van waaruit energiebesparende maatregelen kunnen worden gefinancierd.

Volgens Marcel Engels is in-novatie onontbeerlijk om de uitdagingen aan te gaan die de klimaatverandering met zich meebrengt. ‘Veertig procent van het energiegebruik vindt plaats in de gebouwde omge-ving. Als je daar goede maatre-gelen neemt, kun je een flinke slag maken.

Marcel Engels - Voorzitter uneto-VnI

164


Over UNETO-VNI UNETO-VNI is de ondernemersorganisatie voor de installatie-branche en de technische detailhandel. UNETO-VNI vertegen-woordigt negentig procent van de omzet van de installatie-branche. De installatiebedrijven zijn actief binnen de technische dienstverlening, woningbouw, utiliteit, industrie en infra op het gebied van ontwerp, advies, installatie en beheer. In totaal zijn er 5.300 installatiebedrijven aangesloten bij UNETO-VNI die goed zijn voor een omzet van 10,5 miljard en werk bieden aan 130.000 personen. De technische detailhandel bestaat uit winkelbedrijven die witgoed, bruingoed, verlichting, computers, hifi- en telecom-municatieapparatuur en sanitair verkopen en reparatiebedrijven. UNETO-VNI vertegenwoordigt ruim 1.900 winkels. De totale om-zet van deze bedrijven bedraagt circa e 3 miljard en er werken ruim 13.000 werknemers.

Voor nadere informatie: www.uneto-vni.nl

‘Lab 2009 levert onze branche

waardevolle input.’

Technisch gezien is er al veel mogelijk. Decentrale opwek-king bijvoorbeeld met warm-tepompen en zonthermische en pv-systemen. Maar ook energiezuinige verlichting en slimme aansturing van instal-laties in woningen en gebou-wen bieden volop kansen.

Innovatie moet volgens Marcel Engels hoog op de agenda blijven staan, vandaar dat UNETO-VNI Creative City Lab van harte ondersteunt. ‘Ideeën die uit Lab 2009 zijn gekomen, zoals koppeling van de OZB aan het Energielabel, integrale aanpak van gebouwen gebiedsontwikkeling en de opzet van een Zonnehypotheek en een energiecoöperatie zijn het waard om goed te worden bestudeerd’, stelt Engels. ‘Dat gebeurt binnen de Innovatie-groep van onze vereniging, waar business cases worden ontwikkeld die de branche verder kunnen helpen. Dankzij Lab 2009 beschikt onze Innova-tiegroep over nieuwe, waarde-volle input.’

165


Papier is recyclebaar, duurzaam en draagt bij aan de ontwikkeling van bossen.

Papier is het meest krachtige communicatiemiddel.

Kijk op www.antalis.nl

EENWERELDAANPAPIER

KO O P M A N S ’DRUKKERIJ

De oude veiling 101, 1689 AD Zwaag. Tel.: 0229 24 85 [email protected], www.koopmansdrukkerij.nl

De groene kleur vankoopmans’ Drukkerij

Uw drukwerk met FSC óf PEFC certificaat.

Groen staat voor leven. Leven beschermt

u door goed papier te gebruiken voor uw

drukwerk. Speciaal hiervoor hebben we

een eigen huisstijlmap ontwikkeld met een

complete, groene papierlijn. Gestreken en

ongestreken papier in diverse gramgewichten,

een enveloppenlijn met de meest voorkomende

formaten, met en zonder venster, gegomd of

striplock. Hiermee krijgt u iets in handen wat u

de mogelijkheid geeft om ook via uw drukwerk

uw milieubeleid te communiceren. We sturen

u graag een exemplaar toe!

Voor meer informatie: www.digigroen.com

Koopmans_adv_170x235_FC v2.indd 1 01-04-10 08:55

166


KO O P M A N S ’DRUKKERIJ

De oude veiling 101, 1689 AD Zwaag. Tel.: 0229 24 85 [email protected], www.koopmansdrukkerij.nl

De groene kleur vankoopmans’ Drukkerij

Uw drukwerk met FSC óf PEFC certificaat.

Groen staat voor leven. Leven beschermt

u door goed papier te gebruiken voor uw

drukwerk. Speciaal hiervoor hebben we

een eigen huisstijlmap ontwikkeld met een

complete, groene papierlijn. Gestreken en

ongestreken papier in diverse gramgewichten,

een enveloppenlijn met de meest voorkomende

formaten, met en zonder venster, gegomd of

striplock. Hiermee krijgt u iets in handen wat u

de mogelijkheid geeft om ook via uw drukwerk

uw milieubeleid te communiceren. We sturen

u graag een exemplaar toe!

Voor meer informatie: www.digigroen.com

Koopmans_adv_170x235_FC v2.indd 1 01-04-10 08:55

167


organisatie 2009> ProjeCtbureAu

CARLIJN DANSERCommunicatie en evenementen organisatie.

JooSt CoRNELISSENInternetsite en innovatieportaal.

NooR HELLEmANSOnderzoekcoördinatie en financiën.

mAARtEN VERbEEkOnderzoekcoördinatie en methodiek.

mICHIEL JAkLabcoördinator.

mARtINE WILLEkENSPR en mediarelaties.

> bestuur

ELLEN mENSINkVoorzitter CCL, Oprichter Createtoday, concept ontwikkeling en duurzame innovatie.

mARCEL HESkESPenningmeester CCL, Partner Squarewise, strategisch adviesbureau voor kennis- en innovatiemanagement.

moNIquE muLDERBestuurslid CCL, Partner Mattmo concept | design, communicatie en strategisch design bureau.

> CreAtIeve rAAd vAN AdvIes

DAgAN CoHEN Creatief directeur bij reclamebureau Draftfcb.

HAN gERRItS CEO Innovation Factory en hoogleraar ‘E-business en IT-industry’ aan de Faculteit der Economische Wetenschappen en Bedrijfskunde van de Vrije Universiteit Amsterdam.

mARCEL kAmpmAN Freelance creative director, coördinator en docent aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunst in Den Haag, oprichter Stichting Texelse Boys en bestuurslid Beroepsorganisatie Nederlandse Ontwerpers.

DINgEmAN kuILmAN Directeur van Premsela, Dutch Platform for Design and Fashion.

mAx mEIJER Eigenaar TiMe Amsterdam, adviseurs voor de culturele sector en creatieve industrie.

HARRy StARREN Algemeen directeur van de Baak, Management Centrum VNO-NCW.

mARtINE WILLEkENS Oprichter Peper Office, communicatie-adviseurs voor kunst & cultuur sector en non-profit organisaties.

168


partners 2009> FouNdINg PArtNers, Co-FINANCIers eN subsIdIeverstrekker:

> sPoNsoreN:

> oNdersteuNeNde PArtIjeN:

169

Hier wordt geïnvesteerd in uw toekomst. Dit project wordt mede mogelijk gemaakt door het Europees Fonds voor Regionale ontwikkeling


CoNCEpt, DESIgN & REALISAtIEmattmo, Amsterdam

DRukkoopmans Drukkerij REDACtIECarlijn Danser, Ellen mensink, Angelo keja, martine Willekens

opLAgE1500

ANImAtIES & VISuALISAtIESDeelnemers lab 2009, mattmo, Douwe van der Werf

FotogRAFIEmattmo, Amsterdam

© Copyright 2010 Stichting Creative City LabApril 2010

Stichting Creative City LabVijzelstraat 721017 HL [email protected] 75 89 568www.creativecitylab.nl

Deze uitgave is mogelijk gemaakt met steun van:

FouNDINg pARtNERSCreatetoday, Innovation Factory, mattmo, peper office, Squarewise.

Co-FINANCIERSEuropees Fonds voor Regionale ontwikkeling/kansen voor West (EFRo), Economische Zaken van de gemeente Amsterdam, het klimaatbureau van Amsterdam, het Energie en klimaatprogramma van de gemeente utrecht, Rabobank, uneto-VNI, woningbouwcorporaties Far West en Stadgenoot.

SpoNSoRENFanu, E-mark, Ebbinge & Company en pakhuis de Zwijger.

oNDERStEuNENDE pARtIJENCase, Creative Crossings, Schouten & Nelissen, New Shoes today, Cultuurfabriek, Creative Cities of Amsterdam Area.

colofon

170


CCL 2009 De wo

on

wijk van

mo

rgen

Creative City Lab

Documents

Transcript of Creative City Lab