Dr. C.B.M. HofferCultureel antropoloog/socioloogBeleidsmedewerker InterculturalisatieGGZ Groep EuropoortRotterdam

Religies (religions) – geneeswijzen(curative methods)

‘Psychose’ of ‘djinn’: verklaringsmodellen en interculturele communicatie in de GGZ

PATIENT CARE/NEUROPSYCHIATRIE & GEDRAGSNEUROLOGIE/AUGUSTUS 2005 141

•• T R A N S C U L T U R E L E G E N E E S K U N D E

Deze inzichten zijn van belang voorpsychiaters en neurologen die metallochtone patiënten werken, omdatdeze inzichten bijdragen tot een beterbegrip voor de belevingswereld vanbetrokken patiënten. Dat begrip is cruci-aal voor het winnen van vertrouwen vanpatiënten en het welslagen van eenbehandeling.1,2 In dit artikel beschrijf ikenkele resultaten van het genoemdeonderzoek en mijn onderzoekservarin-gen bij de GGZ Groep Europoort. Naastliteratuuronderzoek heb ik 41 islamiti-sche genezers en 65 van hun cliëntengeïnterviewd en geobserveerd. Ook hebik enquêtegegevens van 227 cliëntenvan islamitische genezers verzameld.Het gaat hier met name om Turken,Marokkanen en Surinamers. Verder hebik gesproken met twee winti-genezersen enkele Hindoestanen die pandits(hindoe-priesters) hebben geconsul-teerd. Veel van hetgeen hier wordtbeschreven over islamitische genezersgaat ook op voor winti-genezers enandere alternatieve therapeuten.3,4,5

EXPRESINFORMATIEBij alternatieve geneeswijzen gaathet om geneeswijzen die migrantenhebben meegebracht uit het landvan oorsprong. Bekende voorbeel-den zijn winti- en hindoeïstischegeneeswijzen. We hebben te makenmet opvattingen over gezondheid enziekte die sterk verschillen van dievan de reguliere zorg.

Achtergronden en inhoud van islamitische geneeswijzenHet gebruik van alternatieve geneeswij-zen – waartoe ook religieuze geneeswij-zen worden gerekend – is in Nederlandalgemeen bekend. Hoewel de verdien-sten van de reguliere gezondheidszorgen hulpverlening evident zijn, laat dezekennelijk ook behoeften liggen waarinalternatieve genezers kunnen voorzien.Evenals autochtone Nederlanders ma-ken ook allochtone Nederlanders ge-bruik van alternatieve geneeswijzen.Dikwijls gaat het daarbij om geneeswij-zen die migranten hebben meegebrachtuit het land van herkomst. Bekendevoorbeelden zijn winti-geneeswijzenonder Afro-Surinamers en hindoeïsti-sche geneeswijzen onder SurinaamseHindoestanen.3,4,6

Sommige migranten met een islami-tische achtergrond raadplegen hun ei-gen alternatieve genezers. De opvat-tingen die daarbij een rol spelen wordenhier besproken. Het gaat om visies dieafwijken van de gangbare biomedischeinzichten.

Het is overigens van belang zich terealiseren dat niet iedere migrant meteen islamitische achtergrond in hetwerk van islamitische genezers gelooft.Uit een aantal onderzoeken blijkt bij-voorbeeld dat vijf tot tien procent vande Turkse en Marokkaanse moslims inNederland weleens gebruik maakt vande diensten van islamitische genezers.7,8

Wat dit betreft dringt de vergelijkingmet autochtone alternatieve geneeswij-

Na ruim tien jaar als cultureel antropologisch onderzoeker aan de Universiteit vanLeiden te hebben gewerkt, ben ik sinds drie jaar in dienst van de GGZ GroepEuropoort. Voor deze instelling doe ik onderzoek naar de manier waarop alloch-tone cliënten psychische problemen beleven. Daarbij maak ik gebruik van dekennis en ervaring die ik in Leiden heb opgedaan tijdens mijn promotieonder-zoek naar het denken en handelen van islamitische genezers en hun cliënten inNederland. Uit dit onderzoek kwam naar voren hoe cliënten in de praktijkomgaan met verschillende opvattingen over gezondheid en ziekte. Kenmerkenddaarbij was dat mensen op individueel niveau elementen uit diverse culturen enreligies met elkaar combineren.

PATIENT CARE/NEUROPSYCHIATRIE & GEDRAGSNEUROLOGIE/AUGUSTUS 2005

zen zich op, waaraan ook lang niet iede-re autochtone Nederlander evenveelwaarde hecht.

EXPRESINFORMATIEIn de islam wordt onderscheid ge-maakt tussen de officiële leer en hetzogenoemde volksgeloof. Dit onder-scheid, gemaakt door vertolkers vande officiële leer (schriftgeleerden,imams), bestaat voor vele moslimsechter helemaal niet. Voor hen is deislam een mengsel van elementen uitde officiële leer en het volksgeloof.Het gaat hier om de sunnitischeislam, waartoe 90% van de moslimsbehoort.

Islam en volksgeloofEvenals het christendom kent de islamdiverse stromingen en substromingen.De twee hoofdstromingen zijn die vande sunnieten en de shî‘ieten. Het ver-schil tussen deze stromingen gaat terugtot de beginperiode van de islam enheeft onder meer betrekking op hetrechtmatige leiderschap van de islamiti-sche gemeenschap en de staat. Tot desunnitische islam behoort ongeveer90% van de moslims. Dit artikel gaatover sunnitische moslims.

In de sunnitische islam als religieuskader wordt – evenals bijvoorbeeld in

het rooms-katholicisme – onderscheidgemaakt tussen aan de ene kant de‘officiële leer’ en aan de andere kant het‘volksgeloof ’. Onder de ‘officiëleislam’ wordt het sunnitische geloof ver-staan, zoals dat door ‘ulamâ’ (schriftge-leerden) en imams in moskeeën – deorthodoxie – wordt uitgedragen. Het‘volksgeloof’ daarentegen zou bestaanuit zogenoemde pre-islamitische ele-menten, lokale tradities en overleverin-gen.

Dit onderscheid heeft een theolo-gische achtergrond; het zijn namelijkde vertolkers van de officiële islam(schriftgeleerden, imams) die dit onder-scheid maken. Voor hen zijn diversepraktijken uit het volksgeloof vormenvan bijgeloof. In de dagelijkse bele-vingswereld van vele moslims echter,bestaat dit onderscheid helemaal niet.Zij mengen elementen van de officiëleleer en het volksgeloof, en voor hen isdat dé islam.

Als wij het in Nederland over deislam hebben, valt op dat de literatuuren het meeste onderzoek zich vooralricht op de ‘officiële’ (orthodoxe) islam,zoals die in Nederland institutionali-seert. Dat is ook logisch, want dat is deislam die het meest zichtbaar is: viamoskeeën, islamitische organisaties,islamitische scholen, et cetera. Mijnonderzoek leert echter dat zich daar-naast in de Nederlandse samenlevingop informeel niveau belangrijke ont-wikkelingen voordoen: via het werk vanislamitische genezers krijgt ook het is-lamitische volksgeloof hier langzamer-hand vorm. Daarover gaat dit artikel.Voor nadere informatie over de ‘officië-le’ islam verwijs ik de lezer naar dediverse inleidingen die daarover ver-krijgbaar zijn, zoals bijvoorbeeld dievan Luyendijk.10

Visies en handelingenIslamitische genezers hebben met be-trekking tot bepaalde ziekten en proble-men andere opvattingen dan de re-

guliere hulpverleners. Hierbij moet delezer zich realiseren dat het volksgeloofin islamitische samenlevingen – en dedaarmee samenhangende geneeswij-zen – is gebaseerd op belangrijke histo-rische ontwikkelingen als de Arabisch-islamitische geneeskunde, de profeti-sche geneeskunde, het soefisme (isla-mitische mystiek) én diverse lokale tra-dities. Met name de Arabisch-isla-mitische geneeskunde is van invloedgeweest op de ontwikkeling van de wes-terse (biomedische) geneeskunde. DeArabisch-islamitische geneeskunde (on-der meer vertegenwoordigd door IbnSînâ ofwel Avicenna) bouwde voort opde klassieke Griekse en Indiase medi-sche wetenschappen en kende eenhoogstaande theoretische en praktischeontwikkeling.11,12 Sterker nog, een deelvan de klassieke geneeskunde is in delate middeleeuwen bewaard gebleven endaardoor weer tot ons gekomen dankzijde Arabische medische bibliotheken.Islamitische genezers maken onder-scheid tussen ziekten met een natuurlij-ke (fysieke of psychische) oorzaak énziekten met een bovennatuurlijke oor-zaak. Zij onderscheiden drie bovenna-tuurlijke oorzaken: magie, het boze oogen boze geesten.

Magie (‘sihir’ in het Marokkaans-Arabisch, ‘büyü’ in het Turks) is eenpoging om gebeurtenissen en relaties tebeïnvloeden met behulp van bovenna-tuurlijke middelen. Als we spreken overmagie als een oorzaak van ziekten ofproblemen, dan noemen we dat zwartemagie of toverij. Dit kan op verschillen-de manieren worden toegepast: het uit-spreken van formules of het uitvoerenvan rituelen. Ter bestrijding van deeffecten van zwarte magie wordt ondermeer gebruik gemaakt van amuletten.Amuletten bestaan uit papiertjes meteen handgeschreven korantekst die ineen leren of plastic zakje op het lichaamworden gedragen. Ook komt het voordat genezers koranverzen met saffraanop papier schrijven en deze teksten ver-

142

Afbeelding 1 -- naamkaartje vaneen Marokkaanse genezer

Afbeelding: Waldo Ruiterman/Cor Hoffer.

volgens laten oplossen in water. Cliën-ten worden dan geacht dit water op tedrinken, en soms moet men zich metzulk water wassen. Men verondersteltdat dit de werking van magische krach-ten neutraliseert.

Het boze oog (‘l’ayn’ in het Marok-kaans-Arabisch, ‘nazar’ in het Turks)komt men tegen in verschillende cultu-ren en religies. Het is gebaseerd op degedachte dat een individu de krachtheeft om schade te berokkenen aan eenander louter door naar iemand of naariemands bezit te kijken. Veelal wordthet boze oog geassocieerd met jaloezie.Ter voorkoming van de werking van hetboze oog maakt men gebruik van amu-letten en blauwe kralen.

EXPRESINFORMATIEMet de term djinns wordt in islamiti-sche samenlevingen op boze geestengedoeld. Vaak zijn djinns wispeltu-rig, kwaadaardig en wraakzuchtig.Om klachten weg te nemen, wordtbij de behandeling soms gebruikgemaakt van koranverzen. Het aan-wenden hiervan gebeurt op verschil-lende manieren; waarbij wordtuitgegaan van de helende werkingvan de koranverzen. De genezerverklaart ziekten in termen vanbovennatuurlijke krachten.

Boze geesten worden in het volksgeloofin islamitische samenlevingen aange-duid met de term djinns (‘dzjenoun’ inhet Marokkaans-Arabisch, ‘cinler’ inhet Turks). Djinns worden omschrevenals onzichtbare wezens, die zich bij tijden wijle in de vorm van een mens ofeen dier kunnen manifesteren. De mees-te djinns zijn wispelturig, wraakzuchtigen kwaadaardig. Zij kunnen een mensallerlei ziekten en problemen bezorgen.Om zich te beschermen tegen hun aan-vallen hanteert men verschillende tech-nieken, zoals het dragen van amulettenof het gebruik van stoffen waar djinns

niet tegen kunnen, bijvoorbeeld zout ofwierook.

Islamitische genezers maken gebruikvan verschillende technieken om oorza-ken van klachten op te sporen en weg tenemen. Het betreft onder meer gesprek-ken met cliënten en hun familie én hetuitvoeren van rituelen (bijvoorbeeld terverdrijving van boze geesten). Eenbelangrijk element in de behandelingenis het gebruik van koranverzen. Verzenuit de koran worden op uiteenlopendemanieren aangewend ter voorkoming ofgenezing van ziekten. Daarbij gaat mener vanuit dat bepaalde koranverzen eenhelende werking (‘baraka’: zegenbren-gende kracht) hebben. De meest ge-bruikte vorm is het ritueel uitsprekenvan gebeden en/of recitaties uit dekoran. Soms combineert men dit methandoplegging of met magnetisme (hetoverbrengen van genezende krachtenvia de handen). Koranverzen worden,zoals eerder is aangegeven, ook ge-bruikt voor het maken van amuletten enhelend water.

Cliënten en therapeutische krachtCliënten van islamitische genezers heb-ben verschillende nationale en sociaal-economische achtergronden, en komenuit alle leeftijdscategorieën. Van decliënten zegt tachtig procent vóóraf-gaand aan het contact met de islamiti-sche genezer, bij een arts of anderereguliere hulpverlener te zijn geweest.Cliënten consulteren islamitische gene-zers voor verlichting van pijn en/of ang-sten, uit teleurstelling over regulierebehandelingen, uit wanhoop of omdatzij er van overtuigd zijn dat boven-natuurlijke zaken spelen waar een regu-liere zorgverlener niets aan kan doen.

De klachten kunnen van zowel fy-sieke, psychosomatische als psychischeaard zijn. Het gaat om chronischeklachten die niet levensbedreigend zijn.De meeste klachten lijken samen tehangen met situaties en sociaal-psychi-sche problemen waarmee cliënten niet

goed overweg kunnen, zoals werkloos-heid, een slechte woonsituatie, alcoho-lisme, relatieproblemen, heimwee, on-zekerheid, etc. Voor een deel gaat hethier om levensvragen, oftewel vragenop het terrein van zingeving. Zingevingheeft betrekking op de universele men-selijke behoefte om bij ziekten en pro-blemen de vraag te stellen waarom ie-mand iets overkomt. Dit hangt samen

Transculturele geneeskunde

143PATIENT CARE/NEUROPSYCHIATRIE & GEDRAGSNEUROLOGIE/AUGUSTUS 2005

Afbeelding 2 -- kleine versies vande koran worden door sommigemoslims gedragen ter bescher-ming tegen kwade bovennatuur-lijke krachten.

Foto: Waldo Ruiterman/Cor Hoffer.

“Cultuur” kan worden omschre-ven als: ‘Het geheel van beteke-nissen dat de mens oriënteert opde werkelijkheid waarin hij leeft,hem inzicht geeft in de dingenwaar het in het leven om gaat, enhem duidelijk maakt welke nor-men en waarden zijn leven rich-ting dienen te geven.’ Hetspecifieke van “religie” (als cultu-reel subsysteem) is dat het eengeheel van regels voor denken enhandelen omvat omtrent ‘eenalgemene zijnsorde: religie kandan ook worden omschreven als“kennis” omtrent het waaromvan de dingen.1

Referentie:1. Tennekes J. Een antropologische visie op deislam in Nederland. Migrantenstudies 1991;7(4):2-22.

PATIENT CARE/NEUROPSYCHIATRIE & GEDRAGSNEUROLOGIE/AUGUSTUS 2005

met de fundamentele vraag van mensenwaarom en waarvoor zij leven.

De kracht van de behandelwijzen vanislamitische genezers ligt vooral op ditlaatste terrein. Islamitische genezersblijken in sommige gevallen in staatom cliënten in schijnbaar uitzichtlozesituaties nieuwe perspectieven te bie-

den. Daartoe sluiten genezers aan bij dedenk- en belevingswereld van huncliënten. Dit geschiedt op twee niveaus:een symbolisch en een praktisch-ratio-neel niveau.

Op een symbolisch niveau interpre-teert de genezer klachten in voor decliënt bekende culturele noties en be-

grippen. Hij verklaart ziekten in termenvan bovennatuurlijke krachten, beves-tigt eventuele vermoedens van cliëntenen manipuleert vervolgens die krachtenals onderdeel van het genezingsproces.

Naast deze symbolische interpretatievan de klachten geeft de genezer decliënt echter ook rationele argumentenvoor gedragsverandering. Hij schrijftbepaalde geneeskrachtige kruiden en/ofeen dieet voor of geeft suggesties voorgedragsverandering, bijvoorbeeld metbetrekking tot psychische of socialeproblemen. Soms gaat een islamitischegenezer met de patiënt mee naar eenGGZ-instelling en bemiddelt bij instan-ties (een woningbouwvereniging bij-voorbeeld).

Het gevolg van de symbolische enrationele handelingen van islamitischegenezers is in sommige gevallen hetverdwijnen of verminderen van de ernstvan de kwaal of het aannemen van eenandere houding door de cliënt tenopzichte van zijn problemen. De proble-men zijn hanteerbaar geworden. Datvormt voor de cliënt de grondslag vooreen nieuw geloof in zijn eigen moge-lijkheden en de aanzet om activiteiten teondernemen om zijn leven weer rich-ting te geven. Ter illustratie het kadermet de casus van een Marokkaanseman.

Verklaringsmodellen en interculturele communicatieBehandelaars (bijvoorbeeld artsen) enpatiënten hebben, zelfs als zij dezelfdeculturele en/of religieuze achtergronddelen, een verschillende visie op ge-zondheid en ziekte. Hun visies zijngebaseerd op verschillende uitgangs-punten, een andere bewijsvoering enuiteenlopende criteria om de effectivi-teit van behandelingen te beoordelen.Ter onderscheiding van genoemde vi-sies gebruiken antropologen de termen‘disease’ en ‘illness’. Disease heeftbetrekking op de visie van de behande-laar, illness refereert aan het perspectief

144

Casus

De man, een 64-jarige Marokkaan, is in 1969 naar Nederland gekomen,zijn vrouw en elf kinderen in 1991. Een aantal jaren geleden kreeg hetgezin met allerlei problemen te maken. In verband met diverse klachtenliep de man al enkele maanden in de ziektewet. Hij had onder meer lastvan zijn rug en arm waarvoor hij door zijn huisarts naar een fysiothera-peut werd doorverwezen. Zijn vrouw had voortdurend last van hoofdpijnen kwam daarvoor regelmatig bij de huisarts. Eén van de dochters hadernstige psychische problemen, waarvoor zij al jaren bij een GGZ-instel-ling werd behandeld. Bovendien had de man, die analfabeet is maarredelijk Nederlands spreekt, moeite met de contacten met diverse instan-ties. De man is van mening dat hij, sinds de komst van zijn gezin naarNederland, onder enorme druk is komen te staan. Er deden zich allerleiproblemen voor en zijn kinderen verwachtten van hem een oplosssing.Dat viel hem zwaar.Uit wanhoop is de man te rade gegaan bij een Marokkaanse gebedsgene-zer (een zogenoemde‘fqih’). Die stelde via een ritueel vast dat zwartemagie (‘sihir’) de oorzaak van de problemen zou zijn. Ter genezing kregende man, zijn vrouw en de dochter amuletten, die zij op hun lichaam moes-ten dragen.

De genezer verdiepte zich echter ook in de diverse brieven die de manvan instanties had ontvangen, zoals de aanvraag voor de Nederlandsenationaliteit van zijn dochter. Zij wilde een eigen huis en gaan trouwen.De genezer bood hem hier zijn hulp. Inmiddels gaat het weer wat betermet de familie. De man werkt weer, zijn dochter is getrouwd en heeft eenbaan gevonden. De psychische problemen die zij had, zijn grotendeelsverdwenen. De moeder voelt zich ook beter en heeft minder vaak last vanhoofdpijn. De problemen van de man met instanties zijn ook opgelost.Voor het invullen van zijn papieren schakelt hij nu de hulp in van collega’sen zijn dochters.

Dit voorbeeld laat naast zingeving overigens ook andere therapeutischeaspecten van islamitische geneeswijzen zien, zoals een holistische bena-dering én een angstreducerende werking. Naast positieve aspecten ken-nen deze geneeswijzen echter ook hun schaduwzijden. Zo ontbreekt hetaan iedere vorm van regulering, waardoor niet duidelijk is welke genezerbetrouwbaar is en welke niet. Ook bestaat het gevaar dat patiënten af-hankelijk worden van een bepaalde genezer, en is er het risico dat bepaal-de structurele (fysieke, psychische of sociale) oorzaken van ziekten enproblemen onbelicht en onnodig lang onbehandeld blijven.

van de patiënt. De beroemde Ameri-kaanse psychiater en antropoloogKleinman13,14 spreekt in dit verband over‘verklaringsmodellen’ op het terrein vanziekten en problemen. Op basis vandeze modellen communiceren behande-laars en cliënten met elkaar. Indien demodellen echter te ver uit elkaar liggenontstaan er communicatieproblemen.Zeker in geval van culturele verschillenis de kans hierop relatief groot.

Om te illustreren hoezeer zulke com-municatieproblemen een behandelingkunnen frustreren volgt hier de beschrij-ving van een casus. Tevens maakt ditvoorbeeld duidelijk hoezeer betrokke-nen soms op creatieve wijze een uitweguit zo’n situatie proberen te zoeken.

Enkele jaren geleden trof ik bij eenbezoek aan een Marokkaanse islamiti-sche genezer tot mijn verbazing, naastenkele Marokkanen, twee autochtoneNederlanders aan. Het feit dat het omautochtonen ging was niet zo verras-send omdat ik dat al eerder bij islamiti-sche genezers had meegemaakt. Watmij verbaasde was het feit dat het hierom twee psychiaters ging die daar ble-ken te zijn in verband met een duo-behandeling van een Marokkaanse pa-tiënt. De betrokken artsen en zijn fami-lie gaven mij de volgende informatie.

Volgens de artsen leed de betreffendeMarokkaanse jongen van 20 aan schizo-frenie. Dit zou zich zo rond zijn twaalf-de levensjaar voor het eerst hebbengemanifesteerd. Zowel thuis als opschool vertoonde de jongen problema-tisch gedrag. Aangezien de vader hogeverwachtingen van de jongen had konhij de ziekte van zijn zoon aanvankelijkniet accepteren. Maar geleidelijk ginghij inzien dat de jongen ziek was: ziekin de zin dat hij ervan overtuigd raaktedat het om bezetenheid ging. Door deproblemen op school was de jongen inaanraking gekomen met de psychiatrie:hij was al jaren in behandeling. Het pro-

bleem daarbij was dat de vader geenenkel geloof hechtte aan de voorge-schreven therapieën en medicamenten.De communicatie verliep daardoor heelmoeizaam. De artsen merkten op dat dejongen negatieve symptomen vertoondedie soms voorkomen bij schizofrenie.De jongen had weinig interesse en ener-gie, en lag het liefst de hele dag op bed.Zij vermoedden dat hij meer zou kun-nen dan hij deed. Om zijn eigen on-macht aan te geven leek hij zijn rol alszieke te benadrukken, hetgeen door desituatie thuis werd versterkt. Daaromdachten de artsen dat het goed zou zijnom hem in zekere zin te activeren.

Aldus wilden de behandelaars demedicatie van de jongen veranderen.Daarom zou de jongen regelmatig on-derzocht moeten worden wat een goedewerkrelatie tussen de familie en de psy-chiaters vergde. Om dit te bewerkstelli-gen leek het de artsen zinvol om eenislamitische genezer in te schakelen. Deachterliggende bedoeling was dat zijdaarmee het vertrouwen van de familieen met name van de vader wilden win-nen. Tevens hoopten zij dat via dezeweg ook bepaalde culturele aspectenvan de ziektesymptomen weggenomenkonden worden.

De vader was van mening dat zijnzoon was bezeten door een boze geest.Uit de diverse bezoeken die hij en zijnzoon aan genezers in Nederland, Frank-rijk en Marokko hadden gebracht, washem duidelijk geworden dat het om eenhele sterke geest ging: een ‘sjaytan’.Zulke geesten zouden heel moeilijk tebestrijden zijn omdat zij tijdens uitdrij-vingsrituelen genezers om de tuin lei-den.

Tijdens de door de artsen en mijbijgewoonde behandeling voerde degenezer een ritueel uit waarin hij debetreffende geest trachtte te verdrijven.Omdat dit niet goed lukte raadde hijbetrokkenen aan een collega-genezer teraadplegen die hij kende in Marokko.Ook gaf hij de jongen een amulet en

stelde hij voor om de medicijnen van deartsen te blijven gebruiken maar wel teverminderen.

De therapie van de genezer bleek uit-eindelijk voor alle partijen ineffectief.De vader vond dat zijn zoon geen baathad gehad bij de behandeling: de geestwas niet verdreven. Hij voelde zichalleen maar bevestigd in zijn idee dathet om een heel sterke geest ging. Hijen zijn zoon waren niet van plan nog-maals naar de islamitische genezer ofgenoemde artsen te gaan. Wel wilden zijnaar Marokko om aldaar de gespeciali-seerde genezer te consulteren. Ook depsychiaters bleken niet content met debehandeling van de genezer. Zij haddenmoeite met het plotselinge voorstel vande genezer om de medicatie te vermin-deren. Later zei een van de artsten:

Transculturele geneeskunde

145PATIENT CARE/NEUROPSYCHIATRIE & GEDRAGSNEUROLOGIE/AUGUSTUS 2005

Afbeelding 3 -- Blauwe kralen wor-den in het Turkse volksgeloof ge-bruikt ter afwering van het BozeOog.

Foto: Waldo Ruiterman/Cor Hoffer.

PATIENT CARE/NEUROPSYCHIATRIE & GEDRAGSNEUROLOGIE/AUGUSTUS 2005

“Ik heb niet met de genezer over medi-catie gesproken. Ik heb hem alleengezegd dat onze diagnose schizofreniewas en dat de vader meent dat het ombezetenheid gaat. Ik wilde een ritueelvan de genezer om aan de vader duide-lijk te maken dat het niet alleen ombezetenheid ging maar ook om een psy-chiatrisch ziektebeeld waar de doktersiets mee kunnen doen. Maar achteraf isdit niet gelukt: immers de genezer wildede medicijnen juist afbouwen.”

De les die hieruit getrokken kan wor-den is dat indien reguliere hulpverlenersalternatieve therapeuten bij een behan-deling betrekkenoverleg vooraf belang-rijk is. Hier wreekt zich in de GGZ ookhet ontbreken van enig beleid op ditpunt. Formeel stellen reguliere instellin-gen zich in het algemeen op het stand-punt dat men de gang van patiëntennaar alternatieve genezers niet afwijst,maar dat men zelf geen contactenonderhoudt met zulke therapeuten.Omdat reguliere behandelaars via bij-voorbeeld islamitische of andere al-lochtone patiënten toch in aanraking

komen met het werk van alternatievegenezers trachten zij hier zelf op provi-sorische wijze een weg in te vinden.Zoals ik elders heb beschreven leidt diter soms toe dat reguliere en islamiti-sche (of bijvoorbeeld winti-)behande-laars informeel en ad-hoccontacten metelkaar onderhouden; iets wat formeeltaboe zou zijn, maar oogluikend doorinstellingen wordt toegestaan.15

Daarnaast is het belangrijk dat GGZ-instellingen en -opleidingen hulpverle-ners deskundigheidsbevordering aan-bieden, waarmee zij leren omgaan metverschillende verklaringsmodellen enactief leren vragen naar de belevingswe-reld van patiënten. Ervaringen in deGGZ-instelling waarin ik werk, en in-formatie over andere organisaties, lerendat er onder GGZ-hulpverleners grotebehoefte leeft aan overleg over cultureleen religieuze aspecten van casuïstiek.16

Ook blijkt dat hulpverleners ondersteu-ning zoeken bij de vraag op welke wijzezij kunnen achterhalen hoe een patiëntzelf naar zijn of haar hulpvraag kijkt. Indie zin leveren adviezen over deze the-matiek een bijdrage aan een meerpatiëntgerichte benadering door hulp-verleners.

Hierbij moeten hulpverleners kenne-lijk twee drempels nemen. Ten eerste de

drempel om culturele en religieuzeaspecten van hulpvragen explicietaan de orde te stellen in hun contac-

ten met patiënten. Ten tweede dedrempel om minder aanbod- en meer

vraaggericht te gaan werken.

n

Referenties:1. Kortmann F. Culturele competentie en de psychiater. In:M. Braakman, M. Mensinga & H. Rohlof (red.); Culturenzonder muren 11-12. Badhoevedorp,2003. Mension medicalrefresher.2. Dam C. Als we blijven falen richten migranten hun eigenvoorzieningen op. Interview met Frank Kortmann. Psych2003;7(4):18-22.3. Stephen HJM. Winti en hulpverlening. Een bijdrage aande gezondheidszorg in multicultureel Nederland. Amster-dam, 1995.4. Gainda R. Traditionele hulpverlening bij de hindoes. In:Dijk AMG van. Rambaran H, Venema CH (red.), Hindoeïs-

me in Nederland. Achtergronden, geloofsbeleving en toe-komstperspectieven van Surinaamse hindoes in de Neder-landse samenleving, DAMON Uitgeverij,1999;130-139.5. Hoffer CBM. Volksgeloof en religieuze geneeswijzenonder moslims in Nederland. Een historisch-sociologischeanalyse van religieus-medisch denken en handelen. (Proef-schrift). Amsterdam, 2000. Thela Thesis.6. Stephen HJM. Winti en psychiatrie. Geneeswijze als spie-gel van een cultuur. Karnak Amsterdam, 1990.7. Bleeker JK, Reelick NF. De gezondheid van Marokkanenin de Randstad. Rotterdam: GGD Rotterdam e.o., SectorGezondheidsbevordering,1998.8. Knipscheer JW. Cultural convergence and divergence inmental health care. Empirical studies on mental distress andhelp-seeking behaviour of Surinamese, Ghanaian, Turkishand Moroccan migrants in the Netherlands. UniversiteitUtrecht, 2000.9. Tennekes J. Een antropologische visie op de islam inNederland. Migrantenstudies1991;7(4):2-22.10. Luyendijk J. Een tipje van de sluier. Islam voor begin-ners. Uitgeverij Podium, 2001.11. Ullmann M. Islamic Medicine. Edinburgh UniversityPress, 1978.12. Reyners MMJ. Avicenna. Leerdicht der geneeskunst.Boom. Meppel, 1991.13. Kleinman A. Patients and healers in the context of cul-ture. An exploration of the borderland between anthropolo-gy, medicine and psychiatry. Berkeley/Los Angeles:University of California Press,1980.14. Kleinman A.Culture and Psychiatric Diagnosis and Tre-atment: What Are the Necessary Therapeutic Skills? Trim-bos-instituut. Utrecht, 2005.15. Hoffer CBM. GGZ, religie en allochtone cliënten: isla-mitische visies als voorbeeld. GGZ Nederland.Utrecht,2002.16. Hoffer CBM. Een andere invalshoek. Het interculturelespreekuur bij de GGZ Groep Europoort. RotterdamMIKADO, 2004.

146

CorrespondentieadresDr. C.B.M. HofferGGZ Groep Europoort Carnissesingel 513083 JA RotterdamTel: 010-4960703 E-mail: c.hoffer@ggzgroepeuropoort.nl

Transculturele geneeskunde