PsychodiagnostiekI

JelkePattyn

2015-2016

2

Inleiding

1. Hetbelangvandiagnostiekindepsychologie

Alvorensechtmetdetheorietebeginnen,gaanweeerstevenstilstaanbijhetbelangvandiagnostiekvoordepsychologie/voordepsycholoog,envoordepsychologieindepraktijk.Diteerstepuntjemoetnietgestudeerdwordenvoorhetexamen,hetisenkelterduidingvanhetbelangvandiagnostiek.

A. Diagnostiekindepsychologie

Watiseenpsycholoog?Detitelvanpsycholoogis inBelgiëwettelijkerkend.Omdietiteltemogendragen,moet jeeenmaster indepsychologiegedaanhebben.DeBelgischePsychologencommissie(hetorgaaninBelgiëdatverantwoordelijkisvoordetitelvanpsycholoog)definieerthetberoepalsvolgt:

‘Hetiseenberoepdatzichrichtop

1. evaluatievan2. interventiein3. onderzoeknaarenontwikkelingvanmethodenvoorevaluatievaneninterventieinen4. disseminatie(verspreiden)vaninformatieover

menselijkgedragsmatigenmentaalfunctionerenopbasisvandewetenschappelijkedisciplinevandepsychologie.’

Watjehierdusziet,isdatassessmentofevaluatie,diagnostiekdus,eenkerntaakisvanhetberoepvanpsycholoog.Evaluatie is ietswatheelveelpsychologendefactodoeninhunberoep.Maarhetberoepgaateveneensookoveronderzoeknaarenontwikkelingvanmethodenvoordiagnostiek.Dekansisheelgrootdatjemetbeidelaterinaanrakinggaatkomen,ineersteinstantiebijhetgebruikvanpsychologischeassessmentinstrumenteninkadervanjeberoep,intweedeinstantiewanneerjegevraagd wordt om mee te werken aan het ontwikkelen van nieuwe instrumenten. Zo kan jebijvoorbeeldwerkenineenrekruteringsbureauenmoetjeeennieuwemethodehelpenontwikkelenomiemandtevindenvooreenspecifiekejob,omdathiervoornoggeenmethodesbestaan.

B. Diagnostiekindetoegepastepsychologie

Alswedankijkennaarwaarpsychologieveelalwordttoegepast,dankunnenwedriegrotedomeinenonderscheiden:

1. Deklinischepsychologieengezondheidspsychologie2. Debedrijfspsychologie:personeels-,beroepskeuze-,arbeids-enorganisatiepsychologie3. Onderwijspsychologieofschoolpsychologie

3

Alsweinzoomenopelkvandiedriedomeinen,danzienweopnieuwdatassessmentendiagnostiekdaarintelkenseenbelangrijkerolspeelt.

1. Waarhoudtdeklinischepsychologieengezondheidspsychologiezichmeebezig?Vooralmetgedragwaarbijmensenklagenoverzichzelfofanderenovermentaleproblemen,metgedragen belevingen die niet aan een bepaalde norm voldoen. Het idee van een norm is hierbelangrijk.Wat ze dan willen doen is enerzijds veranderingsgericht interveniëren zodat diepersoon/omgeving/samenlevingdieklachtennietmeerheeftofmethetprobleemkanlerenleven(viahulpverlening,therapie,stressmanagement,etc.),enanderzijdsaanpreventiedoen.Vanuitgezondheidspsychologischstandpuntwordtdangekekenhoewekunnenvermijdendatbijvoorbeeldzoveelmenseneendepressieofburn-outontwikkelen.Waar zijn klinischpsychologendan tewerkgesteld?Sommigenhebbeneeneigenpraktijk,andere werken in centra voor geestelijke gezondheidszorg, nog andere werken inpsychiatrische instellingen, in paaz-afdelingen, in crisiscentra, in revalidatiecentra of inbedrijfsgezondheidsdiensten.Wat gaan zij dan doen in termen van diagnostiek? Zij doen aan heel veel vormen vandiagnostiek. Een belangrijk aspect, en zeker wanneer men werkt in een psychiatrischeinstelling,zijndiagnostischeprotocollen(DSM).Maardatwordtinditvaknietbesproken,maarwel in klinische psychodiagnostiek. De soorten diagnostiek zijn o.a. intelligentie- enpersoonlijkheidstesten, psychopathologiemetingen projectieve testen (waarbijmensen nietdirectwetenwaaroverhetgaat,zoalsbijhetbeoordelenvandubbelzinnigetekeningendievoorverschillendeinterpretatiesvatbaarzijn),functionelegedragsanalyse(bv.bijroken:Wanneergaatdiepersoonroken?Hoevaak?Watzijndetriggersindeomgevingdiedoenroken?Hoekunnenwedanopdieomgevinginwerken?),diagnosevanhetomgevingssysteem,etc.Enkele vraagstellingen en onderzoeksprocedures uit de klinische psychologie zijn: V: Is ersprakevaneenpsychiatrischestoornis?àO:Hettoepassenvandepsychiatrischeclassificatie-criteria (DSM), het afnemen van de anamnese, interviews en tests; V: Wat is dedraagkracht/last van een persoon? à O: Vergelijking van intellectuele en emotionelecapaciteiteninverhoudingtotdeernstvanstressoren;V:Watishetklimaatopeenafdeling,leefgroepofinstelling?àO:Hetobserverenenbeoordelenmetbehulpvanschalen;V:Isersprake van een problematische gezins- of echtpaarrelatie?à O: Het maken van gezins-/relatie-analyseaandehandvangesprekken,observatiesenvragenlijsten.Het is interessantomteziendathethierzowelkangaanomdiagnostiekvaneenpersoon,diagnostiekvaneenkoppelendiagnostiekvaneengroep.

2. Bijpersoneels-,beroepskeuze-,arbeids-,enorganisatiepsychologiezienwehetzelfde:datkanzowelgaanoverhetindividualsovereengroep.Bijpersoneelspsychologieismenvooralbezigmetindividueleverschilleninprestaties,functie-analyse, functiewaardering, werving, selectie, plaatsing, loopbaanbegeleiding,prestatiebeoordeling,functioneringsgesprekken,training,etc.Instellingenwaarbijdergelijkepsychologenwerkenzijnafdelingenpersoneelszaken(HRM).Diagnostische procedures zijn bijvoorbeeld testbatterijen gebruiken en ontwikkelen voorselectieenplaatsing,diagnostiekvanleiderschapenmacht,etc.Bij beroepskeuzepsychologie wordt gefocust op het proces van kiezen van een opleiding,beroep,werkkringenophetgevenvaninfooverberoepenenvereisten.

4

Diagnostische procedures omvatten o.a. testen van geschiktheid, testen van interesses,intelligentieenpersoonlijkheid.Bij arbeidspsychologie wordt gekeken naar kwaliteit van het werk, arbeidssatisfactie,motivatie,ziekteverzuim,stress,betrokkenheid,pesten,etc.Belangrijke Instellingen hierbij zijn selectie- en organisatieadviesbureaus,bedrijfsgezondheidsdiensten,voorlichting-enpreventiediensten.Diagnostischeproceduresomvattendiagnostiekvanindividuen,groepen,werkomgevingen,en‘bedrijfscultuur’.Eenverwantdomeinisdeergonomie.Bijdeorganisatiepsychologiewordtgekekennaarhetfunctionerenvanpersonenengroepeninorganisaties,samenwerking,competitie,coalitievorming,groepspolarisatie,communicatie,macht,leiderschap,taakgerichtklimaatversuspersoonsgerichtklimaat,etc.Instellingenzijnstaffunctiesbijorganisatieadviesbureaus,overheidenbedrijven.Diagnostischeproceduresomvattendedoorlichtingvaneenbedrijfviainterviewentests.Vraagstellingen en onderzoeksprocedures van de bedrijfspsychologie zijn: V: Voldoet dekandidaat aande functie-eisen?àO: Screening vande kandidaatmetbehulp van test eninterviewsopvoorafgedefinieerdecriteriaviaklassieketestsenassessmentcenters;V:Isersprake van stress-oproepende werkomstandigheden? à O: Het beoordelen vanwerkomgevingopinhoud,omstandigheden,voorwaarden,enverhoudingendoormiddelvanobservatieengesprekken;V:Heeftdearbeidsorganisatieeengoed ‘sociaalklimaat’?àO:Beoordelen vanorganisatie opordelijkheid, doelgerichtheid, vertrouwen,waardeoriëntatieviaobservatieenonderzoekomgeving;V:Hoe functioneertdepersoon inzijnbaan?àO:Beschrijven van werkwijze, gedragsstijl, beleving en prestaties; V: Hoe verloopt hetwerkoverleg in het team? à O: Beschrijven van teambesprekingen in besliskundige engroepsdynamischecategorieën;V:Voorwelkberoepheeftdepersoonbelangstelling?àO:Onderzoek van beroepsinteresses en –waarden, zelfbeeld, en identiteit; V: Is de persoongeschikt voor het gekozen beroep? à O: Onderzoeken van voor dat beroep vereisteintellectueleniveauenvaardigheden;V:Waaromkandepersoonniettoteenkeuzekomen?àO:Onderzoekvanpersoonlijkheid, levensloop, levensomstandigheden,enbetekenisvankeuze

3. Onderwijspsychologie bestudeert onderwijsleerprocessen, cognitieve en persoonlijkheids-kenmerken,groepengroepsleiding,taakkenmerken,etc.Zefocussenvooralopleerlingenmetproblemen,enzegaandiedanindividueelbegeleiden.EenvoorbeeldvaneeninstellingishetCLB.Diagnostischeproceduresomvatteno.a.individueelonderzoekvanleerlingen,onderzoekopklasniveau,behalenvanresultaten,etc.Vraagstellingen en onderzoeksprocedures zijn bijvoorbeeld: V: Is er sprake van een hogebegaafdheid?àO:Hetonderzoekenvanintelligentie,creativiteit,interessesenmotivatie;V:Watishetprestatieprofielvaneenleerling?àO:Hetonderzoekenvanschoolvorderingen,interesses en motivatie; V: Heeft het kind voldoende verstandelijke capaciteiten om deleerstofvande lagere school tekunnenopnemen?àO:Onderzoekenvan intelligentieenleervermogen.

Wat is nu de conclusie? Bij het doorlopen van de drie grote toepassingsdomeinen zien we datassessment/diagnostiek telkens zeer relevant is. Bij elk vandie domeinen komthet naar vorenenspeeltheteenbelangrijke,centralerol.Watweookzien,isdatvoorveelvandietoepassingsdomeinen

5

vandepsychologieassessmentvanpersoonlijkheidenintelligentieeenbelangrijkerolspelen.Weziendatterugkereninzoweldeklinischecontext,alsindebedrijfscontext,alsindeschoolcontext.Datisookeenvanderedenenwaaromerinonzeopleidingveelaandachtaanwordtbesteedbinnenditvak,maarookbijanderevakken.Zohebbenweookaldifferentiëlepsychologiegekregeninverbandmeetintelligente en persoonlijkheid, maar we zullen ook nog vakken krijgen volledig gericht oppersoonlijkheid.Dattoonthetbelangaanvandiagnostiekindepraktijk,envooralvandiagnostiekvanpersoonlijkheid en intelligentie. Maar diagnostiek is ook belangrijk bij wetenschappelijk ofexperimenteelonderzoek.Ineenexperimenthebjeeenafhankelijkevariabele,enofheteffectvanjeexperimentele condities significant zal zijn, wordt mee bepaald door de betrouwbaarheid van demeting van de afhankelijke variabele. Als je een bepaalde afhankelijke variabele neemt die heelonbetrouwbaargemetenwordt,danzaljeheelveelparticipantennodighebbeninhetexperimentomeensignificantverbandtevinden.Dusassessment,diagnostiek,goedetestenzijnbelangrijkvoordepraktijk,maarevenzeervoorhetwetenschappelijkonderzoek.

2. Betekenisvandiagnostiek

Hoegaanwijdiagnostiekdefiniëren?Enhoeishetgedefinieerdindeliteratuur?Erzijnverschillendedefinitiesmogelijk.

A. Enkeledefinities

- Etymologisch: ‘Diagnostiek’ komt het van het Oudgriekse ‘diagnosis’, wat betekent‘onderscheiding’, ‘onderscheidingsvermogen’ of ‘beslissing’. Die twee betekenissen,onderscheiding en beslissing, zijn tot op de dag van vandaag twee kernbegrippen van depsychodiagnostiek. Wat we namelijk proberen te doen met onze diagnostiek, bv. bij eenneuroticismemeting, is onderscheiding aanbrengen. We proberen bv. mensen teonderscheidenaandehandvanhunmatevanneuroticisme:wiescoort,laag,matig?Jegaatdus onderscheidingen aanbrengen. Het tweede is beslissen. Dat is vooral belangrijk in depraktijk.Indepraktijkdoenwenietzomaaraandiagnostiek,wedoendiagnostiekomdatweeenbepaaldeconcretevraaghebbenenomdatweeenbepaaldeconcretebeslissingmoetennemen:Wiemoetikaanwerken?Wiemoeteentherapievoordepressievolgen?Kanditkindblijven in het reguliere onderwijs of moet het naar het bijzonder onderwijs? Dit zijn heelconcrete vragen waarbij beslissingen moeten genomen worden. Wij gaan aanpsychodiagnostiekdoenenpsychologischeassessmentinstrumentengaangebruikenomdiebeslissingenzogoedmogelijkteonderbouwen.

- DeBruyn (1988):Hijdefinieerdediagnostiekals ‘het systematischbeslissingsproceswaarinverschillende theoretische en empirische onderzoekslijnen samengebracht worden’.Psychodiagnostiekisnietalleenmaartestscores,nietalleenhetempirische,nietalleenmaarcorrelaties.Hetgaatookomdetheoretischeconceptendiewegebruiken.PSDgaatoverdecombinatie van die twee: theorieontwikkeling het gebruik van theoretische kaders en deontwikkeling en het gebruik van empirische instrumenten waarmee je probeert de

6

theoretischebegrippeninkaarttebrengenenookempirischaantetonendatdiewerken.Hetisduseencombinatievantheorieendata.

- DeZeeuw(1983):Hijdefinieerdepsychodiagnostiekals‘individueleverschillentussenmensenvaststellenomdezekennistoetepassenophetenkeleindividu,depersoontendienstevanzijnofhaarbelang inpersoonlijkofmaatschappelijkopzicht’.DeZeeuwgrenstdiagnostieksterkaftotindividuelekenmerkendiemenmeet.Hetiszekerzodatindepraktijkditdemeestvoorkomendevormvanpsychodiagnostiekis,maarwehebbenalgezieninverbandmeto.a.organisatiepsychologie dat men ook een uitspraak kan doen over een groep. Wat welinteressantisaandezedefinitie,isdatdiagnostiektendienstemoetstaanvaneenpersooninpersoonlijkofmaatschappelijkopzicht.Hetkanzijndateenbepaalde interventie,bv. indegerechtscontext,nietinhetvoordeelisvanhetindividuopzich,maarwelheelbelangrijkisvoordemaatschappij(bv.uitrekenenvanderecidivekans).

- VanAarle(1990):Hijdefinieertpsychodiagnostiekals‘hetopwetenschappelijkverantwoordewijzeverzamelenvaninformatieomtrentdepersoonenzijnomgevingmeethetoogophetnemenvanbeslissingen’.Hierzienwedathetideevanbeslissenheelcentraalstaat.Eriseenvraag en een beslissing die genomen moet worden, en we gaan met onze diagnostieksystematischeinformatieverzamelenomdiebeslissingzogoedmogelijkteonderbouwenenverantwoorden.

- WalshenBetz(2001):ZijdefiniërenPSDals‘hetprocesvanhulpbiedenaanpersonenmethunvragenenproblemen(informatieverzameling,begrijpenvandeinformatie,integrerenvandeinformatietoteenoordeelenadvies,interventieomhetprobleemoptelossen)’.Ditiseendefinitiewaarernogaldiscussierondis.Kunnenwezeggendatinterventieeenaspectisvandiagnostiekofniet?Demeesten,zekerhier inEuropa,zullenzeggendatde interventie (detherapie,debehandeling,detraining,etc.)geendeeluitmaaktvandediagnostiek.Maar jehebtweldiagnostieknodigalsjeevidence-basedwilwerken.Jedoetaanpre-meting,aanpost-meting,eventueelookmetingtusseninomtekijkenofmenseneffectieferopvooruitgegaanzijn.

- JägerenPetermann(1999):Zijdefiniërendiagnostiekals‘dewetenschappelijkedisciplinediemethodenontwikkeltentoepastomrelevantekenmerkenvanpersonen,groepen,situaties,instituties en zelfs voorwerpen vast te stellen, die vervolgens in een oordeel geïntegreerdmoetenworden’.Watheelbelangrijkishier,isdathetnietalleengaatoverindividuen,maarook groepen, situaties, instituties en zelfs voorwerpen. Enkele jaren geleden verdedigdeiemandbv.eendoctoraatoverdeesthetischebelevingvanlandschappen.Watjedandoet,isproberendeesthetischekwaliteitvaneenlandschapinkaarttebrengen.Datiseigenlijkookeenvormvandiagnostiekvolgensdezedefinitie.Hierbijisdaneenbelangrijkevraaghoewedeomgevingmoeten inrichtenzodatdiedoormensenalsaangenaamwordtervaren.Overeen deeltje van deze definitie is er wel nog discussie. Zij definiëren PSD als een eigenwetenschappelijke discipline. Niet iedereen gaat daar mee akkoord, maar zeggen dat dediagnostiekeenwetenschappelijkedisciplineisdievananderewetenschappelijkedisciplinesgebruikmaakt.Wanneerjeaanklinischediagnostiekdoet,gajevooralkijkennaaronderzoekrondpsychopathologie.Wanneerjediagnostiekdoetvanintelligentie,dangajejebaserenoponderzoek indecognitievepsychologie(Hoewerkencognitieveprocessen,enhoebrengenonzeintelligentietestsdiecognitieveprocesseninkaart?).

- DrenthenSijtsma(2005):Dezedefinitiefocustopdepsychologischetestsofvragenlijsten.Die zegt: ‘Een psychologische test of vragenlijst is een systematische procedure om

7

gedragingenteclassificerenoftemeten.Hijsteltinstaatomeenbeweringtedoenovereentheoretischattribuutoflatentetrekvanpersonenofoverniet-testgedragingen,bijvoorbeeld,criteriumgedrag,aandehandvanobjectiefvastgesteldeantwoordenopeenaantalitems.Debetekenis van deze antwoorden wordt duidelijk door ze te vergelijken met eenrepresentatievesteekproef,ofbinnendepersoonindeloopvandetijdofopverschillendetijdstippen.’ De auteurs nemen er één methode uit, namelijk de vragenlijst of depsychologischetest,wateenvaakgebruiktemethodeisindePSD.Watstippenzedaarbijaan?Namelijk dat het gaat om objectief vastgestelde antwoorden. Het grote voordeel van eenpsychologischetestisdathetnietgaatomeensubjectieveinschattingvaniemandskenmerk,maarjegebruikteentest.Jedoetdaareerstonderzoeknaar,jebeslistopvoorhandhoedatjedescoreszalberekenen,endangajedatgebruikeninkadervaneenbeslissingsproces.Datgebeurt objectief. En een belangrijk aspect bij het afnemen van testen is dat dat op eengestandaardiseerdemaniergebeurt.Duseengrootvoordeelisdeobjectiviteitvandeganseprocedure. Enwat proberenwe temeten? Een theoretisch attribuut of een latente trekt.Intelligentieisbv.nietdirectzichtbaar.Wegaanallerleitaakjesgevenaanmensen,enopbasisvandieindicatoren,gaanweeeninschattingmakenvaniemandsintelligentie.Intelligentieisduseentheoretischbegripofeenlatentetrek,hetisietsdatnietdirectobserveerbaaris.Hetis een construct dat je kan proberen in te schatten aan de hand van onze instrumenten.Hetzelfdegeldtvoorbv.neuroticismeofdepressie.Watdaarbijbelangrijkis,isdatwezeldengeïnteresseerdzijnindatconstructopzich.Intelligentiewordtzovaakgebruikt,nietzozeeromdatwijwillenwetenwatiemandsintelligentieis,maaromdatwewetendatwemetdieintelligentiescorerelevantgedragkunnenvoorspellen.Totopdedagvanvandaagishetzodatinheelveelsituaties,zoalsbv.bijjobselectie,deintelligentietestdesinglebestpredictoris.Alsjezoweinigmogelijkfoutenwilmakenbijhetinvullenvaneenvacature,moetjenietnaarreferentiesvragenetc.,maarmoetjeeenintelligentietestafnemen.Datwilnietzeggendathetaltijdcorrectzalvoorspellen,maarinveelcontextengaathetwelveelbijdragen.Watookbelangrijkisindedefinitie,isdathetgaatomeensystematischeprocedure.Opvoorhandligtvasthoegedragopdietestzalwordenbeoordeeld.Endatleidttotclassificerenofmeten.Hetverschilisdatbijclassificerenwemensengaantoewijzenaangroepen(bv.DSM),enbijmetengebruikenwebv.eenintelligentietest.Devraagisnu:Alswezo’ntestafnemen,hoekrijgendiescoresbetekenis?Bijvoorbeeldjeneemteentaakjeafmet20testjes,eniemandhaalt12of 20.Wat betekent die 12 nu?Die scores hebben zelden op zich betekenis.We gaan debetekenis inschattendoordezelfde test vaneen representatieve groepaf tenemenendescores te vergelijken. Als die 20 testjes zeer moeilijk waren, en 90 procent van derepresentatievegroepheeftminderdan12,danis12op20eenhogescore.Maarhetkanookzijndathetgemakkelijketestjeswarenendatmaar10procentminderhaaltdan12.Danisdie12op20eigenlijkgeenzo’ngoedescore.Die12heeftopzichdusgeenbetekenis,maarhetheeftwelbetekeniswaardie12zichergenssitueertindereferentiegroep.Dusvoordemeestepsychologischetestenzullenwewerkenmeteennormering.Wegaandetestenafnemenbijeen representatieve groep, en we gaan dan onze ruwe scores omzetten naargestandaardiseerdeofgenormeerdescoresdieietszeggenoverwaariemandzichbevindttenoverstaan van de referentiegroep.Maar het kan ook zijn dat je kijkt naar hoe depersoonevolueert.Iemandheeftbv.heelveellastvanpiekergedrag,dankanjevoordetherapieeentestafnemen,endriemaandennahetbeginvandetherapie,omtekijkenofhetpiekergedrag

8

effectiefafneemt.Danvergelijkenwenietmeermeteenreferentiegroep,maargaanwehetgedragvergelijkenmeteenvoriggedrag.

- EuropeanFederationofPsychologists’Associations(EFPA),BoardofAssessment:EFPAgeefteen zeer belangrijke definitie van assessment. In sommige landen is assessment wettelijkgeregeld, maar jammer genoeg niet in België, waardoor hier in de praktijk soms aan‘assessment’ wordt gedaan zonder enige wetenschappelijkheid. Hoe definieert EFPAassessment? ‘The Board agreed a definition of assessment as a “systematic method orprocedure for ascertaining the psychological characteristics of an individual or group ofindividuals,ortheperformanceofanindividualorgroupofindividuals”.TheBoardemphasizesthat it intendsabroadviewof ‘psychological characteristics’.’Opnieuwzienwehier zowelindividueelofgroepen.Zemakeneenonderscheidtussenpsychologicalcharacteristicsdiezeverdernietdefiniërenenperformance.(DedefinitievandeBelgischePsychologencommissieis hierbij interessanter, omdat ze het hebben over observeerbaar gedrag en mentalekenmerken.)

B. Begrippen/synoniemen

Ditvaknoemt‘psychodiagnostiek’,maarerzijnnoganderelabelsomoverPSDtespreken.

- Diagnose:Alswedeterm‘diagnose’gebruiken,danzittenweineenmedischdenken.Inkadervaneenpsychiatrischediagnostiek,zalmendanooksprekenvan‘diagnose’.Voorheelwatvanpsychologendoen,gaanwedeterm‘diagnose’nietgebruiken.

- Psychologischetesten:DitverwijstnaareenonderdeelvandePSD,namelijkhetonderdeeldat werkt met testen. Maar er bestaat meer dan alleen psychologische testen, zoalsinterviews,observaties,etc.Erzijnverschillendemanierenominformatieoverpersonenofgroepenvanpersonenintewinnen.Psychologischetestenzijndaaréénbelangrijkonderdeelvanomdatzetoelatenietsopeenzeerobjectieveengestandaardiseerdemaniertedoen,enookomdatzeefficiëntzijn.Alsjebv.observatiesdoet,moetjeteneerstealleobservatieszeerzorgvuldigopschrijven,endanmoetjeookzeerzorgvuldigecriteriahebbenomconclusiestekunnentrekken,endat isnatuurlijkallemaalminderefficiënt.Maardatwilnietzeggendattestenalleenzaligmakendzijn,somsmoetjeookanderemethodengebruiken.

- Psychologischeevaluatie:DitkomtmeervoorindeFranstaligegebieden.- Assessment:Ditismomenteelinternationaaleenvandemeestgebruiktebegrippen.Hetisbv.

niettoevalligdatbijEFPAhetdeBoardof‘Assessment’noemt.Ditisdetermmetdebreedstebetekenis in termen van evalueren, het in kaart brengen van kenmerken van personen ofgroepen.Maar het is afhankelijk van wie de term gebruikt. Sommigen gaan namelijk eenonderscheidmakentussenassessmentenpsychologischtesten.Zijdelenallesvanklassiekepsychologischetesteninonderpsychologischetesten,enalleanderemanierenomkenmerkenin kaart te brengen delen ze in onder assessment, zoals het bijhouden van een portfolio.Wanneerwijhethebbenoverassessment,zullenwehetindebredebetekenisgebruiken,endatisdanzowelpsychologischtestenalsanderemanierenvaninformatievergaren.

9

3. Assessmentmethoden

- Deklassiekeassessmentmethodeisdepsychologischetest.Daarhebjetweegrotevormenvan,namelijkdemaximumperformancetest/abilitytest(bv.intelligentietest)waarbijmensende taak hebben het zo goed mogelijk te doen, en de typical performance test (bv.persoonlijkheidsvragenlijst)waarbijmensenaangevenhoezetypischzijn,wiezezijn,hoezezich normaal gesproken gedragen. Er natuurlijk een groot verschil tussen beiden met demogelijkeproblemendiedaarbijoptreden.Bij eenmaximumperformance test kan jeheelmoeilijkbedrogplegenindepositievezin,nl.jekanjenietslimmervoordoendanjebent.Menkanzichmisschienwelminderslimvoordoen,zoalsindegerechtelijkecontextkaniemandermisschienbaatbijhebbennietalteintelligenttezijn.Maarmeestalwillenmensenhetwelzogoedmogelijkdoenopdietesten,enkunnenzenietbeterdoendanzemaximaalalkunnen.Bijbv.persoonlijkheidsvragenlijstensteltdatprobleemzichwel,namelijk‘faking’of‘socialewenselijkheid’.Datkomtzekervoorinhetkadervaneenselectieprocedure.Mensendoenzichin een high stakes conditie (in tegenstelling tot in een anonieme conditie) steeds meerconsciëntieus enminder neurotisch voor. Afhankelijk van de test die je dus afneemt, kansocialewenslijkeheidoptreden.Eenvertekeningdiezichvoordoetbijmaximumperformancetestistestanxietyoftestangst,enzekerinhighstakescondities.Mensenzijnbangomdetestafteleggenomdatderesultatenconsequentieshebben,waardoorzehetmindergoedgaandoen.

- Eenandereassessmentmethodeishetinterview.Binnenhetinterviewkunnenweheelwatverscheidenevormenonderscheiden,vanvolledigopennaarvollediggestructureerd.Bijeenvolledigopeninterviewligternietsvoorafvast,jezietwelwaarhetgesprekuitkomt.Vanuitdiagnostischperspectiefisdatzeerproblematisch.Nietdatdatnietmag,maaromopbasisdaarvanuitsprakentedoenovermensen,moetjeheelvoorzichtigzijn,wanthetheeftweinigbetrouwbaarheid en validiteit. Bij het gestructureerd interview is dat niet zo. Alles ligt opvoorhandvast,devragen,demogelijkeantwoorden,enhoejedanmoetverdervragen.Eenvoorbeeldhiervanishetadultattachmentinterview.Datiseenkwalitatiefinterviewwaarbijmensen echt getraind worden op het afnemen van het interview en het scoren van deantwoorden,waarbijdeinterviewerseenhelecursusmoetenvolgeneneenexamenmoetenafleggen,enpaswanneerzeslagenwordenzeofficieeltoegelatenomdietesttegebruiken.Debedoelingvandietestisnategaanwatdehechtingsstijlisvandiepersoon.Hetblijktdatzo’ninterviewwelbetrouwbareenvalideinformatiekanopleveren.Endaartussenliggennogenkeleanderevormen,zoalshalfgestructureerd.

- Een derde assessmentmethode is de gedragsobservatie. We gaan kijk in de natuurlijkeomgevingwatergebeurt.Bijvoorbeeldalseenkindproblemenheeftopschool,kanjegaanobserveren hoe het kind zich gedraagt in de klas. Eventueel op basis daarvan kan je eenverderehypotheseformulerenoverwateraandehandis.

- Deportfolio iseennieuwereassessmentmethodedievanuitonderwijskundigehoekwordtgepromoot. Het is een andere manieren om aan assessment te doen dan het klassiekeexamen. Men werkt met praktische opdrachten en die opdrachten moeten goedgedocumenteerdwordenwaarbijerdaneenevaluatiegebeurdvandeportfolioopheteindevanhetjaaropbasisvandieverschillendeopdrachtendiemenheeftgedaan.

10

- InkadervanklinischediagnostiekisdecasehistoryzeerbelangrijkDatprobeertinkaarttebrengenvanwaardiepersoonkomt,watdiepersoonalheeftmeegemaakt,welkeproblemendiepersoonalheeftgehad,etc.

- Hetrollenspelisietsdatheelpopulairisindeselectiecontext.Menlaatmogelijkekandidateneen reële situatie die relevant is voor een bepaalde job naspelen. Iemand solliciteertbijvoorbeeld voor een managementpositie, en dan kan je die persoon bijvoorbeeld eenconflictsituatielatennaspelen:Hoegajeommeteenwerknemerdievervelenddoet?Watdanwel belangrijk is, is dat je op voorhand heel goed vastlegt wat de indicatoren zijn, welkeaspecten van gedrag je gaat bekijken en hoe je daaruit een conclusie kan trekken overbijvoorbeeldmanagementvaardigheden.

Wekunnenconcluderendatdepsychologischetestweleenstandaardprocedureisbijdepsycholoog,maarerzijnwelmeerdereassessmentmethodesvoorhanden.Hetisbelangrijomopvoorhandgoednatedenkenoverwatjewilwetenenhoejedathetbestgaatmeten.Hetisbelangrijkjeprocedurezo veel mogelijk te standaardiseerden, zowel aan de kant van de input (welke informatie gevenmensen)alsaandekantvandeoutput(hoebehandelenwedandieinformatie).

4. Betrokkenpartijen

Wanneerwemetassessmentbezigzijn,zijnerverschillendepartijendiedaarineenrolspelen.

- Wehebbendetestontwikkelaar.Datgebeurtvaakaandeuniversiteit,maarookbijbedrijven,zoals bij selectiebedrijven of privébedrijven. De WAIS en de WISC worden bijvoorbeelduitgegevendoorhetprivébedrijfPearson.

- Detestgebruikerisdepsycholoog.- Degetestepersoonmoetdetestafleggen.- Jehebtverwante instellingen/organisaties zoalsscholen,werkgevers,TheOrganisationfor

EconomicCo-operationandDevelopment(OECD).OECDdoetdePISA-testing(ProgrammeforInternational Student Assessment), wat een zo goed mogelijk beeld wil krijgen op hoeadolescentenpresteren,welkevaardighedenzehebbenopgedaaninhetonderwijs.

- Tenslottehebjedebrederemaatschappij.

Eenmogelijkprobleemisdatdezeverschillendepartijenuithetassessmentverhaalookverschillendebelangenhebben,enhetisbelangrijkmogelijkebelangenconflictentijdigoptesporen.Bijvoorbeeldbijselectie:Vooreenwerkgeverishetmeestinteressantedebestekandidaattevindenvoordejob,maarmisschienisdatniethetmeestinteressantevoordemaatschappij.Denkaandiversiteit.Alsjedejob geeft aan de beste persoon, dan kan het zijn om allerlei redenen dat minderheidsgroepensystematischuitvallen,bijvoorbeeldomdatzemindertoeganghebbentotgoedescholenendaardoorminderhoogopgeleidkunnenraken.Dankrijgjeterechtinteressantediscussiesoverofwebeternietquota opleggen. Er kan ook een belangconflict ontstaan tussen de testontwikkelaar en detestgebruiker.Voordetestontwikkelaarishetmeestinteressantomeenzo'ngoedkoopmogelijketesttehebbendiehijzoveelmogelijkkanverkopen,maardatgarandeertnietaltijdgoedetestsvoordetestgebruiker.Bijvoorbeeldwerderhiereenviertal jaargeledeneen testopdemarktgebracht inverbandmetaandacht.MaardietestwerdontwikkeldinAustraliëmeteenreferentiegroepvan200brave Australische kinderen. Toen heeft het Vlaams Fonds voor Diagnostiek, een van de

11

belangenorganisatiesdiebezigismetdekwaliteitvandiagnostiek,zeerstelligafgeradendietesthierin België te gebruiken. Terecht,wantwat die Australische kinderen doen, ismisschien geen goedreferentiepuntvoorwatonzeBelgischekinderendoen,endatbleekookzotezijn.HetbleekdatvoorbepaaldesubtestendeVlaamsekinderentotéénstandaarddeviatielagerscoordendandeAustralischekinderen.HebbenwijdanmeerkinderenmetADHDdaninAustralië?Neen.Bijaandachtstestenzitbijheelveeltaakjeseensnelheidscomponent.Jemoetzosnelmogelijkzoveelmogelijktaakjescorrectdoen.Eriseentradeofftussensnelheidenaccuraatheid.HetblijktnudatAustralischekinderenveelmeer focussenopsnelheid, tenkostevanmeer foutjes,endatBelgischekinderenmeergaanvooraccuraatheidtenkostevanmeertijd.Erisduszelfsaleencultureelverschilinzoietseenvoudigsalsaandacht.Dusdetestontwikkelaarwilzoveelmogelijkzijntestverkopeninzoveelmogelijk landen,maardatisnietaltijdinhetbelangvandetestgebruikerendegetestepersoon.Wemoetendusnagaanwiewelkbelangheefteneventueelbelangenafwegen.

5. Geschiedenisvandepsychodiagnostiek

A. Theorievorming

Wat zijn belangrijke theoretische ontwikkelingendie hebbenbijgedragen aanhet ontstaan van depsychodiagnostiek?

Als we kijken naar de theorievorming, zien we dat de basis van de psychologie vooral ligt in hetDuitslandvande19eeeuw.Daarwerdeenheelbelangrijkestapgezet.Voorde19eeeuwdachtmennamelijk,enDescartesheeftdatzeersterkgeëxpliciteerdinzijnfilosofie,datkenmerkenvandeziel(vroeger was de psychologie de 'zielskunde') niet konden gemeten worden, enkel lichamelijkekenmerken.Erisduseenopsplitsingtussenzielenlichaam,slechtshetlichaamismeetbaar.Maaralsjedaarvanuitgaat,danheeftpsychodiagnostiekgeenenkelezin,wanthetisietsdatniettemetenvalt.

MaarinhetDuitslandvande19eeeuwzienwedewetenschappelijkepsychologieontstaan.Watdiedoet,isnetdekenmerkenvanhetpsychologischfunctionerensystematischinkaartbrengen.Eneenvan de belangrijke bevinden daarbij was de wet van Fechner. Fechner en Wundt onderzochtenexperimenteelderelatietussenlichaamengeest,eninhetbijzonderonderzochtenzewathetverbandis tussen het objectieve kenmerken van een stimulus (hoe luid, lichtsterkte, gewicht, etc.) en depsychologischeervaring/waarnemingvandiestimulus.EnwatsteldeFechnervast?Datereenheelsystematischverbandwas,namelijkdatdesubjectieveervaringvandestimulusproportioneelisaanhetlogaritmevandestimulusintensiteit.Datiseenwet,hetiseenpatroondiejekanvaststellen.Ophet einde van de 19e eeuw begon men zo te kunnen aantonen dat psychologische kenmerkenweldegelijktemetenwaren,endatDescarteshetdusnietbijhetrechteeindhad.

In de 19e eeuwwerkte er inGreenwich een astronoom,Maskelyne, en die had een assistent. Dieassistent moest observaties doen over wanneer bepaalde hemellichamen verschenen en terugverdwenen.ErbleeknudatertelkenséénàtweesecondenverschilzatopdieobservatiesmetdieMaskelyne.Maskelynedachthijgewooneenheelonzorgvuldigeassistenthad,enhijontsloeghem.MaardatverhaalkwamterorevanWundt,enhijhadeenheelandereverklaring,namelijkdathethier

12

gaat omeen systematisch individueel verschil,want als het echt zou toe te schrijven zijn aan eengebrekaanzorgvuldigheid,danzouhetsomseenéénseconde,somseensvijfsecondenensomseensnietverschillen,maarbijdeassistentwaserzeersystematischtelkenseenverschilvanéénàtweeseconden. Wundt besloot dat er een interindividueel verschil bestaat in de snelheid van dezenuwgeleiding,watzorgtvoordeverschilleninwaarneming.Hijheeftzelfseenapparaatgemaaktwaarbijmensenmoestenkijkennaareenslingerenplotskrijgenzeeengeluidtehorenendanmoetenze rapporteren waar ze die slinger zagen. Het bleek inderdaad dat mensen daar systematisch inverschillen.Wundtwordtgezienalsdegrondleggervandeexperimentelepsychologie,maar indatopzichtishijeigenlijkookmedegrondleggervandediagnostiek.Hijheeftnamelijkmeegewerktaanhetmakenvanassessmentinstrumentendieopeensystematischemanier individueleverschillen inkaartkunnenbrengen.

Alsbredereachtergrondzienwe inde19eeeuwookdeopkomstvandeempirischepragmatischeepistemologischebenadering in deVerenigde Staten. Zij vroegen zich afwat kennis is, en hoe jekennis kan verantwoorden. En wat we zien in de VS eind 19e eeuw/begin 20ste eeuw, is dat hetpragmatismedaarbijheelcentraalkomttestaan.Kennis is ietswaarmeeweietskunnendoen.Datwasnatuurlijkeenheelinteressantecontextvoorbijvoorbeeldintelligentietestenomteontstaanenzich verder te ontwikkelen. Als je het hebt over een intelligentietest, kan je daar vanuitwetenschapsfilosofischstandpuntheelveelvragenbijstellen.Totopdedagvanvandaagismenhetnamelijk nog steeds niet eens over hoe we intelligentie moeten definiëren, waaraan eenintelligentietestmoetvoldoen,etc.Maarwatwewelweten,isdathetwerkt,endatalvaninhetbegin.Daaromwerden intelligentietestenheel snel heel veel gebruikt, vooral in deVS.Die pragmatischecontextheeftdaarduseenbelangrijkerolingespeeld:mensteldevastdatmeneenprocedurehad,diemenweliswaarnogniethelemaalbegreepofovereenswas,maardiewelgoedevoorspellingenkonmaken.

B. Meetmodellen

Psychodiagnostiekisnietmogelijkzonderpsychometrie,zondermathematischemodellenomtoteenverantwoorde score te komen. Psychometrie speelt een heel belangrijke rol in het maken vanpsychologischetestseninhoeweindividueelgedragenindividueleantwoordengaanomzettennaareenscore.

Eenvandevoorlopersdaarvankunnenweterugvindenbijdemathematicivaneind19e/begin20steeeuw,namelijkbijLaplace,GaussenLegendre.Eenheelbelangrijkebijdragediezijhebbengeleverdaanhetconcept‘meten’,ishetideevaneenmeetfout.Gaussheeftmetzijnklokcurveaangetoonddatdemeetfout zelf een normaalverdeling volgt en dat diemeestal klein is, en naarmate dat hogeremeetfouten voorkomen, vertonen die een kleinere frequentie. Karl Pearson heeft daarbij eeninteressante bijdrage gedaan, namelijk dat het idee van meetfouten ook van toepassing is opmenselijkeoordelenengedrag.Hijvroegaanmensenomeenlijnstukofeenlatjeintweetedelen.Heelzeldengaanmensendatexactintweedelen,maarmeestalzijndatkleinefouten.Enalsjealdieafwijkingentenoverstaandvanhetgemiddeldegaatuittekenen,dankrijgjeeennormaalverdeling.

CharlesSpearman(1910)iseenvandegrondleggersvanintelligentieonderzoekendegrondleggervandeG-theorie(éénonderliggendintelligentiefactor),enookdegrondleggervandefactoranalyse(hoe

13

kan jeopbasis vancorrelaties tussenverschillende subtestsaantonendatdaaréénonderliggendefactor is). Spearman is ook diegene die met een eerste voorstel op de proppen is gekomen ombetrouwbaarheidvanpsychologischetestentemetendoordetestintweehelftenoptedelenendecorrelatie tussen twee helften te berekenen. De betrouwbaarheidscoëfficiënt is dus de correlatietussen twee testhelften. Als die twee testhelften exact hetzelfde meten, dan zou debetrouwbaarheidscorrelatieéénmoetenzijn.Maardatbestaatniet,wehebbenaltijdmeetfoutinonzemeting.Maarwekunnendegroottewel inkaartbrengen.Dedagvanvandaagwordtdezemaniersomswelnoggebruikt.

DaarnakrijgjedeechteklassieketesttheoriedieGulliksenheeftgepubliceerdin1950endieLordenNovickverderhebbenverspreidin1968.Totopdedagvanvandaagspeeltdieklassieketesttheorieeenenormbelangrijkerolinpsychologischediagnostiekentestconstructie.Deklassieketesttheoriegaatuitvaneenheeleenvoudigeassumptie:degeobserveerdescoreisdesomvantweegrootheden,namelijkdewarescoreeneenfout(S=T+E).Opbasisvandieeenvoudigeaannameheeftmeneenheletheorieontwikkeld.Hetiseeneenvoudigetheoriedievanuiteenpragmatischstandpuntinheelveelcontextenwerkt.

Je hebt ook nog demoderne testtheorie, waarGeorg Rasch de grondlegger van was.Wat er zointeressantisaandemodernetesttheorie,isdatdienietvertrektvaneenaanname,maardiegeefteenmodelvoorhoemensentestenbeantwoorden.Watdiegaatdoen,ishetverbandtussendepositieopdetrekdiemenmeetenhoemengaatantwoordenopeenitemexpliciterenviaeenmathematischeformule. Dat heeft een logistische functie. Elk item, weergegeven door een ander kleur op deitemresponsecurve, heeft een bepaalde positie. Je hebt een kans dat een item correct wordtbeantwoord,gegevendeonderliggendevaardigheidofpsychologischetrek.Hetmeestgroeneitemishetmeestgemakkelijkeitem.Zelfsalsjeheellaagzitvooreenbepaaldetrek,driestandaarddeviatiesonder het gemiddelde, dan heb je nog altijd ongeveer 40 procent kans om dat item correct tebeantwoorden.Endiekansstijgtotbijna100procentnaarmatejehogerscoortopdetrek.Hetmeestrodeitemishetmoeilijksteitem.Alsjeeengemiddeldevaardigheidhebt,hebjenogmaareenkansvan10procentomjuistteantwoorden.Watjeduskrijgtbijdemodernetesttheorie,isdaterduidelijkwordtgeëxpliciteerdwatderelatieistussenjouwvaardigheidendekansomeenitemcorrectoptelossen.Jekandantestenofditklopt,jekanstatistischnagaanofdatdeitemkarakteristiekecurvesdie

je observeert overeenkomenmet ditmodel.Dat is het verschil met de klassieketesttheorie: de klassieke testtheorie ismeasurementby fiat, je gaat er gewoon vanuitdatS=T+Ezonderdatnategaan,terwijlbij de moderne testtheorie heb je een heelduidelijk mathematisch model dat je gaattesten.

Demodernetesttheoriekanveelmeer,enjezoudusdenkendatintussenniemandnogdeklassieketesttheoriegebruikt,maardatisnietzo.Eenvandebelangrijkeredenenisdatdeklassieketesttheoriegewoonveeleenvoudigeris.Inheelveelsituatieshebjegenoegaandeklassieketesttheorie.Maarerzijnookheelveelsituatieswaarditnietzois.Zohebjededagvanvandaageenbelangrijkevraagnaarequivalentie.Bijvoorbeeld,alsweeentestmaken,werkthijindeVSopdezelfdemaniervoorblankeen zwarte mensen? Als je dergelijke vragen wil beantwoorden, gebruik je toch best de moderne

14

testtheorie,wantdankanjenagaanofeenitemdezelfdeitemkarakteristiekecurveheeftvoorbeidegroepen. Dat is veel moeilijker te onderzoeken met de klassieke testtheorie. Zo heeft men ookonderzochtofereenculturalbiaszatbijsommigesubtestsvandeWISC,endatbleekookzotezijn.Sommige items,vooral indeverbaleschaal,vertoondeneenvertekening.Bijvoorbeeld ‘Wat iseenmuseum’ werd bij sommige groepen duidelijk minder goed beantwoord dan wat je zou kunnenverwachtenopbasisvandeonderliggendevaardigheid.DeverklaringwasdatVlaamsekinderenvanallochtoneafkomstminderparticiperenaanhetVlaamseculturelelevenendusgewoonmindernaarmuseagaanenmindergoedwetenwateenmuseumis.Wanneerjeassessmentdoetbijeendergelijkegroep,moetjedatitembestnietopnemen.Waarhetmodelvandemodernetesttheoriededagvanvandaagookvaakwordtvoorgebruikt,isbijdePISA-onderzoeken.Alsjewilnagaanhoehetzitmetdecognitievevaardighedenvanadolescenteninverschillendelanden,danmoetjeerzekervanzijndatdevragendiejesteltdezelfdebetekenishebbeninaldieverschillendelanden.EndatkunnenwedoenviahetRasch-model.

C. Testbeweging

Watzijndevoorlopersvandebrederetestbeweging?watzijndestartpuntenvanuiteenpsychologischstandpunt?

De testbeweging is het effectief ontwikkelen en toepassen van testen, het in kaart brengen vanpsychologische kenmerken aan de hand van instrumenten/testen.Wehebben daarvan een aantalhistorischevoorlopers.

EéndaarvanishetselectiesysteemvanhetChinesekeizerrijk.Datheeftnietzozeeronzepsychologiebeïnvloed, maar het toont wel aan dat het al heel lang werkt. In het Chinese keizerrijk heeft ergedurendeeeuweneenheelgoedwerkendselectiesysteembestaan.Hetisontstaanin605tijdensdeSui dynastie en het heeft standgehouden tot het einde van het Keizerrijk in 1906 tijdens deQingdynastie. Wat interessant is, is dat in de Chinese maatschappij belangrijke functies niet werdenverdeeldopbasisvanerfelijkheid,maaropbasisvanselecties,endiewarenheelstreng.Dieselectieswerden georganiseerd op drie niveaus: lokaal niveau, kantonniveau, en die daar nog eens doorgeraaktenmochtennaarPekinggaanvoordefinaleselectie.Enwiedaarhetbesteuitkwam,kreegbelangrijkefunctiesinhetambtenarenapparaatvanhetland.Watwerdernugetest?Erwerdgeenklassieke intelligentietest afgenomen,maar erwerd vooral gekeken naar kennis van Confuciaansetekstenenfilosofiedie indieChinesecultuurergbelangrijkwaren.Kan jedatbeschouwenalseenintelligentietest?Alsjehetstriktbekijkt,kanjezeggendatdatgeenintelligentietestiswantjegaatkijkennaarwatmensenhebbengeleerdoffilosofie.Langsdeanderekantishetwelzodatjekijktnaarwat mensen hebben aan cognitieve vaardigheden en kennis. Als we gaan kijken naar deintelligentietestvanvandaagzitdaarookeensubtestwoordenschatin.Hetbegrijpenvanwatinjouwomgevinggebeurtisweldegelijkeenonderdeelvanhetintelligentieconstruct,namelijkdecomponentverbaleintelligentieofgekristalliseerdeintelligentie.Wezitteneenbeetjemethetzelfdeprobleemdedagvanvandaag:sommigecognitievetestenzullen intelligentietestengenoemdwordenenanderezullenprestatietestengenoemdworden.Prestatietestenmetenwatjegeleerdhebtnaeeninstructie,na een opleiding.Maarwat stellen vast, dat die twee hoog gecorreleerd zijn. Hier kunnenwe nuhetzelfdeoverdenken,namelijkmengingnietintelligentiemetenindebetekenisvannu,maarmen

15

gingwelietsmetenwatindieculturelecontextenormvanbelangwas,enjekannatuurlijkverwachtendatmensendie intelligenter zijn volgensonzehuidigeopvatting,ookbeterwaren inConfuciaanseteksten en filosofie. Misschien een van de redenen waarom het Chinese rijk zo lang heeftstandgehoudeneneengrotepopulatiezogoedheeftkunnenorganiserenisditsysteem,omdatmenmeerkanshadopcompetentemensenopbelangrijkepositiestekrijgen.Dieselectieswarenduszeerstreng,endatwarendushighstakesselecties.Hetwaszeeraantrekkelijkmaarmoeilijkomeenhogepositieteverkrijgen,enerontstondfraude.Dathebbenwededagvanvandaagooknog,enbedrijvendie high stakes selections organiseren dragen heel veel zorg voor het beschermen van huntestmateriaal.GrotebedrijvenzoalsPearsongaandatookdoen.Alsjeitemslektvanzulketestenophetinternet,volgteenjuridischeprocedure.MaarookbijhetChinesekeizerrijkdeedmenalheelwatomfraudetebestrijden,zoalsallekandidatenopsluitenineenkleinhuisje/celwaarzealleenmoestenwerkenaandetesten.

Eenanderevormvanassessmentzijnbijvoorbeelddeuniversitaireexamens.Totvoorde13eeeuwwerdenergeenexamensafgenomen.Examenszijnvoorheteerstingevoerdinde13eeeuwinBolognawaarbijstudentendienietalleenleskrijgenopeengeformaliseerdemanierineeninstituut(eersteuniversiteit),maarwaarbijstudentenookopeensystematischemanierwerdengeëvalueerdophunkenniseninzichtindevakkendiegedoceerdwerden.Hetheeftgeduurdtotde17eeeuwtotdatOxforddatsysteemheeftovergenomen,enhetheeftgeduurdtot1860alvorenshethelemaalveralgemeendwasinEuropaendeVS.

Erzijnookdirectevoorlopersvandetestbewegingvanuitdepsychiatrie.

- InFrankrijkhaddenwedeartsenEsquirol(1850)enSegin(1860).Diemakeneeneersteheelbelangrijkonderscheidindepsychiatrie,namelijkhetonderscheid‘idiotieversusdementie’.‘Idiotie’ vertalen we de dag van vandaag als een mentale beperking. Het algemeneonderscheidisdatidiotieblijvendis,eenaangeborenmentalebeperking,endementieiseenpsychologischprobleemdatopkankomeneneventueel terugwegkangaan.Datheefterletterlijktoebijgedragendatmensenbevrijdwerdenuithunketenen.WantindeNieuweTijdwerdenmensenmeteenmentaleachterstandenpsychiatrischepatiëntenopgesloten,somsgetekend,enooktentoongesteldzoalseenzoo.Alseerstenhebbendieartsendiemensenbenaderd alsmensenmet eenmogelijke problematiekwaarbij eerst een diagnose gesteldmoet worden waardoor dan een behandeling kan begonnen worden. Die mensen, zekerwanneerhetgaatoverdementie,kunnengeholpenworden.

- EenverdereontwikkelingindiepsychiatrischebenaderingkomtvanKraepelin.Kraepelinisdeeerstediegeprobeerdheeftopeenzeersystematischemanierpsychiatrischesyndromeninkaart te brengen. Een instrument dat daar historisch gezien op gebaseerd is, is deMMPI(MinnesotaMultiphasicPersonalityInventory).

- Vanuitdepsychiatriegebruiktmeneenmedischmodel.Dathoudtindatmenverondersteltdaterergenseenoorzaakisvaneenziektedateenheelduidelijkgevolgheeft,watmendanhetsyndroom/ziektebeeldnoemt.Menwilduszogoedmogelijkdeverschillendesyndromeninkaartbrengenendangaankijkenwatdeoorzakenzijn,wathetpathologischprocesisbijdatsyndroom.Hetprobleemisdatbijheelwatpsychiatrischeaandoeningendathelemaalnietduidelijk is. Over het pathologisch proces van bv. depressie zijn heel wat verschillendetheorieën. Het enige waarbij we het heel zeker zijn, waarbij het heel duidelijk is, is bijdementie,endanspecifiekbijAlzheimer.Daarbijkunnenweheelduidelijkzienwatergebeurt

16

indehersenen,namelijkhersencellengaansamenklitten.Erisduseenduidelijkpathologischproces met een aantal symptomen tot gevolg. Maar voor heel wat andere psychiatrischestoornissenisdatdusnietzoduidelijk.Dankrijgjezeergrotediscussiestussendeexpertsoverhoewediesyndromennuhetbestafbaken:bv.welkesymptomenmoetjealdanniethebbenvooreendepressie?

- DeDSMkanjeeigenlijkzienalseenboekvolafsprakenhierrond.Ennietdatdaargeengoedeargumentenvoor zijn,maarmenhadhetookanders kunnendoen.Eenvandehelegrotekritieken op de DSM-benadering is dat het problemen reïficeert, het creëert misschienproblemenofhetcreëertbepaaldeziektebeeldendieernietnoodzakelijkzijn.InKPSDzullenweuitgebreidekritiekenzienopdeDSM5.MaardatwilnietzeggendatdieDSM5helemaalnietgoedis.Ookalhebbenwedikwijlsgeengoedzichtopdatpathologischproces,wehebbenweleenkadernodigomwatduidelijkmaaktwatonzewoordenbetekenen.WatdeDSM5weldoet,iszorgendaterwatconvergentieisinwoordgebruik:wanneergajezeggendatiemandaaneendepressieofangststoornislijdt?Hetbrengtmensen‘onspeakingterms’.Endatisookbelangrijk.Maarwemoetenoplettenvanopbasisdaarvantezeggen‘ditiseenziektebeeldmeteenduidelijkziekteprocesenwebegrijpendit’.Neen,heelveelvandiedingenbegrijpenweeigenlijknogniet(goed).Wanneerwijhethebbenoverpsychologischediagnostiek,danhebbenwijhetoverdingendieweempirischaantonen.Alsweeentestmaken, isdatnietalleeneenaantalexpertsinhetvelddiesamenzittenenadrandombeslissenoverwatzeietsgaanvragen.Mengaatwelkijkennaarwatvolgensexpertsmoetopgenomenworden,maardatismaarhetstartpunt.Mengaatdaarnanogeenheelempirischprocesdoorlopenwaarbijjenagaatofdehypothese/detheoretischeverwachtingendiejevooropsteltookkloppen.Endatisgansdatverhaalvanvaliditeit.DeDSMisindatopzichtgeenclassificatiesysteemdatdaaraanbeantwoordt.

Uitwijking: Ietsmeer over deMMPI. DeMMPI is een soort van verre uitloper van het werk vanKraepelin.Het iseenechttypischpsychologisch instrumentomdathetdieempirischeontwikkelinghelemaal heeft doorgemaakt. DeMMPI is ontwikkeld in 1943 door Hathaway enMcKinley en debedoelingwasompsychopathologieenpersoonlijkheidsaspectenefficiëntenopeensystematischemanierte inventariseren/diagnosticeren.Zezijntewerkgegaanopeenzeerempirischemanier.Zehebbenzichnietafgevraagd‘Watzijndekenmerkenvandementie?’,‘Wathoortbijdepressie?’.Neen,zezijnopeenempirischemaniertewerkgegaan.Zehebbeneerstgekekenwelkeallerleimogelijkevragenzekunnenstellenaanmensenompsychopathologietemeten.Zehebbendatgedaandoortegaankijkennaarbestaandevragenlijstenenbeoordelingsschalen,naarde literatuur,psychiatrischeinterviews,handboekenpsychiatrieenpersoonlijkeervaringen.Zohebbenzeeen1000-talpotentiëleitemsgeïdentificeerd.Endaarvanhebbenzeer504effectiefopgenomenbijdeeersteontwikkelingvanhuntest.Zehebbendandievragenvoorgelegdaanverschillendeklinischegroepenenaannormalemensen.Danhebbenzedieitemsgekozendieaaneenaantalcriteriavoldeden:

- Deitemsmoestendifferentiërentussennormaleenklinischegroepen- De items moesten differentiëren tussen klinische groepen (Men vertrok dus van de

psychiatrische diagnose, patiënten werden eerst gediagnosticeerd met bv. depressie ofschizofrenie. Dat werd als waar aangenomen. Men ging dan kijken welke items bv. eendepressieve groep gingen differentiëren van andere klinische groepen, en diewerden dangeselecteerdvoordedepressieschaal.)

17

- Men zocht ook naar items die een onderscheid maakten met matige, niet-pathologischevormenzodatzeookeensoortvanrangehebbenvan‘wijstduidelijkoppathologie’tot‘wijstnietoppathologie,isnormaal’.

We hebben dus een heel empirische itemselectie. En dat is ook een belangrijke kritiek op ditinstrument,namelijkdater,zekerinoorsprong,weinigtheorieachterzat.OndertussenzittenwenualaandezoveelsteversievandeMMPI.DeMMPIwordttotopdedagvanvandaagzeerveelgebruikt.Verdergaanwedaarnietopin,omdatdatvooralbesprokenzalwordenbijKPSD.Maardieempirischeitemselectiezullenwewelzienterugkomenbijhetdeelovervaliditeit.

Watook eenbelangrijk element is in deontwikkeling vandePSD is debrederemaatschappelijkecontext. De PSD is ontstaan begin 20ste eeuw. Dat was in de context van de industrialisering. Deindustrialisering leidde tot veelmeerbronnen, voedsel, gezondheidszorg,enorme toenamevandepopulatie en verstedelijking (mensen trokken weg van het platteland om te gaan werken in defabrieken).Watwezien,isdatdemaatschappijcomplexerwerd.Mensendieinhetbeleidbetrokkenwaren,begonnentezoekennaarmanierenomdieontwikkelingentesturen.BijvoorbeeldBinetheeftzijneerste intelligentietestontwikkeldopvraagvanhetministerie vanonderwijs vanFrankrijk.Deschoolplichtwerdingevoerdenmensteldevastdatnietalleleerlingenhetklassiekonderwijskondenvolgenendevraagwashoezezosnelenefficiëntmogelijkleerlingenkondenidentificerendienoodhadden aan bijzonder onderwijs. Er was dus vraag naar het kanaliseren van maatschappelijkeontwikkelingen,omhetondercontroletehoudenofomhetteverbeteren.

SirFrancisGalton(1822-1911)wordtdikwijlsgezienalsdeechtegrondleggervandePSD.Terecht:hijisenormproductiefgeweestenhijheeftheelwatdingenontwikkeldenbedachtdietotopdedagvanvandaagdekernvormenvanonzepsychodiagnostischebenadering.SirFrancisGaltonwasdeneefvanDarwin.Hijismeeverantwoordelijkvoordezeergoeie,alsookdezeeromstredenaspectenvanonzePSD.Hijisverantwoordelijkvoorgoededingenomdathijalseenvandeeersteeropheeftgehamerddat we moeten proberen dingen objectief vast te stellen. Een van zijn uitspraken daarover was:‘Wheneveryoucan,count.’Jemoethetzogoedmogelijkproberenvasttestellenentetellen.Eenander idee dat hij heeft ontwikkeld en dat uiteindelijk door Pearson met de Pearsoncorrelatiecoëfficiëntverder isontwikkeld, iseenbegripdatdebasisvormtvoorallediagnostiekendiagnostische instrumenten: ‘co-relations’. Co-relations is het nagaan van hoe fenomenensamenhangenmetelkaar.Hijisookeenvandeeerstedienagegaanisofbiddenhelpt.Hijonderzochtofereenverbandwastussenhoeveelmensenbiddenalszeziekzijnenhoesnelzegenezen.Erbleekgeenverbandtezijn.Datwarendustweebelangrijkezakenvanhem:hetproberenobjectiefvasttestellen van fenomenen en te kwantificeren, en kijken naar correlaties. Hij was ook de eerste dieeffectiefaantesting isgaandoen,nognietechtpsychologischetesting,maar indetraditievanhetEngelsempirismedeedhijfysischeenpsychofysischemetingen(InquiriesintoHumanFacultiesanditsdevelopment;1883).Hijkeeknaaroogscherpte,gevoeligheidvoorgewicht,etc.Maarzoalsgezegd,washijookverantwoordelijkvoorsommigenegatieveaspectenvanonzediagnostiek.Hijwasdusdeneef van Darwin, en hij heeft het Darwiniaanse denken binnengebracht in het interindividueleverschillendenken,ietswaarDarwinoorspronkelijkzelfnietvanovertuigdwas.Galtonwasaanhangervandeeugenetica,hetideedatmensendiehetmindergoeddoen,datdatgenetischteverklarenwas.Volgensdatideewashetverantwoordommensentesteriliserenomdemaatschappijteverbeterenomdat diemensen dan die genen niet verderzetten. De theorie van eugenetica zijn is in extremis

18

doorgevoerdgeweesttijdenshetDerdeRijk,metallegevolgenvandien.MaardietheoriekwamnietuitDuitsland,maaruitEngeland.

EentweedebelangrijkefiguurisJamesMcKeenCattell.HijwaseersteenleerlingvanWundt,maardaarvoeldehijzichnietzogoed.DankwamhijterechtbijGaltonenheefthijeeneersteechteMentalTests batterij samengesteld (1890). Dat had in de lijn vanGalton een zeer sterke fysiologische ensensorische focus: sterkte van de handgreep, snelheid van de handbeweging, onderscheiden vangewichten,oordeeloververstekentijdenhoeveeldruknodigisompijntevoelen.Toendachtmennogdateenmentaleachterstandsamengingmeteengebrekaanpijngevoeligheid.Nu,diebenaderingisheellangvandekaartverdwenen.Cattellisdaarmeebegonnen,maarerkwamdaarheelwatkritiekop. In 1901 heeftWissler dan de eerste validiteitsstudie gedaan. Hij heeft die test afgenomen bijleerlingenvanhetmiddelbaaronderwijs,enhijsteldetweedingenvast.Teneerstewarendietestsnietonderlinggecorreleerd,erwarendusgeenco-relations.Tentweedeblekendienietinstaattezijntevoorspellenhoegoedde leerlingenhetdedenopschool.Wisslerwaszogefrustreerd,dathijdepsychologie vaarwel heeft gezegd, en antropoloog is geworden. Volgens hem werkte gans datinterpersoonlijkeverschillenverhaalniet.Alswedaarnunaarterugkijken,blijktdatditgeencorrecteconclusiewas(Jensen;1998).Dedagvanvandaaghebbenwesimpelereactietestjes,zoalsdesnelheidwaarmee je kan drukken op een knopje bij het zien van een lichtje, en dat blijkt effectief wel tecorrelerenmeteenklassiekeintelligentiemaat.Hetverbandisnietheelgroot,maarhetiserwel.Hoekomt het dan dat Wissler dat niet gevonden heeft? Omdat die psychofysiologische metingen invergelijkingmetonzestandaardennu,toenveelteonbetrouwbaarwerdengemeten.Duserzatheelveelonbetrouwbaarheidopdiemetingen.Alszetoenwelbetrouwbaarzoudengemetenhebben,danzoudenzetocheenkleinverbandhebbenvastgesteld.

DankrijgenweAlfredBinet.Hijisdeeerstedieeenechteintelligentietestheeftontwikkeldopvraagvanhetministerievanonderwijsomleerlingenteselecterenvoorhetbijzonderonderwijs(1905).Wathijgaatdoen,isnietzozeerkijkennaardiefysiologischeenperceptuelevaardigheden,maarnaarhogermentaalfunctionerena.d.h.v.eenvoudigetakendiedeaandachthoutden.Hijisookdeeerstediehetbegrip‘IQ’introduceerde(1908).HetIQwordtberekendmetdementaleleeftijd(welkevraagjeshetkind kan beantwoorden enmetwelke leeftijd komt dat overeen) gedeeld door de chronologischeleeftijd(werkelijkeleeftijd)maal100.In1911hadhijaleenredelijkgesofisticeerdetestmetvijfitemsper leeftijdscategorie.Dat isdan later terechtgekomen indeVSenheeftdaareenenormevluchtgenomen,mededankzijTermandiedetestverderontwikkelde:Stanford-Binettest.

Wienogverantwoordelijkwasvoorhetsucces,wasHenryHerbertGoddard.Hijwaseenpedagoogenhijwerkte in een ‘training school for feebleminded boys and girls’. Een van de grote uitdagingenwaarvoorhijstondistewetentekomenhoewekunnenbepalenofdateenkindeffectiefeenmentalebeperkingheeft.HijsteldevastdatjemetdietestvanBinetdaarmeteeneenredelijkgoedeuitspraakoverkondoen.GoddardwasdaarduszeerenthousiastoverenhijisdietestgaanpropagerenenhijheeftdietesttoeganglatenvindeninheelveelcontextenvandeAmerikaansemaatschappij.Hijisookbegonnen,opvraag,methettestenvanmigrantendietoekwameninNewYork.Ongeveer80procentvandeOost-Europesemigrantenwerdenmetdietestgediagnosticeerdals‘morons’.GoddardzatineenzeersterkeAngelsaksischetraditie,enhijwasookaanhangervandeeugenetica.Hijvonddusookdatopbasisvandietestengrotebeslissingenkondengenomenworden.Maarbelangrijk,voorBinetzelfwasditnietzo!Binetheeftnooiteenuitspraakgedaanoverdeverklaringvanintelligentie:ofdiebiologischofomgevingsgerichtis.

19

Yerkes heeft niet zoveel bijgedragen aan de theorieontwikkeling rond intelligentie,maar hij is deeerstedieintelligentietestenopgroteschaalheeftafgenomeninhetleger(ArmyAlphatest;1921).Hijheeftlatenziendatjezo’ntestopzeergroteschaalkangebruiken.Alsjekijktnaardeonderdelenvandie Army Alpha-test (Opvolgen van mondelinge instructies, rekenkundig redeneren, praktischoordelen, synoniem-antoniemparen, door elkaar gegooide zinnen, cijferreeksen aanvullen,analogieën,informatieofalgemenekennis)danvaltopdatdetestenvanvandaagveelgelijkaardigesubtesten hebben. Wat in 1921 is ontwikkeld, is vandaag nog relevant. De Army Alpha was deschriftelijkeversievoormensendieEngelstaligwaren,maarjehadooknogdeArmyBeta-test,eennon-verbaletestdieafgenomenwerdmetinstructiesopbasisvanpantomime.Datomvattevisueel-perceptueletestsenmotorischetests.Dezetweetestenvormendebasisvoorwatvandaagnogvaakgebruikt wordt, en voor wat geleid heeft naar allerlei andere typen testen, zoalspersoonlijkheidstesten, de SAT (een gestandaardiseerde toelatingstest voor hogescholen enuniversiteitenindeVerenigdeStaten).

20

DEELI:VALIDITEIT

21

Introductieophetbegripvaliditeit

Na de introductie, gaan we ons richten op het kernconcept om de waarde van diagnostischeprocedures/assessments te bepalen: Validiteit. We bespreken dit aan de hand van een tekst vanSamuelMessick,omdatdateenzeerbelangrijketekstisdietotopdedagvanvandaagrichtinggevendisvoordevaliditeitstheorieontwikkelingenvoordehuidigestandaardendiewordengehanteerdomdekwaliteitvantestenteevalueren(tekstkomtopMinervamaardeleerstofisdeles).

1. Definitie

DitisdeeerstezinvanMessickshoofdstukovervaliditeit,enditzegtmeteenalheelveel:

“Validity is an integrative evaluative judgment of the degree to which empirical evidence andtheoreticalrationalessupporttheadequacyandappropriatenessofinferencesandactionsbasedontestscoresandothermodesofassessment.”

Waarovergaatdatnu?

- ‘basedontestscoresandothermodesofassessment’:Validiteitgaanweineersteinstantieveelnaarvorenzienkomenbijklassieketesten,maardatkanookbijanderemanierenvanassessment.Alsjebijvoorbeeldeenobservatiestudiedoet,doejeookaanassessment,dangaje ook uitspraken doen over iemands gedrag en/of mentaal functioneren. Het is dus nietbeperkttotdeklassiekepsychologischetesten.

- ‘inferencesandactions’:Hetgaatnietalleenoverdedebetekenis,deinterpretatie/inferentiediewemaken,maarookoverdeactions,overwatwegaandoenmetdietest.Alsweeentestafnemen,bijvoorbeelddeWISC3bijeenkindmetmoeilijkhedenopschool,danisdatomeenvraagtebeantwoorden,bijvoorbeeld‘Moetditkindnaarhetbijzonderonderwijs?’.Steldatjemet die intelligentietest een IQ bekomt van 80 bij dat kind, dan ga je niet alleen dat IQinterpreteren(WatbetekenteenIQvan80?),maargajedatookgevolgengeven(Watgajeopbasisdaarvanadviseren?Regulieronderwijsofbijzonderonderwijs?).Datmoetenweookevalueren:Nietalleendiescore,maarookwatwemetdiescoregaandoen.

- ‘empiricalevidenceandtheoreticalrationales’:Hetgaatnietalleenoverhetfeitdatweeenaantal correlaties observeren. Soms wordt beweerd dat de testdiagnostiek een heelempiristischebedoening is,mendenkt somsdatmengewoonenkele testenontwikkelt enscoresencorrelatiesbekomtenvoilà,jekanhetgebruikenzonderalteveeltheorie.Ditkloptniet.Deessentievanvaliditeitisdatjezowelgaatkijkennaarhettheoretischkaderalsnaardedata.Dietweemoetenopelkaarinspelen,hetiseencombinatievandetwee.

- ‘integrative evaluative judgement’: Het is integratief want je gaat heel veel bronnen vaninformatieintegrerenomeenbeeldtekrijgenvandevaliditeit.Hetisevaluatiefwantvaliditeitheefttemakenmetdevraag‘Ishetgerechtvaardigdommetdietestendescoresvandietestaandeslagtegaan?’.Uiteindelijkleverthetduseenoordeelopofjedetestaldannietkangebruiken.

Eencentraalelementindedefinitieisdatwegaankijkennaartestscoresindebredebetekenisvanhetwoord(testscoresandothermodesofassessment).Alsjeeenobservatiestudiedoetenjestelt

22

vastdateenbepaaldkindzichdeafgelopendagenheelagressiefheeftgedrageninklas,dankanjedatookzienalseentestscore.Jemaakteenuitspraakovergedragen/ofmentaalfunctionerenvaneenpersoon.

Wat kenmerkend is voor testscores, is dat wij gaan kijken naar consistentie in gedrag enitemresponsen.AlsweaanPSDdoen,gaanwenietéénvraagstellen.Alswebijvoorbeeldiemandzijnneuroticismealspersoonlijkheidstrekwillenmeten,dangaanwenietéénvraagstellen‘Bentusnelangstig?’.Datzoueengoedevraagzijn,maarnietalsenigevraag.Waarom?Omdathetgedragopéénmomentdoorheelveelverschillendefactorenkanverklaardenbeïnvloedworden.Depersoonheeftdevraagnietgoedgehoord,of jehebteenwoordgebruiktdatdepersoonnietgoedkent,erstaatiemandbijwaardooriemandnieteerlijkdurftantwoorden,etc.Heelspecifiekgedragheeftaltijdheelveelmogelijkeverklaringen.Watwedusgaandoenmetonzetesten,isdatwemensenverschillendetakenenvragengaanvoorleggen,enwegaandankijkennaardeconsistentievandieantwoorden.Dangebruikenwebijvoorbeeldeenneuroticismeschaalmet10vragen.Deuiteindelijkescoreopdieneuroticismeschaal isdaneensamenvattingvandieresponsconsistentie.Wannerwedustemakenhebbenmeteentestscore,moetenwewetendatdiescoreeensamenvattingisvanconsistentietussenverschillendeitemsovergedragofmentaalfunctioneren.Metenisdusconsistentiessamenvattenineenscore.

Zoalsgezienisvaliditeiteenintegrativeevaluativejudgement.Jeintegreertverschillendebronnenvaninfoomtoteenuitspraaktekomenvandevaliditeit.Watbelangrijkisdaarbij,isdathetnietalleengaatoverbestaandeevidentie,maarjemoetooknadenkenoverwatdeconsequentieszijnenwatmogelijketoepassingeninlaterecontextenmetzichmeezoudenkunnenbrengen.Eenkeerdateentestontwikkeldis,ishetbelangrijkdatjenadenktovervoorwiedietestbedoeldis,voorwelkecontextdietestbedoeldisenvoorwelkgebruikdietestbedoeldisenwatdemogelijketoekomstigegevolgenzijnvanhetgebruikvandietest.Steldatweaandeuniversiteitvoorallerichtingeningangsexamenszoudenorganiseren,diedansterkzoudenaanleunenbijeenklassiekeintelligentietest,watzijndandegevolgen van zo’n ingangsexamen? Een klassieke eerste vraag is:Meet daarmee op een accuratemanieriemandscognitievevermogen?Datisdeklassiekevaliditeitsvraag:Meetjewatjebedoelttemeten?Maar ten tweedemoet je dus ook nadenken over demogelijke gevolgen van een score-interpretatieenscoregebruik.

Wekomeneventerugopdatideevan‘score’.Wehorendikwijlsindeliteratuureninhetwerkveld‘Dietestisvalideendietestisnietvalide’.Alsjedatgebruiktalsshortcut,kandat,maarhetisnietzodateentestopzichvaliditeitofgeenvaliditeitheeft.Watheeftvaliditeit?Descore-interpretatie.Hetgedragdatmensenstellenbinneneenbepaaldetestcontextwordtsamengevatdooreenscore,endiescorewordtgeïnterpreteerd,endatheeftaldannietvaliditeit.Hetisdusnietzodateentestopzichvaliditeitheeft,omdathetbestkanzijndatdetestheelgoedennetjesendoordachtontwikkeldis, maar dat mensen er bijvoorbeeld niet eerlijk op antwoorden. Stel dat je eenpersoonlijkheidsvragenlijst hebt naar consciëntieusheid, en je neemt dat af in kader van eenselectiecontextwaarbijconsciëntieusheidindejobheelbelangrijkis,danisdekansgrootdatdietesttoch geen consciëntieusheid zalmeten,wantmensen hebbenookwel door datmen voor die jobiemandzoektdiezorgvuldigtewerkgaat,endangajenietantwoorden‘ikbeneensloddervos’.Hetgaatdusomscore-interpretatie:Jegaatkijkenmetdietestwatdebetekenisvanhetgedragineenbepaaldecontext.Hetisdandescore-interpretatiediealdannietvaliditeitheeft.

23

Validiteitiseen‘integrativejudgement’,watwilzeggendatvaliditeiteenkwestievanmateis.Voorsommige testenhebbenwegeenevidentievanvaliditeit, isdevaliditeitnul.Voorheelveel testenhebbenweeenbeetjeevidentie.Daarbijisbijvoorbeelddeinternestructuuronderzocht,wetenweiets over de voorspellende kracht, weten we iets over hoe het werkt als we het bijvoorbeeld bijouderengebruiken,etc.Voorsommigetestenhebbenwedanheelveelevidentie.BijvoorbeeldoverdeWechslerintelligentieschalenwordtheelveelvaliditeitsonderzoekgedaanenwebeschikkenovereengroteempirischedatabase.Validiteitisdusgeendichotomeuitspraak:jaofneen,valideofniet.Somsishetduidelijkneen,maardejakanverschillendegradatieshebben.

Validiteit iseenzichontwikkelendeeigenschapenvalidering iseencontinuproces.Naarmateweeentestinmeercontextengaanafnemenenbestuderen,gaanwebeterzichtkrijgenopwatdietestdoet.Wekrijgenookvoortdurendnieuwewetenschappelijkeinzichten.Eninhetlichtvaneennieuwwetenschappelijkinzicht,moetenwemisschiendeinterpretatievandietestherbekijken.Hetisdusnietzodatwekunnenzeggen’30jaargeledenheeftmeneentestontwikkeldennukunnenwedatopexactdezelfdemaniergebruikenals30jaargeleden’.Misschienishetgebruikvandietestnuhelemaalnietmeerverantwoord.

ErzijntweebelangrijkekernaspectenindebenaderingvanMessick:

1. Validiteitiseenunitairbegrip.a. Teneerste,erbestaanverschillendeaspectenvanvaliditeit,maaruiteindelijkvormen

dieééngeheel.b. Tentweede,wanneerwedevaliditeitvaneentestwillenonderzoeken,mogenweons

nietbeperkentotéénvormvanvaliditeit,maarwemoetenzoveelmogelijkvormenvanvaliditeitonderzoeken.

2. Valideringvantestscoresgebruiktdemethodenvandewetenschap.a. In de empirische wetenschap formuleren we hypotheses. Onze

interpretaties/inferenties zijn eigenlijk hypotheses. Bijvoorbeeld deneuroticismeschaalvandeBigFivemeetneuroticismeenhetmaakteenonderscheidtussenmensendiegevoelig zijnvoornegatievegevoelensenmensendiedaarvoornietgevoeligzijn.Datiseenscore-interpretatie,datiseenhypothesediejehebtomdeantwoordenopdieitemsteinterpreteren.Eneenhypothesemoetjeonderzoeken,jemoet kijken of die standhoudt onderwetenschappelijk onderzoek, of je die kanbevestigenofmoetverwerpen.

b. Bijhetonderzoekenvanjehypotheses,kanjegebruikmakenvanallemethodendieonsindepsychologischewetenschapterbeschikkingstaan:experimenteelonderzoek,statistische middelen (correlationeel onderzoek) en filosofische middelen(conceptuele analyses). Alle methoden die we gebruiken in onderzoek naarpsychologische kenmerken, kunnen we en moeten we ook gebruiken in hetvalideringsonderzoek.

2. Scoresincontext

Wehaddenhetdaarnetaloverinterpretatiesvan‘scores’,maarnietdetestopzich.Omtewetenwatwemetenmeteentestmoetenwegoedwetenwiedetestoplost,eninwelkecontextdiepersoon

24

datoplost.Datiseenvandebasisaspectenvantestgebruikentestvalidering,namelijkjemoetnagaanofdatdetestdiejegebruikt,geschiktisvoordegetestepersoonendemeetcontext.Bijvoorbeeldalsjeiemandsgesprokentaalvaardigheidwilnagaanmaarjegebruikteengeschreventest,danweetjeopvoorhanddateenaantalparticipantenhetdaarnietgoedopzullendoenenjedaareenverkeerdeassessmentzalmaken,namelijkmensenmetdyslexiehebbenmoeilijkhedenmethetverwerkenvangeschreveninformatie,terwijldiemisschienopvlakvangesprokentaalwelheeltaalvaardigzijn.Dusvoorbepaaldepersonen(bv.metdyslexie)kanhetgebruikvaneenbepaaldetestnietgeschiktzijn.Ander voorbeeld dat aangeeft dat je rekening moet houden met de geteste persoon: EenintelligentietestiszeergeschiktvoorVlaamsekinderen,maarisnietgeschiktvoorSyrischekinderendie hier nog maar een aantal maanden wonen. Maar je moet dus ook rekening houden met demeetcontext. We zagen al het voorbeeld van een consciëntieusheidsvragenlijst in kader van eenselectie:Dat zal nogalwat fakinggedrag uitlokken.Maar je zoudie test bijvoorbeeld ook anoniemkunnenafnemeninkadervaneenonderzoek,endanzalerveelminderfakingzijn.Hetisdusaltijdbelangrijkomtekijkenvoorwiedetestisontwikkeldenvoorwelkecontext.Valideringgaatdusdaarover,overdiespecifiekecontextvoordiespecifiekegroep.Wildatdanzeggendatdietestalleenindieconditievoordiemensenmaggebruiktworden?Nietnoodzakelijk,hetkanbestzijndatdietestook nog voor andere contexten en andere mensen kan gebruikt worden, maar dat moet danonderzochtworden.Jekandusnieteenpersoonlijkheidsvragenlijstdiehiergoedwerktmeenemennaar Indonesië en daar afnemen en verwachten dat dat op dezelfdemanier als hiermensen hunpersoonlijkheid gaat te kennen geven. Er zijn gradaties in generaliseerbaarheid. Een tekst wordtgevalideerdvooreenspecifiekecontextenvooreenspecifiekedoelgroep,datheeftbetekenisindatspecifiekegeval,endankanjenagaanhoegeneraliseerbaarhetgebruikvandietestis

3. Scoresalstekenofalssteekproef

Wannerwescoresberekenen,berekenenwedataandehandvanitems,vantaakjes,rollenspel,etc.Hetgedragdatweobserveren,kunnenweoptweemaniereninterpreteren.

1. Wekunnendatzienalseensteekproef.Bijvoorbeeld:Steldatjewilonderzoekenopdelagereschoolhoegoedkinderenkunnenoptellenenaftrekkenmetgetallendiebestaanuit tweecijfers.Alletaakjeskanjeperfectopsommen.Allemogelijkeoptellingenenaftrekkingenkanjeopsommen,jehebtduseenitempool,enjekandanadrandomdaar20oefeningetjesuitselecteren.Jelaatkinderendatafnemen,endankanjediescoreszienalssteekproef.Jehebteendomeinvangedragenjehebtdaareensteekproefuitgenomen.

2. Je kankiezenbepaaldgedrag teobserverenomdatheteen teken is vaneenonderliggendproces waar je in geïnteresseerd bent. Bijvoorbeeld een matrixredeneertest van in eenintelligentietestwordtvaakgebruiktindeselectiecontext.Maarsollicitantenzullennietinhuntoekomstige job hele dagen zo’n matrixredeneertest moeten afleggen. Dat is de redenwaarommensendiesolliciterensomsklagendataldiesollicitatievragenbanaallijken,omdatzenietfacevalidzijn.Maarerzijntochgoederedenenomdergelijketestaftenemen,wantwewetendatmensendiedatgoeddoen,mensenzijndiesnelenabstractkunnendenken,endatmoetjenatuurlijkwelvaaktoepassenopjewerk.Hetisvergelijkbaarmetselectievoorhetlegerofdepolitiewaarjepushupsmoetdoen.Politieagentenenmilitairenmoeteninhunjobgeenpushupsdoen,maarhetisweleengoedeindicatorvooriemandsfysiekeconditie.

25

Wekijkennietnaarhetgedragomdatweinhetgedragzelfgeïnteresseerdzijn,maaralstekenvanonderliggendeprocessenentrekken.

Erisnatuurlijkeenverschil,afhankelijkvanwelkebenaderingjeneemt.Alsjedesteekproefbenaderingneemt, moet je ervoor zorgen dat je heel goed het domein hebt gerepresenteerd. Vanuit detekenbenaderingisdevraagof jedebesteindicatorenhebtgenomen,of jemetdie indicatorendeonderliggendeprocessengoedhebtweergegevenofniet.

Welkebenaderingweookgebruiken,debasisisresponsconsistenties.Watweproberentedoenmetonzediagnostiekisconsistentievangedragopeentestoveritemsheentevattenenineenscoretegieten.Eenbelangrijkevraagis:Vanwaarkomendieresponsconsistenties?Hoekomthetdatmensenconsistentgedragvertonen?Erzijndriegrotemogelijkeverklaringen.

1. Eriseentrek,eenonderliggendstabielkenmerk/proces/dispositievaneenpersoon,endatverklaarthoedieconsistentiestotstandkomen.Bijvoorbeeldneuroticismewordtgezienalseenpersoonlijkheidskenmerk,sommigemensenzijngevoeligervoornegatieveemoties.Hetidee is dat zij op een dergelijke persoonlijkheidsvragenlijst systematisch op een bepaaldemaniergaanantwoordenomdatzemeerofmindervandiegevoeligheidhebben.

2. Erissprakevaneentoestand,eenzeerspecifiekemomentanesituatievaneenpersoon.Dietwee,trekentoestand,kunnensamenvoorkomen.Bijvoorbeeldintelligentiewordtgezienalseentrek,alseenstabielkenmerkvaneenpersoonintermenvancognitievevaardigheid,maarwewetendatinsommigeconditiessprakekanzijnvantestangst.Alsiemandophetmomentvandeintelligentietesttestangstvoelt,datisietsmomentaan,dankandatdietestnegatiefgaanbeïnvloeden.

3. Vanuiteenmeerbehavioristischebenaderinghebjenoghetideevanresponsklassen.Weziendieconsistentiesterugkomenomdatwatweobserverenhetresultaatisvaneengelijkaardigeleerervaring.

Ditkunnenwezelfs toepassenopdevraag ‘Watmetenwemetonze intelligentietest?’. Sommigenzeggen dat dit een trek is die eigen is aan de persoon. Sommigen hebben dat dan genetischgeïnterpreteerd.Anderenhebbengezegddathetveelmeertemakenheeftmeteentoestand:Hoefitzijnmensen,welkmomentvandedagwordtdetestafgenomen,wiedetestafnemeris,etc.Alswedantussendietweemoetenkiezen,danzittenwemeeraandekantvandetrekbenadering,wantwezien dat vanaf een jaar of zeven intelligentie redelijk stabiel is.Maar dan hebbenwe ook nog debenaderingvanresponsklassen.Kinderengaannaarschoolenlerenrekenen,lerentaal,etc.Wezittendusineenbepaaldeleeromgevingwaarinzeeenleerervaringopdoendiebetrekkingheeftopaldiekenmerkendiewemetenmeteenintelligentietest.

Indevaliditeitsliteratuurisereenbegripdatregelmatigterugkomt:Trekvaliditeit.Datkomtvooralterug inmethodologische vakken: bijvoorbeeldmultitrekmultimethodematrix. In het idee vandemultitrekmultimethodebenaderingzithetbegrip‘trek’.Watbelangrijkis,isdathethierniettemakenheeftmet ‘trek’ in de theoretische zin, namelijk ‘eendispositioneel kenmerk vaneenpersoondatinherent is aandepersoon’.Wanneervanuiteenvaliditeitsstandpunt sprekenovereen ‘trek’,dankunnenweevengoedsprekenovereenresponsklasseofovereentijdelijketoestanddieweproberentepakkentekrijgen.Alsweinkadervanvaliditeitsprekenovereentrek,dansprekenweoverhetconstructdiewewillenmetenmetonsinstrument,endatkanzowelgaanomeentrek,eentoestandalseenresponsklasse.

26

4. Bronnenvanevidentie

Wat zijn de bronnen van validiteit?We hebben zowel data als theorie, zowel observaties als deinterpretatievandieobservaties.Dusdetweeaspectenkomensamen.Dedataopzichzeggennietgenoeg.Waarom?Steldat jeeen testhebtontwikkeldenmetdie test kan jegoedvoorspellenofiemand zal slagen in het eerste jaar geneeskunde, je hebt een grote correlatie. Kan je dat dangebruiken?Neen.Hetzoukunnenzijndatjegewooneentesthebtgemaaktdiemeetuitwelkesocio-economische klasse iemand komt, en mensen uit een hogere socio-economische klasse zijnwaarschijnlijknaareenbetere school geweesten zijnbeter voorbereidophethogeronderwijs enscorendaaromhogerinhunopleiding.Wemoetenookkunneninterpreterenwatweaanhetmetenzijn,endaarvoorhebbenweeentheorienodig.Hetgaatdusnietalleenovervoorspellenenovergoedecorrelaties vinden,maar ook over de theorie achter demetingen en of je evidentie hebt voor detheorie.

5. Traditionelevisiesopvaliditeit

Weziendathetvaliditeitsbegripopzichevolueert.Wegaandevolgendelessenhetrecentstekadervoorstellen,maarhet traditionele kader is ookbelangrijk omdatheel veel literatuur enonderzoekdaarmeewerkt.Dattraditionelekadergaatuitvandriegrotevormenvanvaliditeit:

- Inhoudsvaliditeit:Jegaatkijkennaardeinhoudvandetest,enjegaatjeafvragenhoegoeddietesthetdomeinwaaroverjeeenuitspraakwildoenrepresenteert.Jemaaktduseigenlijkeenbeoordeling,waarbijjegaatkijkenofwatjevraagtdektwatjewilweten.Zijndeitemsrelevantenrepresentatief?Traditioneelspreektmenvan‘inhoudsvaliditeit’,maareigenlijkisdatgeencorrectebenaming.Waaromniet?Hetgaatomevaluatiesvandeinhoudvandetest,hetgaatnietoverhetgedragdatmensen op die test stellen, het gaat niet om scores. Dat wil niet zeggen dat het nietbelangrijk is voor het evalueren van de validiteit, maar je kan niet zeggen ‘mijn test isinhoudsvalide,dushijisvalide’.Messickspreektvan‘hetinhoudsaspectvandevaliditeit’.Hetkan wel zijn dat je de perfecte vragen stelt, maar het kan zijn dat mensen door bv. eenselectiecontextnietcorrectantwoorden.Dusinhoudsvaliditeitisgeenvormvanvaliditeitopzich,wanthetgaatnietomwatmensendoenopdietestenhoejedatinterpreteert,hetgaatalleenoverwaterindetestzit.

- Criteriumvaliditeit: Een criterium is bijvoorbeeld ‘Al dan niet slagen in het eerste jaaruniversiteit’,‘Aldannietrecidiverenbijhetvoorwaardelijkevrijkomen’,etc.Menkanallerleipraktische criteria gebruiken waarvoor psychologen dikwijls worden gevraagd om eenuitspraakdoen,bijvoorbeeld‘Kaniemandvoorwaardelijkvrijkomen’,endankunnenzetestsgebruikenendietestskunnendancriteriumvaliditeithebben,dietestkunnendatcriteriuminmeerofminderemategaanvoorspellen.Criteriumgerelateerde validiteit is een moeilijke zaak, want je kan zeggen ‘een test kancriteriumgerelateerde validiteit hebben voor elkmogelijk toegepast criterium’. Dan zijn erzoveelvaliditeitenvooreentestalsermogelijketoegepastecriteriazijn.Jezoubijvoorbeeldeenconsciëntieusheidsmetingkunnengebruikenvan‘hoewerktiemandinteam’,‘hoedoet

27

iemandhetindeopleidingpsychologie’,‘hoedoetiemandhetindeopleidinggeneeskunde’,etc.Datzijnallemaalconcretecriteriadiejekanverzinnenenjekandanvoorelkcriteriumkijken of je test voorspellend is. Je hebt dus heel veel mogelijke criteriumgerelateerdevaliditeiten.Erisnogeenbijkomendprobleem.Hetisopzichkwetsbaarvoorgebrekaaninhoudsrelevantieen nadelige sociale consequenties. Bijvoorbeeld het zou kunnen zijn dat je door testensystematisch te gebruiken, je het voor mensen uit een lagere socio-economische klassemoeilijkermaaktomnaarhethogeronderwijstegaan.Datzijnconsequenties,maardatzitnietvervat in jecorrelatie. Jehebtmisschienweleengoedecorrelatietussen jetestendeslaagkansen,maardatisonvoldoende.Erkanhierbinneneenonderscheidgemaaktwordenaandehandvantweesoortencriteria:

o Predictieve validiteit: Bij predictieve validiteit doenwe vandaageenpsychologischonderzoek om iets te zeggen over een criterium dat in de toekomst zal moetengeëvalueerd worden. Bijvoorbeeld je hebt vandaag een selectieproef voorgeneeskunde,maarjewilietszeggenoverheteindevanheteerstejaaruniversiteit(aldannietslagen),enuiteindelijkofiemandeengoedeartszalwordenofniet.

o Concurrente/gelijktijdige validiteit: We hebben nu een criterium en we kijken inwelkemateonzetestsamenhangtmetditcriteriumopditogenblik.Bijvoorbeeldbijintelligentieonderzoekwordenvaakdeschoolresultatenopgevraagd,enmenkijktdannaardecorrelatietussendescoreopeenintelligentietesteendeschoolresultatenopditogenblik.Datzousubstantieelmoetencorreleren.

- Constructvaliditeit:Bijconstructvaliditeitwillenwewetenwatweaanhetmetenzijn.Watzijnde verklarende begrippen voor die testscores? En is het inderdaad zo dat die testscorebijvoorbeeldneuroticismeweergeeft?Bij constructvaliditeit gaan we niet uit van strikt operationalisme. Vroeger zei men‘intelligentie iswatmijn intelligentietestmeet’.Men zeidusdathet constructdat jemeetbepaaldwordtdoorjeinstrumentwaarmeejemeet.Vandaagdedagzijnwevolledigafgestaptvanditstandpunt,wanteriseengrootprobleemmetdezebenadering.Jekanbijvoorbeeldvanuitdiebenaderingnooiteenbetereintelligentietestmaken,wantjeconstructisgelijkaanjetest,jetestmeethetdusalzogezegdperfect.Alsjevertrektvanuiteenconstruct,vanuiteen theoretisch begrip, bv. cognitieve vaardigheden, dan kan je daarvoor een testontwikkelen,enjekaneenevidentiehebbendatdietestinderdaadcognitievevaardighedenmeet,maarhetkanzijndat jedaneennieuwetestmaaktwaarvoor jenogmeerevidentievindt.Westappendusafvanstriktoperationalisme,wevertrekkenvanuiteenconstructenwekijkenhoegoedofslechtonzetestdatconstructvat.VanuitdemeerrecentebenaderingvanMessickishetnuookzodatconstructvaliditeitookinhoudsrelevantie en inhoudsrepresentativiteit en criteriumgerelateerde aspecten omvat.Waarom?Watbetekentdit?Wanneerwewillenbeoordelenofonzetestmeetwathetbedoelttemeten,danmoetenweookwetenofalleserinzit.Steldatjegewoonalgemeneintellectuelevaardigheidwilmeten,danmagjenietzomaarééntestgebruiken,wantalgemeneintelligentieomvat zeer verschillende aspecten en dus verschillende taken: verbale taken, perceptueletaken,abstracte taken,etc.Als jeeengoede inschattingwilmakenvan iemandsalgemenecognitievevaardigheid,danmoetjeeendiversiteitvantakenmeeopnemeninjetest.Dusdeinhoudvan je testgaatmeebepalenwat jekanmetenmetdie test.Dusopbasisvaneenevaluatievandeinhoudvanjetest,gajeookeenzichtkrijgenopwatjekanmeten.Datisdus

28

ook een aspect van die constructvaliditeit. En de criteriumgerelateerde aspecten zijn ookbelangrijk,wantwanneerweeentestgebruikenomtoekomstiggedragtevoorspellen,danwillenweookwetenwaaromwedievoorspellingmaken.Bijvoorbeeldhetingangsexamenvangeneeskunde:Wemetendaarmeeo.a.psychologischinzichtinintermenselijkerelaties.Alsjedateffectiefmeetendatisderedenwaaromjevoorspelt,danbenjegoedbezig.Maaralsjevoorspeltgewoonomdatjesocio-economischestatusmeetofomdatjemeetofeenvandeoudersartisofniet,danisereenprobleem.Wemoetenduswetenwaaromwevoorspellen,endanzittenweterugbijdieconstructvaliditeit.

Watweindezeklassiekebenaderingmissen,iseeninschattingvandesocialeconsequenties:Waarleidthettestgebruiktoe?

6. Historischetrendsindeconceptualiseringvanvaliditeit

Hierboven hebbenwe de drie traditionele vormen van validiteit besproken. Alswe dat nu in eenhistorischperspectiefzien,danzienwedatwekomenvaneensituatiewaarinerwerdgezegddaterheelveelvormenvanvaliditeitwaren.Wezienduseenevolutievanspecifiekecriteriaovertypenvanvaliditeitnaareenunitaireconceptualisering.

- Guilfordzeiin1946‘Inaverygeneralsense,atestisvalidforanythingwithwhichitcorrelates’.Hoekomtdit?Historischgezienwarenpsychologenvooralgeïnteresseerd inwatzeermeekunnendoen,watzekunnenvoorspellenmethuntest.Alsvoorspellingeencentraalcriteriumvanvaliditeit,danhangthetergewoonvanafvanwatjewilvoorspellenenzijnerheelveeldingendievaliditeitkunnenopleverenvoordietest.

- In1974lanceerdemendeAPA-standaardenmetdiedriegrotevormenvanvaliditeit.- In1980zeiCronbach,enMessick sluitdaarbijaan, ‘all validation isone’.Alleverschillende

aspecten,inhoud,criterium,construct,maarookmogelijkeconsequenties,horenallemaaltothetvaliditeitsbegrip.

Weziendatereen fundamenteleverschuivingplaatsvindt inde focusvanhoewijaandiagnostiekdoen.HistorischgezienmetGuilfordwashetidee‘predictie’,menwouvoorspellen.Natuurlijkisdatdedagvanvandaagooknogbelangrijk,maarwewillennietalleenvoorspellen,wewillenookwetenwaarom.Wegaannuookopzoeknaarverklaring,wewillenwetenwatweaanhetmetenzijnenwaaromwedingenkunnenvoorspellen.

7. Betekenisenwaarde

Alswedatunitairevaliditeitsbegriphebben,kunnenwedatvolgensMessickopeenanderenmanierdan de klassieke manier gaan opdelen. Volgens hem zijn er twee grote facetten om het unitairvaliditeitsbegripoptesplitsen:

- Debronvanrechtvaardigheidvanhettesten:Opbasiswaarvangaanwerechtvaardigenwatwedoenmettesten?

29

o We kunnen dat doen door te verwijzen naar de evidentie als basis: Wat is dewetenschappelijkeevidentiediewehebben?

o Wekunnendatookdoendoorteverwijzennaardeconsequentiesalsbasis:Watzalheteffectzijnvanwatwedoenmetdietesten?

- Functievantesten:Waaromgebruikenwetesten?o We kunnen testen in eerste instantie gebruiken om gewoon te interpreteren, om

vaststellingen te doen over mensen en groepen en bedrijven, etc. Dat istestinterpretatie. In het wetenschappelijk onderzoek blijft het ook dikwijls bijtestinterpretatie.

o Maar in de toegepaste context gaan we een stap verder en willen we de testengebruiken.

Alswedietweecombineren,krijgenweeentabelletjemetviercellen.Wekunnengaankijkennaardeevidentiedewehebbenvoortestinterpretatie.Wekunnenkijkennaardeevidentievoortestgebruik.We kunnen kijken naar de consequenties van testinterpretatie, en we kunnen kijken naar deconsequentiesvantestgebruik.

Wekunnennudiecellenwatmeerindetailbekijken.

1. Evidentie voor testinterpretatie: Welk begrip komt hierbij centraal naar voor?Constructvaliditeit.Wanneerhetgaatomtestinterpretatie,gaathetomdevraag‘Watzijnweaanhetmeten?Hoekunnenwescores,prestaties,antwoordeninterpreterenaandehandvanpsychologischebegrippen?Metenwewatwebedoelentemeten?

a. Zoalswedaarnetzagen,ziterdaarookietsbijoverhoehetmetdeinhoudvandetestzit(inhoudsvaliditeit).

b. Daarzitookbijdatweietsmoetenkunnenzeggenoverwaaromdietestzoukunnenvoorspellen(criteriumvaliditeit).

c. Enwaarmenvandaagdedagheelsterknadrukoplegt,isdatvaliditeitniethetkijkenisnaaréénaspectvandetest,maarkijkennaarverschillendeaspecten.Jemagnietterugvallenopéénelementvanvaliditeitsevidentie.

2. Evidentievoortestgebruik:Waaraanmoeteentestvoldoenomhemtekunnengebruiken?a. Teneerste,hijmoetrelevantzijnvoordespecifieketoepassing.Jekanbijvoorbeeld

niet zeggen ‘Ik heb een goeie intelligentietest, dus ik kan die in alle mogelijkecontexten gebruiken’. Neen, wat je meet moet relevant zijn voor de context.Bijvoorbeeld in Amerikawordt heel veel gewerktmet toelatingsexamens, zoals de

30

SAT.Daarziteenmathematischeeneenverbalecomponent is,maargeenvisueel-ruimtelijke component, alhoewel dat ook vaak zit in algemene intelligentietesten.Waaromzitdaternietin?Omdatvoorheelwatopleidingenjegeenvisueel-ruimtelijkevaardigheidnodighebt (bv.psychologie).Datziterdusniet in,omdathetnietvanrelevantisvoordespecifieketoepassing,ondankshetfeitdathetwelrelevantisvoorhetalgemeenconceptvanintelligentie.

b. Wemoetenookkijkennaardeutiliteit.Dathoudttweezakenin:i. Test-criterium correlatie: Hoe zeer correleert onze testmet het criterium?

Bijvoorbeeldbijhetingangsexamengeneeskundeziteendeeltjedatpeiltnaarinterpersoonlijke vaardigheden. Men vond dat eigenlijk niet voldoendecorreleerde met de resultaten na de eerste bachelor geneeskunde. Maarnaarmatemengingverderkijkennaarresultatenvan2ebachelor,3ebachelor,enzoverder,zagmendatdiecorrelatieerwelwasensteedssteeg.Datkomtomdat inheteerste jaarvooral theoretischevakkenwordengegeven,zoalschemie, anatomie, etc. Maar naarmate men vordert in de bachelorgeneeskunde, worden meer psychologische/sociale vakken gedoceerd,waardoorerdantocheencorrelatieontstaat,wateropweestdatdatdeeltjevan het ingangsexamen voorspellende kracht had. Als men totaal geencorrelatieshadgevonden,ooknietinhogerejaren,danzoudatdeeltjeuithetingangsexamen moeten gehaald worden omdat het geen voorspellendekrachtheeft,ookalishetnogzonauwkeurigencorrectopgesteld.

ii. Kosten-batenanalysevandetest:Hoeveelkosthetomdetestaftenemenenwat levert het op? Dat is een afweging die we willenmaken. Stel dat wealgemene intelligentie willenmeten, kan je dat doen aan de hand van deWAIS.Datmoetindividueelgebeuren,enperpersoonneemtdat3à4uurinbeslagtegendatallesafgerondis,endanmoetjedus3à4uurbetalenaaniemanddiehoogopgeleidisomdergelijketestaftenemen.Maarsteldatjeineenselectiekantoorwerktenjehebtduizendensollicitantenoverdevloer,dankan jedatniet telkensgaandoen.Dezetestkan jedusnietgebruiken,wantdatisveelteduur.Ondertussenmeetmensomsookintelligentiemetschriftelijke testen, wat in dergelijke situaties voordeliger is.Men gebruiktsomsookheeleenvoudigeintelligentietestjesvan12minuten,maardanisdienietzogoedalsdevolledigeWAISnatuurlijk,maarjekrijgttochsnelaleenbeetje een beeld van iemands cognitief vermogen. Soms kan het dus teverantwoordenzijndatjeeenmindergoedetestgebruikt.

c. Constructvaliditeit:Hetmoetnietalleenrelevantzijn,wemoetenookwetenwatweaan het meten zijn en waarom we die voorspellingen maken. Bijvoorbeeld bijintelligentietesteniseenveelgehoordekritiekdatwenietintelligentieaanhetmetenzijn, maar socio-economische status. Als dat zo zou zijn, dan is er natuurlijk eenprobleem met die testing, dan zou je evengoed kunnen vragen ‘Waar werkt jevader/moeder?’of‘Inwelkebuurtwoonje?’.Isdatnuzo?VanbijvoorbeelddeSATinAmerikahebbenweheelveeldata,enhetblijktdatalswesocio-economischestatusondercontrolehouden,danblijftdieSATnogaltijdgoedvoorspellen.Hetisnietzodatsocio-economischestatusnietrelevantis,maarhetiszekernietzodatSATenkelsocio-economischestatusmeet.

31

3. Consequentiesvandetestinterpretatie:a. Dat gaat over de waardenimplicaties. Wanneer wij psychologische begrippen,

aspecten van gedrag ofmentaal functioneren, in kaart brengen, dan is dat zeldenneutraal.Bijvoorbeeld:Wiewilergraaghoogscorenopneuroticisme?Niemand.Wiewil er hoog scoren op intelligentie? Iedereen. Die termen hebben een evaluatiefaspect, daar zitten waardenimplicaties aan vast. De vraag is of we dat moetenvermijden.Neen,wekunnendatnietvermijden,maarwatwelbelangrijkis,isdatwenagaanofdiewaardenimplicatiesterechtzijn.Alswebijvoorbeeldeenpsychopathie-instrumenthebben,danheeftdateenheelnegatievewaardenimplicatie.Danmoetennagaanofweinderdaadmetenmetonzetestinwelkemateiemanddeneigingheeftasociaalofschadelijkgedragtestellen.Alswedateffectiefmeten,danheeftdateenwaardenimplicatie,maardatiseentjedieinherentisaanhetconstructdatwemeten.Maarerzijnmisschienanderewaardenimplicatiesdiemisschiennietinherentzijn.Wemoetenonsdusafvraagwatdewaardenimplicatieisvandetestenvandebetekenisdiewegevenaaneentest.

b. Opnieuwzienwehierdatconstructvaliditeitbelangrijkis.Devraagisnietalleenofdatdiewaardenimplicatieterechtis,maarookofwemetenwatwebedoelentemeten.Als we bij mensen een psychopathie-instrument afnemen, en daar zit een heelnegatieve connotatie aan verbonden,maar onze test is niet valide, wemeten datconceptnietgoedmetdietest,danisdatheelernstig,wantdangaanwemenseneenbelangrijklabelgeventerwijlergewooneenprobleemismetonzetest.

4. Consequentiesvoortestgebruik:a. Dit heeft te maken met de sociale consequenties. Wat zijn de gevolgen van het

testgebruik? Bijvoorbeeld als we een toegangsexamen zouden doen voor alleuniversitaire opleidingen, wat zijn de gevolgen daarvan? Gaan we juist mensentegenhouden?Ofgajeeenomgekeerdeffectkrijgen:Gaanmensendiegeslaagdzijnvoorhet ingangsexamenmeergemotiveerdzijn inderestvanhunstudiesenmeer(financieel)gesteundwordendoordeomgeving?Maarjemoethetdusonderzoekenenmeenemenalsjekijktnaartestgebruik.

b. Ookhierisconstructvaliditeitweerbelangrijk:Zijndesocialeconsequentieshetgevolgvanwatdetestbedoelttemeten?Steldatweineentoelatingsproefvoorpsychologieook een onderdeel stoppen rond mechanisch redeneren. Het gevolg van dietoelatingsproef isdatdeverhoudingman/vrouwzouomkeren,wantmannendoenhetdaarbeterop.Datzouduseensocialeconsequentiezijn.Devraag isnuofdiesocialeconsequentieterechtiseninherentisaanwatwewillenmeten.Neen,hetisniet inherentaanwatwewillenmeten.Voordeopleidingpsychologiemoet jenietbijzonder vaardig zijn in mechanisch redeneren. We zouden negatieve socialeconsequentiescreërendiewijzenopeenprobleemmetdevaliditeitvanonzemeting,namelijkwehebbendingengemetendiewenietzoudenmoetenmeten,dingendienietrelevantzijnindezecontext.Alswediezelfdetestbatterijzoudengebruikenvoorde opleiding burgerlijk ingenieur, dan is er geen probleem, want zij moetenvoortdurend mechanisch redeneren. Als mannen daar dan beter op scoren danvrouwen,danisdatinherentaanhetgeenjewilmeten.

32

We kunnen dus dat unitaire validiteitsbegrip in vier grote componenten gaan opdelen.Constructvaliditeit isoveralbelangrijk.Wemoetenaltijdwetenwatwemeten.Afhankelijkvanwatonzefocusis,onsgebruik,kijkenwenaardeconsequentiesofnaardeevidentie.

8. Filosofischeachtergronden

Nu zettenwe even een stapje terug, en gaanwe kijkenwat de filosofische achtergrond is van devaliditeitsbegrippen die we gebruiken. In welke epistemologische benadering zijn onzevaliditeitsbegrippeningebed?

Waarweeerst opmoetenwijzen, is datwedie filosofischebenaderingenbekijkenomdat die onskunnenverhelderenvanwaarwekomenenonsietskunnenvertellenoverhoewemeervalidetestenkunnengaanmaken.Wegaandefilosofischebenaderingvooralbekijkenvanuithetideedatdieonsgaan helpen om meer inzicht te geven. We gebruiken het verklarend, en veel minder voor eenprescriptief/normatiefgebruik(=opbasisvandiefilosofischebenaderingmoetditgebeuren).Endatis in het verledenwel gebeurd, datmen eenbenadering prescriptief gebruikt.Danwerd plots diefilosofischebenaderingenormbetwist(bv.logischpositivisme)endanhebbensommigendaaruitdeconclusiegetrokkendatookhetvaliditeitsbegripnietmeerbruikbaarwas,wantdefilosofiewaarophetgebaseerdis,isproblematisch.

We gaan kijken hoe we een link kunnen leggen tussen sommige aspecten van dat unitairevaliditeitsbegripenwatwezienindeepistemologie/wetenschapsleer.

A. Logischpositivisme

Hetlogischpositivismeisdiekennisleerdieeenheelbelangrijkinvloedheeftgehadopdeontwikkelingvan het validiteitsdenken. In 1955 schreven Cronbach en Meehl een belangrijke paper, volledigingebedinhetlogischpositivisme,diedebasisvormdevoorconstructvaliditeit.

Hetbasisideevanlogischpositivismeisdatbetekenisbestaatuit:

- Logisch/mathematischestructuur:Eentheoriediebijnazuivertheorieis- Feitelijke verifieerbaarheid: Observaties waarmee we kunnen nagaan of we de

logische/mathematische verbanden die we theoretisch veronderstellen empirisch kunnenverifiëren.

- Corresponentieregels:Wehebben theoretischebegrippen, enwe gaandie observerenenoperationaliserenaandehandvanconcretetests,enwegaandankijkenofdeverbandendiewevindenoponstheoretischvlakookwordenweerspiegelddooronzeempirischeverbanden.

Hetgeen jeverifieerthoeftnietnutezijn.NeembijvoorbeeldEinsteinstheorie,eenzeeruitwerktemathematische theorie over hoe de fysische wereld in elkaar zit waarin begrippen wordengeformuleerdenrelatiestussenbegrippenmathematischvormwordengegeven.Inhetprincipeishetdandebedoelingditteoperationaliserenenkijkenofwedierelatiesookkunnenterugvinden.Menheeftnogmaaronlangs,na100jaar,kunnenvaststellendatmenéénvandepredicitiesvandietheorie

33

konobserveren.Menheeftnogmaaronlangseenexperimentelesituatiekunnencreërenomdatvasttestellen.

Jehebtdusdietweeaspecten,hettheoretischeenhetempirischevlak.Binnenhetlogischpositivismekanjejesterkerontwikkelenaaneenvandietweekanten,wantleidttottweebenaderingen:

- Syntactischebenadering: Jegaateentheoretischmodelheelsterkuitwerken(bv.Einsteinsrelativiteitstheorie)

- Empirische benadering: Je begint van onderuit, je legt meer nadruk op die empirischeoperationaliseringenjekijktwelkeverbandenjevindtindieempirischewereld.

Dietweehangennatuurlijksamen,maarjekanmeerdeenerichtingofdeandererichtinguitgaan.

Eenvandecentraleelementeninditmodel,isdateentheoretischconstructmaarbetekenisheeftopbasisvanderelatiesdatdatconstructheeftmetandereconstructen.Dusvanuithetlogischpositivismeiseentoegelatenwetenschappelijkbegripeenbegripdatgeëxpliciteerdeverbandenheeftmetanderebegrippen.CronbachenMeehlhebbendatideetoegepastopdepsychologie,enzepubliceerdenin1955daneenpaperovervaliditeitenzezeiden:Eentestheeftvaliditeitwannerjemetdietest(jeoperationaliseringvaneenbegrip)kanaantonendatdieverbandenheeftmetanderemetingenvananderebegrippendiejetheoretischverwacht.Wenoemendathetnomologischenetwerk.Wegaankijkenwathetnetiswaarmeeonzetestcorreleert.

Jekanbijvoorbeeldverwachtendatiemanddiegoedinductiefkanredeneren,ookgoeddeductiefkanredeneren,en jekijktdanofdetestvoor inductiefredenerenendetestvoordeductiefredenerengoedsamenhangen.Jekanookverwachtendatiemanddiegoeddeductiefkanredeneren,hetbeterdoetopschool.Datisdaneentoegepastcriterium.Datkanjenagaanofjeinderdaadkanzienmetjetest voor deductief redeneren dat er betere schoolprestaties zijn.Maar of je goed deductief kanredeneren,heeftniettemakenmethoevriendelijkjebent.Jeverwachthierdangeenverbandmetdepersoonlijkheidsdimensievriendelijkheid.Jegaatduskijkennaarjeconstruct(Watishetbegripdatjemeet?) en dan ga je kijken op basis van je theorie waar diemeting allemaalmee zoumoetensamenhangen (Bijvoorbeeld theoretisch gezien zou neuroticisme moeten samenhangen metdepressie).

Hetideein1955wasdusdateenvalideinstrumenteeninstrumentwaarmeewekunnenaantonendatereennomologischnetwerkkangevondenworden.Jemeetduseenbegrip,jemeetanderebegrippenenjetoontaandatdetheoretischeverbanden(positief,negatief,nulverband)kunnenteruggevondenworden.Erisdusfeedbacktussendatobservatieniveauendattheoretischniveau.

34

B. Positivisme–Relativisme–Rationalisme

Eriszeerzwarekritiekgekomenopdatlogischpositivisme.Degrootstekritiekkwamophetideevanverifieerbaarheid.Dushetlogischpositivismegaatervanuitdatjeprobeertaantetonendatwatjetheoretischverwachtookzietinderealiteit.Maarhetprobleemhierbijisdatjedatnooituitputtendkanaantonen.Alsjouwstellingis‘Allezwanenzijnwit’,danmagjenog10000wittezwanenzien,dannogkanzwaan10001zwartzijn.Jekandusnooiteenalgemenetheoretischeuitspraakverifiëren.WatPopperdanvoorstelde,isdatweindeplaatsvanverifiërenmoetenfalsifiëren.Datluktwel.Alsjouwuitspraakis‘Allezwanenzijnwit’,danweetjevanafhetmomentdatjeeenzwartezwaanziet,datjeuitspraakzekerfoutis.

Hoedoenwedatnu,falsifiëren?Jedoetdatdoortekijkennaarstrijdigebevindingen,maarookdooralternatievetheorieënteformuleren,alternatievemechanismendiezoudenkunnenplaatsvinden,ennagaanofwevoordiealternatievetheorieënbevestigingkunnenkrijgen.

Erisnogeenanderprobleemmetdebenaderingvanhetlogischpositivisme.Hetanderprobleemisdat men ervan uitgaat dat de geobserveerde realiteit, dus de observaties die we doen, en hettheoretischkadervolledigonafhankelijkzijn.Hetlogischpositivismesteltdatjeeenbepaaldetheoriehebt, en dat je die dan gewoon kanoperationaliseren, en dat je dat volledig kan loskoppelen vanelkaar.Maardatblijktnietzotezijn:

- Hansonzeidateentheoriehetmogelijkmaaktombepaaldefenomenenteonderzoeken.Wehebben een bepaalde theoretische vraag, en omwille van die vraag gaan we bepaaldeobservatiesdoen.Detheoriebepaalteigenlijknaarwaarjekijkt,naarwaarjeopzoekbent.BijvoorbeeldhetisomdatEinsteineentheoretischeuitspraakheeftgedaan,datmen100jaarhieropheeftgezocht.Maardetheoriekaneromgekeerdookvoorzorgendatjedingennietziet die er weldegelijk zijn. Bijvoorbeeld het onderzoek naar empathie bij primaten: Menbestudeerde oude filmpjes van behavioristen die onderzoek deden naar leergedrag. Diebehavioristengebruiktentweeapen,elkineenapartekooi,enelkombeurtwerdeenvandieaapjesgebruiktvooreenexperimentmetelektroshocks.Alsdandeeneaapuitdekooiwerdgehaaldenelektroshockskreeg,danzietmetopdefilmpjesdatdeandereaapindekooiheelempatischreageert.Maartoenhaddendiebehavioristendatnietgezienomdatmendaartoengeenonderzoeknaardeed,enwanneermenjarenlaterwelonderzoekdeednaarempathie,zietmenhetwel.Duseentheoriemaakthetmogelijkomdingenteonderzoeken,enmaakthetookwelmogelijkom indeeersteplaatsdingentezien.Netomdatweeentheoretischkaderhebben,steltdatonsinstaatomfenomenenwaartenemen.

- Kuhn gaat nog een stapje verder, en hij zegt ‘Wetenschap werkt met wetenschappelijkeparadigma’s’. Je hebt een normale periode van wetenschapsbeoefening waarbij éénparadigmadominantis,endiezalbepalenwatdewetenschappelijkevraagstellingenzijn,hoejehetonderzoekmoetuitvoeren,wanneerjezalzeggenofietswaardenvolis,etc.Dankrijgjeop een bepaald ogenblik het fenomeen dat dat paradigma niet meer in staat is om veelobservaties te verklaren, en dan krijg je een paradigmashift, een soort revolutie in debenaderingvandewetenschap.Indepsychologiehadjeindejaren60hetbehaviorisme,datwas dan het dominante paradigma, maar er waren wel wat fenomenen die je met datbehaviorisme moeilijk kon verklaren, en daarom was er in de jaren 70 en 80 eenparadigmashiftnaardecognitievepsychologie.Doordatheelandermodelgingmennaarheel

35

anderedingenkijken,gingmenopeenanderemanieronderzoekdoen,etc.Dusopnieuw,hetisnietzomaardatjeeentheoriehebtendanobservatiesdoetendatdietweelosstaanvanelkaar.Hetpastaltijdbinneneenbepaaldparadigma.

- Feyerabend ging nog een stapje verder en zei dat er sprake kan zijn van fundamenteleincommensurabiliteit van theorieën. Dat betekent dat hoewel theorieën ogenschijnlijkbewerenoverhetzelfdetegaanentegenstrijdigzijn,eigenlijknaartotaalanderedingenkijken.Ze zijn incommensurabel, je kan ze eigenlijk niet met elkaar vergelijken en tegen elkaarafwegen.

Waarwedusheelveelevidentievoorhebben,isdatdataentheorienietlosstaanvanelkaar.Jekannietzomaareentheorieoperationaliserenendedatazuiververkrijgenendanterugkoppelenaaneentheorie.Eenextremereactieopditprobleem,ishetrelativisme.Hetrelativismezegt‘mindandworldcannotbijseperated’.Wemakengewooneenconstructievanderealiteit,enindieconstructiegaanwederealiteitbenaderen.Eenextreemgevolghiervanisdatjegeenobjectievewetenschapmeerkandoen, want je doet wetenschap vanuit die benadering van de realiteit. Er bestaat dus geenwetenschappelijkeevidentiealsdusdanig.Erbestaandenkkaders,manierenvanonderzoekdoen,endiegenereren inzichtendie relevantzijnvoordatkader.Hethangterdusvanafhoe jede realiteitconstrueert.

Hoegaatmendanvanuitdatrelativismenogaanonderzoekdoen?Nietmeerdooropzoektegaannaarde‘waarheid’,maardoortekijkennaarhoemensenhunrealiteitconstrueren.Mengaatdanvianaturalistischenkwalitatiefonderzoekkijkennaarwatdedenkkaderszijndieeengroepvanmensenheeftommeteenbepaaldprobleemomtegaan,zondereenuitspraaktedoenoverwateenbetereenslechtereverklaringis.Eriseenscheidingtussenwetenschapenobjectiviteit.

Jehaddusdelogischpositivisten,danhetfalsificationisme,endanhetrelativisme.Waarzittendieverschillendebenaderingennumeteenprobleem?

- Depositivistenenfalsificationismegaanergewoonvanuitdatjeeentheoriehebtendatjediegaatproberenteverifiërenoffalsificeren.Maardevraagis:Alsjefalsifieertofhetluktnietomteverifiëren,watmoeterdangebeuren?Daarzeggenzeeigenlijknietsover.Zezeggennietsoverhoewetenschapevolueert.Wantzowelbinneneenverifieerbenaderingalsbinneneenfalsifieerbenaderingzaljesomsvaststellendathetnietwerkt.Maarwatdoejedan,alshetnietwerkt?Dezetweebenaderingengevennietmeehoejevandeenetheoriegaatdienietblijkttewerkennaareenanderetheorie.

- Hetprobleembijderelativistenisdatjeeigenlijkgeenwetenschapmeerkandoen.Vanuiteenextreemrelativistischstandpuntkanjenietzeggendatdeenetheoriebeterisdandeandere.Jekanalleenzeggen‘deenetheorieconstrueertderealiteitopdeenemanier,endeanderetheorieconstrueertderealiteitopdeanderemanier’.Elkhebbenzehuneigenvoordelenennadelen. Dat is wetenschappelijk gezien een probleem, want hoe moet je daar dan meeomgaan?Eigenlijkstoptewetenschapalsjeeenextreemrelativistischstandpuntinneemt,jekanhoogstensbeschrijvenwelkeverschillendekadersmensenhebben.

36

Welkeantwoordengeeftmenopdezeproblemen?

- Lakatosheeftvoorgesteldomtekijkennaarhoeonderzoeksprogramma’sevolueren.Eenvande dingen die hij heel duidelijk maakt, is dat men in de wetenschap misschien welfalsificatorischtewerkgaat,maardathetnietzomaarisomdatmennegatievebevindenheeft,datmendetheoriegaatverwerpen.Alswekijkennaardeontwikkelingvantheorieën,dankunnen we een onderscheid maken tussen kerntheorieën en achtergrondtheorieën. Dekerntheorie heeft te maken met hetgeen je zelf echt geïnteresseerd in bent. Deachtergrondtheorieën hebben te maken met bijvoorbeeld de manier waarop je hetoperationaliseert.Hetkanbest zijndat jeeenexperimenteelonderzoekdoet,enhetblijkthelemaalniettekloppen,maartochgajejetheorienietverwerpen,wanthetismisschiennietjouwtheoriedieproblemenoplevert,maarweljemethode,jeachtergrondtheorie.Hoezienweditterugkomeninonsvaliditeitsconcept?Vanuithetvaliditeitsperspectiefwordterheelveel nadruk op gelegd om verschillende methodes te gebruiken, en het inschatten vanbepaaldekenmerkenniettelatenafhangenvanéénmethode.Jemoetnagaanwatmogelijkemethode-effectenkunnenzijn.Elkepsychologischemethodeheeftmethode-effecten,maarsommigen hebben er meer en hebben sterkere effecten. We gaan dat onderzoeken endaarvoormoetenwemetverschillendemethodeswerken(multimethodenbenadering).

- Shapere gaf een tweede antwoord. Hij legde nadruk op het feit dat wetenschappelijketheorieënookgradueelevoluerenomdatzeduidelijkprobereneenantwoordtegeven,eentheorieteontwikkelenovereenwetenschappelijkdomein.Waarhijdenadrukoplegde,ishetdefiniërenvanhetwetenschappelijkedomeinwaareentheorieeenuitspraakoverwildoen.Alsjedatdomeinkanidentificeren,kanjeookproberenuitsprakenoverdatdomeinvanuitverschillendetheorieëntegaan‘unloaden’.Datisdestrikteinterpretatiebinneneentheorieerafhalenenkijkenwatditzegtoverhetdomeinvanfenomenendatweobserveren.Neembijvoorbeeld depressie. Depressieve symptomen en klachten zijn een redelijk duidelijkdomein, het is een redelijke duidelijke problematiek, waar verschillende psychologischebenaderingennaarkijken.Alswekijkennaardetweegrootstetegengesteldebenaderingen,dan hebben we aan de ene kant de psychoanalyse, en aan de andere kant de cognitiefgedragsmatigebenadering.Watwezien,isdatdietweebenaderingeneigenlijktoteenzelfdeonderscheidkomeninhetdepressiedomein.Indepsychoanalytischebenaderingheeftmenvoorgesteld om een onderscheid te maken tussen de introjectieve en de anaclitischedepressie. Vanuit de cognitief gedragsmatige benadering heeft men voorgesteld eenonderscheidtemakentussendepressieopbasisvaneenproblematiekvanafhankelijkheidendepressieopbasisvaneenproblematiekvanzelfkritischeingesteldheid.Dietweetermenvandepsychoanalyticisluitenheelgoedaanbijdezetweetermen.Analcitischverwijstnaardeafhankelijkheid,naarhetgevoelvaneenzaamheid,enintrojectiefverwijstnaardezelfkritischeingesteldheid.Dushetisnietzodatwatwijhebbenaandata,deobservatiesdiewijdoen,datdienoodzakelijkerwijzekunnengeïnterpreteerdwordeninééntheoretischdenkkader,maarje kan een bepaald begrip gaan analyseren en zo formuleren dat het relevantwordt voormeerdere theoretischekaders. Jevertrektdanvaneenduidelijkdomein,bv.depressie.Depsychoanalyticiendecognitievegedragsmatigepsychologenwerkenvanafhetzelfdedomein,en uiteindelijk zie je convergenties. Dat is natuurlijk een heel sterk element voor beidetheorieën,datzevertrekkenvanuiteentotaalverschillendtheoretischkaderenuiteindelijkophetzelfdeonderscheidkomen.Dankanjezeggendatjehiereenwetenschappelijkinzicht

37

hebt en dat de wetenschap is vooruitgegaan. Als we kijken welke concepten in hetvaliditeitsdenkendaarbij aansluiten, isdat relevantieen representativiteit,het ideedatwegoed moeten nadenken waarover we een uitspraak willen doen, en dan moeten weinstrumentenmakendiedatdomeinzogoedmogelijkdekken.

- Toulmingaatnogeenstapjeverder.Bijhemgaathetoverderationaliteitvandeactiviteitzelf.Het logischpositivismeenhet falsificationismegaanveelmeer focussenophoeeengoedetheorie eruit moet zien, maar bij Toulmin gaat het meer over hoe de wetenschap zichontwikkelt opeen rationelemanier.Wewetenniet op voorhandwelkewetenschappelijkebenaderinghetmeestsuccesvolkanzijn,maarwegaantochdebenaderingkiezendieonshetmeestekansoplevertopsucces.Toulminheeftdatbestudeert.Hijheeftnietgekekennaarhoetheorieënzichontwikkelen(watiseengoeieofslechtetheorie),maarhoewetenschapzichontwikkelt(hoewevandeenemethodenaardeanderegaan).Wathijdusbenadrukt,isdeontwikkeling van dewetenschap,wetenschap is een dynamisch gegeven.Dat zienwe ookterugkomen bij het validiteitsdenken. Validiteit is een zich ontwikkelende eigenschap vanscore-interpretatie.Hetisnietietswatjeopeenmomentdoet,neen,wetenschapontwikkeltzichenookhetonderzoekdatjedoetnaarvaliditeitvantestenontwikkeltzich.

C. Vaninstrumentalismenaarrealisme

We zien dat er een ontwikkeling is van instrumentalisme, de nadruk op de instrumenten die wegebruiken,naareenmeerfilosofischrealisme.Wekunnendatzienalswekijkennaardeontologischestatusvan theoretischeentiteiten:Hoedefiniërenwewaarheid/werkelijkheidvanuit verschillendebenaderingen?

- Bijhetlogischpositivismedefieertmendewerkelijkheidvanuitrelatiesmetanderevariabelen(nomologischnetwerk).Mengaatdatbestuderendoordieconceptenteoperationaliserenentekijkenofwedieverbandenookterugvindeninonzeoperationalisaties.

- Bijhetrelativismehebbentheoretischebegrippengeenbetekenisopzich,maaralleenbinnenhetkaderdatjehebtontwikkeld.Jehebtgeencriteriumomtezeggendathetenetheoretischekaderbeterisdanhetandere.Zoiserbinnenhetrelativismeuiteindelijkheelveelnadrukophetinstrumentdatjegebruikt,wantdatinstrumentweerspiegelthoejijderealiteitweergeeftenzaldusookbepalenwatjezietenwatjenietkanvinden.

Sindshetfalsificationismemoetmenvaststellendatereenbijkomendconceptnodigis,namelijkhetidee van een realiteit buiten onze theorieën. Het falsificationisme veronderstelt dat. Als je kanverkeerdzijnineenonderzoek,alsjeeenstellingkanweerleggen,danmoeterietszijndatbuitenjouwtheoriebestaat.Vanuiteenrelativistischstandpuntkanjenooitfalsifiëren,wantjeconstrueertjouwrealiteit,maarvanafdatjezegtdathetmogelijkisomtefalsifiëren,danmoetjeveronderstellendatereenrealiteitisbuitenjouwmodeldieertoeleidtdatjeinjeongelijkwordtgesteld.Mendoetdusinhetfalsificationismeaanrealiteitstesting.Wezienookeengradueleevolutieindetheorieën:

- Hetrealismegaatervanuitdaterreëelbestaandeattributenzijnindewerelddiewijproberenvormtegevendooronzetheorieënenwaarbijwesomsvaststellendathetnietkloptendanmoetenweonzetheorieveranderen.

38

- Vanuit een relativistisch standpunt verwerpen we het idee van een realiteit, men heeftgewoon de constructie, en je kan zeggen, misschien is het wel zo dat wij met onzewetenschappelijke theorieën de realiteit niet perfect weergeven,maar dat we eenmodelvormenvandierealiteit.Wehebbendusnietderealiteitzelf,maarweproberensteedsdichtertekomenbijderealiteit.Dansprekenwevanhetconstructivistischofkritischrealisme.Erzijnreëelbestaandeattributen,maarwehebbenenkeltoegangtotdeconstructies.

- Eenbelangrijkelementindatrealismeishetideedatercausaleprocessenzijninderealiteit.Watwijproberenteonderzoeken,ishoefenomenencausaalsamenhangen.Bijvoorbeeldhoewordtdepressieveroorzaakt?Wegaanervanuitdatdiecausaliteiterinderealiteitis,enweproberendiemetonsonderzoek in kaart te brengen. Bijvoorbeeldbij een intelligentietestmoeten er onderliggende psychologische processen zijn die de antwoorden op dieintelligentietest bepalen. We kunnen dat dan onderzoeken en die processen proberen teidentificeren.Datluktdedagvanvandaagbeterenbetermetonzecognitiefpsychologischebenadering. Bijvoorbeeld een van de processen die heel belangrijk is, is de grootte van jewerkgeheugen.Vloeiendeintelligentiecorreleertongeveer.50/.60mettestendiedegroottevan je werkgeheugen meten. Binnen het validiteitsdenken heb je het begripconstructrepresentatie,dat iseenbenaderingbinnenvaliditeitvaneengedragwaarmee jeprobeertteachterhalenwelkeprocessenleidentotjouwtestresultaten.

Wekunnendiemodellennogeensvisueelvoorstellen:

1. Derealistischebenadering.Er iseenrealiteit,eentrek,eenkenmerkvaneenpersoon.Datkenmerkvandiepersoonbestaatechtendatbeïnvloed/heefteencausaaleffectopwatergebeurt in onze testen, en dat heeft een causaal effect op wat er gebeurt buiten detestsituatie.Datkandanzowelgaanmetniet-testgedrag,alsmettestcorrelates,dingendiewemet andere testenmeten. Bijvoorbeeld intelligentie bepaalt hoe we op een bepaaldeintelligentietestgaanscoren,datbepaaltookhoeweonsinonzejobgaangedragenendatbepaaltookhoeweopschoolsetestengaanpresteren.Opdezevisualisatieziejeooknogdatdietrek ingebedis ineenpersoonlijkheidsstructuur.Jekanbijvoorbeeldhoogscorenopdeperoonlijkheidstrek neuroticisme, en dat zal bepalen hoe jij antwoord op eenneuroticismetest,maarookhoejijreageertopdagdagelijksegebeurtenissen.Maardatisgeenlineair verband. Dat zit ingebed in bijvoorbeeld emotionele intelligentie. Mensen diebijvoorbeeldhogeemotioneleintelligentiehebben,kunnenmisschiencompenserenvoordathogeneuroticisme.EQkandanwerkenalseenbuffervoormogelijkenegatieveeffectenvanneuroticisme.Wemogendusnietdenkenintermenvaneenvoudigelineaireeffecten.Maarookalswekijkennaarniet-testgedrag,moetenweookdesituationelecontextmeenemen.NeembijvoorbeeldeenstudentinAfrikainhongersnood.Hethebbenvanhongerzalbepalenhoeiemandfunctioneertinhetdagdagelijkselevenofscoortopexamens,ennietalleendeintelligentie.Dusdesituatiecontextmoetenweinrekeningnemenalswekijkennaarrelatiesmet niet-testgedrag en andere testen. Tenslottemoet je ookde context vanhet testen inrekeningnemen.Alsjeintelligentiemeetineenselectiecontextkandatbijvoorbeeldbeïnvloedwordendoortestangst.Tenslottehebjenogdedikkezwartepijl:Hetverbandtussenwatjemeet en het hetgeen je ziet buiten de test. Het idee is dat dit verband volledig kantoegeschrevenwordenaanjetrek.

39

2. De constructivistische benadering. Vanuit de constructivistische benadering is er geenrealiteit.Wemakenenkelconstructiesalsonderzoeker.Wemakenonzetesten,enwebepalenvanuitonzetheoriewaarwenaargaankijkenindesituatiebuitenonzetesten,enweprobereneen verhaal te vertellen dat samenvatwatwe zien in die situatie en in die testen. En datverhaalmoetdeverbandendiewehierobserverenproberen inzichtelijk temaken, zonderaanspraak te maken op een onderliggende realiteit. Het is een constructie van dewetenschapper,diewatconsistentiebrengtinobservatie.Datiseenzeerextremepositiewantdankan jeniet zeggendatdeene theoriebeter isdandeandereofmeerbijdewaarheidaansluit.

3. Constructivistischerealistischebenadering.Jeverondersteltdatdierealiteiter is,maarwekunnendie realiteitniet rechtstreekskennen.Wekunnenwelwetenschappelijkonderzoekdoen en theorieën formuleren die af en toe gefalsifieerd worden dan moeten aangepastworden,enzogaanwebeetjebijbeetjedichterkomenbijdattheoretischbegrip.Dusbijde

40

constructivistischerealistischebenaderingkennenwederealiteitdooronzeconstructen,maarweerkennenweldatdierealiteiterisdietoelaathetbetertedoen.

D. Theorieënvankennisvergaring

Duswatwezienvanuitdiewetenschapsfilosofischebenadering,isdatereenevolutieisvan‘hoemoetdetheorieeruitzien’naar‘hoemoetenweaanwetenschappelijkonderzoekdoen’.Onsonderzoekvanwetenschapmoetopeenrationele,verantwoordemaniergebeuren.Erisnudusveelmeeraandachtvoor‘Watiseenrationelemaniervanonderzoekdoen?Watzijndeverschillendeonderzoekssystemendiewekunnengebruikenomaanonderzoektedoen?’.Hetideeisdaterverschillendezijn,endiezijnallemaalbruikbaar.Hetisnietdatermaaréénmanierisomaanonderzoektedoen.Erzijnvijfgroteonderzoekssystemen,endiewordentelkensvernoemdnaardefilosoofdiedatsoortvanonderzoekheeftuitgewerktinzijnfilosofie:

1. Leibniziaansonderzoekssysteem:Dit iseigenlijkeentheoretischdeductievebenadering. Jevertrektvaneensterke,formele,symbolischebenadering.BijvoorbeeldEinsteinhadeenheelsterkewiskundigeuitwerkinggemaaktvanzijnfysischetheorieenopbasisvandiefysischetheoriekanjeallerleizakenafleiden,zoalshetbestaanvanruimtegolven.Watisdegarantiedatzo’nbenaderingwerkt?Jegaatzeggenwatdespecifiekestandaardenzijn,endangajeeensysteemkrijgendatheelconsistent,enomvattend.Indepsychologiestaanwemisschiennognietvergenoegomditsystematischtoetepassen,maaralsjebijvoorbeeldaxioma’svanin de meetkunde omschrijft en aanvaardt, krijg je een heel goed uitwerkt en inherentconsistentsyteem.

2. Lockeaansonderzoekssysteem:Ditwordtmeergebruiktindepsychologie.Lockeheeftheelsterkdenadrukgelegdophetideevanhetempirische,vertrekkenvanuitobservaties.Hetgaat

41

dusomeeninductievebenadering.Mengaatdataverzamelenenproberenvanuitdiedatatheorieënteontwikkelen.Waaromwerktzo’nLockiaansemethode?Omdatmenkanwerkenmetobjectievedataenmethodendiehundegelijkhebbenbewezen.

3. Kantiaansonderzoekssysteem:Hetideeishierdatmengaatproberenverschillendemogelijketheorieën/modellen te formuleren voor hetzelfde fenomeen.We gaan die danmet elkaarvergelijken.Ditisookeenbenaderingdiedikwijlsvoorkomtindepsychologie.Bijvoorbeelddeenen zeggen dat intelligentie grofweg kan opgedeeldworden in vloeiende intelligentie engekristalliseerde intelligentie, anderen zeggen dat je het moet opdelen inmichanisch/visueel/perceptueel denken en schools/verbaal denken. Men doet danonderzoek,enmenkandanzienwelkmodelhetbestpastbijdegegevens.Doordezegoonessoffittussentheorieendataweetjeofjegoedbezigbentofniet.

4. Hegeliaansonderzoekssysteem:Hegelisdefilosoofachterhetideevanthese,antitheseensynthese.Jegaatkijkennaartegengesteldeverklaringen,enjegaatdietegenelkaaruitspelen.Ditwordtvooralgebruiktindomeinenwaarereenhelegrotediscussieisoverwatjeaanhetmeten bent en wat mogelijke verklaringen zijn voor het fenomeen. De borg dat zo’nbenaderingwerkt,ishetconflict.Doordetweetheorieëntegenelkaaruittespelen,komjeophet spoor van verdoken inconsistenties. Dit zien we ook in de psychologie, vooral in hetdomein van intelligentieonderzoek.Op vlak van intelligentie heb je ook de grote discussietussennatureennurture.

5. Singeriaansonderzoekssysteem:Dit iseensoortcombinatievanallevorige.MaarwatookbelangrijkisbijeenSingeriaansonderzoekssysteem,isdatmennogeenstapjeverdergaatenook gaat kijken naar ethische principes: Wat zijn de ethische implicaties van bepaaldetheorieën?Datisookbelangrijkbijvaliditeit:Jemoetnietalleenkijkennaarwelkeevidentiejehebtomeenbepaaldetestinterpretatietemaken,maarjemoetookkijkennaardegevolgenvandietestinterpretatie.Degarantiedatdezebenaderingwerkt,isomdatjevooruitgaatdoorsuccesieve benaderingen. Je gaat telkens vanuit die verschillende perspectieven dingenproberen,jegaatietslerenoverjeonderwerpenzovooruitgaanwetenschappelijkgezien.

Elkonderzoekssysteemkomtinaanmerkenomvaliditeitteonderbouwen.Watbelangrijkisdaarbij,isdatwezowelkijkennaarconvergentealsdiscriminanteevidentie.Convergenteevidentieisevidentiediepastbinneneentheorie,endiscriminanteevidentiebetekentverbandennietvindendieweooknietmogenvinden.

42

Evidentiealsbasisvoortestinterpretatie:Constructvaliditeit

IndevorigeleswerdhetbegripvaliditeitopbasisvandebenaderingvanMessickgeïntroduceerd.WehebbengeziendatMessickhetvaliditeitsbegripopdeeltopbasisvantweecriteria:

- Evidentiealsbasis- Consequentiealsbasis

Opbasisdaarvanhebjevierdelen(testgebruikentestinterpretatie).Hetbelangrijkstedeelvandievierdieoveraleenrolspeelt,isevidentiealsbasisvoortestinterpretatie.Hetcentralebegripisdaarconstructvaliditeit.

Messickdefinieertconstructvaliditeitals‘theevidenceandrationalessupportingthetrustworthinessofscoreinterpretationintermsofexplanatoryconceptsthataccountforbothtestperformanceandrelationshipswithothervariables’.

Analysevandedefinitie:

- Zoalshetbredervaliditeitsbegrip,gaathetomeencombinatievan‘evidenceandrationales’.Hetisnietalleeneenkwestievandataverzamelenencorrelatiesvinden,maarhetgaatomdecombinatievandataentheorie.

- Het gaat over ‘the trustworthiness of score interpretation’. In welke mate is de scoreinterpretatiediejijmaakttevertrouwen?Kanjedaaropverderbouwen?

- ‘in terms of explanatory concepts’: Hier komt de theorie weer naar boven. Je doet eeneempirischeobservatie,jezietbijvoorbeelddatiemand20vande30itemskanoplossenineenanaloge redeneertest, dat zijn de data, en dat ga je interpreteren in termen van analoogredeneervaardigheid.Dat is je explanatory concept. Zo’n explanatory concept kan analoogredeneervaardigheidzijn,datkandepressiezijn,datkanvanalleszijn.Wehebbenheelveelverklarende begrippen in de psychologie. Dus je gaat ervan uit dat je met jouw test datverklarendbegripmeet/operationaliseert,waardoorhetgedragopdietestverklaardwordtdoordattheoretischebegrip.

- ‘bothtestperformanceandrelationschipswithothervariables’:Nietalleenhetgedragopdietetstwordtverklaard,maarookderelatiesmetanderevariabelen.Alswebijvoorbeeldeentoegangsproef doen voor geneeskunde,willenwewetenhoe goed toekomstige studentenkunnenabstractredeneren.Dangaanwekijkenwathetslaagpercentageisvandestudentenna zo’n selectieprocedure,endanvindenwenormaalgezieneenverband,endatverbandkunnenwedanverklaren:Omdatwe inde testabstract redenerenmetenenomdat indeopleidingabstractredenerennodigis,verklarenwehetverbandtussendetestprestatieendeprestatieindeopleidingdoordeonderliggendevariabele‘abstracteredeneervaardigheid’.Datmoeten we natuurlijk hardmaken: Kunnen we inderdaad aantonen dat het abstracteredeneervaardigheid isdieverklaarthoewepresterenopdie testenookverklaartwatderelatieszijnmetanderevariabelen?

43

1. Bedreigingen

Ineenmetingkunnennietalleentoevalsfoutenvoorkomen,maardemetingkanookeenonvolkomentoonbeeldzijnvanhetconstruct.Erzijntweealgemenebedreigingenvandeconstructvaliditeit,tweezakendiekunnenverkeerdlopenbijjemetingnaasttoevalsfouten:

1. Constructonderrepresentatie:Jemeetietsteweinigmetjetest.Bijvoorbeeldverondersteldatjezelfconceptwilmeten:Hoegoedishetzelfconceptvaneenleerlinginhetmiddelbaaronderwijs? Er bestaat daarover al wat onderzoek, en we weten dat er drie vormen vanzelfconceptzijn:A,BenC.Hetsocialezelfconcept(Hoegoedvoeljejeinrelatietotanderen?),hetacademischzelfconcept(Hoegoedvindjedatjepresteertopschool?)enhetlichamelijkzelfconcept(Hoegoedvoeljejeinjelichaam?).Jezoudatnuopdrieverschillendemanierenkunnenmeten.Jekanhetteneerstegewoonaandeleerlingzelfvragen.Jekantentweedehetookvragenaanvrienden/peers.Tenslottekanjehetookaandeoudersvragen.Elkvandiemethodenbrengtookeenzekeremethodevariantiemetzichmee.Mensenzijnzichnietaltijdbewustvanhuneigenfunctioneren.Misschiendenktiemandvanzichzelfdathij/zijsociaalis,terwijl de vrienden die persoon als eerder verlegen bestempelen. Daar kunnen dusdiscrepantieszijn.Omgekeerd,als jehetaananderenvraagt,danzienzij jouwgedragwel,maarzehebbengeentoegangtotjouwinnerlijkebeleving.Duselkemethode,methodeX,YenZ,zijnmethodesdiemisschienwatextravariabiliteitmetzichmeebrengen.

a. Wat kan er nu gebeuren? Het kan gebeuren dat er sprake is vanconstructonderrepresentatie. Je maakt bijvoorbeeld een nieuwe schaal voor hetmetenvanzelfconcept,enjevergeethetfysiekezelfconcept(C),jemeetalleenhetsociaaleenhetacademische(AenB).Danhetjehetbegripzelfconceptnietvollediggemeten,wantjehebteenbelangrijkaspectvandatzelfconceptnietopgenomeninjetest.Jemistietsindemeting.

2. Constructirrelevantesurplus:Jemeetietsteveelmetjetest,jemeetietsmetjetestwatje

nietbehoort temeten. Eenmogelijke verklaring is bijvoorbeelddat jemethodeeeneffectheeft. Je ondervraagt bijvoorbeeld de persoon zelf over zijn zelfconcept,maar niet in eenanoniemecontext,waardoordiepersoonzichzogoedmogelijkwilvoordoen,waardoorhij/zijnieteerlijkis.Danhebjesociaalwenselijkeantwoorden,enmeetjeietswatjenietwilmeten,namelijkjemeethoesociaalwenselijkdepersoonzichwilvoordoen,enniethoedepersoonzichzelf ziet en voelt. Dat is construct irrelevante surplus, en dat kan nog eens in tweerichtingengaan.

a. Zo kan bij maximum performance testen, zoals intelligentietesten, de items tegemakkelijk zijn of temoeilijk zijn. Bijvoorbeeld je wil abstract redeneervermogenmeten, en je gebruikt daarvoor verbale items. Maar in die items gebruik je heelmoeilijkewoorden.Hetgevolgzalzijndatiemanddiedebetekenisvandiemoeilijkewoordennietkent,zaldeitemsmindergoedkunnenoplossen,nietomdathij/zijnietabstractkanredeneren,maaromdathij/zijdewoordennietkent.Danhebbenwetemakenmetconstructirrelevantemoeilijkheid,erziteenmoeilijkheidindatitemdatnietvantelisbijhetgeenjewilmeten.

b. Wehebbenookconstructirrelevantegemakkelijkheid.Hetwordtgemakkelijkeromeentestuittevoeren,bijvoorbeelddoortestwiseness.Alsjebijvoorbeeldaleenaantal

44

kereneenexamenhebtgemaaktmetgiscorrectie,dankenjedetrucjes.Zowordthetdoorervaringgemakkelijkeromeentestafteleggendanwanneerjedieervaringnietzouhebben.

Erzijntweegrotetypenvanevidentiediejesamennodighebtbijjetest.Bijdezetweekanhetookverkeerdlopen:

1. Convergentevaliditeit:Convergentevaliditeitishetaantonendatjetestsamenhangtmetietswaarmee het moet samenhangen. Als je bijvoorbeeld een meting maakt voor abstractredeneren,danmoetjeverwachtendatmensendiehoogscorenopjetest,hetbeterdoeninhet onderwijs. Je gaat dus kijken naar convergente verbanden: Vind ik het theoretischverwachteverbandtussenwatikmeeteneencriterium?

a. Maar wat kan nu het probleem zijn? Stel dat je alleen maar het academischezelfconceptmeet,enjedenktdatjehetvolledigezelfconceptaanhetmetenbent.Jezouverwachtendatadolescentenmeteengoedzelfconcepttevredengaanzijnoverhunlichaamenmindergaandiëten.Dushoehogerhetzelfconcept,hoeminderkansopdiëten.Maarmetjeverkeerdemetingvanenkeldatacademischzelfconcept,gajemisschien helemaal geen verband vinden met diëten. Je gaat verbanden die jetheoretisch wel verwacht, niet terugvinden, omdat je in demeting een belangrijkaspecthebtvergetenoptenemen.

2. Discriminante/divergentevaliditeit:Hetisnietalleenbelangrijkomaantetonendatjetest

samenhangtmetwat hijmoet samenhangen,maar jemoet ook aantonen dat je test niet(sterk)samenhangtmetwathijnietmagsamenhangen.Jetoontaandatergeenofmaarkleinerelaties zijn waar er geen of maar kleine relaties mogen zijn. Stel je construeert eenpersoonlijkheidsvragenlijst voor openess. Je kan theoretisch verwachten dat openess eenbeetje correleert met intelligentie, maar conceptueel zijn het duidelijk twee verschillendeconcepten.Heteneiseentypicalperformance(Hoestajeinhetleven?),hetandereiseenmaximumperformance(Watkun je?). Jezoumoetenvaststellendatdietweeniet tehooggecorreleerdzijn.Als jezouvaststellendat jeopenheidsmetingheelhoogcorreleertmetjeintelligentiemeting,danhebjeeenprobleem,watdatverbandzouertheoretischgeziennietmogenzijn.Discriminantenvaliditeitpastbinnenhetideevanfalsifiërendtewerktegaan.

a. Steldatjetocheenverbandvindtwaarjehetnietverwacht,watzijndandemogelijkeverklaringen?Eenvandemeestevidenteverklaringen,isgewoondemethodediejegebruikt hebt. Bijvoorbeeld je wil zelfconcept meten, maar de adolescentenantwoordensociaalwenselijkomdatzezichduidelijkbeoordeeldvoelen.Danmeetjeeerdergevoeligheidvoorsocialewenselijkheiddanzelfconcept.Datblijktdanhoogtecorrelerenmetconformisme,watjetheoretischgeziennietzouverwachten.Jemeetduseigenlijkeenrivaliserendconstruct.

b. Onzemeting iseenconstruct-methode-eenheid.Elkemeting iseencombinatievanwatwewillenmetenendemethodewaarmeewehetmeten.Wewillendiemethode-effectenzokleinmogelijkhouden,helemaalwegkrijgenwedieniet,maarsommigeinstrumenten zijn wel gevoeliger dan anderen voor bv. sociale wenselijkheid oftestangst. We moeten er dus altijd rekening mee houden dat onze methode eenstorendefactorkanzijn.Waarweookrekeningmeemoetenhouden,isdatalsweineenonderzoeksystematischdezelfdemethodegebruiken,datersprakekanzijnvan

45

monomethodebias.Stel,jemeetdeimpactvanpersoonlijkheidoppsychopathologie.Jegebruiktvoordemetingvanbeidenhetzelfdevijfpuntenschaaltje (helemaalnietvan toepassing tot helemaal van toepassing).We weten dat sommigemensen nueenmaalhogerscorenopdeneigingtotinstemming.Zijgaanrapperantwoorden‘vantoepassing’ op alle mogelijke vragen, ongeacht de inhoud van de vraag. Anderemensengaaneerdergeneigdzijnvanaltijdteontkennen(Nietvantoepassing).Datzijn vormenvan schaalgebruik.Hetgevolgdaarvan isdatalles gaat correlerenmetalles, want je hebt een variabele die systematische verschillen uitlokt en in al jemetingen op dezelfde manier gaat werkzaam zijn. De mensen die eeninstemmingstendenshebbenbijdepersoonlijkheidsmeting,gaandatookhebbenbijdiepsychopathologiemeting.Datgaatverbandencreërendieernietzijn.

Hoemeerjekanaantonendatjeverbandenvindtdatjeverwachtendatjegeenverbandenvindtdatjenietverwacht,hoemeerweerzekervankunnenzijndatwemetons instrumentmetenwatwebedoelentemeten.

Omnogevendemogelijkefoutenbijconvergerendeendivergerendeevidentiesamentevatten:Stelwevindenverbandendiewenietverwachtenenwevindengeenverbandendiewewelverwachten.Vanuiteenfalsificatie-standpuntzoujekunnenzeggendatjetheorieverkeerdis.Dehypothesewordtverworpen,deconstructtheorieisfout.Maarzoeenvoudigishetniet,erzijnverschillendemogelijkeverklaringenvoordergelijkebevindingen:

- Detestmeethetconstructnietgoed- Deaanvullendehypotheseskloppenniet (Stel jewilzelfconceptmeten,enjegebruikteen

heelgoedevragenlijst,eneenvandeveronderstellingendiejedaarbijmaaktisdatmensenbereid zijn om die informatie met jou te delen, maar misschien is dat niet zo, misschienantwoordenmensensocialewenselijkheid)

- Het onderzoek is niet correct (Je werkt met te kleine steekproeven, onvoldoendecontrolecondities,etc.)

2. Evidentieopbasisvaninhoud

Wat zijndegrotepijlers van constructvaliditeit?Hoegaanweaantonendatwemetonze testhetbegripmetendatwebedoelen temeten?Eeneerstebelangrijkebronvanverantwoording ishetinhoudsaspectvandevaliditeit.

We hebben in de vorige les besproken dat traditioneel gezien een test beschouwdwordt als eensteekproefuiteenpopulatievaneengedragsdomeinof itemuniversum.Bijvoorbeeldbijhet taakje‘optellenenaftrekkenmettweemogelijkecijfers’kanjeperfectallemogelijkeitemsoplijsten,maarje kiest er dan enkele uit om in je test te stoppen, je neemt dus een steekproef. Dat is demeesttraditionelevisievaninhoudsvaliditeit.

Watgaanwenubeoordelenbijinhoudsvaliditeit?

- Derelevantievanonzeitems:Inwelkematezijndeitemsinonsmeetinstrumentrelevantvoorwatwewillenmeten?(Cf.constructirrelevantesurplus)

46

- Derepresentativiteitvanonzeitems:Inwelkematezijndeitemsrepresentatief,inwelkematedekkenzehetbegripvolledig?(Cf.constructonderrepresentatie:Wewillenvermijdendatwebelangrijkeaspectenvanonsconstructnietmeten)

Omdietweetekunnenbeoordelen,moetenweheelspecifiekwetenwatonsdomeinis,waaroverweeenuitspraakwillendoen.Wemoetenietszeggenoverdegrenzenvanhetdomeinendeaardvanhetdomein.Hetismaartegendieachtergronddatwewetenwelkesoortitemswekunnengebruiken.

Erzijndriemogelijkeoperationaliseringenvaninhoudsvaliditeit:

- Inhoudintest<inhoudindomein:Detraditionelevisievaninhoudsvaliditeitisdatjegewooneendomein hebt en je samplet daaruit. Je kan bijvoorbeeld alle itemsmet optellingen enaftrekkenmetgetallenmettweecijfersoplijstenenerdaareenaantaluitkiezen.

- Gedragingen in test < gedragingen indomein: Je kandat brederopentrekken. Je kanookkijken naar gedragingen in een domein. Bijvoorbeeld je kan kijken naar wat eenmanagerallemaalmoetdoenophetwerk.Diemoete-mailsbeantwoorden,metconflictenomgaan,etc.Jekandaneenselectieproefopstellenwaarbijtypischegedagendieeenmanagermoetstellenvertegenwoordigdzijn,bijvoorbeeld jedoeteenemail-inboxoefeningof je laatmeteenacteureenconflictnaspelenjekijkhoehij/zijhieropreageert.Jehebtduseendomeinvangedragingendierelevantzijnvoordejob,enjegaatprobereninjeselectieproefeenaantalbelangrijkegedragentesamplen/representeren.

- Processen in test < processen in domein: Je kan ook denken dat het domein bestaat uitprocessen. Bijvoorbeeld bij intelligentie kunnen we denken aan alle mogelijke cognitieveprocessendiemensengebruikenominformatieteverwerken.Jezoudankunnenzeggendateengoede intelligentiebatterijeen intelligentiebatterij isdiedeverschillendeprocessendiemensengebruikenominformatieteverwerkenrepresenteert.Hierbijkijktmennietnaarhetgedragop zich.Bijvoorbeeldom intelligentie temetenofbij selectieproevengebruiktmenvaak als taakjematrixredeneren (abstract redeneertaakje).Wij gaan in ons dagelijks levenechternietmatrixredeneren,datisnieteengedragdatwijtypischstellen,maarwegebruikendattaakjewel,omdatdeprocessendiejenodighebtomeenmatrixredeneertaakoptelossenook in dagdagelijkse contexten worden gebruikt. En dat matrix redeneertaakje geeft eengoedetoegangtotdieredeneerprocessen.

Dusalswedenkenaaninhoudsvaliditeit,dankunnenwedenkenaandiedrieaspecten.Afhankelijkvandecontextwaarinjeassessmentgaatdoen,kanheteneofhetanderebelangrijkerzijn.Alsjebijvoorbeeldgewooneenevaluatiewildoenvandeeindtermenenjewilnagaanofleerlingennahetderde leerjaar goed kunnen optellen en aftrekken met twee cijfers, dan moet je eerder eeninhoudsbenaderingvolgen.Danga jegewoonnaof jemetdit soort itemsditmeet.Als jewil eenselectieprocedurehouden voormanagers, dan kan je denken gedragingen. Bij hetmaken van eentoelatingsproefvooreenarchitectuurstudie,dankanjedenkenaanprocessendiesamenhangenmethetverwerkenvanvisueel-ruimtelijkeinformatie,endanmoetjekunnenaantonendatjouwtestdieprocessengoedmeet:relevantenrepresentatief.

Deuitspraakoverwatwewillenmetenenwelktypegedragsdomeindatwewillenmetenmoetenwe op voorhand vastleggen. Dat is enorm belangrijk als we onze testen gaan construeren. Hetgedragsdomein isookbelangrijkom tekunnenevaluerenofonze test relevanten representatieveitemsbevat.Alsjenietgoedweetwatbehoorttothetgedragsdomein,kanjeooknietoordelenover

47

representativiteitenrelevantie.Zoiserdiscussieoverhetfeitofklantvriendelijkheideenonderdeelisvan emotionele intelligentie. Sommigen zeggen van wel, anderen zeggen dat EQ nodig is bijklantvriendelijkheid,maardatklantvriendelijkgeenonderdeeliservan.Datisbelangrijk,wantalsjeklantvriendelijkwelzietalseenonderdeelvanEQ,danmoet jehierover itemsopnemen in je test,andersniet.

Bijdomeinconceptualiseringmoetenwedusdegrenzenduidelijkafbakenen.Maarwemogenookniettebreedbeginnengaan, jekanooknietallesonderbijvoorbeeldEQbeginnentesteken,wantdanverklaar jeooknietsmeer.Maarnaastdegrenzen(Watbakenthetbegripaf?),moetenweookdefacettenkennen(Watzijndeonderdelen,desoortenervan?).

We komen opnieuw uit bij de constructtheorie. Onze theorie gaat ook iets zeggen overwaarweuitspraakoverwillendoen,hetreferentiedomein.Datiseeninteractietussenhettheoretischebegrip(hoewijdenkendatdattheoretischebegripindepraktijkspeelt,inwelkgedrag,inwelkeprocessen,inwelkeinhoudenwediebegrippennaarvorenzienkopen)enonzemeting.

Watmoetenweuiteindelijkbeoordelen?

- Inhoudsrelevantie:Zijndetestitemsendetesttakenrelevantvoorhetbegripdatjewilmeten?Watbelangrijkis,isdatjealleaspectenvandetestproceduremeeevalueert.

o Hetisnietvoldoendeomtekijkennaarteitems,maarooknaardestimulusopmaakofdeformatwaarinhetitemwordtaangeboden.Menheeftbijvoorbeeldaangetoonddatwanneerhetgaatoverhetmetenvan inzicht inpatiënt-dokterrelaties,datheteen verschil uitmaakt of je scenario’s aanbiedt op videoof via eenbeschrijvingoppapier.Erismeervaliditeitalsjehetmeteenvideoaanbiedt.Deverklaringdaarvoorisdatwanneerjedevideoaanbiedt,datmensenzienwatergebeurt.Wanneermenietsleestdatgeschrevenis,moetmendatzicheerstlevendigkunnenvoorstellen,menmoetdaarvaneenmentalerepresentatiemaken,maardeenezijndaaralbeterindande andere. Maar deze vaardigheid, iets geschreven omzetten in een mentalerepresentatie,isnietrelevantvoorpatiënt-dokterrelatievaardigheden.Dushoeeenstimulusaanbiedt,kaneeneffecthebbenopwatjemeet.

o Jemoet ook kijken naar de antwoordalternatieven. Je kanmensen vragen ja/neevragenstellen,ofopeenvierpuntenschaalvanhelemaalakkoordnaarhelemaalnietakkoord,etc.Wanneerjeantwoordmogelijkhedenopdiemanieraanbiedt,dwingjemensen om een keuze te maken. In sommige contexten vinden mensen dat heelvervelend, omdat ze een neutrale houding hebben. In zo’n geval kan eenvijfpuntenschaalbeterzijndaneenvierpuntenschaal,wantbijeenvijfpuntenschaalhebjeeenneutraalmiddelpunt(nochakkoord,nochnietakkoord).

o Deuitvoeringsconditieskunnenookbelangrijkzijn.Alsjemensengewoonvraagtommeetewerkenaaneenonderzoekenhiervooreenaantaltestjesafteleggen,danisdateenheelandereconditiedandatmenseninkadervaneenselectieprocedurevooreenaantrekkelijkejobeenaantaltestjesmoetenuitvoeren.Gewoondoordatereenanderetestcontext is,kanhet leidentottestangst,oftotgroteremotivatieomzichgoedintezetten.

o Watweookmoetenbekijken,zijncriteriavoorhetscorenvandeitems.Alsweopenvragen,moetenwegoednadenkenwatwebeoordelenofhet relevant is voorhetdomein.Erisbijvoorbeeldvaakdiscussieoverpuntenaftrekkenvoordt-fouteninhet

48

middelbaareninhethogeronderwijs.Steljehebteenaantalopenvragenvooreenvak geschiedenis, vanuit ons standpunt is onterecht om hier ook dt-fouten aan terekenen,wanthetisirrelevantvoorhetgeenjewilmeten,namelijkinzichtinhetstukgeschiedenis.Maarnatuurlijk,alsjedatalsleerkrachtbrederziet,alsjemetdietestnietalleenbedoeldfeedbacktegevenoverhetinzichtinhetvak,maarookfeedbackwilgevenoverbrederetaalkennis,zoujedateventueelwelkunnenverantwoorden.

- Inhoudsrepresentativiteit:Dekkenwehetbegripgoed?Hebbenwealleaspectenopgenomendiewemoetenopnemen?Daarvoormoetenwewetenwatdefacettenzijnvanonsdomein,enwatdegrenzenzijn(Wathoorterwelennietbij?).Eenkeerwedatweten,kunnenwekiezen om zo’n instrument op verschillende manieren te bouwen. Neem bijvoorbeeldemotieonderzoek. We weten dat er drie grote dimensies bestaan in het emotiedomein,namelijkvalentie (goed/slecht),arousel (hogeopwindingzoalspaniek/lageopwindingzoalsverveling)enpower(jevoeltjekrachtigenmachtig/jevoeltjemachteloosenonderdanig).Opbasisdaarvankanjeachtkwadrantenmaken.Hoegajedaneeninstrumentmakenomemotiestemeten?

o Jekanhetprincipevanuniformiteithanteren.Jekanbijvoorbeeldvoorelkvandeachtvakjes van je model vijf items formuleren. Dat is uniform. Voor elk van die achtcombinaties,maakjevijfitems.

o Jekanhetookdoeninfunctievanvoorkomen.Alsjemensenzouvragenomzoveelmogelijkemotietermenopteschrijvenwaarzeaankunnendenken,dankrijgjetypischdatmensenmeernegatieveemotietermenopschrijvendanpositieve.Hetisookeenvrij universeel gegeven dat we nu eenmaal meer woorden hebben om negatievegemoedstoestandentebeschrijvendanvoorpositievetoestanden.Jezouerdanvoorkunnen kiezen om dat te representeren in je instrument:Meer negatieve termenopnemendanpositievetermen,omdatzemeervoorkomen.

o Jekanookdenkenintermenvanbelangrijkheid.Dathangtafvandecontextwaarinje wil meten. Stel dat je geïnteresseerd bent in coping gedrag, dan is diepowerdimensiebelangrijk.Kan iemandmetde situatieoverweg?Voet iemandzichkrachtig in eenbepaalde situatie of niet? Je kan er dan voor kiezenomvooral diedimensiegoedteoperationalisereninjeinstrument.

Hetisbelangrijkdatjedataangeeft:Watzijndegrenzenendefacettenvanhetdomein,enhoekiesikdatterepresenteren?

Sommigenhebbenbeweerddathetinhoudsaspectvoldoendeisvoordevaliditeit.Ebelzeiin1961:‘Ifthetestweproposetouseprovidesinintselfthebestavailableoperationaldefinition,theconceptofvaliditydoesnotapply’.Alsjemaareengoedeoperationeledefinitiehebt,danisjeinstrumentinorde.Stel,jewilnagaanofkinderengoedkunnenoptellenenaftrekkenmetgetallenvantweecijfers,je kan dat oplijsten en jemaakt je test. Dan zou je volgens hen kunnen zeggen dat hoe kinderenpresterenopdietest,valideis,datjedaarverdergeenonderzoeknaarmoetdoen,wantjehebthetbegripdatjewilmetenheelduidelijkoperationeelverantwoord.Maarhetprobleemisdatwanneerjezo’noperationeledefinitiegebruikt,datjejeconstructdefinieertintermenvandiedefinitie,maarhetismisschienbestmogelijkdatereenbetereformuleringis,endatkannietinzo’nbenadering.Ditisanaloognaarwatwealbesprokenhebben:Vroegerzeimen‘Intelligenceiswhatanintelligencetesttests’,maaropdiemanierkanjenooitzeggen‘ikhebeenintelligentietestgemaaktdieintelligentie

49

betermeet’,wantjestelthetconstructintelligentiegelijkaandietest.Ebelheeftin1983zijnstellingwatgenuanceerd.Hijzeidatwenietalleeneenoperationeledefinitiemoetenhebben,maardatwedatookmoetenverantwoorden,ermoetookeenrationaljustificationzijn.Maaropnieuw,eenrationeljustificationiseigenlijkgewooneenhypothese.Jegaateenhypotheseformulerenoverwatjeaanhetmetenbentmetdietest,maardatbiedtgeengarantiesvoorvaliditeit.Neemhetvoorbeeldvandatoptellenenaftrekkenbijkinderen,enmenneemtdietestafalsonderdeelvaneen interdiocesaneproef.Sommigescholengaandaarveelbelangaanhechtenengaanhunkinderenaanmoedigenomhetdaargoedoptedoen,terwijlanderescholendaarminderbelangaanhechtenenhunleerlingenhiervoornietvoorbereiden.Wehebbendustweeverschillendecontexten,enindeenecontextzullenleerlingenhetwaarschijnlijkveelbeterdoenopdieproefdanindeanderecontext.Zoietskanjenooitachterhalenenkelviaeeninhoudsbenadering!Jeneemtnamelijkhetzelfdetestjeaf,datopdezelfdemanierverantwoordis.Enhetfeitdatdeeneschooldaarveelbeteropscoortdandeandereschool,heeftmisschiennietstemakenmethetfeitdatdeleerlingenindeeneschoolsterkerstaandanindeandereschool,maardatdeleerlingenveelbetergemotiveerdenvoorbereidwaren.

Dusinhoudsvaliditeitofhetinhoudsaspectvandevaliditeit,isgeenoordeelovertestinterpretatie.Hetis niet iets dat eigen is aan die testinterpretatie,maar het gaat om een oordeel van experts overdomeinrelevantieenrepresentativiteit.Hetzegtietsoverderelatietussenjetestenhetdomeinwaarjeeenuitspraakoverwiltdoen.Hetisdusbeoordelingsevidentie,judgementalevidencedoorexperts.

Wildatzeggendat jenooiteenuitspraakkandoenmetalleenhet inhoudsaspect?Neen.Er iseenconditie waarin je misschien wel zo’n uitspraak kan doen. Dat is wanneer je met maximumperformancetestenwerkt,bijvoorbeeldintelligentietesten,enzekunnenhetgoed.Eenvoorbeelduit de praktijk is het toepassen van intelligentietesten in kader van begeleiding door het CLB bijautochtone en allochtone kinderen. We weten dat wanneer we intelligentietesten afnemen bijallochtonekinderen,datermogelijksprakeisvanbias.Sommigenhebbenopbasisdaarvangepleitomdie testen nietmeer te gebruiken voor allochtone kinderen. Sommigen pleiten omdat netwel tegebruikeninkadervanCLB-begeleiding,omdatwanneereenallochtoonkindnetheelhoogscoortopzo’n test, dan geeft dat belangrijke informatie. Het kind kan het, en dan vertelt dat dat andereverklaringenvoorschoolsemoeilijkhedenaandeordezijn,dathetgeencognitiefprobleemis.Maaralszo’nkindlaagscoort,danzijnerheelveelmogelijkeverklaringenvoorschoolsemoeilijkheden:Hetkindheeftdetaalnietonderdeknie,hetwasnietgemotiveerd,etc.Maardusalshethoogscoort,kanje al heel wat uitsluiten. Je weet dat het kind het kan. Dat is de enige context waarbinnen jetestresultatenkaninterpreterenzonderverderevaliditeitsevidentie.

Deconclusieisdatdeinhoudopzichonvoldoendeis.Hetzegtnietsoverdeinterpretatieopzichvandescores,hetzegtalleen ietsover inwelkematedetesthetdomeindenkt intermenvan inhoud,gedragingenenprocessen.Watwelbelangrijkis,isdatheteenessentieelonderdeelisvandevaliditeit.Jehebtbijvoorbeeldeenzelfconceptmetinggemaaktenjevergeetdaaréénheelbelangrijkaspect,dan heb je een probleem met de validiteit, met hoe je die scores kan interpreteren. Maar dusomgekeerd,hetkanbestzijndatjeeenheelmooiinstrumenthebt,datjeeensterketheoriehebtdieheelduidelijkzegtwaterbijhoortenwaternietbijhoortenwatdeverschillendefacettenzijn,maardatdietestnietbruikbaarisindepraktijk,ofnietbruikbaarvoorwatjehetwilgebruiken,bijvoorbeeldomdathijgevoeligisvoorsocialewenselijkheid.

50

3. EvidentieopbasisvaninternestructuurDeeerstebelangrijkecomponentwaaropweconstructvaliditeitkunnenbaseren,isevidentieopbasisvande inhoud(relevantieenrepresentativiteit).Nuzienwedetweedebelangrijkecomponent:Deinterne structuur. Hierbij gaan we kijken naar het gedrag dat mensen stellen op ons instrument.BijvoorbeeldwehebbeneenpersoonlijkheidsvragenlijstomdeBig Five temeten.Wehebben150vragengemaaktomdievijfdimensiestemeten,weleggendieaanmensenvoor,zemoetenzichzelfbeschrijven bij de vragen, en dan gaan we kijken hoe die antwoorden gecorreleerd zijn. Je zoubijvoorbeeldverwachtendattweemetingenvanextraversiezoals‘Ikgagraagnaarfeestjes’en‘Ikhebveelvrienden’positiefgecorreleerdzijn.‘Ikbensneldroevig’en‘Ikbensnelangstig’,tweemetingenvanneuroticisme,zoudenookmoetenpositiefgecorreleerdzijn.Wekunneneerstenvooral gaankijkenwater gebeurtop itemniveauennagaanofdedingendiehetzelfdemetenduidelijkhogergecorreleerdzijnmetelkaardanitemsdieandereaspectenmeten.Wesprekenhierbijookvande‘substantievecomponent’.Jegaatenerzijdskijkennaarwatjevolgensjeinhoudsanalysemoestvragen(WelkeitemszijngeschiktomdeBigFivepersoonlijkheidstrekkentemeten?) en anderzijds naar wat je ziet in de correlaties (Zie ik dat bijvoorbeeld alle items dieneuroticismemetenonderlingsterkcorreleren?Zie ikdatalle itemsdieopenheidmetenonderlingsterkcorreleren?Etc.)Maarnatuurlijk,als jewerktmetbijvoorbeeldeenvragenlijstvan150items,dankanjenietpaarsgewijsallecorrelatiesgaanbekijken.Watwedangaandoen,isdaareenmodelop toepassen, bijvoorbeeld een factoranalysemodel, waarbij we nagaan of we inderdaad deantwoordenopdie150vragentotvijfgrotedimensies.Datisdusdeinternestructuur,wegaandeempirischerelatiesdiewevaststellentussendeitemsproberentemodelleren.Welkemodellenkunnenwehiervoornugebruiken?

- Cumulatief-kwantitatieve model: Het meest gebruikte model is het cumulatieve-kwantitatievemodel.Datwilzeggen:Hoehogerjescoort,hoemeerjehebtvanhetconstruct.Bijvoorbeeldjehebt30itemsvooreenanalogeredeneertest:Hoemeervandie30itemsjecorrecthebt,hoehogerjescoreopdetest,hoebeterjebentinanaloogredeneren.Datisiseigenlijkhetmodeldatwegebruikenbijfactoranalyseenbijirt-modellen(itemreponstheorie-modellen).Wegaanuitvaneenonderliggendefactor/variabele/vaardigheid,enhoehogerjezitopdievaardigheid,hoemeeritemsjecorrectzalbeantwoorden.

- Nabijheidsmodel:Steldatdevraagis‘HoepositiefstajetegenoverdeVlaamsepartijen,zoalsCD&V, N-VA, Sp.a, Groen, Vld, PVVA en Vlaams Belang’. Voor een dergelijke vraag is zo’ncumulatief-kwantitatiefmodelnietadequaat. Jekandiepartijengrossomodoordenenvanlinks naar rechts. Hoe moet je dat afbeelden? Via een ontvouwingsmodel of eennabijheidsmodel.Hoemeer jenaar rechtsgaat,hoedichter jekomtbijhetVlaamsBelang.MaarhetisnietomdatjedichterbijhetVlaamsBelangkomt,datjeookdichterbijdeVldkomtendichterbijCD&Vkomt.Deafstandtotjouwpartijishetgeenwatafgebeeldmoetworden.

- Niet-compensatorisch intensiteits/kwaliteitsmodel: In het cumulatief-kwantitatief modeltellen we gewoon itemscores op, maar niet voor alle psychologische kenmerken is datinteressant. Stel, jewil creativiteitmeten. Je hebt 10 vraagjeswaarmensen een creatieveoplossingvoormoetenbedenken,enjegaatdeantwoordenopdievraagjesbeoordelenopeen 10-punten schaal (van 0 (niet creatief) tot 10 (zeer creatief)). Als we dat met hetcumulatief-kwantitatieve model zouden analyseren, kan iemand bijvoorbeeld de score 10

51

behalendooropelkitem1tescoren,datwilzeggendoor10weinigcreatieveantwoordentegeven.Maariemandkanookeen10scorendoorop9itemseen0tescorenenop1itemeen10.Volgenshetcumulatief-kwantitatiefmodelisdatexacthetzelfde:Jescoorteen10opdietest.Maarvooreenbegripalscreativiteitisdatniethetzelfde.Hetisheelwaarschijnlijkdatiemanddieopéénvandietieneenuitermatecreatiefantwoordgeeft,veelcreatieverisdaniemanddieopelkvandietienvragenzeerweinigcreatiefantwoordt.Wemoetenbijeenniet-compensatorischkwaliteitsmodelgaankijkennaardepiekenindeantwoordeninplaatsvanenkeleensomtemaken.

- Klassenmodel: Dit is typisch hetmodel dat gebruiktwordt bij psychopathologie.We gaanmensenonderverdelenonderbijvoorbeeld‘normaal’,‘depressief’,‘schizofreen’,etc.Jehebtdus categorieën van mensen, en je gaat mensen toewijzen aan een van die categorieën.Hoeweldithetmeestgeschiktemodelisvoorpsychopathologie,gaatmensomstochwerkenmetfactoranalyses,maareigenlijkzoudatnietmogen.

- Dynamischmodel:Erzijnverschillendemanierenwaaropjehetonderliggendekenmerkkanuiten, en die verschillende manieren sluiten elkaar uit. Bijvoorbeeld: Wat doen mensenwanneerzeheelangstigzijn?Erzijndriegrotemogelijkereacties:Flight,fightenfreeze.Jekanze niet alle drie tegelijkertijd uiten.Ofwel ga je vluchten, ofwel ga je vechten, ofwel ga jeblokkeren. Maar toch zijn alle drie deze angstreacties een indicator van hetzelfdeonderliggendeangstproces.

- Ipsatievemodel:Wegaandepersoonvergelijkenmetzichzelf.Wezoudenbijvoorbeeldeenpersoonlijkheidsvragenlijstkunnenafnemen,enwebekijkendattypischmeteencumulatief-kwantitatiefmodelwaarbij jegewoondescoresoptelt.Maarmeteen ipsatiefmodelga jebijvoorbeeldkijkennaarwatdemeestkenmerkendepersoonlijkheidstrekisvandiepersoon.Die persoon kan bijvoorbeeld het hoogst scoren op extraversie. Dat is dan een extravertpersoon,envoordeanderevierpersoonlijkheidstrekkenscoorthij/zijdanlager.

Hetisbelangrijkdatweopvoorhandgoednadenkenoverwelkmodelwemoetengebruiken.Dathangtopnieuw samen me de theorie die we hebben. Als we vertrekken vanuit eenpsychopathologiebenaderingwaarbijjesoortenvanziektebeeldenveronderstelt,danzitjemeteenklassenmodel. Als je onderzoek doet naar verbale intelligentie, dan zit je bij een cumulatief-kwantitatiefmodel.Alsjeeenuitspraakwiltdoenoverietsdatkenmerkendisbinnendepersoon,danzittenwemeteenipsatiefmodel.Waaromisdatbelangrijkdatwegoednadenkenoverwelkmodelwe gaan gebruiken? Omdat we moeten nagaan of er in ons onderzoek structurele getrouwheid(structuralfidelity)is,ofdestructuurdiewijvindenoponzetestovereenkomtmetdestructuurdieinderealiteitbestaat.Bijvoorbeeldalsweintelligentiegaantesten,danhebbenwemeestaldriegroteclusters: Gekristalliseerde verbale intelligentie, vloeiende intelligentie en visueel ruimtelijkeintelligentie.Alswedatterugvindeninonzetest,danbeantwoordtdatookaanvormenvancognitieffunctionerendieweinderealiteitzien.Hetkangebeurendaterverschillendescoremodellenmogelijkzijn:modelvermenging.Steldatjeeentoegangsproefmaaktvoordeopleidinggeneeskunde.Danbenjegeïnteresseerdin‘toelaten’en‘niettoelaten’. Eigenlijk is dat een klassenmodel: Je hebt twee groepen, namelijk voldoende en nietvoldoende. Indietoelatingsproefgebruik jedanbijvoorbeeldeentestgewoonuitde literatuuromabstract redenerentemetenbij studenten,wateigenlijkeencumulatief-kwantitatiefmodel is.Datkan, maar je moet ze afzonderlijk verantwoorden. Je gebruikt die twee modellen vanuit twee

52

verschillende benaderingen. Stel dat je wil onderzoeken wat de abstracte redeneervaardigheid isonderstudenten,danbenjegeïnteresseerdindevolledigepopulatie.Danwiljenietalleenwetenwiemiddelmatig goed abstract kan redeneren, maar dan wil je ook kunnen differentiëren aan deonderkant en aan de bovenkant (Wie is zeer slecht en wie is zeer goed?).Wanneer we dus eeninstrumentontwikkelenomeenuitspraaktedoenovereenkenmerkineenpopulatie,willenwedatvolledigevaardigheidsdomeininkaartbrengen.Maarwanneerjeeenuitspraakwiltdoenoveraldannietslagen,danwiljevooralheelgoedkunnenmetenronddiecutoff.Jewilvooralmetenwieteweinigvaardigheidheeftomdieopleidingtedoen,enwievoldoendevaardigheidheeft.Maarjebentnietgeïnteresseerdinhetfeitdatdiepersooneenbeetjeteweinigvaardigheidenheeft,ofveelteweinigvaardigheid.Jebentooknietgeïnteresseerdinhetfeitdatdiepersoongewoonvoldoendeheeftofextremevaardighedenheeft.Datzijnonderscheidingendiejeinzo’nselectiesituatienietmoetmaken.Wat ook soms optreedt, is modelverwarring. Bijvoorbeeld de MMPI is ontwikkeld volgens eenklassenmodel.Het ideewasnamelijkeeninstrumenttemakendatgroepenvanpatiëntenmeteenpsychopathologische aandoening kan onderscheiden. Het doel was dus items te identificeren dietoelatenmensentotpsychopathologischecategorieëntoetewijzen.Maarwatwezienindepraktijk,isdatdeMMPIvaakookwordtgebruiktalseenpersoonlijkheidsmeting,dusvolgenseencumulatief-kwantitatiefmodel.Dat is dus eenheel andermodel. Kandat?Misschien,maardanmoet jedaaronderzoeknaardoen.Danmoetjekunnenaantonendatjemetdezelfdevragenookinzichtkrijgtinde gewone persoonlijkheid, waarbij mensen bepaalde persoonlijkheidstrekken in meerdere ofminderematekunnenhebben.Maarjemagdaarnietperdefinitievanuitgaan.Eeninstrumentismaarvalide voor het model waarvoor het construeert en onderzoekt. Het kan zijn dat je een andereinteressantetoepassingvindt,datismogelijk,maarjemoetdatafzonderlijkverantwoorden.Alsjedatnietdoet,dansprekenwevanmodelverwarring.

4. EvidentieopbasisvanresponseprocessenDederdegrotecomponentisevidentieopbasisvanderesponsprocessen.Jewilinkaartbrengenhoehetantwoordtotstandisgekomen.Watzijndepsychologischeprocessendieertoeleidendatiemandeenintelligentietaakkanoplossen?Watzijndepsychologischeprocessendieertoeleidendatiemandzusofzoantwoordtopneuroticismevragen?Dit causaal modelleren wordt vooral gebruikt bij maximum performance testen, zoals eenintelligentietest.Watdoetmendan?Menprobeertdieonderliggendemechanismenteidentificeren.Een veel gebruikte methode is dat men de taak gaat decomposeren in functie vancomponentprocessen.

53

Bijvoorbeeld: Bovenstaande afbeelding is een analoog redeneeritem. Sternberg en Rifkin hebbennagedachtoverwelkecognitieveprocessenaandegrondslagliggenvanhetoplossenvanzo’nitem.Hetideeisdatjebijzo’nitembegintmetteincoderen:‘Ikzieeenmannetje,hetisgroot,hetheefteenvierkantezwartehoed,hetkijktblij,etc.’Devolgendestapisinfereren:‘WatishetverbandtussenAenB?Mannetjewordt vrouwtje, lachendgezichtwordt verdrietig gezicht, vierkantehoedwordtdriehoekigehoed,etc.’Dederdestapismappen:‘WatishetverbandtussenAenC?Gewoonvangrootnaarklein.’Devolgendestapistoepassen: ‘WatmoeterdangebeurenmetB?Ookvangrootnaarklein.’ Jekrijgtdusbijhetvraagtekeneenkleinvrouwtjemeteenzwartedriehoekigehoedeneenverdrietiggezichtje.Jekijktdanmetwelkvandetweeantwoordmogelijkhedendatovereenkomt,enje kiest dan dat antwoord. Dus hoemensen zo’n complex analoog redeneeritem oplossen, wordtopgedeeldinsubcomponenten.Mengaatdanelkvandiesubcomponentenproberentemeten,doorde informatie die mensen krijgen in zo’n item systematisch te manipuleren. Je zou mensenbijvoorbeeldenkelAenBkunnenlatenzien,ennietC,DenD’,zodatzealleenkunnenincodereneninfererenzondertemappenoftoetepassen.DatisduswatSternbergenRifkinhebbengedaan.Zehebbendergelijkeitemsvoortdurendgemanipuleerdzodatzebepaaldeprocessenafzonderlijkkondenmeten met responstijden. Men stelde dan ook vast dat als je zo’n proces uit elkaar haalt in dieverschillendecomponenten,enjekijkthoegoediemandelkvandieprocessenkan,datdatzeergoedvoorspelthoediepersoonhetgaatdoenopdetotaletaak.Enopdiemanierhebjeinzichtgekregeninhoedetotaalscoretotstandkomt.

5. EvidentieopbasisvanrelatiemetanderevariabelenDanhebbenwenogdevierdegrotecomponent:Evidentieopbasisvanrelatiemetanderevariabelen.Datsluitaanbijwatwealgezienhebbenoverhetnomologischenetwerk.Watwegaandoen,iskijkennaardeovereenkomsttussendeverwachteendegeobserveerderelatiesvanonzetestmetanderetestsennon-testgedrag.Watheelbelangrijkisvanuitconstructvaliditeit,isdatwederelatiesmoetenkunnenverklarenopbasisvanhetconstruct.Bijvoorbeeldindejaren50washetnogzodatereencorrelatiewastusseniemandsprestatiesopeenintelligentietestenhetaantalverwarmingenthuis.Datopzichnietsmetintelligentietemaken,maarwelmetSES.Indietijdhaddenwelstellendemensencentraleverwarminginalhunkamers.Minderwelstellendemensenhaddendatniet.Hierisdeverklaringdusheelduidelijk.JehebtduseenverbanddatverklaardwordtviaSES(ennietviaintelligentie).Wegaanmeestal ookmetde totaalscorewerken.Bijvoorbeelder is heel veelonderzoeknaarhetgebruikvaneenintelligentietestenenderelevantievanintelligentietestenvoordepraktijk.Wenemendan de totaalscore vanop intelligentietesten en we kijken wat het verband is met werksucces enschoolsucces.Erzijntweetypesrelaties:

- Trekvaliditeit:Derelatiestussendetestenanderemethodenomhetzelfdeenonderscheidenconstructtemeten.NeembijvoorbeelddeintelligentiebatterijWISC,de intelligentiebatterijKAIT en de intelligentiebatterij RAIT. Dat zijn driemanieren om algemenen intelligentie temeten,enwekunnengaankijkenhoediecorrelerenmetelkaar.Alsdiealledriealgemene

54

intelligentiemeten,danzoudendiehoogmoetencorreleren.Datishetgeenweonderzoekenonderhetbegrip‘trekvaliditeit’.Endiedriemaximumperformancetestenzoudenniethoogmogencorrelerenmetzelfbeoordelingen,bijvoorbeeldmetpersoonlijkheidskenmerken.

- Nomologischevaliditeit:Jegaatkijkennaarderelatiesmetmatenvanandereconstructen.Jekanbijvoorbeeldeendepressiemetingontwikkelen,endankanjekijkenwatdeoorzakenzijnvandepressie intermenvanpersoonlijkheid.Mensendiehoogscorenopneuroticismezijnwaarschijnlijkgevoeligervoordepressie.Jekanookverwachtendatmensendieinzichthebbeninhoezeemotiesmoetreguleren,mindergevoeligzijnvoordepressie.Jekandusgaankijkennaar de relatie tussen de depressiemeting en de emotieregulatiemeting. Je kan ookverwachten dat de context een rol gaat spelen, namelijk dat mensen die een aantalfaalervaringen hebbenmeegemaakt, gevoeliger gaan zijn voor depressie, danmensen diesucceservaringenhebben.Engazomaarverder.Jevertrektdusvanuiteentheoretischmodel(Watverwachtikdatallemaalpredictorenzijnvandepressie?),enjegaatdanaldieverbandensystematischgaanonderzoekenenkijkenofjemetjemetingdieverbandenterugvindt.

Wanneer we denken aan trekvaliditeit, dan kunnen we gebruik maken van de multitrek-multiemethodematrix.Dezeiszeerbelangrijkinhetkadervanhetontwikkelenvanpsychologischeassessmentinstrumenten.Watdemultitrek-multiemethodemaxtrixdoet, iseigenlijk relatiefweinigrestricties opleggen aan wat je meet en wat je verwacht. Het enige wat je met een multritrek-multiemethodenagaat,is:Wanneerikhetzelfdemeetmetverschillendemethoden,hangtdatsterksamenen ishetgeenwat ikmeetmetdieverschillendemethodenduidelijktedifferentiërenvanmetingenvoorandereconstructen?Trekvaliditeitwilzeggendateenmetingsterksamenhangtmetanderemetingendiehetzelfde constructmeten,maarniet sterk samenhangtmetmetingen vanandereconstructen.Erzijntweetypesvanredundantie,vanoverlaptussenmetingen:

- Gewensteredundantie:Wanneerikverschillendemethodengebruik,wiliktochtotdezelfdeconclusie komen.Als ik iemand testmetdeWISCofmetdeRAIT,danmoetdatongeveerdezelfdeuitslagzijn.

- Ongewensteredundantie:Datisoverlapdiejenietwil.Daariseenhelegrotediscussierondin het emotionele intelligentiedomein, vooral bij de zelfrapportagebenadering. Men zegtdaarvandathetgeengoedebenaderingis,omdatdieheelsterkgecorreleerdismetklassiekepersoonlijkheidstrekken.Eristeveeloverlap/redundantie.

Hoekunnenwedieoverlapnagaan?Metdemultitrek-multimethodematrix.Dit iseenvoorbeeldjehiervan:Jemeetdriepersoonlijkheidstrekken,namelijkafhankelijkheid,warmteensociabiliteit,mettweemethoden,namelijkviadezelfrapportagemethode(Watdenktdepersoonvanzichzelf?)enviapeerrating(Hoebeoordelenvriendendiepersoon?).Jesteltaanbeidenexactdezelfdevragen.Alsweveronderstellendatdietweemetingenhetzelfdemeten,namelijkdepersoonlijkheidvaneenbepaaldepersoon, danwil je dat tweemethodenmin ofmeer tot dezelfde conclusies komen, dat er hogecorrelatieszijn.

55

Wattussenhaakjesstaat,isbetrouwbaarheid,daarkomenwenogopterug.Watjenogzietstaan,zijndecorrelatiestussenvertrekkentrekkengemetendoordezelfdemethode,voorbeidemethoden.Jeziet al onmiddellijk een probleem: De correlatie tussen warmte en sociabiliteit is .70 bij dezelfrapportage.Datisheelhoog.Datwilzeggendatwanneerjemensenvraagtzichzelftebeoordelen,datzeheelsterkdeneiginghebbenomopdewarmte-itemsalsopdesociabiliteitsitemshetzelfdeteantwoorden.Er ismisschienteveeloverlap.Bijdepeerrapportageisdiecorrelatieookhoog,maarnietproblematischhoog.Watwelproblematischis,isdatdecorrelatietussenwarmteensociabiliteithogerisbijzelfrapportage(.70)dandecorrelatietussensociabiliteitmetzelf-enanderenrapportage(.55)endecorrelatietussenwarmtemetzelf-enanderenrapportage(.40).Waarjeooknaarkankijken,zijndecorrelaties tussenverschillende trekkengemetendoorverschillendemethodes.Diezijnwelsystematisch lager, dusdaar zit geenprobleem.Wat laatdit nu zien?Dit laatduidelijk ziendat ermethode-effectenzijn.Het isnietzodat jemetdiezelfrapportageendiepeerrapportagetotexactdezelfde conclusies komt. Die zijn gecorreleerd, maar niet zo hoog. Er zelfs gevoeligheid voorredundantie(warmteensociabiliteitbijzelfrapportage).Indeliteratuurwordterverderooknogeenonderscheidgemaakttussennomologischevaliditeitennomothetische spanwijdte. Nomologische validiteit verwijst naar de systematische relaties metmetingenvanandereconstructen.Depressiekanjebijvoorbeeldinverbandbrengenneuroticismeofmetperfectionisme.Datishetnomologischenetwerk,jekijkthoedepressiesamenhangtmetallerleiandereconstructenwaarmeehettheoretischgezienzoumoetensamenhangen.Eenanderbelangrijkbegripdieindezecontextwordtgebruikt,isnomologischeruis.Ditwilzeggendat je bepaalde verbanden vindt die ruis bevatten, die de verbanden die je eigenlijk zoumoetenobserveren niet correct weergeven. Dit kan bijvoorbeeld toegeschreven worden aanmethodefactoren. Stel dat je depressie en neuroticisme meet met items die allemaal op eenvijfpuntenschaalmoetengescoordworden.Sommigemensengaangeneigdzijnschalenmeeraandebovenkant of onderkant te gebruiken, ongeacht de inhoud van de items. Als dat gebeurt, danintroduceert dat een correlatie. We gaan dan een verband zien dat beïnvloed werd doorinstemmingstendens.Daaromishetheelbelangrijkommeteenmultimethodebenaderingtewerken,zodat we een verband met verschillende methoden kunnen aantonen. Een andere reden voornomologischeruiszijnverschilleninscorebetrouwbaarheid.Hetkanzijndatweeenbepaaldverband

56

nietobserverenomdatwedevariabelennietbetrouwbaargenoegmeten.Steldat jeeenverbandverwachttussenintelligentieenjobprestatie,endemetingvanjobprestatieisgewoondeevaluatievandewerkgeveroverzijnwerknemer.Maarwewetendatdergelijkeevaluatiesnietzobetrouwbaarzijn,enhetisvaakgewooneenkwestievan‘klikthettussendewerknemerenwerkgever’.Datheefteeneffectopdeverbandendiejekanobserveren.Danhebjenoghetbegripnomothetischespanwijdte.Datiseenveelbrederbegripdannomologischevaliditeit.Hetverwijstnaarallemogelijkeverbandendieeentestheeft,datwilzeggenverbandenmetvariabelendiejetheoretischverwacht(hetnomologischenetwerk),maarookmettoegepastecriteria,ookmethetgedragdat jekanobserveren inhetdagelijkse leven,ookmetmetingenvanhetzelfdeconstruct.Alleszitdaarin.Denomothetischespanwijdtegaatnamethoeveeldingendetestcorreleert.Een intelligentietest is de test met de grootste nomothetische spanwijdte. Een intelligentietestcorreleert met andere intelligentietesten, maar ook met toegepaste criteria (werksucces,schoolsucces,etc.),maarookmetlevensverwachting,dekansopverkeersaccidenten,etc.Dusjekankijkenmethoeveelgedrag,methoeveelscoresopanderetestenjetestsamenhangt.Hoemeermeercorrelatieseentestvertoont,hoegroterzijnnomothetischespanwijdte.Dan moeten we ook nog een onderscheid maken tussen een sterk een een zwakkeconstructvalidering.Devraag isofwebeschikkenovereenheelduidelijke,goede theorieopbasiswaarvanweons instrumentmaken. In sommigedomeinenhebbenwedie.Bijvoorbeeldheefteenonderzoekstereenseenheelduidelijkmodelgemaaktopbasisvanneuropsychologiehoeperceptieverkeerdkanlopen,metdepreciezehersenprocessendiedaarbijhoren.Hetmodeltoondeaandatafhankelijkvanwaarde informatiezit indehersenen,er ietskanverkeerd lopen.Opbasisvandatmodel heeft zij heel systematisch een instrument ontwikkeld met visueel materiaal waarbij eensystematischwerdgekekennaareenaspectvanwaterkanverkeerdlopenbijperceptie.Datwasduszeer theoriegestuurd. Ze heeft daar dan een confirmatorische factoranalyse op toegepast, en deverwachte structuur kwam daar perfect uit. Dat is een mooi voorbeeld van een sterkeconstructvalidering. Van een zwakke constructvalidering is er sprake wanneer we geen duidelijkuitgewerkt theoretisch kaderhebbenoverde geobserveerde relaties.Dat is het gevalmetnieuweconstructen, bijvoorbeeldbij emotionele intelligentie. Er is nunogdiscussie omtrentwat de grotecomponenten zijn van emotionele intelligentie. Wat je wel kan doen bij een zwakkeconstructvalidering, isnagaanviaeenmultitrek-multimethodematrixofdathetteonderscheidenisvanmetingenvan ietsanders. Jekanookonderzoekdoennaarhetnomologischenetwerk,metdevageideeëndiejealhebtvandatconstruct.Ishetenebeterdanhetandere?

- Neen:Wanneerjenognietveelweetovereendomein,ishetbestaandeslagmeetegaan.Jebegintmethetmakenvaneeninstrument,endatzalwaarschijnlijkeenslechtinstrumentzijn.In functie van onderzoek die je daarnaar doet ga jemeer leren over het domein en ga jeuiteindelijkbetereinstrumentenmakenenmeerinzichthebbeninhetdomein.

- Ja:Hetiseenprobleemwanneerjealheelveelweetovereendomeinenjedaargeenrekeningmee houdt. Bijvoorbeeld soms voelen sommige onderzoekers de behoefte om even eennieuweintelligentietheorieteontwikkelenennaastzichneerteleggenwatdevoorbije100jaarisgebeurdaanintelligentieonderzoek.

57

Jemoetkijkennaarwateralgewetenoverhetdomeinwaarjeeenassessmentinstrumentoverwiltmaken,enafhankelijkvanwetergewetenisgajeeenzwakkebenaderinggebruiken(Kanikietsmetendat te onderscheiden is van iets anders), of een sterke benadering gebruiken en ga je heel sterktheoretischgestuurdtewerk.

6. SamenvattingDitiseensamenvattingvanallebelangrijkebegrippendiewegezienhebbenvoorconstructvaliditeit.

Allereerstzienwelinkshettestdomeinenrechtshetniet-testdomein.Hetniet-testdomeinhoudtindat je kijkt naardepraktijk, bijvoorbeeld ‘Hoe lossen kinderenwiskunde-itemsop in een schoolsecontext’.Jehebtduseenaantalinhoudenindepraktijk,bijvoorbeelddiewiskundeopdrachtendieinde klas worden gegeven, en je hebt ook het gedrag daarop (Hoe goed lossen ze dat op?) en deprocessen die dat uitlokken (Wiskundevaardigheid). Je hebt dan ook nog de toegepaste en degerelateerdeconstructen.Datishetgeenjeobserveertindepraktijk.Hettestdomeinisdetestdiejehebtontwikkeldvoorjeconstruct.Bijvoorbeeldeendepressievragenlijstomdepressietemeten.Erbestaanverschillende.Waarkanjedannaargaankijken?Jekankijkennaardeinhoudvandeitems:Inwelkemateisdeinhoudrelevantenrepresentatiefvoordeinhouddieweinderealiteitzien?Datishet inhoudsaspectvanonzevaliditeit.Wekunnenookgaankijkennaardeitemortaskresponseconsistencies:Hoebeantwoordenmensennudieitems?Namelijkjeverwachtdatiemanddiemeerdepressief is, een hogere score zal behalen op een depressieschaal. Dat zijn dus deresponsconsistenties, en je brengt de inhoud van je items in verband met de inhoud van jeresponsconsistenties. Als je een persoonlijkheidsvragenlijst afneemt, dan verwacht je dat deantwoordenopneuroticisme-itemsmeercorrelerenonderlingdandatzecorrelerenmetantwoordenopextraversie-items.Verdergaanwedantestscoresberekenen.Wegaanproberendietestscoresteverklaren vanuit onderliggende processen: Constructrepresentatie. Bijvoorbeeld bij een analogeredeneertaakkanjekijkenwatdeverschillendecognitieveprocessenzijndiemenmoetdoorlopenomitemsoptelossen,enjekandannagaanofdatinderdaadklopt.Verderhebbenweooknogstructurelefideliteit:Hetmodeldatwegebruikenomvangeobserveerdgedragtegaannaartestscores,bv.een

58

cumulatief-kwantitatiefmodel,moetaansluitenbijhetgeenweinderealiteitobserveren.Bijvoorbeelddediagnosestellenvangriep,datiseenklassenmodel:Griepofgeengriep.Datwilzeggendatweinonsinstrumentookmoetenwerkenmeteenklassenmodel.Eenanderepijlwijstoptrekvaliditeit.Wegaan kijken hoe mensen reageren op het instrument dat we hebben en of dat samenhangt metmetingenvanhetzelfdeconstructmetandereinstrumentenenofdathetvoldoendeteonderscheidenis vanmetingen van andere constructen (geen te grote overlap).Wemoeten ook kijken naar denomologischevaliditeit.Datheeft temakenmethetverbandtussendetestscoresengerelateerdeconstructen.De criteriumgerelateerde validiteit (gaanwe laternog zien) is de correlatie tussendetestscoreentoegepastecriteria,bijvoorbeeldslaagkansinhethogeronderwijs.Danhebbenwenogdenomothetischespan,endatisalleswaarmeedetestkancorreleren:Mettoegepasteconstructen,metgerelateerdeconstructen,metmetingenvanhetzelfdeconstructmetandereinstrumenten.Enheelglobaalgenomenhebjenogdeexternecomponentvanvaliditeit,watnagaatwathetverbandistussendetestcontextenhetniet-testdomein,andergedragenandereconstructen.

7. Soortengegevensendata-analysesWatwenugaanbekijken,zijndemethodendiewekunnengebruikenomvaliditeitaantetonen.Erzijnnieteenoneindigaantalmethoden,jekandiemethodensamenvatteninvijfgroteclusters.

A. Beoordelings-enlogischeanalyses

Wegaanberoepdoenopbeoordelingenopbasisvanduidelijkeomschrijvingenvanwatwewillenmeten.Analoogmethet ideevan falsifiëring, ishetbelangrijkdatwenadenkenoferalternatieveverklaringenzijnvooronzebevindingen:

- Dat kunnen doen door bijvoorbeeld meer items te maken vanuit een alternatieveinterpretatie. Sommigen zeggen bijvoorbeeld dat eenmeting naar emotionele intelligentieeerdereenextraversiemetingis:Hoesnel/goedsteljejeopennaaranderen?Jezoudanmeervandieextraversie-itemsinjeemotioneleintelligentietestkunnenopnemenenkijkenofdieopeenandere factor laden,ofdat zeopdezelfde factor ladensamenmetalleemotioneleintelligentie-items.

- Je kan ook het antwoordformaat aanpassen. Het zou bijvoorbeeld kunnen dat je in deantwoordmogelijkheden impliciet informatie geeft over wat het correcte item is. Het zoubijvoorbeeld kunnen dat bij meerkeuzevragen het correcte antwoord altijd langer isgeformuleerd.Eenmaalmendatdoorheeft,moetmengewoonkijkennaarwathetlangsteis.Wat je dan in deplaats zou kunnendoen, is gewooneenopen vraag stellen in plaats vanmultiplechoiceendatopenantwoordgaanbeoordelen.

- Jekanookdeprocedureaanpassen.- Opvoorhandkanjenadenkenoverdekeuzevanvandata-analysemethode.

Concreetvoorbeeldhiervan:Stel,jewilteentestmakenomleesbegriptemeten:Inwelkematezijnmensenstaatominformatieuiteenteksttehalenendieteksttebegrijpen?Danvraagjejeafwatdemogelijkealternatieveaspectenzijndiejemogelijkszoukunnenmetenmetdietestdiejeeigenlijk

59

niet wil meten. Een mogelijke alternatieve verklaring is dat je niet leesbegrip meet, maaruitgebreidheidvandewoordenschat.Alsjeeentekstzoumakenmetheelveelmoeilijkewoordenin,enmensenzijninstaatomjevragentebeantwoorden,hebjemisschiennietgemeteninwelkematemensengoed zijn in leesbegrip,maargewoonofdatmensendiemoeilijkewoordenverstaan.Eenanderemogelijkeverklaring isdat je inplaatsvan leesbegripgeheugentest: Inwelkematekunnenmensen informatie uit een tekst letterlijk opslaan en dan reproduceren. Ook dat is geen begrip.Tenslotte heb je misschien leessnelheid gemeten. Sommige mensen lezen sneller dan anderen.Bijvoorbeeldmensenmetdyslexiegaantrager lezen,maardatsluitnietuitdatzijzeergoedzijn inleesbegrip,alszemaarvoldoendetijdhebbengekregenomdieteksttelezen.Alsdatdriemogelijkeverklaringenzijnvoorwatjemeetmeteentestvoorleesbegrip,dankanjedatopvoorhandaanpakkendoor heel goed naar dewoordenschat te kijken terwijl je de testmaakt (Bijvoorbeeld door enkelfrequentewoorden te gebruiken) en/of je gaat kijkennaarde inhoudvandevragen (Bijvoorbeeldvragengebruikenwaarbijinzichtnodigisennietenkelreproductie,zodathetgeenkwestievanenkelgeheugenwerkkanzijn)en/of jekandetijdslimietenaanpassen(Jekansommigemensenmeertijdgevenomdietekstentelezen).

Hetideeisdusdatjemoetbeginnenmetgoednatedenkenoverwatjewilmetenenoverwatmogelijkalternatieveverklaringenzijnvoorderesultatendie jebekomt.Datkunnenwedanopvangendoordaarvaninhetbegindaarrekeningmeetehouden.

B. Correlatie-encovariantie-analyses

Deze tweede cluster wordt heel vaak gebruikt. De dag van vandaag zijn er allerlei vormen vancorrelatie- en covariantieanalyses. Bijvoorbeeld de multitrek-multimehtode maxtrix: We metenverschillendeconceptenmetverschillendemethoden.Wegaandannaoferzoveelmogelijkoverlapistussendezelfdeconceptendiemetverschillendemethodenzijngemetenenoferzoweinigmogelijkoverlapistussenverschillendeconceptendiemetdezelfdemethodezijngemeten.

Een andere methode die heel vaak wordt gebruikt, is factoranalyse. Bij heel veel testen zal jeinformatievindenoverdeinternefactorstructuurvanhetinstrument.

Erzijntweegrotebenaderingen:

- Exploratorische factoranalyse: Een voorbeeld: Er is een nieuwe test ontwikkeld omlichamelijkeklachtentemeten.Indetabelstaan18lichamelijkeklachten,endieblijkenvijfonderliggendeklachtenfactorentemeten,namelijklastaanhoofdofschouders,lastaandelongen en de borstkas, last in de buik, warmte/koude problemen en algemenevermoeidheidsproblemen.Watblijkt?Alsjemensendie18itemsgeeftenjevraagthenhoedikwijls ze in de laatste maand elk van die klachten hebben gehad, dan zie je dat dieantwoordengecorreleerdzijnendatjediecorrelatieskanvoorstellenmetdievijffactoren.Hoemoetjediefactoreninterpreteren?Eenfactorladingisdecorrelatietusseneenitemende onderliggende factor aan dat item. Bijvoorbeeld het eerste item, ernstige hoofdpijn,correleert .20metdeeerste factoren is vrijwelnietgecorreleerdmetdeandere factoren.Waarom is dit interessant? Wel, zo’n factoranalyse geeft onmiddellijk convergente endiscriminantevaliditeit. Jekrijgtconvergentevaliditeitwantalle itemsdieeenzelfdeaspect

60

meten (Bijvoorbeelddeeerstedrie itemsmetenalledrieproblemenmethethoofdendeschouders)ladenalleenopdieenefactor.Jehebtdiscriminantevaliditeitwantzeladen(bijna)nietopdeanderefactoren.Zezijndusteonderscheidenvandeanderefactoren.Watisdanhet onderscheid tussen een exploratorische factoranalyse en een confirmatorischefactoranalyse? Een exploratorische factoranalyse wil zeggen dat je gaat kijken naar destructuur die eruit komt, en je zal altijd een oplossen bekomen. Deze methode is ook albekritiseerdgeweest.Sommigenzeggenhierover‘garabagein,garbageout’:Alsjeeenslechtinstrumenthebt,enjevoertdaareenfactoranalyseopuit,gajetochnogeenfactorstructuurverkrijgen.

- Confirmatorische factoranalyse: Als je al veel weet van een domein, kan je deconfirmatorischefactoranalysegebruiken.Danzegjeopvoorhandwelkeitemswelconstructmetenenhoedatmoetsamenhangen.Dusopbasisvanbovenstaandetabelheeftmenviaeenexploratorischefactoranalysedevijffactorenkunnenblootleggen.DatheeftmengedaanbijVlaamsestudentenenvolwassenen.Menwouvervolgensdanhetmodeldatmenheeftblootgelegdtestenbijeenanderesteekproef,namelijkTurksevolwassen.Mengingdusopvoorhandzeggendatmeneendergelijkestructuurzoumoetenblootleggen,endanheeftmengekekenofdatdatookzowas.Jegaatdusapriori,voordatjededata-analysebegint,zeggenopwelkefactordeitemsladen.Dankanjeooknagaanofditeengoedmodelis,enditblijkhetgevaltezijnbijditmodel.Ditgeobserveerdemodelbleekdecorrelatiestussendeitemsgoedterepresenteren.

Factoranalyseisduseenvandebelangrijkstemethodendiegebruiktwordtomdeinternestructuurteonderzoeken. Wat we ook nog kunnen gebruiken, is een regressieanalyse, een padanalyse enstructurelevergelijkingsmodellen.Daarmeegaanwevooraldecausalestructuurna.

Onderstaandefiguurishiereenvoorbeeldvan.Erwerdgekekennaarlichamelijkeklachtenbijmensenspecifiekinhetkadervanemotioneleervaringen.DatwerdonderzochtbijBelgen,bijTurkenenbijTurksemigranteninBelgië.Erwaseenhypothese,desomatiseringshypothese,diesteldedatinniet-Westerse culturen men veel meer somatische klachten zou rapporteren en dat men in westerseculturen veel meer gaat psychologiseren (de ervaring proberen een psychologische betekenis te

61

geven).Menvroegmensenomdelaatstemotioneleervaringdiezehaddentevertellen.Menvroegookwelkelichamelijkegewaarwordingenmenhadindiesituatieenwelkegevoelensmendanervoer.De somatiseringshypothese stelde dus dat Turken en Turksemigrantenmeer somatische klachtenzoudenhebben,endatbleekgrotendeelsookzotezijn.Maarmenvondnietdatzijmindergevoelensgingenrapporteren,integendeel,menvonddatzijmeerangst,droefheidenzelfbewusteemotieszoalsschaamte en schuld rapporteerden. Als we daarvoor controleerden, dan viel heel veel van deverschillen tussen Belgen en Turken weg. Het is dus niet omdat niet-westerse culturen meersomatiserendat zijmeer somatischeklachtenhebben,maarwelomdat zijmeereenbepaald typeemotie hebben waardoor ze meer somatische klachten hebben. Belgen die meer verdriet, angst,schuldenenschaamterapporteren,rapporterenookmeerlichamelijkegewaarwordingen.Datwerddanverklaardvanuiteenemotiemodel:Bepaaldeemotiesbrengenbepaaldelichamelijkereactiesteweeg.

Hiergebruikjeeenpadmodel.Afhankelijkvandecultuurgajeanderegevoelenshebbenendieanderegevoelensgaanleidentotanderelichamelijkegewaarwordingen.

C. Analysesvanhetproces

Via constructrepresentatie gaat men de processen proberen te identificeren die leiden tot hettestgedrag.Datzijnprocesanalyses,enerzijnheelveelvormenhiervan.

- Protocolanalyses:Jegaatgewoonmensenvragenomhardoptedenken;Watdenkjealsjedievraagleest?Hoegajedaarmeeom?Waarassocieerjedatmeeenhoekomjeuiteindelijktot de oplossing? Zo zie jewelke strategieënmensen gebruiken enwelke betekenissen zeverlenen.

62

- Computermodellering:Jegaathetverwachteprocesviaeencomputerprogrammasimuleren.Men manipuleert dan zaken in het programma en men gaat dan op theoretische basissystematischnagaanhoedatverloopt.Jekijktdanopwelkemanierjecorrecteantwoordenbekomt.Datbleekgoedovereentekomenmetreallife.

- Chronometrische analyses: Je gaan snelheid meten. Hoe snel doen mensen eenvoudigecognitievetaken?

- Cognitievecorrelaten:Jegaatmensennemendiehoogscorenopbv.eencognitievetestenmensendielaagscoren,endangajekijkenwaarindietweegroepenverschillen,welketweecognitieveprocessenliggenaandebasisvandieverschillen?

- Analysevanderedenen:Ditsluitwataanbijprotocolanalyses.Jevraagtmensenexplicietomderedenenwaaromzevoorbepaaldeantwoordengekozenhebben.Ditgaatnogietsverderdangewoonvertellenwatjedenktterwijljebezigbent,zoalsbijprotocolanalyses.Jevraagtmensenomzichteverantwoorden.

- Analysevandeoogbewegingen:Bijvoorbeeldmensenmoetenbeoordelenofeenfiguureencorrecte rotatie is van een gegeven figuur. Sommigemensen die heel visueel vaardig zijnkunnendie gegeven figuur voor het oogop zijn geheel roteren en kijkenof dat het klopt.Anderemensenmoetendefiguuronderverdeleninverschillendevlakkenendandievlakkenweer samen zetten. Men heeft ontdekt dat deze twee groepen van mensen andereoogbewegingenmakenbijhetoplossenvandergelijkeoefeningen.

- Analysevandesystematischefouten:Jegaatkijkennaarwelkefoutenmensenmaken.Zijndatdefoutendiejeverwachtofdiejenietverwacht?

- Analysevandestrategieënenstijlenvantaakprestatie:Opwelkemaniergaanmensenzo’ntaakoplossen.Dikwijlszijnerverschillentussenbeginnelingenenmensendiemeerervarenzijn.Erzijnookverschillentussen jongerenenouderen.Naarmatekinderenouderworden,wordenzecognitiefvaardigerenkunnenzetaakjesvananaloogredenerensnelleruitvoeren.Kinderen die ouder zijn gaan relatief gezienmeer tijd investeren in incoderen: Eerst goedkijkennaardekenmerkenvandefiguren.Wantalsjeeerstallesgoedhebtbekeken,kanalderestvlotterverlopen.

- Mathematische/psychometrische modellering: Bijvoorbeeld bij die rotatietaak kan je teneerstegaankijkenhoecomplexdefiguuris.Jakanverwachtendatnaarmatedatzo’nfiguurcomplexer is,datdetaakmoeilijkerzalzijn.Maarer isnogeenelementdateenrolspeelt,namelijkdegroottevanderotatie.Hoemeergradendefiguurgeroteerdis,hoemoeilijker.Datkanjepsychometrischgaanmodelleren.Jekanvoorelkitemeenscorebepalenvoorhoecomplexdefiguurisenhoesterkdefiguurgeroteerdis.Dietweefactorensamenmoetendanvoorspellenhoemoeilijkhetitemis.Tentweedekanjeookmetsubtakenwerken.Eentaakdie vaak gebruikt wordt bij intelligentie- en creativiteitsonderzoek, is een divergenteproductietaak. Je vraagt bijvoorbeeld aanmensenwat je allemaal in je jaszak kan steken.Sommigemensen zijn daar heel goed in, ze kunnendivergent denkenen zeer veel dingenbedenkendieineenjaszakpassen,anderenzijndaarmindergoedin.Jezoukunnenzeggendatvanuitdecognitievepsychologiedathetoplossenvanzo’ntestbestaatuittweesubtaken.Je moet namelijk allerlei mogelijke zaken genereren en dan moet je elk van die zakenbeoordelen,ofdatheteengoedantwoord is. Ineenstudiehebbenzeeerstmensen latengenereren, zemoesten zo veelmogelijk opnoemen zonder tebeoordelenof het een goedantwoordwas.Ineenvolgendefasehebbenzediemensenlangelijstengegevenmetitemswaarvanzegewoonmoestenbeoordelenofhetineenjaszakpast.Menheeftdangekekenof

63

dietweesubtakengoedvoorspellenhoegoedmensenhetdoenopdevolledigeoefening.Jehebtdusdetotaaltaakgedecomposeerdintweesubtaken.Zokrijgtmenmeerzichtophoemensenditsoortcognitievetakenoplossen.

D. Analysesvangroepsverschillenenveranderingendoorheendetijd

Danhebbenwenoganalysesvangroepsverschillenenveranderingendoorheendetijd.

- Wekunneneenlongitudinaleanalysedoen.Bijvoorbeeldintelligentiemoeteropvooruitgaanals een kind ouderwordt.We kunnen dus nagaan en vaststellen dat kinderen beter gaanpresteren op een intelligentietest naarmate ze ouderworden. Persoonlijkheid is danweerredelijkstabiel,datverandertveelminderdoorheendetijd.

- Wekunnenookgaankijkennaarverschillentussenvoorafgekendegroepen.Steldatjeeenpsychopathievragenlijstmaakt,dankanjeverwachtendatdescoreopzo’nlijstbijeengroepstudentenlagerisdandescorebijeengroepmensenindegevangenis.Nietdatiedereendieindegevangenisterechtkomtpsychopaatis,maardekansisdaarwelbeduidendhoger.Jegaatdusvoorafbepalenbijwelkegroepenjehogerescoresverwacht,endangajenaofditookklopt.

- Jekanookkijkennaarverschillentussenexpertsenbeginnelingen.Expertspakkentakennietsnelleraan,maarookopeenbeteremanier.

- Jekanookkijkennaartest-hertestbetrouwbaarheid.Datkanietszeggenoverdevaliditeit,hoevreemddatookklinkt.Meestalgebruikenweditomdebetrouwbaarheidvaneentesttemeten.Jeneemteentestaf,eneentijdjelaterneemjedetestopnieuwafendankijkjenaardecorrelatie.Maarhethangtervanafwatwewillenmetenvoorhet interpreterenvanderesultaten.Steldatweeenpersoonlijkheidstrekmeten,zoalsneuroticisme.Datistheoretischgezieneenstabielkenmerkvaneenpersoon.Jemeetdatvandaag,enjemeetdatbinnen8weken,danverwachtjedatdiecorrelatiehoogis,andersbenjegeenstabielkenmerkvaneenpersoonaanhetmeten.Stelnueensdatjemomentanekwaadheidzouwillenmeten.Jemeetdatnu,en jemeetdatbinnen8wekenopnieuwmethetzelfde instrument.Steldat jeechtmomentanekwaadheidaanhetmetenbent,eenemotie,danmagdiecorrelatieniethoogzijn.Datiseenbegripdatfluctueert.

- Wekunnenookkijkennaarveranderingeninscoreniveauenscorevariabiliteit.Wekunnenook kijken naar veranderingen in de dimensionale structuur. Dat kan samengaan metverschillen tussengroepen.Alsweeendepressieschaal afnemen ineennormalepopulatietendeertunidimensioneeltezijn.Verschillendeaspectenvandepressie,cognitief,affectiefenlichamelijk,blijkenunifactoriaal tezijn.Alsmenhetenemeerheeft,heeftmenhetanderemeer.Demeestenhebbendieklachtenweinig.Als jegaatkijkenbinneneenpopulatievandepressieve mensen, tendeert dat trifactorieel te zijn. Bij de ene mensen zijn er meerlichamelijkeklachten,bijanderenmeercognitieveklachten,bijnoganderenmeeraffectieveklachten.Zescorenoveralwelverhoogdop,maarerisvariabliteit.

64

E. Gevoeligheidvanscoresvoorexperimentelebehandelingenenmanipulatievancondities

Steldat jeeennieuwedepressiemaatontwikkelt,en jeweetdat jeeengoedetherapiehebttegendepressie,enjeneemtdetestafvoordetherapieennadetherapie,danmoetjeverwachtendatalsjedepressie aanhetmetenbent, die test gemiddeld genomengevoelig is voordie therapeutischeinterventie.Datisdusgevoeligheidvoorinterventies.Watjeookkandoen,isnagaanindienjekenmerkenvanjetestmanipuleert,ofdatdateeneffectheeftophoemensendietestbeantwoorden.Datgeefteenmeerofmindervertekendeffect.Wehebbendaarevidentievoormetde instemmingstendens.Watblijkt?Alsmeneenvragenlijstmoet invullenonder tijdsdruk, dan ga je meer instemmingstendens krijgen, of tenminste meer interindividueleverschillen.Mensengaandanmeerterugvallenophunhabituelemaniervaninvullen.

8. VeralgemeningvanconstructbetekenisIn welke mate kan je een score-interpretatie waar je validiteitsevidentie voor gevonden hebt,generaliserennaaranderepopulaties,contexten,tijdstippenentaken?

- Populatiegeneraliseerbaarheid:Als jeeentestgemaakthebtvooreenbepaaldepopulatie,kan je die afnemen bij een andere populatie en de scores dan op dezelfde manierinterpreteren?SteldatjeeentestgemaakthebtvoorVlaamsekinderen,inwelkematekanjedat dan ook gebruiken bij allochtone kinderen? (Cf. Voorbeeld van de aandachtstest bijAustralischekinderenversusBelgischekinderen:AustralischekinderenfocussenopsnelheidenVlaamsekinderenopcorrectheid)Dezegeneraliseerbaarheidmoetjeaantonen,jemagernietvanuitgaandathetzois.

- Ecologischegeneraliseerbaarheid:Kanjeeentestgaanafnemeninverschillendeecologischecontexten? Je kan bijvoorbeeld een waardenvragenlijst afnemen in een anoniemeonderzoekscontext of in een selectiecontext.Het is duidelijk dat de resultaten in die tweecontextennietopdezelfdemaniergeïnterpreteerdkunnenwordenwantindeselectiecontextgaanmensenveelmeerwaardenonderschrijvenwaarvanzedenkendatdiebelangrijk zijnvoordewerkgever.Indeanoniemecontextgaanmensenveeleerlijkerzijnoverwatzeechtbelangrijkvindeninhetleven.Watookkangebeuren,isdatstandaardiseringzelfbinneneenbepaaldecontextofpopulatieeennegatiefeffectkanhebben.SteldatjeeenintelligentietestafneemtenjegebruiktdezelfdetestleidervoorVlaamseenallochtonekinderen.Datisperfectgestandaardiseerd,maarhetfeitdatdetestleidereenandereetnischeachtergrondheeftdanéén van de twee groepen kinderen kan op zichzelf een negatieve dynamiek met zichmeebrengen.Datheet stereotypedreiging.Wanneermensen ineen testsituatiehet gevoelhebbendathunidentiteitinhetgedingkomt,dangaanzeslechterpresteren.Dusalswekijkennaar die generaliseerbaarheid, moeten we kijken naar alle aspecten van hoe we die testafnemen.

- Temporele generaliseerbaarheid: In welke mate kunnen we een test op verschillendetijdstippen of over perioden heen afnemen waarbij hij toch dezelfde betekenis blijftbehouden?Kanjebijvoorbeelddezelfdetestafnemenindekindertijd,indeadolescentieenin de volwassenheid en op dezelfde manier interpreteren? Kan je bijvoorbeeld een

65

intelligentietestvoorvolwassenenafnemenbij20-jarigenendan30jaarlaternogeenswannerdiemensen50zijn?Wewetendaterdaarproblemenbijkomentekijkenomdatbepaaldeitems gaan verschuiven in betekenis. De woordenschat kan in die tijd veranderd zijn. Zoverweesvroeger‘gay’indeeersteplaatsnaar‘vrolijkenopgewekt’,terwijlditnuindeeersteplaatsverwijstnaareenseksuelegeaardheid.Alsdebetekenisvanitemsverschovenis,dankanjedatnietoververschillendetijdstippenheengaangebruiken.

- Taakgeneraliseerbaarheid:Inwelkematekanjewatjeobserveertineentestsituatievooreenbepaaldetaakgaangeneraliserennaaranderetaken?Dat isbijvoorbeeldrelevantwanneerweineenselectiecontextzittenenwewerkenmetassessmentcenteroefeningenwaarbij jemensenindeselectiecontexteenheelconcretesituatieaanbiedtdietypischisvoorhetwerk.Deresultatenhieropwordendangebruiktalspredictorvoorhoedemensenecht indejobzoudenfunctioneren.Maarwemoetendaarvoorzichtigmeezijn,wemoetenonderzoekenofhet inderdaadgeneraliseerbaar isnaardeechtewerkvloer,wantmisschienspelener indetestcontext factorenmeediedezegeneraliseerbaarheidbeperken,zoals testanxiety.Maaropnieuw,het isniet sowiesoeenprobleemenhet isniet sowieso inorde,wemoetenhetonderzoeken.

Devraagnaargeneraliseerbaarheidisnatuurlijkeenheelbelangrijkevraag,maarhetiseenvraagdieteonderscheidenisvanvaliditeit.HetkanbijvoorbeeldzijndatweeenintelligentietestontwikkelenvoorVlaamsekinderenendatdietestvoordiedoelgroepperfectinordeisendatjedescoresopeenvalidemanierkaninterpreteren,maardatdiezelfdetestnietinordeisbijallochtonekinderen.Eentestwordtineersteinstantieontwikkeldvooreenbepaaldedoelgroepenineenbepaaldecontext,endaarvoorga jeeerstvaliditeitonderzoeken.Pasdaarnakan je jedevraagstellenof jedie testkangeneraliserennaaranderecontexten,doelgroepen,tijdstippenoftaken.Datzijntweeapartevragen.

66

Consequentiealsbasisvoortestinterpretatie:Waardenimplicaties

Wanneerwepsychologischetestengaaninterpreteren,danzijndaarinherentwaardenimplicatiesaanverbonden. Uitspraken doen over menselijk gedrag is nooit neutraal. Als we zeggen dat iemandhoogbegaafdofzwakbegaafdis,heeftdateenaffectieveconnotatie.Alswezeggendatiemandhoogscoortopneuroticisme,danhebbendaarbepaaldegevoelensenideeënbij.

1. Waardeneigenaanvaliditeit

Waardenzijnindatopzichteigenaandevaliditeit.Binnendewetenschaphebbenwededoelstellingomzoobjectiefmogelijk fenomenenvasttestellen.Datmoetenwezekernastreven,maaraandievaststellingenzittentochzekerwaardenimplicatiesvast.Watwemoetendoen, iserkennendatdieconnotatiedaarisendieexplicietonderzoekenenaandeordestellen.Alswedat etymologischbekijken, dan zienwe zelfs dat het begrip ‘waarde’, ‘value’, teruggaatopdezelfdeLatijnsestam‘valere’waarvanook ‘validiteit’afgeleid is.Valerebetekent ‘sterkzijn’,en isgelinkt aan het Franse ‘valoir’, wat betekent ‘waard zijn’. Je hebt dus eigenlijk twee soorten vanwaarde. Jehebtde intrinsiekewetenschappelijkewaardevande testafnameen interpretatieen jehebtdebijkomendeaffectiefe/morele/maatschappelijkewaarde.Waardenkunnenzowelproblematischzijnalsintrinsiekrelevantvoorwatwedoen:

- IndetekstvanMessickstaatbeschrevenwanneerwaardenproblematischworden,namelijkbijwaardenvertekening(bias):“Instrusionofordinarilytacitextrascientificmotivesorbeliefsinto the fulfillment of scientific purposes”.Waardenwordenproblematischwanneer je opvoorhandeenaantalapriori-ideeënhebtdieeennegatieveimpacthebben,dieeigenlijkopvoorhandbepalenwatjewelennietzalbekijken.Jeaprioriovertuigingzalertoeleidendatjeopeenongenuanceerdemanier zal kijkennaar resultaten.Bijvoorbeelder zijnmensendieervan overtuigd zijn dat er niet zoiets bestaat als een algemene intelligentiefactor, en alsgevolgvandieideologischestellinginname,ontkennensommigenhiervan100jaaronderzoekwaarbijmenzwartopwitbewijsgevondenheeftvooreenonderliggendeintelligentiefactor.

+ Waardenkunnenook intrinsiek relevant zijn,bijvoorbeeld inhetkadervanberoepsethiek.Wanneer wij als psychologen betrokken zijn in een selectieprocedure, dan vinden we hetbelangrijkdatallesollicitantendezelfdekanskrijgenomzichzelftebewijzenendezelfdekansverdienenomeenbepaaldejobtekrijgen,ongeachtwelstellendheidofetnischeachtergrond.Datisookeenvormvanwaarden,endiezijnwelpositiefwantdiedragenbijtotgoedwerkalspsycholoogofdiagnosticus.

Kaplanheeftgesprokenoverwanneerwaardenpositiefofnegatiefzijn,enhijstelde‘valuesmakeforbias,notwhentheydedicateproblems,butwhentheyprejudgesolutions’.Wanneerwewaardevooropstellenomtewijzenopmogelijkeproblemendiewemoetenonderzoeken,danishetgeenbias.Bijvoorbeelderiseenhelediscussieronddevergelijkbaarheidvanintelligentietestenbijverschillendeetnische groepen. Als we een intelligentietest ontworpen voor Westerlingen gaan toepassen opmensenmeteenanderecultureleachtergrond,danheeftdatbelangrijkemaatschappelijkegevolgen,bv.achterstellingineenselectiecontext.Dezediscussieisterkwaardegebonden,endatismaarbest

67

ook, want het wijst opmogelijke problemen.Maar soms kunnenwaarden een probleem vormenwanneer ze vooroordelen inhouden over oplossingen. Bijvoorbeeld bij de discussie vanintelligentietestenbijverschilleentoculturelegroepen:Sommigentrokkendanzeersneleenconclusieen zeiden dat intelligentietesten gewoon over het algmeenwaardelooswaren omdat ze cultureelvertekendzijn.Hetonderliggendeideevandezestellingisdatintelligentiegemiddeldgenomenvooriedereeneninallegroepenhetzelfdemoetzijn.Maarhetishelemaalnietgoedomzoietszomaarteveronderstellen.Alsjehiertegenoverdestellinginneemtdatintelligentiedeelshetresultaatisvandeomgevingenvandecognitieveuitdagingendiejehadalskind,danzoujemoetenverwachtendatergroepenzijndiehuncognitievevaardighedenminderontwikkeldhebbenendaterdusgemiddeldeverschillenzijn.Datiseenwetenschappelijkevraagdieonderzochtmoetworden:Zijnerverschillenofniet?Maarhetisproblematischwanneerjeopbasisvaneenbepaaldewaardeorieëntatieerzomaarvanuitgaatdatereenbepaalderealiteitis.Hetisnietgoeddatjeerzomaarvanuitgaatdatergeenverschillenzijn.Wat we dus moeten doen, is de waardenimplicaties van onze interpretaties aan de orde stellen,explicietformulerenenonderzoeken.

2. Bronnenvanwaardenimplicatiesbijmetingenenconstructen

Opwelkniveauzittennudiewaardenimplicaties?

- Datzitalopeenheeloppervlakkigniveau,namelijkophetniveauvandenaamgeving.Hoegaanwescoresoppsychologischetestsbenomen?Steldatjeeentesthebtwaarbijjenagaathoegemakkelijkmensenkunnenswitchentussenhetenecognitieveprocesenhetandere.Jezouderesultatenopzo’ntestkunnenbenoemen‘flexibiliteitversusrigiditeit’.Flexibiliteitisdan gemakkelijk switchen tussen cognitieve processen, rigiditeit is dan blijven steken bijhetzelfde cognitieve proces. Die beschrijving is vrij neutraal, maar de naamgeving niet.Flexibiliteitheefteenveelpositievereconnotatiedanrigiditeit.Jeduidtaanwatgoedisennietgoedmetdebenaming,jewijstophethebbenvaneenvaardigheidofhetniethebbenvaneenvaardigheid.Maar jezoudietweeook‘verwarringversusconsistentie’kunnennoemen,endandraaiendeconnotatiesom.Verwarring,ofswitchentussencognitieveprocessen,isdanslechterdanconsistentie.Wezienhierdustweebenamingenomnaarhetzelfdeteverwijzen.Kunnen we dan alle twee die benamingen gebruiken? Neen. We moeten kijken naar deimplicaties van die naamgevingen. Als we bijvoorbeeld kiezen voor ‘flexibiliteit versusrigiditeit’,danmoetenwekunnenaantonendatmensenmetgroteflexibiliteitbetercomplexeproblemen kunnen oplossen, dat die hogere scores halen in een opleiding, meer succeshebbeninhunjob,etc.Omdatrigiditeitnegatiefis,moetenwekunnenaantonendatmensendie hier hoog op scoren aanpassingsproblemen hebben. We moeten dus kijken of deimplicaties/connotaties van onze naamgeving effectief kunnen hardgemaakt worden.Gelijkaardigevoorbeeldenzijnbijvoorbeelddebenamingenopeenpersoonlijkheidsvragenlijst‘geïnhibeerdversusimpulsief’of‘zelfcontroleversusexpressiviteit’.Bijheteerstegajeervanuitdateenscore inhetmiddenhetbest is,wantals jeaandeextremezitben jeofwel tegeïnhibeerdofwelteimpulsief.Bijhettweedeishetallemaalpositief,enstel jedatdeenegewoonmeeraandeenekantzitendeandereaandeanderekant.Nogeenvoorbeeld: in

68

stressonderzoekwordtersomsgesprokenover‘stress’,ensomsookover‘uitdaging’.Stressisnegatiefenuitdagingheefteenpositieveconnotatie.Stresswijstopuitputtingendergelijke,terwijl uitdaging wijst op een trigger op te groeien en te ontwikkelen. De psychologischegevolgenzijnanders,maardebasisishetzelfde.Omtekiezentusseneenvandietwee,danmoet je kijkenwelke test jehebtontwikkeldenwatde implicaties zijnervan.Watweduskunnenbesluiten,isteneerstedatweheelzorgvuldigmoetennadenkenoverhoeweonzemetingen gaanbenoemen.Wemoeten ervoor zorgendat denaamdiewe geven aan eenmeting overeenkomt met de evaluatieve connotatie die aan die meting vasthangt.Bijvoorbeeldalswenaenepsychopathiemetingvaststellendatiemand‘psychopaat’is,danheeft dat een zeer negatieve connotatie, en danmoetenweook kunnen aantonendat zoiemandeengevaarisvoorzijn/haaromgeving.Alswedatnietkunnenaantonen,danisdateen zeer groot probleem, want als we iemand een label opplakken met een negatieveconnotatie zonder dat het gerechtvaardigd is, dan kan die persoon negatieve gevolgenondervinden zonder dat het echt klopt. Ten tweedemoeten we eventuele conflicterendewaardenimplicaties uitklaren. Als we voor hetzelfde construct benamingen hebben metconflicterende connotaties, danmoetenwe kijkenwatbevestigdwordt inde realiteit. Tenderde, als we constructen namen geven, dan gaan we dat niet alleen doen op basis vanonderzoek, maar ook op basis van wat we verwachten in de toekomst. Bijvoorbeeld hetconstruct ‘emotionele intelligentie’werd 20 jaar geleden geïntroduceerd. Toenbestond erdaar nog zeer weinig onderzoek naar, maar het begrip ‘emotionele intelligentie’ op zichveronderstelde toen al een aantal consequenties, zonderdat het toen al aangetoondwas,namelijk datmensen die hierop hoog scoren gemakkelijker emotionele informatie kunnenidentificerenenmakkelijkerkunnenomgaanmetemotioneelgeladensituaties.

- Waardenimplicatieshangenookvastaandetheorieëndiewegebruiken.Detheorieëngaannamelijkmeebepalenhoewefenomenengaaninterpreterenenwelkeimplicatieswegaanhebben op basis van onze observaties. Bijvoorbeeld: over het onderwerp cognitieffunctionerenhebjeheelwattheorieën.Diekanjeopdelenopbasisvandematewaarinzeveronderstellendatcognitievevaardighedengenetischwordenbepaaldofdoordeomgevingwordenbepaald.Heelveeltheorieënveronderstellenweleencombinatievandetwee,maarwanneerwegaankijkennaartheorieëndieaanleunenbijéénvandetweeextremen,danzienwedatdieeenheelanderevisiehebbenopoorsprongenontwikkeling.Zehebbenookeenandere visie op beperkingen en mogelijkheden van leren (genetisch: het ligt vast bij degeboorte, gevolg is bv. dat de overheid geen geld moet investeren in interventies ofleerprogramma’s/omgeving: iedereen kan alles leren, gevolg is bv. dat als een kindmoeilijkhedenheeftopschool,danisdatenkeldefoutvanhetonderwijsdienietdeugt).Zeverschillen ook op vlak van de favoriete onderzoeksbenaderingen. Onderzoekers vanuitgenetischehoekgaanvooralkijkennaarderelatietussenbiologischverwantepersonendieinverschillende omgevingen zijn grootgebracht (Men vindt dan dat de correlatie tussenbiologischeoudersenkindgroterisdandecorrelatietussenadoptieoudersenadoptiekind).Onderzoekersvanuitomgevingshoekkijkennaarkinderendie inmoeilijke situatieswordengrootgebracht en niet ter adaptie worden afgestaan versus kinderen die wel ter adoptiewordenafgestaan(Menvindtdatadoptiekinderengemiddeld15IQpuntenhogerzittendanniet-geadopteerdekinderen).Dusweziendatafhankelijkvandetheorie-inname,menkijktnaarandereaspectendiedetheoriebevestigen.Zoekennaarinfodiejetheoriebevestigtisgeenprobleem,maardat isnogniethetweerleggenvandeanderetheorie!Concluderend

69

kunnenwezeggendateentheoriekangeladenzijnmetimplicietewaardenovertuigingenoverde aard van demens en demaakbaarheid van demens, en die overtuigingen kunnenhetonderzoekbeïnvloeden.

- Meetbare,wetenschappelijketheorieënzijnvaakingebedinbredereideologieën.Datiseencomplexe configuratie van gedeelde waarden, affecten, overtuigingen die eeninterpretatiekader van de wereld bieden. Ideologieën kan je niet zomaar empirisch gaanvalideren.Deideologieëngaannatuurlijkookbepalenhoejekijktnaarderealiteitenhoejeresultatenoppsychologischetestszalinterpreteren.Bijvoorbeeldjehebthetinstitutioneel-universalistischparadigmawaarbijmenervanuitgaatdatereensoortalgemeenkaderbestaatommenselijkevaardighedeninkaarttebrengenendatjeduslangsdeenekanttestenkanontwikkelenomdievaardighedentemetenendatjelangsdeanderekanthetschoolsysteemzomoetorganiserendatmensenzoveelmogelijkdevaardighedenkunnenontwikkelendiezehebbenvolgensdatalgemenekader.Dusvanuitdatinstitutioneel-universalistischparadigmastaatmenheelpositieftegenoverpsychologischetestsenisdatessentieel.Maarvanuithetparticipatorisch-selectivistischparadigmagaatmenervanuitdatdemenszijneigenleefwereldconstrueert en dat er oneindig veel vormen zijn van hoe je kan ontwikkelen. Vanuit ditparadigmaheefthetgeenzindat iedereenopdezelfdemanierdezelfdetaakjesmoetgaanoplossen,wantdiesluitenmisschienhelemaalnietaanbijdecognitievevaardighedendiedieenepersooninzijneigenlevenheeftontwikkeld.Daaromgaatmenbinnendezebenaderingheelsterkgeneigdzijnpsychologischetestenaprioriinvraagtestellen.Dezetweeideologieënhebben dus andere wetenschappelijke gevolgen. We moeten ons hiervan bewust zijn enproberenduidelijknaarboventekrijgeninwelkemateideologischebenaderingenmeespelen.Wemoetenkijkenofwedeinterpretatiesdiemensenmakenkunnenhardmakenofdatdiegewooningebedzittenineenbepaaldeideologischebenaderingdiemenheeft.

3. Methodologieënvoorhetidentificerenvanwaardenenwaardenvertekeningen

Hoe kunnen we nu waarden en waardenvertekeningen op het spoor komen? Waarden enwaardenimplicaties zijn er altijd.Watwemoeten doen, is ze expliciteren.De belangrijkstemanierwaaropwedatkunnendoen,isviade

- Kantiaansebenadering:Verschillendeinterpretatiesnaastelkaarleggen- Hegeliaansebenadering:Tegengesteldeinterpretatiestegenelkaaruitspelen- Singeriaansebenadering:Gaankijkennaardewaardenimplicatiesvanhetonderzoekopzich

Hetdoelisdusnietdatweeenconsensusbereiken,wegaanwaardenimplicatiesnooitgoedophetspoorkomendoorvanuitééntheorietedenken,maardoorconflict(opzijnminstvergelijkenofvooraldoortegenelkaaruittespelen).

De conclusie is dus dat we waardenmoeten opsporen en aantonen. Als we iemand labelenmetpsychopathie,danhoudtdatindatweeenbeetjemoetenoppassenmetdiepersoon.Alsdankunnenaantonendatdatookklopt,danhebbenweeenvalidemeting.

70

Evidentiealsbasisvoortestgebruik:Constructvaliditeit+relevantie+utiliteit

Volgens de grote opdeling van Messick, hebben we nu al twee delen besproken: Evidentie vantestinterpretatie en consequentie van testinterpretatie. Nu kunnen we kijken naar evidentie voortestgebruik:Wanneermogenwe een test nu effectief gaan gebruiken? Er zijn enkele belangrijkevoorwaardendieeentestaanmoetvoldoen:

- Constructvaliditeit- Relevantie- Test-criteriumcorrelaties- Utiliteit- Validiteitsgeneralisatie

1. Constructvaliditeit

Wemoeteneerstenvooralnagaanofonze testconstructvalide is,ofwede interpretatiesdiewemakenmetdetesteffectiefkunnenhardmaken.Alswenietwetenwatweaanhetmetenzijn,danhebbenwegeengoederedenomdietesttegebruiken,endanistestgebruikpotentieelgevaarlijk.Stelwewilleneentestgebruikenomjobsuccestevoorspellen.Wenementweejobs:financieelanalisten treinbestuurder.Als je een selectiebatterij voor die twee jobs zou samenstellen, dan ga je niethetzelfdemeten.Iemanddiefinanciëleanalysesmaakt,moetiemandzijndieheelgoedabstractkandenkenenwiskundigsterkis.Alsjeiemandwilselecterenvoormachinist,danmoetjezoekennaariemanddievisueleinputheelzorgvuldigkananalyseren,snelkanreagerenenheellangaandachtkanhouden.Dusafhankelijkvandejob,gajeanderetestengebruiken.Hetzijnwelalletweeaspectenvanhetbredeintelligentieconstruct:mathematischeredeneervaardighedenenaandacht.Maarvooreenmachinistishetnietbelangrijkdathijgoedmathematischkanredeneren.Eenandervoorbeeld:Alsweeentoegangsproefvoordeopleidingpsychologiewillenmaken,dangaanwedaargeenaspecteninstoppen die mechanisch redeneren meten, maar dat doen we wel voor een opleiding burgerlijkingenieur.Dusalsweeentestgebruikenindepraktijk,moetenwegoednadenkenwaaromdietestrelevantzouzijnvoordiebepaaldejob,voordiebepaaldestudie,etc.Alswedannietwetenwatonzetestpreciesmeetdankunnenwebijdragentoteenprobleemeerderdanhetprobleemoplossen.Steldatjeeentoegangsexamenmaaktvoorheteerstejaaruniversiteit,endietestmeetvooralvolgzaamheid.Inwelkematevolgenmensendemeningvananderenzonderzelfkritischnatedenkenofeeneigenmeningtehebben?Alsdatzozouzijn,danzoujetesteengrootprobleemcreëren,wantdanwordenalleenmensentoegelatendienietkritischingesteldzijn,endatisnetwatwewelwillen.

2. RelevantieenrepresentativiteitEen tweede aspect vraag bij testgebruik is dat er relevantie en representativiteit moet zijn tenoverstaanvandejobofdefunctieofdeopleiding,etc.waarvoorjedetestwilgebruiken.Dushetisonvoldoendeombv.tezeggen‘intelligentieisbelangrijkvoordeopleidingpsychologie,duswekunnen

71

eenbreedenalgemeenintelligentie-instrumentgebruikenalstoelatingsproef’.Nietalleaspectenvanintelligentie,zoalsmechanischredeneren,zijnrelevantvoordeopleidingpsychologie.Wemoetenindeplaatsaantonendatwatwemetenrelevantenrepresentatiefisvoorhetgeenwedietestwillengebruiken.

We kunnen bijvoorbeeld een testmaken voor een bepaald curriculum, en je kan dan kiezen voorprestatietestsofcompetentietests.DeSAT-testalstoelatingsproefvoorhethogeronderwijsuitdeVScombineertbeide.JehebtSAT-testsdiemetenwatjezoumoetengeleerdhebbentijdenshighschool,datzijnprestatietests(mengaatkijkennaarhetleerprogrammaengaatvragenstellendiehierbijnauwaansluiten), maar je hebt ook SAT-tests die bredere competenties meten, bijvoorbeeld verbalecompetenties(mengaathierbijnietzozeerkijkennaarwatjegeleerdhebtaanexplicieteleerstof,maarmenkijktnaardebrederecognitievevaardighedendiejeontwikkeldhebtvanwaardieontwikkelingopkomt,namelijkthuisofopschool).

3. Test-criteriumcorrelaties

Als je een test in de praktijkwil gebruiken, dan is een heel belangrijke indicator de test-criteriumcorrelatie.Hoesterkhangtdescoreopdetestsamenmetprestatiebv.ineenopleidingofineenjob.Een sterke correlatiemoet gelden voor alle elementendie inde test zitten. Er zijnwel eenaantalaspectenwaarwerekeningmeemoetenhoudenalswekijkennaartest-criteriumrelaties:

- Debetrouwbaarheidvanhetcriterium:Sommigecriteriazijnnietzobetrouwbaargemeten.Steldatjederelatiewilmetentussenintellgentieenjobsucces,enjemeetjobsuccesgewoondooraandewerkgevertevragenwathij/zijdenktvandiepersoon,danhebjenietalleenhetpotentieelprobleemvancriteriumcontaminatie(dewerkgeverbeoordeeltinfunctievanzijnbandmetdewerknemerennietinfunctievanzijnconcreteprestaties)maarhebjeookeenprobleemmetdebetrouwbaarheid(wantweziendatdiebeoordelingennietzobetrouwbaarzijn,namelijkeen test-hertestbetrouwbaarheidvan .60).Dushetkanbest zijndatweeengoedetesthebben,maarweinigtest-criteriumcorrelatienietomdatdetestnietgoedismaaromdathetcriteriumnietbetrouwbaargemetenwerd.

- Wemoetenookdeconstructvaliditeitvandecriteriummetingopzichbekijken.Watzijnweaanhetmeten?Erkandaneenprobleemontstaanvanconstructirrelevantie(dingenmetendiejenietbehoorttemeten,criteriumcontaminatie,bv.debandtussenWNenWG)ofvancriteriumdeficiëntie (bv. een onderdeel van de toelatingsproef voor geneeskunde bevatbevragingnaarpatiënt-dokterrelatievaardigheden,maarhetblijktdatditonderdeelbijnanietcorreleert met de resultaten van het eerste jaar geneeskunde. Dat komt doorcriteriumdeficiëntie.Inheteerstejaarkrijgtmenvoornamelijkwetenschappelijkevakkenendusgeensociale/psychologischevakkenomtrentomgangmetpatiënten.Hetispasinlaterejaren datmendergelijke vakken krijgt, en dan is dit onderdeel van de toelatingsproefwelgecorreleerdaandeschoolresultaten)

- Tenslotte moeten we ook rekening houden met het feit dat test-criteriumrelaties en hetonderzoekdaarnaargefocustzijnopconvergerendeverbanden.Maarwehebbengeziendatalswedevaliditeitvaneentestwillenaantonen,datwezowelconvergerendealsdivergerendeverbandenmoetenbekijken.Wemoetenkijkennaardeverbandendieweverwachten,maarwemoetenookaantonendatverbandendiewenietmogenvindenerooknietzijn.Maardatgebeurtdikwijlsniet.

72

Wanneerwekijkennaartest-criteriumcorrelaties,zienwedattestenvoorverschillendedoeleindenkunnengebruiktwordenendatmoetenwemeenemenindeafweging.Zowelineenjobcontextofinhetonderwijskanjetestengebruikenvoorselectie,jewildandebestetoelatenvoorhogeronderwijsofvooreenjob.Maarjekanooktestengebruikenvoorclassificatie.Iedereenheeftonderwijsplicht,iedereen moet ergens school volgen, en dan kan je testen gebruiken om te kijken welkopleidingsniveauiemandhetbestvolgt.

Er is een onderscheid tussen concurrente en toekomstige criteria (zie eerder). Wanneer wecriteriumvaliditeitonderzoeken,gaanwevaakwerkenmeteenhuidigcriterium.Jekanbijvoorbeeldeenintelligentietestafnemenendehuidigeschoolresultatenvaneenkindopvragenoptevergelijken.Datgeeftwelbelangrijkeinfo,maardatisvaaknietonsdoel.Meestalwillenweietsvoorspellen,bv.hoeeenkindhetlaterzaldoenindeopleidingofindejob.Datzijndandetoekomstigecriteria.Diewordendikwijlsnietonderzochtomdatdat veel geldkostenmoeilijker isom teonderzoekendancriteriadiejeophetzelfdemomentkanonderzoeken.

4. Beslissingsutiliteit

Wemoetennietalleenkijkennaardetest-criteriumcorrelatie,maarooknaardebaserate(Proportieindividuendiepotentieelzoudenslagenineenprogrammaofjob:Watisdekansdatiemandsuccesvolis zonderenigeselectie?)endeselectionratio (Proportie individuendiebovendepredictorcutoffscoren:Welkeproportievandepersonendiebv.solliciterengajeselecteren?)endietweeinteragerenmetdetest-criteriumcorrelatie.

Uitwijkingbaserateenselectieratio:Watjehieronderziet,zijndriefigurenwaarbijjeeenverbandziettussendetestscoresaandeenekantendejobprestatieaandeanderekant.Indefiguurlinksbovenis dat verband het minst uitgesproken en in de figuur rechtsonder is dat verband zeer sterkuitgesproken.

Inheelveelsituatiesgaanwedichotoomdenken.Bijvoorbeeldwewerveniemandaanofwewerveniemandnietaan,iemandfunctioneertvoldoendeindejobofiemandfunctioneertnietvoldoendeinde job.Debase rate isdekansdat iemand indepopulatievoldoende functioneert.Als jegewooniedereenzouaanwervendiesolliciteert,dankanjeuitdrukkenineenprocenthoeveelerdaarvangoedpresterenindejob.Datisdehorizontalelijn:Wieerbovenzitfunctioneertvoldoende,wieeronderzitfunctioneertnietvoldoende.Deselectieratiohoudtindatjeopbasisvandetestuitslageneengroepmensengaat verwerpen/niet aanvaardeneengroepmensenwel aanwerven. Zo kan je elke figuur

73

opdeleninvierdelen:Mensendiejeaanwerftengoedfunctioneren,mensendiejeaanwerftendieonvoldoendefunctioneren,mensendiejenietaanwerftenhetnietgoedzoudendoenenmensendiejenietaanwerftmaardiehetwelgoedzoudendoen.Watzienwenu?Naarmatedetest-criteriumcorrelatiehogerwordt(hetverbandtussendetest-enjobprestatiewordtsterker),gajeminderfoutenmakenbijselectie.Jegaatmeermensenterechtaanwervenenmeermensenterechtafwijzen.

Indepraktijkzienwedatdebaserateendeselectieratiointeragerenmetdetest-criteriumcorrelatiein termenvanhoegoeddie testwerkt.Wat jehieronder ziet, zijneerstenvooraldrie situaties intermenvanbaserate.Deeerstesituatie(.30)wilzeggendatalsjeiedereenzouaanwerven,datje30procentkanshebtdatdepersoongoedfunctioneertophetwerk.Bij.50hebje50procentkansenbij.70hebje70procentkans.Datstaatvooreengemakkelijkejob,eenmiddelmatigmoeilijkejobeneenmoeilijkejob.Devolgenkolomzijnviermogelijketestcriteriumcorrelaties.Deeersteis0:Eenperfectslechtetest,detestisnietgecorreleertmetjobprestatie.Danhebjenogeenkleinecorrelatie(.25),een substantiële correlatie (.50) en een hele grote correlatie (.75). Tenslotte heb je nog deselectieratio:Hoeveelprocentvandesollicitantengaanweaanwerven?Datkangaanvanmaarvijfprocent (heel streng) tot 95 procent (je werft vrijwel iedereen aan).Wat zien we nu? Als je eenmoeilijkejobhebt,waarmaareenderdegoedzoufunctionerenalsjenietzoutesten/selecteren,enjetestwelmaarmeteenheelslechtetest,dandoejeeigenlijknietbeterdandie30procent.Alsjetesteenbeetjegoedis(.25)enjebentalheelstrenginhetselectieproces(.05),hebjeal50procentkansopgoedewerknemers.Dusmeteenzwakketest,maarmeteenheelstrengeselectieratio,kanjealeensubstantiëleverbeteringbekomenbijhetpersoneel.Maaralsjenietstrengzouzijn,jeselecteert70procentvandesollicitanten,dandoejeeigenlijknietveelbetermetjezwakketest,jegaatdanvan.30naar.34diehetgoeddoet.Alsjedankijktvooreengemakkelijkjob(70procentdoethetsowiesogoed)enjegebruikteenzwakketest(.25)enwenemenmaar5procentaan,dangaatal86procentvan dewerknemers het goed doen in de job. Alswe nu een zeer goede test hebben (.70) enweselecterenstreng(0.05),dangaanwe100procentgoeiewerknemershebben.

Wat we dus kunnen besluiten, is dat de waarde van de testing niet alleen afhangt van de test-criteriumcorrelatie,maarookvandebaserateendeselectieratio.

74

Waarweooknaarmoetenkijken,zijndekostendiedetestingmetzichmeebrengt.BijvoorbeelddeWAIS is een van de meest gebruikte intelligentiebatterijen en meet zeer betrouwbaar. Maar hetprobleem is dat het een fortuin kost, want hoogopgeleide mensen moeten individueel die testafnemeneninterpreterenenhetduurtbehoorlijklang.Daaromgaatmendatvaakgewoonmetpapierenpotloodlateninvullenofviaeencomputertestlatenafnemen.Ditisdanietsmindergoed,maarhetkanwelopgroteschaalafgenomenworden.

Waarwetenslotteooknaarmoetenkijken,isdefairheid(zielater).Inwelkemateisdetestprocedurefairtenoverstaandevanverschillendegroepen,bv.tenoverstaandmannenenvrouwen.

5. Validiteitsgeneralisatie

Tenslottehebbenwenoghetprobleemvanvaliditeitsgeneralisatie.Datsteltzichnietalleenwanneerwekijkennaarconstructvaliditeit,maarookwanneerwetestenwillengebruikenindepraktijk.Zoiser in de literatuur heel veel discussie geweest over de waarde van intelligentietesten: Kan menintelligentietestsgebruikenvoorheelveelverschillendefuncties,ofenkelvoorspecifiekefunctiesenonbruikbaarvooranderefuncties.Uitonderzoekblijkthettweedeeerdertekloppen.

Inbepaaldonderzoekvind jeeenpositief verband tussen intelligentieen jobprestatie,en inanderonderzoekvindjeeenmindersterkverband,innoganderonderzoekvindjehelemaalgeenverband.Datblijktnogaltefluctuerenvanonderzoektotonderzoek.Eenverklaringvoordiefluctuatieisdatintelligentiemaarspecifiekrelevantisvooreenbepaaldtypevanjobs.Eenandereverklaringisdaterallemaalmeetfoutenenartefactenzijn.Erkunnenbijvoorbeeldadministratievefoutenzitteninhetonderzoek,ofmengebruikttekleinesteekproeven,erwordencorrelatiesberekendmetniet-continuevariabelen, er is een beperkt bereik (bv. men gebruikt een homogene populatie) en deonbetrouwbaarheidvanhetcriterium.

SchmidtenHunterhebbeneenzeergrotemeta-analysegedaanwaarbijzeheelveelstudiesoverderelatietussenintelligentieenjobprestatiehebbensamengebrachtenzehebbendaarbijheelexplicietnaarmogelijkefoutenbronnengekeken.Zehebbendatinkaartgebrachtenstatistischgecorreleerd.Als jedatdoet,blijk jevrijduidelijkeevidentie tevindenvoorvaliditeitsgeneralisatie.Decorrelatietussen jobprestatieendescoresopeen intelligentietest liggen rond .50,endatverband is relatiefstabieloverjobsheen.Eriswelindicatiedatintelligentieietsmeervoorspellendzouzijnbijmoeilijkerejobsdanbijeenvoudigejobs,maaroverhetalgemeenblijfthetverbandtusseneenintelligentietestenjobprestatiestandhoudeneniserdussprakevanvaliditeitsgeneralisatie.Zevondendusnietdatindeenestudieweleenverbandwerdgevondenenindeanderestudieniet.

Watdusheelbelangrijk is, iskijkennaarmeta-analyses,kijkennaarmeerderestudies inplaatsvannaareenstudiediegaatkijkennaarderelatietussentestencriterium.Maarlangsdeanderekantiser wel wel het probleem van confirmation bias: Studies die een theorie bevestigen wordengemakkelijkergepubliceerddanstudiesdiegeenverbandhebbengevonden.Daaromlooptmenhetrisicovanenkelbevestigendestudiesoptenemenindemeta-analyse.Jemoetdusnietalleenkijkennaar gepubliceerde studies in wetenschappelijke tijdschriften, maar ook naar niet-gepubliceerdestudiesindoctoraatsproefschriften.

75

Consequentiesalsbasisvoortestgebruik:Socialeconsequenties

Het laatste aspect van het validiteitsbegrip volgens Messick zijn de consequenties als basis voortestgebruik.Watishetgevolgvanhetgebruikvandetest?

1. Anticiperenvanneveneffectenenbijproducten

Waarom hoort dit tot het validiteitsbegrip? Omdat we moeten nagaan of de gevolgen van onstestgebruiktewijtenzijnaanconstructrelevantieofaanconstructirrelevantie.Eenvoorbeelduitdeschoolpsychologie: Als je werkt met meerkeuze prestatietoetsen, ga je een bepaald type vancognitieve verwerken vanmateriaal en leren stimuleren. Je gaat namelijk leren nadruk leggen opgeheugenenopanalytischevaardighedenenminder lereneentotaalbeeldteontwikkelenoverdeleerstof(omdatmeerkeuzevragenpijlennaareenkleinaspectvandeleerstof).Dusdemanierwaaropmenvragensteltheefteeneffectophoemendecursusleert.Danisdevraag:Isditwenselijkofisditnietwenselijk?Datkanafhangenvanvaktotvak.Bijeenwiskunde-examenbenjemisschienvooralgeïnteresseerdinanalytischevaardighedenenishetgeenprobleem.Bijeengeschiedenisexamenisdatmisschienweleenprobleemomdatjenetwildatmenseneenglobaalbeeldkunnenvormenvande leerstof.Devraag isdusofheteffectdatwevindenconstructrelevantofconstructirrelevant is.Andervoorbeeld:steldatwebijeentoelatingsproefvoorpsychologieeenonderdeelovermechanischredenerenstoppen,dangaatdatalsgevolghebbendathiermindervrouweneenmeermannengaanzitten.Dat is een probleem,wantmechanisch redeneren is constructirrelevant voor eenopleidingpsychologie. Als je in een toelatingsproef voor burgerlijk ingenieur vragen stelt over mechanischredeneren,dangaatdathetzelfdeeffecthebben,namelijkmeermannen,maardatisgeenprobleemwantdatisconstructrelevantomdathetinherentisaanhetconstructdatjewilmeten.

We moeten dus niet alleen kijken of onze test de bedoelde doelstelling haalt (bv. Als we eenselectieproefinvoeren,zienwedandatprocentueelgezienmeermensenslagenvoordeopleiding?),maarwemoetenookkijkennaardeonbedoeldeeffecten.

2. Voorgesteldgebruikafzettentegenalternatieven

Vervolgens is het belangrijk dat we het gebruik van psychologische testen gaan afzetten tegenmogelijkealternatieven.Mogelijkealternatievenkunnentemakenhebbenanderevormenvantesten.Bijvoorbeeldineenselectiecontextishetmisschiensomsbetereenintelligentiebatterijaftenemenface-to-faceinplaatsvanmetpapierenpen.Datkanbijvoorbeeldbijmensendiedyslexischzijn,enwanneerdiedyslexienietrelevantisvoordejob.

Hetisookbelangrijknatedenkenoftestgebruikuberhaubtwelinteressantis.Watgebeurteralsweniettesten?

Waarweonsookbewustvanmoetenzijn,isdaterconflicterendeargumentenkunnenzijnomeentestaldanniettegebruiken. Ineenselectiecontexthebjebijvoorbeelddevraagnaardistributieverechtvaardigheid:Hoerechtvaardigishetdatmensenaantestenmoetendeelnemen?Hetprobleemis nu dat distributieve rechtvaardigheid verschillende dingen kan betekenen voor verschillendemensen.Hetkanbv.betekenendatwordtgekekennaardevaardigheden. Jekanhet rechtvaardig

76

vindendatiemanddiedevaardighedenheeftomeenjobofopleidingtedoendaartoetoegangkrijgt.Maarjekandistributieverechtvaardigheidookopvattenintermenvannoden.Wiehetmeestnoodheeft aan die job of opleiding,moet toegang krijgen.Of je kan nog een ander critrium hanteren:gelijkheid. Iedereenmoet gewoon dezelfde kansen krijgen. Dus afhankelijk van hoe je het begripdistributieverechtvaardigheidinvult,gajeopeenanderemanieromgaanmetdietesten.Hetpuntishieropnieuw:Hetisgeenprobleem,maarjemoethetexpliciterenendannagaanofjetestdaaraanbeantwoordt.

77

DEELII:BETROUWBAARHEID/PRECISIE

78

Betrouwbaarheid/meetprecisieAlswehethebbenoverpsychologischetesting,wordentraditioneeldriegrotebegrippennaarvorengeschoven:

- Validiteit- Betrouwbaarheid- Fairheid (dit werd vorig jaar aan de Standards for Psychological and Educational Testing

toegevoegd)Validiteithebbenwealbesproken.Nubesprekenwebetrouwbaarheid,en laterbesprekenwenogfairheid.Ditstukjeoverbetrouwbaarheidoverlaptnogalmetpsychometrie,daaromwordenkortdebelangrijkstezakenbesproken.

1. Onderscheidtussensystematischeentoevalsfouten

Watheelbelangrijk isbijbetrouwbaarheid, isdatweeenonderscheidmakentussensystematischefoutenentoevalsfouten.

- Systematische fouten hebben te maken met het validiteitsvraagstuk, met systematischeimpactvanconstructirrelevantebronnen.Bijvoorbeeldjewilrekenvaardigheidmeten,maarje gebruikt rekenvraagstukjes waarbij moeilijke woorden worden gebruikt, dan krijg jesystematische variabiliteit op je test die temaken heeftmetwoordbegrip enmindermetrekenvaardigheid.Systematischefoutenzijngeentoeval,hetisnietietsdatdeenekeerweloptreedtendeanderekeerniet.Kinderendiegeengrotewoordenschathebben,gaanhetsteeds opnieuwmoeilijk hebben met die test. Er moet dus vanuit een validiteitsbril naargekekenwordenenopgelostworden.

- Toevalsfouten zijn fouten die niet te maken hebben met de test op zich of met degestandaardiseerdeprocedurevanhoedietestwordtafgenomen.Diefoutenkunnenvandaaganderszijndanmorgen.Jekanzenietvoorspellen,hetisnietsystematisch.Hetzijndergelijkefoutendietemakenhebbenmetbetrouwbaarheid.

2. Oorzakenvanonbetrouwbaarheid

Hoekunnentoevalsfoutennuontstaan?

- Zekunnentotstandkomenbijdetestconstructie:Jewiltbijvoorbeelddeuitgebreidheidvanwoordenschatmetenbijeenpersonenenjegaat20woordengebruiken.Hetkanwelzijndatdiepersooneenheeluitgebreidewoordenschatheeft,maardaternunettoevalligeenpaarwoorden tussen zitten dat die persoon niet kent, en een andere participant kent ze dantoevalligwelalle20,ondankshet feitdatdie tweeparticipanteneigenlijkhetzelfdeniveauhebbenvanwoordenschat.Dusdeitemsdiejetoevalligopneemtinhetinstrument,kunneneeneffecthebbenopdemeting.

- Erzijnookallerleiaspectendiesamenhangenmetdetestafname:o Testcontext: Bijvoorbeeld een selectieprocedure begint op maandag om 9 uur ’s

ochtends en de laatste sessie is om vrijdagavond om 4 uur. Mensen die de

79

maandagochtend vroegmoeten komen, gaanwaarschijnlijkminder fris zijndandemensendiegewoondewoensdagnademiddagmoetenkomen.Enmensendiedevrijdagavondmoetenkomenzullenookalminderfriszijn.Datzijncontextfactorendietoevalligbepaaldworden.Deeneheeftgelukendeandereniet.

o Factoreneigenaandegetestepersoon:Jeneemtbijvoorbeeldeenintelligentietestafendepersooniswatgrieperig,endatzaleeneffecthebbenopderesultaten.Ofjeneemt bijvoorbeeld een persoonlijkheidstest af bij iemand die net een dierbare isverloren,dangaatdiepersoonandersvoorkomenenanderedingenrapporterendandathij/zijgewendis.

o Factoreneigenaandetestleider:Sommigetestleidershebbenzichmeeringewerktinhoejeeentestmoetafnemen,volgenbeterdeproceduresennemendetestpreciezeraf.Anderetestleiderdoenhetmindergoed,waardoorjefoutenkankrijgen.Ofhetkliktgoedtussendetestleidereenbepaaldeparticipantwaardoordeparticipantzichmeergemotiveerdvoeltomdetestgoedafteleggen.Maardevolgendekeerkanhetdaneenanderetestleiderzijn,waardoorderesultatenvariëren.

- Tenslottezijnernogzakendieverbandhoudenmet testinterpretatie:Wanneer jebv.eenintelligentietestafneemt,schrijfjedeantwoordenopomdantescoren.Deenetestleiderdoetditwatzorgvuldigerdandeandere,erkunneninterpretatiefoutengebeurenbijdescoring.

3. Betrouwbaarheidbinnenklassieketesttheorie

Opwelkemaniergaatmennudiebetrouwbaarheidmetenenvanafwanneervindtmeneentestbetrouwbaargenoeg?Erbestaatdaareenheeluitgebreidkadervooropbasisvandeklassieketesttheorie.

A. BasisprincipesvandeklassieketesttheorieWaargaatdeklassieketesttheorievanuit?

- 𝑿𝒋 = 𝑻𝒋 + 𝑬𝒋:Diegaatuitvaneenheeleenvoudigeaanname,namelijkdatdegeobserveerdescoredieeenpersoonheeftkanuiteengehaaldwordenineenwarescoreeneenfout.Daarbijkomennogdrieandereaannames.

o 𝑬(𝑬𝒋) = 𝟎:Defoutisgemiddeldgenomennul.Hetgaatechtomtoevalsfouten.Alsdie niet gemiddeld genomennul zou zijn, danheb je temakenmet systematischefouten.Maardaargaatbetrouwbaarheidnietover,maarweloverrandomfouten.Diegaandeenekeerindeenerichtingendeanderekeerindeandererichting,endiezijndusgemiddeldgenomennul.

o 𝝆𝑬𝑬 = 𝟎: Fouten zijn nietmet elkaar gecorreleerd.Als je een test afneemtbij eengroeppersonenenjeneemthem3wekenlateropnieuwaf,danishetnietzodatdefouttussendietweetestafnamesgecorreleerdzijn.

o 𝝆𝑻𝑬 = 𝟎:Dewarescoreendefoutzijnnietgecorreleerd.Hetisnietzodatalsjeeenminderintelligentpersoontest,datjemeerfoutenzalhebbenindetestafnamen.

- 𝝈²𝑿 = 𝝈²𝑻 + 𝝈²𝑬:Uitgaandevanvorigeprincipes,kan jedegeobserveerdevariantieopdetest uiteenhalen in twee componenten, namelijk de variantie van de ware score plus devariantievandefout.

80

- 𝝆𝑿𝑿 =𝝈²𝑻𝝈²𝑿

= 𝟏 − 𝝈²𝑬𝝈²𝑿

: Nu kan je ook gemakkelijk de betrouwbaarheid definiëren. De

betrouwbaarheid is de variantie in de ware score gedeeld door de variantie van degeobserveerdescore.Debetrouwbaarheidisdusgewoondeproportievandevariantiediewekunenntoeschrijvenaandewarescore.Ofanders:hetis1mindeproportievandevariantiediejemoettoeschrijvenaandefout.

- 𝝈𝑻 = 𝝈𝑿 𝝆: De standaarddeviatie van de ware score kan je beschrijven als destandaarddeviatie van de geobserveerde score maal de vierkantswortel van debetrouwbaarhied.

- 𝝈𝑬 = 𝝈𝑿 𝟏 − 𝝆:Destandaarddeviatievande foutenofdestandaardmeetfoutkunnenwebeschrijvenalsdegeobserveerdestandaarddeviatiemaaldevierkantswortelvanéénmindebetrouwbaarheid.Dit isheelbelangrijk,wantwegaanhetgebruikenwanneerweeen testafnemen.Watwegaandoenopbasisvandestandaardmeetfoutiseenintervalafbakenen,wantwewetendateraltijdfoutenaanwezigzijnwanneerweeentestafnamedoen.Watweproberentedoeninonsonderzoek,isdegroottevandestandaardmeetfoutschatten.Datzalonsdantoelatenopbetrouwbaarheidsintervallenteidentificerenenaftebakenenrondonzescores.

B. Test-hertestbetrouwbaarheid

Hoegaanwenudiebetrouwbaarheidproberenteschatten?Wekennendewarescorenietvaneenpersoon.Hetenigewaarwevanuitgaanisdatonzegeobserveerdescoredesomisvandewarescoreendefout.Hoekunnenwedantochdiebetrouwbaarheidproberenteschatten?Eenvandemanierenis test-hertestbetrouwbaarheid. Jeneemtdande testeen tweedekeerafen jegaatdecorrelatieberekenentussendeeersteendetweedeafname.Wanneerkanjedezetest-hertestproceduregebruiken?Wanneerjeconceptenprobeerttemetendiestabielzijn.Steldatjeeentestontwikkeltommomentanekwaadheidtemeten,dankanjeniettest-hertest betrouwbaarheid meten, want het idee is dat momentane kwaadheid fluctueert. Maarintelligentiekanjehiermeewelmeten.Datverandertnietvandeenedagopdeandere.Alserdantochmeteen tijdsspannevan3wekenvariantieoptreedt tussendie twee testscores,danmoet jeervanuitgaandatermeetfoutoptreedt.De foutbrondie je hier in kaart brengt, is de testafname.Door twee verschillende afnames zal desituatielichtjesverschillen(geengriepmeerofwelgriep,gegetenofniet,moeofniet,etc.).We werken gewoon met een Pearsoncorrelatie tussen de twee scores. Dit wordt ook wel destabiliteitscoëfficiëntgenoemd.

C. Parallellevormen/AlternatievevormenbetrouwbaarheidEentweedemogelijkheidisdatwegewoontweeversiesmakenvanonzetest.Parallellevormenlijkenperfectopelkaar,zehebbenhetzelfdegemiddelde,standaarddeviatieenwarescore.Bijalternatievevormen is men minder streng. Het gaat dan gewoon om hetzelfde type van items met dezelfdemoeilijkheidsgraad.

81

Wekunnendatdoenmetééntestafname.Dangevenwedietweeversiesterzelfdetijd.Ofwekunnenhetdoenintweetestafnames.Watisnudefoutdieweproberentepakkentekrijgen?Alswedetweetestenophetzelfdemomentafnemen,danzienwealleenfoutenmettestconstructie.Ziebijvoorbeelddewoordenschattestwaarbijtoevallig sommige woorden zitten die je nu net niet kent, ongeacht of je een hoge of lagetaalvaardigheidhebt.Doortweeverschillendetestentegeven,kanjedergelijketoevalligefoutinkaartbrengendoordetweetestentecorreleren.Alsjedetweetestenspreidtovertweeafnames,komtdaarnogbijdatjeookkankijkennaarfoutenbijtestafname.Opnieuwwordt er gewerktmet een Pearsoncorrelatie.Men berekent de correlatie tussen de eneversieendeandereversie.

D. InterneconsistentieJekanookgaankijkennaardeinterneconsistentie.Hoehomogeenisdetest?Inwelkematewijzenalleitemsopdetestindezelfderichting?Defoutenbrondiejeinkaartbrengtisdetestconstructie.Steldatjewoordenschatkenniswilmeten,dankanjenagaanofalleitemsindetestindezelfderichtingwijzen.Hoekunnenwedatbepalen?

- Vroeger werd een Spearman-Brown formule gebruikt voor split-halfbetrouwbaarheid. Jesplitstdetestopintweetesthelften,jeberekentdecorrelatietussendietweetesthelften,endangebruikjedeSpearman-Brownformuleomtezeggenhoebetrouwbaardatdanis.Datisdan twee keer de correlatie tussen de twee testhelften gedeeld door 1 plus de correlatie

tussendetweetesthelften(𝑟23 =456678566

).

Wanneer jedebetrouwbaarheidhebt vaneen test, en jeverlengtdie test, danal die testbetrouwbaarder worden. Hiervoor heb je dan een uitbreiding van de Spearman-Brownforumule (𝑟23 =

956678(9:7)566

). Bijvoorbeeld je test heeft een correlatie van .70, dan kan je

nagaanwatergebeurtalsjedietesttweekeerzolangmaakt,ofdriekeerzolang,etc.Datisinteressant, want voor heel belangrijke beslissingen op basis van testresultaten wordt ergezegddateenbetrouwbaarheidvan.90noodzakelijkis.

- EenanderemaatisdeKuder-Richardson20:𝑟;<4= =>

>:71 − @A

B².Datiseenmaatdie

we kunnen gebruiken voor dichotome items die worden beantwoord met ja/nee offout/correctofakkoord/nietakkoord.

- Eenmaatdieweheelvaakzieninonderzoek,isdeCornbach’salfadiegebruiktwordtvoor

itemsdiebantwoordwordenmetLikertschalen:𝑟C =>

>:71 − B²D

B².Heteerstedeeltussen

haakjes is een aanpassingsfactor.Het tweededeel tussen haakjes is 1min de som van deitemvariantiesgedeelddoordevariantievandeschaal.Watwilditzeggen?Steldatalleitemsnulgecorreleerdzijn,erisgeenenkelverbandtussendeitems.Watwewetenuitdestatistiek,isdatalswevariabelenoptellendienietgecorreleerdzijn,danisdevariantievandesomgelijkaan de som van de variantie van die variabelen. Dus in een situatie dat er helemaal geen

samenhangistussendeitems,dankrijgje1 − BE

BEofwel1–1ofwelnul.Naarmatejemeeren

82

meersamenhangzalhebbentussendeitems,zaldenoemerveelgroterwordendandeteller.Bij1isereenperfectesamenhangtussenalleitems.

E. Interbeoordelaarsbetrouwbaarheid/interscorersbetrouwbaarheid

Verondersteldatjeeenexamenhebtmetopenvragendiemoetenbeoordeeldworden.Inwelkemategaanverschillendebeoordelaarstotdezelfdeconclusiekomen?Sommige tests mogen enkel afgenomen en gescoord worden door mensen met een bepaaldeopleidingachterderug,waarinmengeleerdheeftomtescorenopeenbetrouwbaremanier.Datwilzeggen dat men geleerd heeft om de test de scoren volgens een bepaalde theorie op eengestandaardiseerdemanier,enalseenanderebeoordelaardieresultaten/scoreszoulezen,danzoudietotdezelfdeconclusiesmoetenkomen.Defoutbronishierdusdescoringeninterpretatievanresultaten.Dematenzijn

- Cohen’skappa:FGHIJKHLMHHLN:FMHLOPQ6R

7:FMHLOPQ6R

- Pearsoncorrelatie:Jecorreleertdebeoordelingenvantweebeoordelaars- Intraklassecorrelatie

F. Betrouwbaarheidinfunctievanaardvandetest

Welke vorm die we gaan gebruiken om die betrouwbaarheid te meten, en welke grootte vanbetrouwbaarheiddiewemogenverwachtenhangtvanverschillendefactorenaf:

- Homogeniteit versus heterogeniteit van een test: Stel dat je een test wil maken omwoordkennistemeten,bv.met30items.Datiseenzeerafgebakenddomein,endaarvanzoujeverwachtendatdebetrouwbaarheidhoogis.Maarsteldatjemethetzelfdeaantalitemseen test wil maken voor algemeen mentaal functioneren/cognitief vermogen. Dan zal jemoetenitemsmakendieheeldiversedingenmeten:verbalevaardigheden,mathematischevaardigheden,ruimtelijkinzicht,ennogveelmeer.Hetdomeinwaaruitjesampletisdanveelheterogener.Datzalertoeleidendatjeitemsveelmindergecorreleerdzijnwantjedomeinzelfisbreder.Jemoetjedusgoedafvragenhoebreedhetdomeiniswaarvoorjeeentestaanhetmakenbent.Bijeengoedafgebakenddomeinmoetjehogebetrouwbaarheidvinden.

- Trekkenoftoestandenmeten:Test-hertestbetrouwbaarheidkanenkelgebruiktwordenvoortrekken,voorstabielekenmerken,ennietvoortoestanden.Jekanhetzelfsomgekeerdzien:Alsjehogetest-hertestbetrouwbaarheidvindtbijhetmetenvaneentoestand,danhebjezelfsevidentie tegen de validiteit van de test, want dan ben je niet echt een toestand aan hetmeten. Bij het meten van toestanden kunnen we wel anderen dingen gebruiken, zoalsparallelvormenofnagaanvaninterneconsistentie.

- Onderscheidtussensnelheids-versuskrachttests(powertests):Snelheidstestenzijntestenwaarbijjeietszosnelmogelijkeentaakmoetvolbrengen.Bijeensnelheidstestkanjegeeninterneconsistentienagaanwantnietiedereengaatbinnendetijdalleitemskunnenoplossen,en bij interne consistentie moet je wel de antwoorden op alle items opnemen. Bij eensnelheidstestkan jewelwerkenmettest-hertestbetrouwbaarheid.Bijeenkrachttestga je

83

mensenwelalleitemszogoedmogelijklatenoplossen,endankanjewelinterneconsistentiemeten.

- Criteriumbepaaldetests:Hetkanzijndatjeeentestontwikkeltdieinstaatisomeencriteriumzogoedmogelijktevoorspellen,bv.jeeentestwilmakendiedecontextmeetwaarinmensenstresskunnenervaren(bv.examens,stakingenvanopenbaarvervoer,relatieproblemen).Alsdatallemaalsamenvoorkomt,danbenjewaarschijnlijkzeergestresseerd.Desomvandezedrie zal waarschijnlijk heel predictief zijn voor het stressniveau dat je hebt. Maar diegebeurtenissenzijnnietgecorreleerd,zekomenonafhankelijkvanelkaarvoorinderealiteit.Jemaaktduseen testomeenbepaaldcriteriumzogoedmogelijk tevoorspellen,maardepredictorendiejegaatsamennemenzijnonderlingnietgecorreleerd.Dankanjegeeninterneconsistentiegaanberekenen.Datwilnietzeggendatjeeenslechtetesthebt.Jekanweltest-hertestbetrouwbaarheidgebruikenaldiesituatiesnogeensvoorkomen.

Wemoetendusgoednadenkenvoorafovermetwelktypetestwetemakenhebbenen infunctiedaarvankunnenwedeenevormvanbetrouwbaarheidschattenofdeanderevorm.

G. Betrouwbaarheidskwesties

Maarerzijneenaantalkwestiesofproblemenwaarmeewegeconfronteerdwordenwanneerwebinnendeklassieketesttheoriebetrouwbaarheidgaanschatten.

- Eeneersteprobleemisbeperkingvanbereik.Hieronderziejeeenvoorbeeldvanwatdeimpactdaarvanis.Verondersteldatjeeenmetinghebtopmoment1enopmoment2,enjeziethierhetverbandtussendietweemeetmomentenvoordevolledigepopulatie.Ditiseenhoogverband(.89).Datisduseenbetrouwbareproef.Maarwaterzichkanvoordoen,isdatjedietestnietgaatafnemenbijdevolledigepopulatie,maarbijeensubpopulatie.Datisdegrijzeband,mensendietussen0en1scoren.Jezietdatdaarindatstukjehetverbandnietzosterkis(.51).Datisheteffectvanrestrictionofrange.Alsjeineenrelatiefhomogenegroepeentestafneemt,danzal de correlatie/betrouwbaarheid dalen.Wemoeten dus goed afvragenwat de bepaaldedoelgroepiswaarbijdetestwordtafgenomen.Alsdiedoelgroepdanrelatiefhomogeenis,kanhetperfectzijndatdietestnietgoedisvoordiedoelgroep,hoewelwewelveelevidentiehebbendatdietestoverhetalgemeenwelgoedis.

- Eenanderprobleemisregressienaarhetgemiddelde.DatheeftFrancisGalton(Britsestatisticus)vastgesteldineenonderzoekwaarbijhijkeeknaarhetverbandtussendelengtevanoudersenkinderen.Hijsteldevastdaterdaareensubstantieelverbandwas,maardatverbandwasnietperfect.Hetgevolgvannietperfecteverbandenisdatjekanvoorspellendatdeextremenminderextreemworden.

84

IndegrafiekziejeGaltonsobservatiesmetdebolletjesweergegeven.Degelestippellijngeeftweerwatjezoumoetenvindenalsereenperfectverbandzouzijn(correlatie=1).Maardatisnietzo.Eriseensubstantieelverband,maarhetisgeen1.Derodelijnisdevoorspellingvandegemiddeldegroottevandekinderenopbasisvandegemiddeldegroottevandeouders.Jezietdathoevederjenaareenvandeextremengaat,hoemeerverschiliszittussendegeleenderodelijn.Datverschilisineenduidelijkerichting:Jevoorspeltminderextreme.Alsdeoudereengemiddeldegrootteheeftvan1.80meter,dangajebijhetkindongeveereengroottevan1.75meter voorspellen in plaats van ook 1.80meter. Als de ouder 1.60 zou zijn, ga je degroottevanhetkindvoorspellenop1.55meter inplaatsvanop1.60.Wenoemendatdusregressienaarhetgemiddelde:Wanneerwehetverbandbekijkentussentweevariabelendienietperfectgecorreleerdzijn,dangaatonzepredictie ietsmeernaarhetgemiddeldegaan.Wanneerwedittoepassenopbetrouwbaarheidvanpsychologischemetingen,danisdeX-asdescoresopde testop tijdstip1endeY-asdescoresopde testop tijdstip2.Watwilditzeggen?

o Teneerste,alsweoptijdstip1eenheleextremeobservatiedoen,bv.eenIQvan155bijeenintelligentietest,danisdekanszeergrootdatweoptijdstip2eenIQlagerdan155zullenvinden.DatIQzaldanmeernaarhetgemiddeldetoegaan.Omgekeerdook:AlsweoptijdstipééneenheellaagIQvaststellen,dangaanoptijdstip2waarschijnlijkeenhogerIQvindendanoptijdstip1.Datisgewoonhetgevolgvanhetfeitdatwewerkenmetniet-perfectbetrouwbaremetingen.Erisgeenperfectverbandtussendetweetestafnames.

o Tentweede,alsweeenobservatiedoen(dieobservatie isdecombinatievanwarescoreenfout)enweproberendewarescoreteschatten,danishetinteressantommeetenemenhoeverdiewarescorevanhetgemiddeldeligt.Alswedaneenheelextremeobservatiedoen,vervanhetgemiddelde,danisdekansgrootdatdewarescoremeernaarhetgemiddeldetoeligtdandatwebijdetotalescoreobserveren.Ditiseenformulewaarmeewediewarescorekunnenschatten:𝑋T = 𝑋 + 𝑟UU 𝑋 − 𝑋 .Hetisdegemiddeldescorevaneentest,plusdebetrouwbaarheidvaneentestmaalhetverschiltussendeobservatieenhetgemiddeldevandietest.

H. Groottevandebetrouwbaarheidscoëfficiënten:COTAN

Hoegrootmoeteenbetrouwbaarheidscoëfficiëntzijn?Daaromtrentzijnergeenabsolutewaarhedenindiezindatwemathematischkunnenafleidenhoegrootdiebetrouwbaarheidmoetzijn.Hetgeen

85

wat we hebben, zijn vuistregels. Hier staan de vuistregels van de COTAN (CommissieTestaangelegenhedeninNederland).Zijmakeneenonderscheidintermenvanhetgebruikvandetest:

- Bijbelangrijkebeslissingenopindividueelniveauo r<.80:onvoldoendeo .80≤r<.90:voldoendeo r≥.90:goed

- Bijminderbelangrijkebeslissingenopindividueelniveauo r<.70:onvoldoendeo .70≤r<.80:voldoendeo r≥.80:goed

- Bij‘experimenteel’gebruik(opgroepsniveau)o r<.60:onvoldoendeo .60≤r<.70:voldoendeo r≥.70:goed

Hoebelangrijkerdeimpactopdepersoondiejetest,hoehogerdebetrouwbaarheidmoetzijn.Alsjeduseentestgebruiktdiebepaaltofdatiemandaldanniettoegangkrijgttotdeopleidinggeneeskunde,danmoet jeeenheelbetrouwbare testgebruikenomdegaranderendat iemandnietdoorallerleitoevalssituatiesdeenekeergoedscoortendeanderekeerslecht.

4. GeneraliseerbaarheidstheorieZoals gezien, hebben we de klassieke testtheorie, maar daarnaast hebben we ook degeneraliseerbaarheidstheorie. Dat is een theorie die theoretisch gezien zeer interessant is ombetrouwbaarheidtemeten,maarindepraktijknietzoveelgebruiktwordt.

Het uitgangspunt van de generaliseerbaarheidstheorie is dat je verschillende bronnen hebt vanonbetrouwbaarheidendatjeviaeenheelduidelijkproefopzetgaatproberenomdeimpactvandieverschillendebronnensameninkaarttebrengenentegenelkaarafwegen.

Eenvoorbeeld.Stel,jemaakteentestomwetenschapsprestatiestemeten:Hoegoediseenleerlinginwetenschappen?Wekijkennaar tweebronnenvanonbetrouwbaarheid.Eeneerstebronzijndetaakjesdiejemoetuitvoerenvoordietest.Erzijntienitems/taakjeseninprincipezoudendieallemaalindezelfderichtingmoetenwijzenenwetenschapsvaardighedenmoetenmeten.Eentweedebronishet tijdstip. De test wordt bv. vandaag afgenomen en opnieuw binnen 2maanden. Als je dingenbevraagtdieindietweemaandennietwordenbesprokenindeles,dankanjeervanuitgaandatdatwetenschapsinzicht vrij stabiel is.Wat je nu kan doenmet die generaliseerbaarheidstheorie is teneerste de verschillende bronnen van variabiliteit systematisch in kaart brengen via eenvariantieanalysemodel.Eeneerstebronzijndeverschillentussendeadolescentendiedetestafleggen.Daarinbenjegeïnteresseerd.Maarerisookvariantiedietoegeschrevenmoetwordenaandeitems,en daar ben je in principe niet in geïnteresseerd, want je hebt elk item opgenomen omwetenschapsvaardigheid van de adolescenten temeten. Het volgende aspect is hetmoment, hettijdstip,nuenbinnentweemaanden.Daarnaasthebjenogdeinteractietussendepersoonenhetitem. Sommige mensen gaan sommige items wat beter doen dan andere items. Je hebt ook deinteractie tussen de persoon en het tijdstip. Sommigemensen gaan op het ene tijdstipwat beterfunctioneren dan op het andere. Je hebt ook de interactie tussen het item en het tijdstip. Er is

86

misschien iets in het nieuws geweestwat ervoor zorgt dat een item de tweede keer beterwordtopgelost dan de eerste keer. Tenslotte heb je nog alle mogelijke interacties. Dat is eigenlijk defoutenvariabiliteit.Watjenukandoen,isdevariantievoorelkvandiecomponentengaanschatteninzo’nvariantieanalysemodelengaankijkenenwelkecomponenteneenbelangrijkebijdrageheeft.

Wezienindetabeldattijdstipenallemogelijkeinteractiesmettijdstiprelatiefweinigbijdragen.Indezestudiekrijgjedusoptijdstipéénenoptijdstiptweeongeveerdezelfdeinformatie.Watjewelziet, is dat het itemwel bijdraagt (5 procent), en vooral de interactie tussen itemen persoon (20procent). Sommige mensen blijken bepaalde items beter te kunnen dan anderen, ongeacht hunalgemenevaardigheidintermenvanwetenschap.Tenslottehebjeook36procentvariatiediejeaannietskantoeschrijven.

Dus de generaliseerbaarheidstheorie laat toe om verschillende bronnen van onbetrouwbaarheidsystematisch binnen één design te onderzoeken. Maar in de praktijk wordt eerder de klassieketesttheorieofdemodernetesttheoriegebruikt.

5. Betrouwbaarheidbinnenmodernetesttheorie

Tenderdekunnenwekijkennaaronbetrouwbaarheidbinnendemodernetesttheorie.Dedriemeestgebruiktemodellenindemodernetesttheoriezijn:

- Het1-parameterlogistischmodel- Het2-parameterlogistischmodel- Het3-parameterlogistischmodel

A. Basisprincipesvanmodernetesttheorie

a) 1PL

Het 1-parameter logistisch model, ook wel het RaschModel genoemd, heeft als kenmerk dat deslaagkans (de kans op een item correct te beantwoorden) alleen afhankelijk is van demoeilijkheidsgraadvandatitem.Itemsineentestverschillenalleeninmoeilijkheidsgraad.Sommigeitemszijngemakkelijker,andereitemszijnmoeilijker(cf.inleidendhoofdstuk).

87

Watiskenmerkendvandezeitemresponstheorie?Jegaatitemsenpersonenbinnenhetzelfdemodelafbeelden.Jehebtenerzijdsdeonderliggendetrek/vaardigheidenjekanhetitemdaaropafbeelden.Anderzijds heb je de slaagkans. Er is maar een parameter die hier van belang is, en dat is demoeilijkheidsgraad.Demoeilijkheidsgraadvaneenitemwordtgedefinieerdalsdevaardigheiddiejenodighebtomvijftigprocentkanstehebbenomdatitemcorrecttebeantwoorden.

Bijvoorbeelddebovenstelijnishetmakkelijksteitem.Daarhebjeeenvaardigheidnodigvan-2om50procentkanstemakenomjuistteantwoorden.Deonderstelijnishetmoeilijksteitemendaarhebjeeenvaardigheidvan2nodigom50procentkanstehebben.Tegelijkkanjeookkijkennaarpersonenopeenbepaald item(rechtsegrafiek).Eenpersoonkanbv.op-4zitten,endanheefthij/zijvrijwelgeenkansomdat itemcorrect tebeantwoorden.Eenpersoondieop1 zitheeft voordat item50procentkans.Alsiemandeenscoreheeftvanvieropdielatentevariabele,danheeftdiepersooneenkansvanongeveer.90.

Jegaatduspersonenenitemsinhetzelfdemodelafbeelden.Enbijhet1PL-modelgaandeitemsalleenvanelkaarverschillenintermenvanmoeilijkheidsgraad.

Watbepaaltnudekansdatiemandeenitemcorrectzalbeantwoorden?Enerzijdsdevaardigheidvandepersoon(waarsitueertdiepersoonzichopdatonderliggendetrek)endemoeilijkheidvanhetitem.

b) 2-parameterlogistischmodel

Bij het 2PL-model komtdaar éénparameter bij, namelijk dediscriminatie vanhet item.Hoe goeddifferentieerteenitemtussenmensendiebovendemoeilijkheidsgraadofonderdemoeilijkheidsgraadliggenvaneenitem.

Opdegrafiekziejedrieitems:Hetblauwe,hetgroeneenhetzwarteitem.Alsjehetzwarteengroeneitemvergelijkt,danziejedatdievooralverschilleninmoeilijkheid.Hetzwarteitemisgemakkelijkerdanhetgroeneitem.Jehebtmeervaardigheidnodigomhetgroeneitemmet50procentkanscorrectop te lossen. Maar voor de rest is de logistische functie van die twee vergelijkbaar. Dus diediscriminerenevengoed.Wezienookdathetblauweitemdezelfdemoeilijkheidsgraadheeftalshetzwarte item.Jemoeteenvaardigheidhebbenvan-1ombeide itemsmeteenkansvan50procent

88

correct te beantwoorden, maar het verschil is dat het blauwe item beter differentieert ofdiscrimineert.Mensendieonder-1liggen,hebbenminderkansomhetblauweitemoptelossendanhetzwarteitem,enmensendieboven-1liggenhebbenmeerkansomhetblauweitemoptelossendanhetzwarteitem.

Dus bij het 2PL-model zijn er twee itemkarakteristieken van belang, de moeilijkheidsgraad en dediscriminatiewaarde.

c) 3-parameterlogistischmodelBijhet3PL-modelkomternogeensietsbij,namelijkdeminimumkansdiejesteedshebtomhetitemcorrectoptelossen.Daardoorisdittypischeenmodeldatjekangebruikenbijmeerkeuzetesten.Alsjealle vragenmoet invullenen jehebt telkensvierantwoordalternatieven,danheb je sowieso25procentkansomeenitemcorrecttebeantwoorden,ongeachtdeonderliggendevaardigheid.

89

B. Iteminformatiefunctie/testinformatiefunctieVanuithetopzichtvanbetrouwbaarheidzijnwegeïnteresseerdinhoewedestandaardfoutvanuitdemoderne testtheorie kunnenberekenen.Hoe kunnenwede variabiliteit in onze schatting in kaartbrengen?Wedoenditviadeiteminformatiecurveof–functie.Weberekenendeinformatiecurvevoorelk item, endan kunnenwede testinformatiefunctie of –curvebereken.De iteminformatiefunctiegeeftaanwaarjemeteenbepaalditeminformatiekrijgt.

a) 1-parameterlogistischmodelHieronder staat een voorbeeld voor 1PL. De zwarte lijn is de itemkarakteristieke curve/logistischecurve van een item die demoeilijkheidweergeeft. Jemoet een vaardigheid hebben van 1 om 50procentkanstemakendatitemcorrecttebeantwoorden.Watjezietopdegrafiek,isdatalsjeweinigkanshebtomeenitemoptelossen,dangeeftdatitemnietveelinformatie.Dusvoormensendielaagzittenopdevaardigheid,hebjenietzoveelinformatie,maarookvoormensendiehoogzittenopdevaardigheidkrijgjenietveelinformatie.Hetitemishetmeestinformatiefalsjerondde50procentkans hebt om het item correct op te lossen, dus rond vaardigheid 1. We berekenen deiteminformatiefunctie(blauwelijn)alsdekansomhetitemcorrectoptelossenmaaldekansomhetitemnietcorrectoptelossengegeveneenbepaaldevaardigheid.Endatgeeftweerwaarwevooreenitemhetmeesteinformatiekrijgen.Voorelkitemkunnenwedanzo’niteminformatiefunctieberekenen.Dieistelkenshethoogstinhetmiddenendieneemtdanaflangsdetweezijden.Dankunnenwedetestinformatiefunctieberekenen.Dattoontonswaarweophetvaardigheidsniveauinformatiehebbenopbasisvanonzeitems.Datisgewoon de som van de iteminformatiefuncties.Wat zienwe nu op die testinformatiefunctie?Wekrijgenhetmeesteinformatieinhetmidden(rondvaardigheidnul)enrelatiefweiniginformatieaandeuiteinden.

90

Die testinformatiefunctie kunnen we gebruiken om de standaardmeetfout te berekenen. Destandaardfout van meting gegeven een bepaald vaardigheidsniveau is de vierkantswortel van 1gedeelddoordetestinformatiefunctie.Datishieronderderodecurve.

Wewe hierop zien is datwe hetminste foutenmaken in hetmidden.Naarmate dat iemand eenvaardigheidheeftdiehetzijheel laag isofhetzijheelhoog is,hebbenweeengroterefoutoponzevaardigheidsschatting.Dit is helemaal verschillenddanbij de klassieke testtheorie.Bij de klassieketesttheorieberekenenweeenstandaardfoutvanmetingdathetzelfdeisvoordevolledigerangevanvaardigheidsniveau. Maar met de moderne testtheorie kunnen we een vaardigheidsspecifiekestandaardfoutvanmetingberekenen,wekrijgeneenschattingvandebetrouwbaarheiddiespecifiekisvooreenvaardigheidsniveau.

b) 2-paramterlogistischmodel

Bij het 2PL-model gebruiken we hetzelfde principe. We kunenn ook de iteminformatiefunctieberekenen,maardieiteminformatiefunctieisookfunctievandediscriminatiewaardevanhetitem.Dieverschiltdusvanitemtotitem.Detestinformatiefunctieisgewoondesomvandeverschillendeiteminformatiefuncties.Jekandanookopnieuwdestandaardfoutvanmetingberekenen.Datisdevierkantswortelvan1optestinformatie.Inditgevalziejedatjerond-1vrijgoedkanschatten,maarnaarmatedevaardigheidlagerofhogerwordt,gaathetslechter.

91

c) 3-paramterlogistischmodel

Bij het 3PL-model geldt opnieuw hetzelfde principe. Je berekent voor elk item deiteminformatiefunctie. Je sommeertde itemsendanheb jede testinformatiefunctie.Danga jedestandaardfout van meting conditioneel kunnen berekenen op het vaardigheidsniveau als devierkantswortelvan1gedeelddoordetestinformatiefunctie.

6. Meetprecisieophetindividueleniveau

A. BetrouwbaarheidsintervalopbasisvanstandaardmeetfoutWat kunnenwe hiermee nu doen?Wat betekent dit? Ten eerste gaanwe ervan uit zowel bij deklassieketesttheoriealsdemodernetesttheoriedatwenietperfectmeten.Wijmakenfouten.Watweproberentedoen,isinteschattenhoeveelfoutwedanmaken.Andersgezegd:Weprobereninteschattenwatdestandaarddeviatieisvandiefout,ofweldestandaardfoutvanmeting.Watkunnenwedaarmee nu doen? Betrouwbaarheidsintervallen identificeren.We kunnen dus nagaanwat het 95procentbetrouwbaarheidsintervalisvaneenbepaaldevaardigheidsschatting.Hoekunnenweditnudoen?Wehebbenonsgeobserveerdgegeven𝑋Y (bv. iemandheefteenbepaalde intelligentiescoregekregen op basis van een intelligentietest) en dan kunnen daarbij het 95 procentbetrouwbaarheidsintervalberekenendoor1.96 (de z-waarde)maalde standdaardfoutvanmeting:𝑋Y ∓ 1.96𝜎_ .Wanneer jewerktmetdemoderne testtheorieheb jeeenschatting𝜃aophet latente

92

vaardigheidheidscontinuüm en dat vermenigvuldig jemet 1,96maal de standaardfout vanmetingconditioneelophetvaardigheidsniveaudatjeschat:𝜃a ∓ 1.96𝜎bc.

Een voorbeeld hiervan voor de klassieke testtheorie. Stel je neemt de WAIS af en je schat devaardigheidop120.IQ-scoreswordenzoberekenddatzeeengemiddeldehebbenvanhonderdeneenstandaarddeviatievan15.KlassiekeintelligentiebatterijenzoalsdeWAISofdeWISCofdeKAIT,zijnvrijbetrouwbaar.Datligtrondde.95ofsomszelfsnoghoger.Wehebbenduseenbetrouwbaarheidbijonzeafgenomentestvan.95.Watkunnenwenudoen?Wekunnenhetintervalafbakenen.Watishetintervalwaarvanwe95procentzekerzijndatonsgemetenIQdaarbinnenligt?Zoalsvroegergezienis de standaardfout van meting is de standaarddeviatie van de geobserveerde variabele maal devierkantswortel van 1 min de betrouwbaarheid: 𝜎_ = 𝜎d 1 − 𝜌 = 15 1 − .95 = 3.35. Dat is destandaardfoutvanmeting,defoutbinnendeklassieketesttheoriediezitoponzemeting.Opbasisdaarvan kunnen we dan het 95 procent betrouwbaarheidsinterval voor onze IQ-score van 120berekenen:120 ∓ 1.96 3.35 = 120 ∓ 6.57.DusalsweiemandhebbenmeteenIQ-scorevan120,dankunnenwemet95procentzekerheidzeggendathetwerkelijkIQligttussen113.43en126.57.Ditisisveelinteressanter,namelijkdatwenietwerkenmeteenpuntschattingomdatwewetendaterdaaronbetrouwbaarheidopzit,maarwerkenmethetbetrouwbaarheidsinterval.Hetisookduidelijkdatalsweeenbetrouwbaretesthebben,datdatbetrouwbaarheidsintervalrelatiefkleinzalzijnendatwe relatief zeker kunnen zijn van onze score. Als we een onbetrouwbare test hebben, wordt datintervalgroterenzijnweonzekeroveronzescore.

B. Betrouwbaarheidsintervalvanverschilscores

Watvaakookwordtgebruikt,zijnverschilscores.Jewilwetenofdatiemanderopvooruitisgegaan.Isiemandbijvoorbeeldminderdepressiefnahetkrijgenvantherapie?Jeneemtbv.deBeckDepressionInventoryafvoordetherapieennadetherapieomnategaanofdiepersoongeëvolueerdis.Waterdandikwijlsgebeurt,isdatmengewooneenverschilscoreberekend:DescoreopBDIoptijdstip1mindescoreopBDIoptijdstip2.Het isnatuurlijkdebedoelingdathetverschilnegatief is:Depersoonmoetlagerscorenopmoment2danopmoment1.

Maar daar komt een probleem bij kijken, namelijk dat de standaardfout van meting van eenverschilscore groot is. Hoe komt dit? We weten dat als we twee variabelen aftrekken, dat destandaarddeviatievandeaftrekkinggelijkisaandevierkantswortelvandesomvandevariantiesmintweemaaldecovariantie: V(X– Y)= V(X) + V(Y)– 2COV(X, Y)Nu,indeklassieketesttheoriegaanweervanuitdatdefoutnietgecorreleerdis,omdathettoevalsfoutenzijn.Defoutopmoment1endefoutopmoment2zijndusnietgecorreleerd.Dusdecovariantieisnul.Watdannogoverblijft,isdevariantieoptijdstip1en2.Diewordengewoonsamengeteld.Datzieterzouitbijdeklassieke

testtheorie:𝜎rstt = 𝜎²_7 + 𝜎²_4,enzobijdemodernetesttheorie:𝜎rsttDu = 𝜎²bv + 𝜎²bc.

Dusdestandaarddeviatie(vierkantswortelvandevariantie)isdevierkantswortelvandevariantievandefoutopmoment1endevariantievandefoutopmoment2.Ditwilduszeggendateenverschilscorezeeronbetrouwbaarkanzijnomdatwedefoutommeetmoment1endefoutommeetmoment2eigenlijkgewoongaansamentellen.Dussteldatjetherapie/interventiegeeneffectheeft,danzaljebij eenheel aantalmensen tocheffect zien inde scoresopBDI. Je zoudenkendat ze vooruit zijn

93

gegaan,maardatkangewoontoeteschrijvenzijnaandefoutennietaanreëleverbetering.Wildatdanzeggendatwenooitmetverschilscoresmogenwerken?Nietnoodzakelijk,maarwemoetenhetwel systematischonderzoekenenwemoetenonthoudendatverschilscoresalleenmogengebruiktwordenalsergemiddeldgenomeneenduidelijkeffectis(eengrootverschil)enalsonzefoutrelatiefkleinistenopzichtevanheteffect.

7. Keuzetussenklassiekeenmodernetesttheorie

We hebben gezien dat zowel de klassieke testtheorie als de moderne testtheorie vaak gebruiktworden.Waartussenmoetenwenukiezen?Vanuitdemodernetesttheoriezijnerheelwatkritiekenopdeklassieketesttheorie:

1. Indeklassieketesttheoriewordtgewoongewerktmetsomscores.Jegeeftbijvoorbeeldeenanaloogredeneertestjemet20items.Elkitemwordtgescoordmetjuistoffout,1of0,enjeberekentdangewoondesomvandie20items.Demogelijkescoresgaanvan0tot20.Ditwilzeggen dat we in de klassieke testtheorie geen rekening houden met verschillen indiscriminatievanindividueleitems.Wegaanervanuitdatelkitemevenbelangrijkisenevengoedeonderscheidingentussenmensentoelaat.

2. Deschattingvanbetrouwbaarheidindeklassieketesttheorieisgevoeligvoordehomogeniteitvande steekproef (zie eerder).Neembv. deWAIS, een intelligentietest voorde algemeneBelgischepopulatie.Alswediehierinonzegroepstudentenzoudenafnemen,danzoudieveelminderbetrouwbaarzijnomdatwezittenmeteenhomogenegroep.

3. Hetbevathetfenomeenvanregressienaarhetgemiddelde(zieeerder).4. Indeklassieketesttheoriekunnenwemetdescoresopzichnietdoen.Steldatjeeenanaloog

redeneertestafneemtmet20items,watbetekent10op20dan?Datbetekentdatje10itemscorrecthebtbeantwoord,maarjeweetnietwelkeitemsdatdatzijnmetenkel‘10’.Hetkanzijndataldieitemseengemiddeldemoeilijkheidsgraadhebben,maarhetkanookzijndatdaarheelmoeilijkeenheelgemakkelijkeitemsinzitten,maarjeweetdatniet.Jeweetdusnietwathetbetekentom10itemscorrecttebeantwoorden.Datwordtopgelostdoordietestbijeengrote, representatieve groep af te nemenwaar die test voor bedoeld is en dan kan je ditgebruiken om te vergelijken. Het kan zijn dat in vergelijkingmet die grote groep, 10 eengemiddelde score is, of net heel hoog, of net heel laag, allemaal afhankelijk van dereferentiegroep/normgroep.Dusderuwescoreheeftopzichgeenbetekenis,erisnoodzaakaannormering.

5. Metdeklassieketesttheoriedoenweaan‘measurementbyfiat’.Wegaanervanuitdateronderliggend een intervalschaal is en dat wij rustig mogen optellen zonder dat we dataantonen.Maardatisgewooneenassumptie.Wenemengewoonaandatdegeobserveerdescoredesomisvandewarescoreendefoutenwemakendaareenheeluitgebreidmodelvoor,maarwetoetsendatniet.

6. Prestatieskunnenalleengeïnterpreteerdwordenbinnendetest.7. Bij de klassieke testtheorie gaan we er ook van uit dat de standaardmeetfout, de

onbetrouwbaarheid, hetzelfde is op elk niveau van de vaardigheid. Dus de klassieketesttheoriegaatervandatalswenueen IQmetenvan60ofeen IQvan140,datdatevenbetrouwbaaris.Maaralswedatanalyserenmetdemodernetesttheorie,danzienwedatdatnietklopt.Wemetenminderbetrouwbaaraandeuiteinden.

94

Ondanksalles,watisnuhetvoordeelvandeklassieketesttheorie?Watisderedendatdietochnogveelgebruiktwordt?Datkomtgewoonomdatdieeenvoudigisenhetbestgekendis.Jemoetredelijkwatwiskundekennenomdiemodernetesttheorietebegrijpenengebruiken.

We kunnenookhet omgekeerdeperspectief innemenen kijkennaar denadelen vandemodernetesttheorie:

1. Hetismathematischcomplex.2. Wanneer we een test ontwikkelen volgens de klassieke testtheorie en we doen dat zeer

zorgvuldig, dan gaanwe hetmeestal niet veel beter doenmet een test die ontwikkeld isvolgensdemodernetesttheorie.Loonthetwelomzo’ncomplexmodeltegebruikenalseengemakkelijkmodeleennietveellageretest-criteriumcorrelatieheeft?

Desalnietteminzijnerenkelegrotevoordelenaandemodernetesttheorie:

1. We doen niet aanmeasurement by fiat.We gaan niet gewoon assumeren dat onsmodelcorrect is,maarwetoetsenhet.Bijvoorbeeldbijhet1PL-modelveronderstellenwedatalleitemsvanelkaarverschillenalleenintermenvanmoeilijkheid.Endatkanookgetoetstworden.Metdiemodernetesttheoriekunnenwenagaanhoezeerdedata/realiteitafwijktvanonsmodel.Datgeeftonsvaliditeitsevidentieoverdeinternestructuur.

2. Bij de moderne testtheorie hebben we een specifieke standaardmeetfout. We zullenvaststellen dat als iemandheel laag of heel hoog scoort, datwe danminder betrouwbaarmeten.

3. Wekunnenequivaleren.Watwilditzeggen?Voorheelveeltoepassingenishetinteressantommeerdereteststehebben,meerderetestvormen.Steldatjetaalontwikkelingoftaalbegripwilmetenvanheteersteleerjaartothetzesdeleerjaar.Hetisduidelijkdatjenietdezelfdetestkangebruikenvoorkinderenvan6tot12jaar.Watjekandoen,iseentestmakenvoor6-jarigenmetheeleenvoudigetekstjes.Voorkinderenvan7jaargajedemoeilijkeitemsvandeeerstetestovernemenennieuweitemsmakenopbasisvanwat7-jarigekinderennormaalkennen. Voor die van 8 jaar hetzelfde. Etc. Je gaat dan een test hebben voor elk jaarafzonderlijkmettelkenseenpaar itemsdieoverlappen.Metdeklassieketesttheorie ishetheelmoeilijkomteonderzoekenhoeiemandzichontwikkeltdoorheendiezesjaar,wantdanmoetjevertrekkenvaneentestwaarbijjealleitemsaanallerespondentengeeft.Maarbijdemodernetesttheorieishetwelmogelijkomoverdiezesjaaréénvaardigheidscontinuumteschattenopbasisvandeitemsdieoverlappentussentelkenstweesubtesten.Datnoemenweequivaleren, namelijk dat we resultaten hebben van subtesten waarbij telkens een itemsoverlappenentelkenseenaantalitemsspecifiekzijnvoordiesubtest.

4. Binnen de moderne testtheorie gaat men heel goed itemvertekenig onderzoeken,bijvoorbeeld‘WerkteenitemindeVSopdezelfdemanierbijblankenzwart?’of‘WerkteenitemhetzelfdebijVlaamsekinderenofVlaamsekinderenvanTurkseherkomst?’.Datkunnenweheelgoedbekijkenmetdemodernetesttheorie,ennietgoedmetdeklassieketesttheorie.

Erzijndusweldegelijkspecifiekevoordelenencontextenwaarbinnenmenbestwerktmetdemodernetesttheorie.BijvoorbeelddePISA-testen(ProgrammeforInternationalStudentAssessment)wordenoverheelveelculturenheengebruikt,endaarvoorgebruiktmendanookhetRasch-model(1PL).

95

8. BetrouwbaarheidenvaliditeitHoehangenvaliditeitenbetrouwbaarheidnusamen?Hierbijwordtvaakonderstaandbeeldgebruikt.Jespeeltzogezegdvogelpiek,enerzijnviermogelijkesituaties(maarcirkelrechtsbovenisnietechtcorrect).

Decirkelrechtsonderiseenmetafoorvooreentestdiezowelbetrouwbaarisenvalide.Jemaaktweleenfout,maardiefoutisrelatiefkleinenhetzitrechteropinhetmidden.

Linksbenedeniseentestafgebeelddiewelbetrouwbaarismaarnietvalide.Depersoongooitaltijdwelongeveeropdezelfdeplaats,maarnietopdejuisteplaatst,nietinhetmidden.Hetisbetrouwbaarwantjekomtaltijdophetzelfdeuit,maareriseensystematischemeetfout.Jebentnaastdekwestiebezig.

Linksboveniseenvoorbeeldvannietvalideennietbetrouwbaar.Jezitnietinhetmiddenerop,enerzitooknogalwatvariabiliteittussendeverschillendemetingen.Erzittentoevalsfouteninjemeting,endiemetingisnietdemetingdiejewilt.

Rechtsboventenslottezouonbetrouwbaarmaarvalidemoetenvoorstellen,maardatiseigenlijknietcorrectafgebeeld.Hetsteltgewoononbetrouwbaarheidvoor.Jegooitengooitenhetistelkensopeenandereplaats.Eentestdieechtheelonbetrouwbaaris,kannietvalidezijn.Dus‘butvalid’,datklopthierniet,datmoetgeschraptworden.Jekanweljetestbetrouwbaardermakenendangajevanrechtsbovennaarrechtsonderofergensdaartussen.Dangaandiepuntenwatminderverspreidzijnenrondhetmiddenliggen,endankrijgjewat(meer)validiteit.

A. Betrouwbaarheidalspsychometrischendiagnostischkernbegripversusalsalledaagsbegrip

Wanneerwebetrouwbaarheidenvaliditeittegenelkaarafzetten,wordenweookgeconfronteerdmethet probleem dat die begrippen in het dagdagelijks taalgebruik iets anders betekenen dan in hetwetenschappelijketaalgebruik.Hetisbelangrijkomdaarvanopdehoogtetezijn.

Alswekijkennaarhetbegripbetrouwbaarheid inonsdiagnostischmodel,vanuitonze testtheorie,waarovergaathetdan?

- De herhaalbaarheid van de meting. Wat gebeurt er als we dezelfde meting herhaaldelijktoepassenenervankunnenuitgaandatergeenleereffectenzijn.

- Hetgaatomtoevalsfoutenennietomsystematischeofconstantefouten.

96

- Wegaandestandaardmeetfoutberekenenvanuiteenbetrouwbaarheidsbenaderingenwegaanprobereninkaarttebrengenwatdevariabiliteitisronddeschattingdiewemaken.

Alswekijkennaarbetrouwbaarheidinhetdagdagelijkstaalgebruik,waarovergaathetdan?

- Eengewaardeerdkenmerkvaneenpersoon.- Eenkenmerkwaaropmensenteonderscheidenzijn.- Verantwoordvaststellenvankenmerken.Isbv.deweersvoorspellingbetrouwbaar?Heeftmen

(weers)kenmerken correct vastgesteld? Let op: Deze alledaagse betekenisgeving vanbetrouwbaarheidiswatwijinwetenschappelijketaalverstaanondervaliditeit.

Dus we moeten voorzichtig zijn. Betrouwbaarheid heeft een andere betekenis in onzewetenschappelijke theorie dan in het alledaagse leven. In onze wetenschappelijke theorie gaatbetrouwbaarheidgewoonovertoevalligefouten,ennietoverhetfeitofweeenkenmerkaccuraatvaststellenmetonzetestprocedure,wantdatiseenvaliditeitskwestie.

B. Betrouwbaarheidalsdebovengrensvandevaliditeit

Validiteitenbetrouwbaarheidzijntweeanderedingen,maarzehangenduidelijksamen.Als jeeenperfectonbetrouwbaretesthebt,danmeetjeniets.Alsjeeentestzouherhalenenjekrijgttelkenseentotaalanderescore,danbenjeeigenlijknietsaanhetmeten,endanhebjenatuurlijkookgeenvaliditeitwantjemeetnietwatjewiltmeten.

Alsweeencriteriumcorrelatieberekenen,bv.decorrelatietusseneentoegangsproefendescoresopheteindevanheteersteacademiejaar.Wewetendateraltijdmeetfout/onbetrouwbaarheidzitoponzepredictor,detoegangsproef,maarerzitookaltijdmeetfoutopdemetingvanonscriterium,descores.Hetgevolgisdatdecorrelatiediewezullenobserverenlagerisdandecorrelatietussendetweetheoretischevariabelen,namelijktussendewarescoreopdetoegangsproefendewarescore

vanderesultatennaheteersteacademiejaar.Daarbestaateenformulevoor:𝑟dw = 𝑟x2 𝑟dd×𝑟ww .Als we de correlatie tussen de ware score op de predictor en de ware score op ons criteriumvermenigvuldigen met de vierkantswortel van de betrouwbaarheid van de predictor maal debetrouwbaarheidvanhetcriterium,danhebbendegeobserveerdecorrelatietussenonzepredictorencriterium.Maaralswenuookgeïnteresseerdzijnindehogere,theoretischecorrelatie,dankunnenwe correctie voor attenuatie doen. Datwil zeggen datwe deware correlatie tussen predictor encriteriumkunnenschattendoor tecorrigerenvoordeonbetrouwbaarheid.Dathoudt indatwedegeobserveerde correlatie delendoor de vierkantswortel vandebetrouwbaarheid vandepredictormaal debetrouwbaarheid vanhet criterium:𝑟x2 =

5z{5zz×5{{

.Maar dat is enkel nodig alswedus

geïnteresseerdzijninhettheoretischeverband.Alswedaarentegengewoonwillenwetenhoegoedeenpredictorvoorspeltvooreenbepaaldegroepmensen,dankunnenwealleenmaarberoepdoenopwatweobserveren.

Betrouwbaarheidiseenheelbelangrijkconceptdatwesystematischmoetenmeenemeninonderzoek.De betrouwbaarheid bepaalt de bovengrens van de validiteit.Maar het is niet omdat we kunnenaantonendatonzetestbetrouwbaaris,datonzetestookvalideis.

97

DEELIII:FAIRHEID

98

FairheidAlswekijkennaardenieuweStandards,danzijnerniettwee,maardriegroteconcepten.Historischgezien waren er slechts twee concepten in het assessmentveld, namelijk betrouwbaarheid envaliditeit,maarfairheidisdaaronlangsbijgekomen.DeVSneemthierbijhetvoortouwomhetbelangvanfairheidtebenadrukkenwanneerwedekwaliteitvanassessmentmethodesbeoordelen.

1. Inleiding

Wat is nu fairheid? Volgens het woordenboek gaat het om ‘rechtvaardigheid’, ‘redelijkheid’,‘billelijkheid’of ‘schappelijkheid’.Alswekijkennaarhetdagdagelijks taalgebruik,danbedoelenwemet‘fair’ietsdat‘eerlijk’of‘oprecht’is.

Watwij ermee bedoelen, is inwelkematemensenmet verschillende achtergronden (mannen vs.vrouwen,blankenvs.zwarten,etc.)eerlijkwordenbehandeldwanneerzeeentestafleggenenopbasisvaneentestgeëvalueerdworden.Datisdekernvraagbijfairheid.Hetachterliggendeideeisdathettemaken heeftmet het creëren van gelijke kansen. Inwelkemate gaat het gebruik van een testmensenmeergelijkekansengevenofnetniet?Datiseenzeerfundamentelekwestie.Inonzewerelddiesteedsmeermulticultureelwordt,isditeenheelbelangrijkezaak.

Dit principe van fairheidmaakte snel opgang in deVS in kader van selectie voor hoger onderwijs.DiegenendievroegerbinnengeraakteningroteinstellingenzoalsHarvardofYale,haddeneenbepaaldnetwerk, hadden naar de juiste scholen geweest, etc. Maar men wou dat veranderen door eeningangstestintevoerenzodatmensenzonderdatnetwerkofdieachtergrondmaartochmetdejuistecompetentieskondenbinnengeraken.Menvoerdeduseeningangsexameninnetvanuithetideeomiedereengelijkekansentebieden.Maarnogalparadoxaalwordtdedagvanvandaaghieroverheelwatgediscussieerd.Menargumenteertdathetnetmensenuitlageresocialeklassenzoutegenhouden.Indezecontextheeftmensterknagedachtoverfairheid:Inwelkemateishetfairommensenbepaaldetestentelatenafleggen?Geefthendateenterechtekansofnietomzichverderteontwikkelen?

Maarwaarovergaat fairheidnuvooral?Fairheidgaatvooraloverdevraagofde inschattingdie jemaaktvaneenkenmerkvaneenpersooneffectkanwordengeïnterpreteerdengebruiktzoalsjehetbedoeltofzoalsdetestbedoeldis.Ofanderzijdsgaathetoverkenmerkenvandegetestepersoonofcontextfactorendieertoelijdendatdatniethetgevalis,datdetestnietwordtgebruiktzoalsbedoeld.Dit wil zeggen dat fairheid eigenlijk een validiteitskwestie is. Heel veel concepten die besprokenwerdenbijvaliditeit,gaandanookhierterugkeren,maaronderdenoemervanfairheid.Steldatjeeenverbale kennistest maakt, en je steekt daar heel veel vragen in over racen, vissen, voetballen,bergbeklimmen,etc.,dangajedejongensbevoordelen.Datisnietfairalsjeverbalevaardighedenwilmeten, want op die manier meet je gewoon kennis van specifieke interesses die vooral jongensinteresseren.Hetisdusinzijnkerneenvaliditeitskwestiewantjemeetnietgoedwatjebedoelttemetenmetdietest.

Fairheidiseenvaliditeitskwestiediedoorheenhetvolledigetestprocesaandachtmoetkrijgen,vanafdeconstructietotdeconcretetoepassingindepraktijk.

Fairheidisookietsdatwemoetenevaluerenvoorconcretecontextenvoorconcretepersonen.Wantwatbepaaltdetestafname?Nietalleendetest,nietalleendevaardigheidofhetkenmerkdatwewillen

99

meten,maarookdecontextwaarinhetgebeurt(bv.anoniemvs.nietanoniem)enanderekenmerkenvandegetestepersoon(bv.geslacht).

Watwegaandoenomdefairheidtebevorderen,isaanpassingenaanbrengenaandetestenoplettendatweniet tenonrechtegaanbevoordelen.Somskanhetzijndatdoornietaantepassendatwesommigemensentenonrechtebenadelen,somskanhetookzijndatdooraantepassenwesommigemensentenonrechtegaanbevoordelen.Fairheid isdusgeengemakkelijkezaak.Er isdikwijlsgeengemakkelijkeoplossingenwemoetendecomplexiteitvandesituatiegoedprobereninteschatten.

2. Algemenevisiesopfairheid

Alswenaardeassessmentpraktijkkijken,zienwedaterviergrotebenaderingenzijnopfairheid.Dieviervormenvanfairheidsluitenelkaarnietuit.Hetenekansamengaanmethetandere.

A. FairheidvanbehandelinggedurendehetprocesvantestenHet idee van psychologisch testen is datwemensen dezelfde kans geven om hun kunnen of hunkenmerkentelatenzien.Datdoenwetypischdoortestandaardiseren.Indetesthandleidingstaatopwelkemanier de testmoet afgenomenworden. Een test op een anderemanier of in een anderecontextafleggen,kanserieuzeeffectenhebben.KinderenscorenbijvoorbeeldhogeropdeWISCalszediethuisafleggendanineenschoolsecontext.Eenmogelijkeverklaringhiervoorisdatkinderenzichthuismeerophungemakvoelenendaterdusmindertestangstis.Eenanderemogelijkeverklaringisdatthuistesteneenmeerfamiliarehoudingcreëert,watervoorzorgtdatdetestleideronbewusthetkindwatmeeraanmoedigt.Hoegaanweproberendergelijkeongewensteeffectentevermijden,doortestandaardiserendus.

Overhetalgemeenisdatnodigenwerktdatgoed,maarsomskandatookproblemenopleveren.Steldatjeeenleesvaardigheidstestafneemtbijeenpersoondieslechtziendis,dankanhetzijndatjehetlettertypemoetvergroten.Maardanisdatnietmeergestandaardiseerd,maarhetgeeftdiepersoontocheeneerlijkekansomdeleesvaardigheidstestzogoedmogelijkafteleggen.

Duswegaanstandaardiserenomdebehandelingfairtehouden,maarsomskandatzelfonfairheidintroducerenenmoetenweflexibelzijn.

B. Fairheidalsafwezigheidvanmeetvertekening

De tweede benadering is psychometrisch.We gaan gewoon kijken of een instrument op dezelfdemanierfunctioneertvoordeverschillendesubgroepen.Wekunnendatopverschillendeniveausdoen.

- Differentieel itemfunctioneren is op het niveau van de individuele items, de itemsfunctionerenandersvoordeverschillendegroepen:

o Uniformevertekening:Bijvoorbeeld isdemoeilijkheidsgraadvanelk itemhetzelfdevoor mannen en vrouwen of voor autochtonen en allochtonen? In eenwoordenschattestkanjebijvoorbeeldvragen‘Watisspek?’,dangaankinderenmeteenmoslimachtergrondbenadeeld zijn, omdatdit varkensvlees is.Moslimkinderendie sterk taalvaardig zijngaanhieropmisschienwel kunnenantwoorden,maarhet

100

itemisgemiddeldgenomenmoeilijkerdanvoorkinderendiegeenmoslimachtergrondhebben.

o Niet-uniformevertekening:Dediscriminatiewaardevandatitemisniethetzelfdevoordeverschillendegroepen.

- Differentieeltestfunctioneren:Wekunnenoveralleitemsheengaankijkenofdetestscoredezelfdebetekenisheeftvoordeverschillendegroepen.Alsheelveelitemsfoutenvertonen,danzaldietotaletestscoreproblematischzijn.Alsermaareenverkeerditeminzit,danzaldieglobaletestscorewelnogmeevallen.

- Predictievevertekening:Indepraktijkwillenwedetestvoorietsgebruiken,bv.inkadervanselecties.Dankunnenweeenprobleemhebbenmetpredictievevertekening,namelijkdatweniet dezelfde voorspellingen maken op basis van een test. Er wordt bijvoorbeeld vaakgediscussieerddat intelligentietestsgebiasedzijntegenzwarten,datdie intelligentievooralgoedmetenbijblankenmaarnietbijzwarten.Steldatzwarteneenblankendezelfdescorehalenopeentest,danvoorspeljemetdiescoreeenbetereprestatievoorzwartendanvoorblanken.Hoekandat?Alsbv.eenintelligentietestallerleizakenbevatwaarmensenmeteenandereetnisch-cultureleachtergrondnietmeevertrouwdzijn,dietestiseigenlijktemoeilijkvoorhengegevenhunonderliggendereëlevaardigheid,endangaanzij lagerscorenopdietestquaIQdanhetIQdatzewerkelijkhebben.HetIQvaneenblankewordtbetergemetenenhetIQdatdiehaaltopdetestkomtbeterovereenmetzijnwerkelijkIQ.Uiteindelijkgaanzwartendiedezelfdescorehalenopdetestalseenblankehettochbeterdoenophetcriteriumomdatnogeendeelintelligentienietgevatwerdmetdetest.Predictievertekening kan in de twee richtingen gaan. Je kan onderprediceren ofoverprediceren. Predictieve vertekening is ook een systematisch probleem. Men gaatbijvoorbeelddeprestatievanzwartenopbasisvandetestsystematischonderschatten.

- Vergelijkbaarheidvanconstruct:Jekannogeenstapverdergaanenjeafvragenofhetwelgaatomhetzelfdeconstruct.Sommigenhebbenbeweerddat intelligentietestennietalleenvertekendzijnomwillevanhettypetaakjesdiemengebruikt,maardathetbegripintelligentiezelfniethetzelfde isover culturenheen.Watwij dusonder intelligentie verstaan, zou ietsanders zijn dan wat intelligentie is in Zuid-Afrika. Onze intelligentietestenmeten dan nietalleenslechtomdatzedeverkeerdevragenstellen,maaromdathetbegripintelligentiezelfeen culturele constructie zou zijn. We moeten dus kunnen nagaan of het constructvergelijkbaaris.

101

C. Fairheidalstoegangtothetconstructzoalsgemeten

Dithoudtindatwemoetenvermijdendaterindividuelekenmerkenzijnvanpersonendieertoelijdendatpersonendiediekenmerkenhebbensystematischmeerofmindergaanscorenopeentest.Watkandatallemaalzijn?

- Gezichtsbeperking:Als jenietgoedziet,kanjenietdegewoneversievandie instrumentenbeantwoorden.

- Zegswijze:Insommigeinstrumentenwordenzegswijzengebruikt,bijvoorbeeldeenitem‘Ikzitindeput’.AlsjedergelijketestenafneemtbijmensendieNederlandsnognietzogoedkennenofmaaralstweetaalkennen,dangaanzijdatdikwijlsnietverstaan.

- Dyslexieentaalbegrip:Steldatjewilnagaanhoegoediemandtaalbegrijpt,enjeneemtdetestafmetpapierenpotlood,dangaanmensenmetdyslexieslechtscoren,nietomdatzedetaalnietbegrijpen,maaromdatzegewoonprobleemhebbenmethetlezen.

Datkanallemaalcomplexwordenindepraktijk,zekerwanneermeerdanéénkenmerkinterfereertmettesting.Zokanhetzijndatjeeentestmoetafnemenbijouderemensenuiteenanderecultuur.Testen zijn niet altijd aangepast aan oudere mensen, en mensen uit een ander land begrijpenmisschiendetaalnognietzogoed.Detestkandandubbelbenadelendwerkenvoordiepersoon.

Wemoetenditallemaalgoedindegatenhouden,maarwemoetenonsookafvrageninwelkematehetinderdaadeenprobleemisvoordemeting.Gaathetomeenvertekeningofbehoorthettothetconstructzoalswehetwillenmeten?Steldatiemandsolliciteertvoorpiloot,endiepersoonzietnietgoed,dangaanwetochdiecognitievetestsnietaanpassennaareengroterlettertype,omdatgoedzichtbelangrijkisvoorhetconstructzelfvaneengoedepiloottezijn.

D. Fairheidalsvaliditeitvanindividueletestscoreinterpretatiesvoorbedoeldgebruik

Fairheid isbegonnenvanuiteengroepsdenken,bijvoorbeeldmannenversusvrouwen.Eerstwarenmannendominantopdearbeidsmarkt,endietestenwerdeneigenlijkgemaaktvoormannenwantvrouwenbleventochthuis.Laterbegonmendannatedenkenoverdatmendietestenmisschienbestgenderneutraalmaakt.IndeVShadjeookdetegenstellingtussenblankenzwart.Datisgroepsdenken:GroepAenB,slechtziendenengoedzienden,etc.

Maarjekanookeenstapverdergaanenfairheidzienalsietsdatmethetindividutemakenheeftdiedetestaflegt.Wemoetennietalleendenkenintermenvanbredecategorieën,maarookkijkennaardiepersoondiedie test aflegt.Wat zijnmogelijk vertekenende factoren?Als iemand in kader vanpsychodiagnostiekeentestzoumoetenafleggen,maarjezietdatdiepersoonopdatmomentnetdegriepheeft,danmoetjedetestuitstellen.

Watbelangrijkis,isdatfairheidniethetzelfdeisalsgelijke(gemiddelde)uitslagen.Hetfeitdattweegroepengemiddeldverschillenderesultatenhalen,isopzichzelfgeenargumenttegendefairheid.Dattoontmisschien wel eenmaatschappelijk probleem aan (bv. sommige groepen krijgen geen goedonderwijs),maarisnietvoldoendeevidentiedatereenprobleemismeteentest.Maarhetisweleenindicatiedatwemoetenonderzoekenwaardieverschillenvandaankomen.

102

3. Bedreigingenvanfairheidenvalideinterpretatiesvantestscores

A. TestinhoudDithebbenweeigenlijkalbesprokenbijvaliditeit.Erkunnenallerleiinhoudenzijndievoordeenedanweldeanderegroepproblematischzijn.

- Moeilijkewoordenbijtestvoorkritischlezen- Verschillenininteressevoortestmateriaal:Bijvoorbeeldalsjeeentestmaaktinverbandmet

allerleiuitdagendesporten,dangaanjongensbevoordeeldzijntenopzichtevanmeisjes.- Verschilleninherkenninginhettestmateriaal:BijvoorbeeldindeRavenProgressiveMatrices

worden figuren gegeven die jemoet interpreteren van links naar rechts, omdatwij in dierichtinglezen.MaaralsjeditzougebruikenineenArabischlandwaarmenvanrechtsnaarlinksleest,danzoujebiasintroduceren.

- Beledigendkaraktervanitems

B. Testcontext

Wanneereentestgeconstrueerdwordt,ishetheelbelangrijkinstructiesvoorafnameheelpreciesteformuleren.Alsmeninstructiesopverschillendemanierenkaninterpreteren,kanerbiasontstaan.

Watnogeenprobleemkanzijn,zijninteractiesmetdeexaminator.Erkunnenstereotypesuitgeloktworden en deze kunnen bias veroorzaken, bijvoorbeeld ‘zwarten presteren slechter opintelligentietesten’, ‘vrouwen presterenminder goed opwiskundetaken’, ‘Aziaten scoren beter opintelligentietaken’,etc.

Tenderdekandetaalvandetestingproblemenveroorzaken,vooralbijmensendiealsmoedertaaleen andere taal hebben. Er bestaat hier vaak geen eenvoudige oplossing voor, omdat taal vaakcontextspecifiekis.HetkanzijndatmenthuisArabischspreektenopschoolNederlands,maarthuisenopschoolspreektmenietoverdezelfdedingen.Erzullenduscontextenzijnwaarbijmenzichbeterkanuitdrukkenindeenetaalencontextenwaarbijmenzichbeterkanuitdrukkenineenanderetaal.Taalkanookietszeerlokaalzijn,erkunnenallerleidialectenbijtepaskomen.Datmaaktdattaaleenzeermoeilijkaspectisbijtesting.Eenoplossingkanheelspecifiekzijnvoorbepaaldemensenofregio’s.

C. Testrespons

Jekanookverschillenhebbentussengroepen inhoezeverkiezenteantwoorden,ofwatcultureelverwacht is. Alsmensen zichzelfmoetenbeoordelen op vaardigheden, zijn er culturele verschillentussenhetWestenenZuidoost-Azië.InZuidoost-Aziëheeftmendeverwachtingdatmenbescheidenis. Bijvoorbeeld kinderenuit Singaporedoenhet objectief iets beter danOostenrijkse kinderenopschool,maartochgaanzezichzelflagerbeoordelendandeOostenrijksekinderen.

Detestresponskanookvereisendatjebijkomendevaardighedenhebt.Steldatjeineendoolhoventestoppapier jewegdoordoolhovenmoetvinden,danheb jeeenzekeremanuelecoördinatienodig.Sommigemensenkunnenmisschienwelperfect zienhoe zeuithetdoolhofmoetenkomen,maargewoonweinigcoördinatiehebbenommethetpotloodjedewegaantestippen.Ofsommigemensen

103

uitandereculturenzijnnietvertrouwdommetpapierenpotloodtewerken.Omditoptelossen,heeftmendoolhovengemaaktin3Dzodatmenmeteenpotloodjedoorheenhetdoolhofkangaaninplaatsvaneenlijntjetetekenen.

Ookkunnenerverschillendeinterpretatiesbestaanvanwateengoedewijzevanantwoordenis.Erzijncultureleverschillendematewaarinverwachtwordtdatjemooienuitgebreidschrijft,ofeerderkortentothepoint.

Ookkandescoringssleuteleeneffecthebben.Datmoetheelpreciesenduidelijkzijnbijdetesting.Bijvoorbeeldinkadervaneenexamenkanhetzijndatkennisvandeleerstofwordtgetest,maardatkinderendienogmeerinformatiekunnengevenextrapuntenkrijgen.Alsdatzois,alsdatzoinjouwscoringsleutelzit,danmoetjedatooklatenwetenopvoorhand,wanthetkanzijndatkinderenwelextrakennishebben,maarhetnietgevenomdatzedenkendathetnietverwachtwordt.

D. Kansomteleren

Inwelkemateishetredelijkmensenbepaaldetestenvoorteleggen?Zehebbenimmersmisschiengewoonwegnietdekansgehadomdegevraagdestof te leren.Alszediekansnietgehadhebben,creëertdatonfairheid.

Hethangtwelwatafvandecontext.Alsjeinallescholendezelfdestandaardtestenzougeven,dangaan kinderen die in slechte scholen zitten met minder gemotiveerde leerkrachten het natuurlijkmindergoeddoen.Dan isdietestingeenprobleem.Langsdeanderekant isalgemenetestingnietnoodzakelijkeenprobleembijbv.toegangtoteengespecialiseerdeopleiding.Alsjebijvoorbeeldeeningangsproefmaakt voorpiloten, danmoet je kunnen testenof de leerlingeneenbasiswiskunde,fysica,etc.hebben,ongeachthunvorigekansenenopleiding,omdatdittenoodzakelijkis.

Alseenbepaaldeslechtereschoolsommigeonderwerpenuithetleerplannietaangeleerdheeft,dankanjeopgroepsniveauzeggendatdieleerlingennietdekanshebbengehad.Maarfairheidgeldtookophetindividueleniveau:Zijnerkenmerkenvandepersoonofvanzijn/haarcontextdiediepersoonmogelijkerwijzebenadelen?Dit ismoeilijkerte identificerenenkwantificerenop individueelniveaudanopgroepsniveau.

Watmoetenwedandoenalswevaststellendateenpersoonnietdejuistekansenheeftgehadombepaalde zaken te leren?Moetenwe dan een diploma geven of niet? Dit is eenmaatschappelijkprobleemwaardedagvanvandaagvaakovergediscussieerdwordt.

4. Omgaanmetfairheid

A. Universeelproefopzet(Universaldesign)Hoemoetenwenuomgaanmetfairheid?Eerstenvooralmoetenwebeginnenmeteenuniverseelproefopzet.Hetbegrip‘universaldesign’komteigenlijkuitdearchitectuur,enhethoudtindatjeopvoorhandheelgoedmoetdenkenvoorwieeengebouwofruimtebedoeldisendatiedereendaarvandantoegangheefttothetgebouw(bv.datookmindervalidenbinnengeraken).Hetzelfdeideewordtgebruiktbijpsychologischetesten:Opvoorhandmoetjegoednadenkenvoorwiedetestbedoeldis,eninfunctiedaarvanganadenkenoverwelkemogelijkeproblemenzichkunnenvoordoen.Alsjeeen

104

testwilmakenvoorzowelmannenenvrouwen,dangajemoetengedeeldeinteressesgebruiken,ennietspecifiekvrouwelijkeofmannelijkeinteresses.Hetideeisdusdatwevanafhetbegindetestzoontwikkelendathetzofairmogelijkisvooriedereen.

B. Bijtestconstructie

Hoekunnendiefairheidnuimplicerenbijtestconstructie?Wekunnendefairheidinhetooghoudenwanneerwedetestitemsmakendoorheelduidelijkeinstructiestegevenaandemensendiedeitemsconstrueren.

- Wemoetencognitievebronnenvanconstructirrelevantievermijden.Wekunnenbijvoorbeeldaandachtvestigenopgeentemoeilijktaalgebruiktehanteren.

- Ookmoetenaffectievebronnenvermedenworden.Datzijnzakenwaarmensenopafknappenalszedetestinvullenomheeldiverseredenen.Voorbeeldenzijn:

o Omstredenstandpunten:Alsjeeentekstlaatlezenvooreentesti.v.m.leesbegrip,endietestgaatoverdeonafhankelijkheidvanVlaanderen,dangaansommigemensendaarkwaadvanworden.

o Evolutie:IndeVSisdeevolutietheorienogsteedseenomstredengegeven.Alsjedusnietexactpeiltnaariemandsmeningoverdeevolutietheorieversuscreationisme,steljehierdanookbestgeenvragenover.

o Verklaring van groepsverschillen:Hoe kunnen groepsverschillen verklaardworden?OokindeVSiserhiernogdiscussieover,overzwartversusblankenwatpreciesdeverschillenzoudenzijnenofditgenetischdanwelomgevingsgebondenis.

o Pijnendoodo Religieo Sekso Stereotypeno Terminologievoorgroepen:Ookhierisheelwatdiscussieover,ditzijngevoeligheden

dieverschuivendoorheendetijd(Blacknaarcolouredpeoplenaarpeopleofcolour,etc.). InVlaanderen is ookdediscussie aande gangof ‘allochtoon’wel een goedebenamingis,ofdatditnietdenigrerendis.Alshetgebruikvansommigebenamingenslechtegevoelensmetzichmeebrengenendatheeftnietstemakenmetwatjewiltesten,danmoetjediebenamingeneruithalen.

o Daartegenoverstaathetrepresenterenvandiversiteitindetest:Hetkaneenpositiefeffecthebbenomdiversiteit terepresenteren inhettestmateriaal.Bijvoorbeeldopplaatjes die kinderen moeten ordenen kunnen zowel mensen van Vlaamse,Marokkaanse, Syrische, etc. achtergrond gerepresenteerd worden, zodat allemogelijkegroepenvandeelnemerszichkunnenherkennenindietest.AlshetalleenmaarzougaanomtypischVlaamsesituatiesoftypischVlaamsepersonen,dangaandeelnemers met een andere etnisch-culturele achtergrond zich daar minder inherkennen.

- Tenderdemoetenookfysischebronnenvanconstructirrelevantievermedenworden.Datisvooralhetgevalbijmensenmeteenbeperking(bv.slechtziend,slechthorend,dyslexie,etc.).Erbestaanbijvoorbeeldvoorleesprogramma’svoortestenwaarbijhetlezenopzichnietstemakenheeftmetwatjewilmeten.

105

Letop,het gaathieropbeoordelingen doorexpertsoverhet feitofbepaalde itemseen cognitief,affectiefoffysischprobleemopleveren.Maarhetisnietomdateenexpertietszusofzobeoordeelt,datdatookeffectiefzois.

C. Bijtestvalidering

Wekunnenooknaarfairheidkijkenophetmomentvantestvalidering.

- Wehebben geziendatweeen factoranalyse kunnen gebruikenom te zienwat de internestructuur is van een test. We kunnen bijvoorbeeld onderzoeken of we dezelfde Big FivepersoonlijkheidstrekkenterugvindenbijeenVlaamseenTurksegroep.

- We kunnen itemvertekeningsanalyses doen. We kunnen nagaan of er uniforme en niet-uniformebiasis.Stel,eeninternationalefirmamaakteentesti.v.m.stressophetwerkomnategaanhoegeïrriteerdwerknemerszijnophetwerk.ErbestaateenNederlandseenEngelseversie van de test. In de Engelse versie staat er bv. ‘How often are you angry?’ en in deNederlandse versie staat er ‘Hoe dikwijls bent u geïrriteerd?’. Anger heeft een hogereintensiteitdanirritatie.DatheeftalsgevolgdatdeVlamingenrappergaaneenhogerescoregevenopdititemdandeEngelstaligen,ondankszebeidengemiddeldeenzelfdeniveauvanirritatie/kwaadheidhebben.Danhebjedusuniformebias.Jemeethetzelfdeconstruct,maarindeenetaalgaatmensystematischlagerscorendanindeanderetaal.

- Jekanookpredictievevertekeningonderzoeken.Ditisnietaltijdgemakkelijk,omdatcriteriadikwijlsindetoekomstliggen.

D. Bijtestgebruik

Bijtestgebruikzijnertweemanierenwaarmeeweaandeslagkunnen:

- We kunnen aan testaccommodatie doen: Wanneer we aan testaccommodatie doen,veranderennietsbijwatweaanhetmetenzijn.Wegevenbijvoorbeeldaanslechtziendeneenversievandetestmeteengroterlettertype.Hetzijndusaccommodatiesdiejetoebrengtaaneen testwaarmee je eenpersoonmet eenobstakel helpt,maar geen voordelenbiedt tenaanzienvanmensendiedezeaccommodatiesnietkrijgen.Jemeethetconceptnogsteedsopdezelfdemanier.Ditishetmeestinteressante,wantdepersoonwordtnogopdezelfdemanierbeoordeeld.

- Eentweedemogelijkheidistestmodificatie:Jebrengtveranderingenaandieweldegelijkeeneffecthebbenopwatjepreciesaanhetmetenbent.Steldatjetesteenstil-lees-tekstiswaarbijmensen dan vragen moeten antwoorden, en bij iemand met dyslexie laat je die tekstvoorlezen,danverander je ietsaanwat jeaanhetmetenbent. Inheteerstegevalmeet jenamelijkhoegoedkinderenkunnenlezenenhoegoedzedetekstkunnenbegrijpenomvragenop te lossen, terwijl je in het tweede geval enkel nog tekstbegrip meet en nietleesvaardigheden.Jebentdusietsminderaanhetmeten.Danisdevraag:Isditfairofniet?Dat kan zijn, als je bijvoorbeeld voornamelijk wil kijken naar tekstbegrip en minder naarleesvaardigheden.Alsjeditdoet,moetjewelbijkomendvaliditeitsonderzoekdoen.

Hetisbetertewerkenmettestaccommodatie,maaralsdatnietlukt,doenweaantestmodificatie.

106

DEELIV:TESTONTWERPENTESTONTWIKKELING

107

TestontwerpentestontwikkelingWelkestappengaanwezettenbijhetmakenvaanpsychologischetest?

1. TestbestekWat is testbestek?VolgensVandale is dat een “nauwkeurigebeschrijving vanopzet, uitvoering, tegebruiken materialen, regeling van de werkzaamheden en kosten”. Het idee is dat als we eenpsychologische testontwikkelen,datweopvoorhandgoednadenkenoverwatweallemaalwillendoenenwatervoornodigis.Ditzijnallemaaldingendiemoetengedaanworden:

- Omschrijvingvandoelengeplandgebruik- Omschrijvingvaninhoud- Omschrijvingvanvorm- Omschrijvingvantestlengte- Omschrijvingvanpsychometrischebenadering- Omschrijvingvanscoring- Omschrijvingvantestafname- Verfijnenvantestomschrijvingen- Adaptieftesten

A. Omschrijvingvandoelengeplandgebruik

Erzijnenkelegrotevragendiejehierbijmoetbeantwoorden:

- Hetdoelvandetest- Degeplandegebruikers/testafnemers:Bijvoorbeeldvoorleerkrachten,voorpsychologenof

voorlogopedisten?Hetisnietdebedoelingdatiemandzonderopleidingtestenafneemteninterpreteertwaarvooreigenlijkeenbepaaldeopleiding/kennisvereistis.

- Gepland gebruik: Bijvoorbeeld voor advies, begeleiding, selectie, vormende (= formative,testendiehelpen ineen leerproces)enbeoordelende (= summative, testendie kijkenhoegoediemanddestofkent)evaluatie,etc.Dit isbelangrijkomteweten,wantinfunctievangebruikgaanwehogereoflagereeisenmoetenstellenaanbetrouwbaarheid.Bijhighstakeselectiemoetenheelbetrouwbaretestengebruiktworden.

- Temetenconstructen/ofinhoudsdomein:Willenwealgemeneintelligentiemeten,ofwillenwe enkel verbale vaardigheid of mechanisch redeneren meten? (Er zit hier wel een kleinverschil tussenconstructdomeinen inhoudsdomein.Wehebbengeziendatookwanneerweeenuitspraakdoenovereeninhoudsdomein,datweookaltijdeenconstructhebben.Maarbijeen construct denken we bijvoorbeeld aan neuroticisme, intelligentie, depressie, etc. Eeninhoudsdomein isbijvoorbeeldeentestopheteindevaneenschooljaardatmeethoegoediemanddestofkentdieonderwezenisgeweest.Hetisnietdatwedaargeenconstructenvoorhebben,maardetestconstructiewordttochsterkbepaalddoorwatonderwezenisgeweest.)

- Bedoeldetestpopulatie:Voorwieisdetestbedoeld?Voordealgemenepopulatieofvooreenspecifieke populatie? Dat kan bekeken worden op basis van geslacht, SES, leeftijd,opleidingsniveau,etnisch-cultureleachtergrond,etc.Alsonzetestmoetbepalenofdatiemand

108

al dan niet naar het bijzonder onderwijs moet, dan zitten we aan de onderkant van hetvaardigheidscontinuüm temeten en danmoetenweniet heelmoeilijke vragen in die teststekenwantdaarinzijnwenietgeïnteresseerd.Maaralswewilleneentoelatingsproefvoorgeneeskundemaken,danzittenweaandebovenkantvanhetcontinuümenmoetenwewelmoeilijkevragenstellen.

- Op voorhand kan je ook nadenken over mogelijke testaccommodatie. Wat zijn mogelijkezakendieopzichzelfnietessentieelzijnvoordetestmaarweleenobstakelkunnenzijnvoorsommigepersonen.

- Wemoeten ook nadenken over of we de test vooral voorspellend of beschrijvend willengebruiken.Wekunnendaarbijeenonderscheidmakentussenvooralwerkenmetalgemeneconstructenalsvoorspellers(bv.IQ,consciëntieusheid,etc.)losvanspecifiekeleerinhouden,ofmetprestatiesineendomeinalsvoorspellersvantoekomstigsucces(Prestatievoorspellenopbasisvaneenvorigeprestatie).

- Tenslottemoetjenadenkenoverhoejedescoreswilgaaninterpreteren.o Norm-gebaseerd:We gaan iemands score interpreteren tegende achtergrond van

een referentiegroep. Maar daarbij moeten we opletten voor vloer- enplafondeffecten. Als je een toelatingsproefmaakt voor geneeskunde en je stelt tegemakkelijkevragen,dangaanheelveelmensenaandebovenkantzitten.Jekanookeentemoeilijketestmakenendanzitiedereenaandeonderkant.Denormverschuiftdan.Watbelangrijkishierbij,isdatwedeitemsduskiezeninfunctievanhetdoel.AlsweeenIQ-testwillenmakenvoordealgemenepopulatie,moetenweeenhelegrotevariabiliteit hebben van items, maar als we een IQ-test maken vooruniversiteitsstudenten gaanwe veel gemakkelijke items eruit laten anders zoudenweneenplafondeffectkrijgen.

o Criterium-gebaseerd:Wewillenietsvoorspellen,bijvoorbeeldofiemandzalslagen.Jekandatdanopdeleningeslaagdennietgeslaagd.Enbijgeslaagdkanjenogeensopdeleninonderscheidingofgroteonderscheiding.Eencriteriumkandusdichotoomzijn, of polytoom (verschillendeniveaus).Watbelangrijk is, is datwenietoverhetgansevaardigheidscontinuümgoedmeten,maardatwevooralgoedronddecutoffmetenomdatwewillenindelenincategorieën.(Ditishelemaalandersdanbijnorm-gebaseerdeinterpretatie,wantdaarwiljeiemandplaatsenophetgansecontinuüm)

o Ipsatief:Jebentnietgeïnteresseerdinhoeeenpersoonzichverhoudttenaanzienvanandere personen, maar je gaat een persoon vergelijken met zichzelf. Dat gebeurtbijvoorbeeld wanneer advies wordt gegeven naar beroep of studiekeuze toe. Danwordtnietzozeergekekennaar‘Jijbentextraverterdaniemandanders’,maarnaar‘Vindjijextraversiebelangrijk?Vindjehethebbenvansocialecontactenbelangrijk?’.Indienja,adviseertmenbestdiepersooneensociaalberoepofsocialestudiekeuze.Nietomdatdiepersoonextraverterisdaniemandanders,maaromdatinvergelijkingmet andere interesses en persoonlijkheidstrekken van de persoon zelf, extraversieeruitspringt.Bij ipsatievescoringmoet jeweloppassenvoorsocialewenselijkheid.Mensengaanzichmisschienassociërenmetinteressesenpersoonlijkheidstrekkendiesociaalwenselijkzijn.

109

B. OmschrijvingvaninhoudJemoetookdegroottevanhetinhoudsdomeinofdereikwijdtevanhetconstructbeschrijven.Hetisdusbelangrijkopvoorhandgoednatedenkenwaterineentestmoetkomen!

Erzijneigenlijktweegrotemanierenomhetinhoudsdomeinaftebakenen:

1. Kijkennaarhetconstruct/theoretischebasis:Wanneerwebijvoorbeeldietsalsdepressieofneuroticismemeten,danwerkenwemetheelduidelijketheoretischeconstructen.Wegaanons dan afvragen wat er volgens dat theoretisch construct gemeten moet worden. Welkinhoudsdomein hoort daarbij? Bijvoorbeeld er is een hele discussie omtrent hoe weemotioneleintelligentiemoetendefiniëren,endiedefinitiezalnatuurlijkmeebepalenwatjezalmeten.EengoededefinitievanEQ,iseendefinitiedieaansluitbijwatemotieszijn.Emotieszijn‘processendieuitgeloktwordendoordoelrelevantesituaties’.Wanneererietsgebeurtineensituatiediebelangrijkisvoorjouwdoelen/behoeftes,dankrijgjeeenproces/reactiedatbestaat uit een interpretatie van de situatie, lichamelijke reacties, motivationeleveranderingen,gelaats-enstemexpressie,engevoelens.Opbasisdaarvankanjehetbegripemotionele intelligentie vrij duidelijk gaan definiëren. Namelijk, emotionele intelligentiebestaat dan ten eerste uit het percipiëren van emoties bij anderen en zichzelf uit een ofmeerderevanonderdelen(bv.emotiesafleidenuitgelaatsuitdrukkingen),tentweedeuithetbegrijpen van dat proces van emoties en ten derde uit emotieregulatie. Dit is dus hetconstruerenvaneenconstructoptheoretischebasis.Enopbasisdaarvankanjeheelduidelijkeeninstrumentgaanmaken,namelijkjegaatopzoeknaardoelrelevantesituatiesenjegaatnainwelkematemensenbv.gansdatemotieprocesbegrijpeninzo’nsituaties.

2. Kijkennaarpraktischeinhoudsdomeinen:Inheelveelsituatiesgaanweonzetestsgebruikenomeenuitspraaktedoenovereenpraktischdomein.Bijvoorbeeld:Inwelkematekentiemandvoldoendevanautomechanica?Inwelkematekentiemandvoldoendevandewegcodeommetdeautotekunnenrijden?Dangaanwenietvertrekkenvaneenheeluitgebreidetheorieoverwatbv. inzicht indewegcodeallemaalzoukunnenbetekenen,maarwegaangewoonkijkenindepraktijk.Bijvoorbeeld:Welkeregelsmoetenmensenzekerbeheersenomopeenveiligemanierzichopdewegtebegeven?Wegaaneenanalysemakenvanhetpraktischeinhoudsdomein.Ofbijvoorbeeldwanneerweeen selectiedoenvooreen jobdangaanwekijkenwelkevaardigheden,gedragingen,competentiesallemaalnodigzijnomdiejobgoeduittevoeren.Datwilnietzeggendatweergeentheorieoverhebben,maardetheoriekomtopdetweedeplaats.Wegaanvooralkijkennaarwatindepraktijkbelangrijkisvoordetest.

Gansdediscussieisvaakwaternuwelennietbijhoort,wathoortweltothetconstruct,wathoortniettothetconstruct.Daarkunnenernstigediscussiesrondontstaan.Bijvoorbeeldrondemotioneleintelligentieisereenhelediscussieoverinwelkematezelfrapportagebenaderingenbehorentothetemotioneleintelligentieconstruct.Sommigemensenzeggenvanniet,enzeggendatjehetmoetmetenmet maximum performance maten. En anderen zeggen dan van wel. Ander voorbeeld: Als jezelfwaardegevoelwilmeten,heeftdatalleentemakenmethoemensenzichvoelenofgajeookitemsopnemenrondmensenhungedrag?Hetisbelangrijkdatjedaaropvoorhandgoedovernadenktenhetbegripendeinhouddiejewiltepakkenkrijgenduidelijkdefinieert.

110

C. OmschrijvingvanvormWemoetenookgaankijkennaardevorm.Watzijndeitemsdiewegaangebruiken?Watishettypevanitemsdatwegaangebruiken?

a) Aardvandeitems

- Toegankelijkheid van itemvormen: Het is belangrijk dat de items toegankelijk zijn, datwanneermensenhetitemlezenhetintuïtiefduidelijkishoezedaarmeemoetenomgaan.Datkan verschillen van cultuur tot cultuur. Bijvoorbeeld wij zijn gewend te werken metlikertschalen, maar bij Zwarte respondenten is dit geen typische manier hoe zij daarmeeomgaan.Als jeheelveeldifferentiatiesmaaktindeschaal(bv.van1tot10),dangaatmendaar geen goed gebruik van maken. In Zuid-Afrika werkt het beter om minder responscategorieën te gebruiken, 3 of 4 bijvoorbeeld. Dat werkt daar beter dan 5 à 6 responscategorieën.Duswemoetenookgaankijkenbijwelkepopulatiewedietestgaangebruikenenvoorwelkepopulatiewelkformatadequaatisaangepast.

- Complexe itemvormen: We kunnen ook complexe itemvormen gebruiken: Observaties,simulaties,portfolio’s.

o Prestatiebeoordeling:Bijvoorbeeldindewerkcontextwordtergebruikgemaaktvanprestatiebeoordeling.Jekandatdoendoorallemensengewoondezelfdetaaktelatenuitvoeren en die dan op een systematische manier gaan scoren. Wat dan welbelangrijkis,isdatjespecifieertwatdekritischedimensieszijn.Erzijnverschillendecategorieën waar je op voorhand over moet nadenken. Bijvoorbeeld ‘Hoegrammaticaal correct schrijft die persoon?’, ‘Welk woordgebruik hanteert diepersoon?’,etc.

o Simulaties:Eenanderecomplexeassessmentsituatiezijndesimulatie.Bijvoorbeeldin kader van een assessmentcenter moet je iemand selecteren voor eenmanagersfunctie en je speelt een conflict na. Je kan da nagaan hoe de kandidaatomgaatmetzo’nsituatieenjegaathetgedragsystematischbeoordelen.

o Portfolio’s:Bijhoudenenaantonenwelkeactiviteitenmenallemaal inhetverledenheeft gedaan. Bijvoorbeeld: ‘Welke gebouwen heeft deze architect al allemaalgerealiseerd?’.Opnieuw ishetbelangrijknatedenkenhoe jedatgaatbeoordelen.Welkecriteriaga jegebruikenomte zeggendatdeeneportfolio sterker isdandeandere?

b) Aardvanantwoordvorm

- Dichotoom: juist/fout. Het voordeel is dat dat zeer duidelijke items zijn,maar dan heb jenatuurlijkwelhetnadeeldatje50%kanshebtdatjejuistbentalsjegokt.

- Meerkeuze(metofzondergiscorrectie):AanUGentgaatmendekansopslagendoorpuurgokkenvermijdendoorstandaardsetting.Vroegerwasdatdoorpuntenaftetrekkenvooreenverkeerdantwoord.

- Openantwoorden(korteofuitgebreide)

111

c) AardvandescoringWaargaanwerekeningmeehouden?Watgaathetcriteriumzijnvoordescoring?

D. Omschrijvingvantestlengte

Hiermoeten we op voorhand ook goed over nadenken. Hoe langmag die test zijn? En een heelbelangrijkevraaghierbijis:Hoepreciesmoetdietestzijn?

Wehebbengezienbijbetrouwbaarheiddatalswemeer itemstoevoegenaaneentestdatdietestbetrouwbaarderwordt.Enwehebbenookgeziendatwelkebetrouwbaarheidwenastrevenafhangtvandecontext.Alsweeenheelbelangrijkeuitspraakwillendoenoveriemandslevenhebbenweeenhoge betrouwbaarheid nodig.Voorbeeld: Als iemand al dan nietmag beginnen voor de opleidinggeneeskunde of als iemand al dan nietmag beginnen aan een therapie. Dat zijn heel belangrijkeuitsprakenenwegaanervanuitdatwedaneenhogebetrouwbaarheidmoetenhebben.(Vuistregels:.90 is goed; .80 is voldoende). Dit heeft natuurlijk ook een impact op onze lengte. Als we eenbelangrijkeuitspraakdoenovereenpersoondanmoetenweeenbetrouwbaarinstrumenthebbenendanzullenwewaarschijnlijkookeenlangerinstrumentnodighebben.

Wezientrouwensinsociaalwetenschappelijkonderzoekdatmenooknuvanlangeinstrumentenzeerkorteversiesmaaktvoorpopulatieonderzoek,waarbijmendandatinstrumentafneemtbij1000,2000of3000respondenten.Hetblijktdatdiekorteversiesvrijgoedwerkenindiezindatzeeenheelmooinomologischnetwerklatenzienenjekandaarmeeookietszeggenoverhoehetzitindepopulatie.Bijvoorbeeld i.v.m. levenstevredenheid:Wehebbendaarschalenvandieheelveel itemsbevatten,maarjekandatookmet1à2itemsmeten.Endatzegtwelietsoppopulatieniveau,dankanjekijkennaarverschillendegroepen,bv.ouderenenjongeren.Opindividueelniveauisditnietzobetrouwbaargemeten, maar dat is niet zo’n groot probleem als je dat bij grote groepen afneemt en je enkelgeïnteresseerdbentindegroepsgemiddelden.

Wemoetenonsgoedafvragenwatdedoelstellingisvanonsinstrument.Alsdedoelstellingonderzoeknaarlevenstevredenheidisenikkandaarvoorberoepdoenopgrotesteekproevendanmoetjebesteenkortinstrumentmaken.Ditisnietzobetrouwbaarophetindividueleniveau,maarhetgeeftwelvoldoendeinformatieoververschillentussenjongeren/ouderen,mannen/vrouwen,etc.Maaralswezo’n instrumentwillengebruiken ineenklinischecontextomtemetenof iemandintherapiemeerlevenstevredenheidkrijgt,endatspeeltmeeindebeslissingomdetherapietebeëindigen,danmoetjevoordezebelangrijkebeslissingwelheelbetrouwbaarmetenenduseenlangetestgebruiken.

We moeten ons ook afvragen als het concept uit verschillende facetten bestaat.Bijvoorbeeldintelligentieheeftdriegrotevormen:Abstractredeneren,vloeiendeintelligentieenvisualisering.Gaikaldiedrieaspectenmetevenveelitemsmetenofzijnsommigeaspectenvoordecontextwaarinikhet nodig heb belangrijker dan andere? Je moet je dus op voorhand goed afvragen voor welketoepassing je wat uitgebreid gaat bestuderen. Voor bepaalde toepassingen moeten sommigecomponentenveeluitgebreidergemetenwordendanvoorandere.

Watooknogeenbelangrijkevraagis-endatgeldtwanneerwewerkenmetconceptendiesubfacettenbevatten-isofwealleendetotaalscoregaangebruikenofalsweookuitsprakenwillendoenoverdiesubfacetten. Bijvoorbeeld bij intelligentie weten we dat alle intelligentiesubtesten positief

112

gecorreleerdzijn.JekaneenIQberekenen,iemandsalgemeenniveauvancognitieffunctioneren,maarjekanookscoresberekenenvoordeafzonderlijkecomponenten.Alshetjebedoelingisomenkeleeninschattingtehebbenvaniemandsalgemeencognitieffunctioneren,dangajealleenkijkennaardietotaalscore. Dan ga je die test op een anderemanier vormgeven: Je gaat heel heterogene itemsgebruiken zonder éénbepaald componentheel uitgebreid temeten.Maar als je daarentegeneenvolledig profiel wil krijgen van iemand, van wat iemands relatieve sterktes en zwaktes zijn(Bijvoorbeeldisdieverbaalsterkofzwak?Isdievisueelsterkofzwak?),danwordthetbelangrijkomdiesubscoresookbetrouwbaartemeten.Weziendatinnogalwatinstrumentenhetdaarverkeerdloopt, namelijk dat de totaalscore wel betrouwbaar is, maar de subcomponenten worden nietbetrouwbaargemeten.Hetisdusbelangrijkomopvoorhandjeaftevragen:Wilikeenbetrouwbareuitspraakdoenophetniveauvande subcomponentenofwil ikgewoonbv.algemene intelligentiemeten zonder een uitspraak te doen over de individuele subcomponenten? Afhankelijk van hetantwoordhieropgaatdetesterwatandersuitzien.

E. OmschrijvingvanpsychometrischebenaderingWemoetenooknadenkenoverwelkemethodewegaangebruikenomdietesttemodelleren,omdeinternestructuurnategaan,ombetrouwbaarheidnategaan.

WehebbendemodernetesttheorieenwehebbendeKTT.DeKTTisnietzomoeilijk,vraagtookminderuitgebreidesteekproevenomdetestteonderzoeken.Demodernetesttheorieiswatmoeilijker,maarheeftookhetvoordeeldatdiemeerinformatiegeeftoverdeinternestructuurendevaliditeit.Dezelaatookheelwatdingentoezoalsequivaleren.Wemoetendusopvoorhandooknadenkenmetwelkemethodewehetgaandoen,wantdatgaatbepalenhoeweonsvalideringsonderzoekgaanopstellen.Wekunnenooknadenkenoverdevormendegroottevandebetrouwbaarheid.Bijvoorbeeldiseentest-hertestbetrouwbaarheidheelbelangrijk?Ofisdeinterneconsistentieheelbelangrijk?Ofgaanwezealletweeonderzoeken?

F. OmschrijvingvanscoringHoe gaan we individuele items scoren eenmaal ze ingevuld zijn? Er zijn hiervoor drie mogelijkemanieren:

- A priori responses (meerkeuze items): Het gemakkelijkste zijn gesloten items/MC itemswaarbijeréénantwoordcorrectisendeanderenfout.Hetvoordeelisdatwedietestopeenzeerobjectieveensnellemanierkunnenverbeteren.Wekrijgenduszeersnelinformatieoveriemandsfunctionerenopeenbepaaldepsychologischecomponent.Hetnadeelisdatmensenalleenkunnenantwoordenopbasisvanwaterindiemeerkeuzeitemszit.Enerzijnbepaaldeconceptendiewe zoniet kunnenmeten,bijvoorbeeld creativiteit.Dit gaanwemetenmetopenvragen.

- Itemsmetkortantwoord:Bijvoorbeeldmensenvragenwatdebetekenis is vaneenaantalwoordenineenwoordenschattest.Datiskort,gefocust.

113

- Itemsmetuitgebreidantwoord: Je laatmensenheleessays laten schrijven.Dankomteenbelangrijkevraag:Hoegaanwezo’nuitgebreidantwoordscoren?Hiervoortweemogelijkebenaderingen:

o Holistische scoring: Bij complexe en sterk gecorreleerde vaardigheden. Je gaat hetgewooninzijngeheelbeoordelen.BijvoorbeeldbijkinderendievoorNederlandseenopstelletje moeten schrijven. Je kijkt dan gewoon naar ‘Hoe goed was het in zijngeheel?’.

o Analytischescoring:Rubrieken,sterkte-zwakteanalyse.Wegaanidentificerenwelkeaspecten we in het uitgebreid antwoord allemaal gaan beoordelen. Je kanbijvoorbeeld kijken naar originele woordkeuze, grammaticale fouten,overtuigingskracht,etc.Het isbelangrijkdatdeze scorerubriekendiewegebruikenaansluitenbijhetgeenwewillenmeten.

Bijhetbeoordelenvanopenvragenishetbelangrijkdatwekijkennaardenoodzakelijkekwalificatiesvandebeoordelaarsomdittemogendoen.Alsweditsoortvankwalitatiefmateriaallatenbeoordelen,danmoetenbeoordelaarsmisschiengetraindzijn.BijvoorbeeldhetAdultAttachement Interview iseen interviewdat gebruiktwordt in hechtingsonderzoek.Omdat interview temogen afnemenenscoren,moetjeeersteentraininggedaanhebbenenslagenvooreenexamen.Debedoelinghiervanisomtezorgenvoorinterbeoordelaarsbetrouwbaarheid.

Alswedandeindividueleitemsgescoordhebben,hoegaanwedanvandesubscoresgaannaareentotaalscore? Hoe gaan items combineren in totale testscore? Daar moet ook vooraf aan gedachtworden.

G. OmschrijvingvantestafnameHoegaanweeentestafnemen?

- Papierenpotloodofmetcomputer:Jekanjeopvoorhandafvragenofjehetalleenvoordecomputergaatgebruiken,ofalsjetweeversiesgaatgebruiken.Alsjedetweehebtmoetjeook onderzoeken a.d.h.v. een valideringsonderzoek of die twee op eenzelfde manierfunctioneren.

- Metofzondertijdslimieten:Ditiseenheelbelangrijkevraag.Afhankelijkwaarvoorjeeentestmaakt kanhet nodig zijn ommet tijdslimieten tewerkenof juist niet, bijvoorbeeld in eenselectieprocedure voor een job waarbij de tijdsdruk zeer groot is. Het voordeel vantijdslimietenisdatjedetestheelgoedondercontrolehebt.Jeheelprecieswanneerhetzalgedaanzijn.

- Accommodatieprocedures:Watmageventueelaangepastworden?Bijvoorbeeldeengroterlettertype.

- Welkeinstructieszaljegeven?- Welkmateriaalgajegebruiken?- Opvolgenvantesting:Welkevragenkunnenereventueelgesteldwordentijdenstetesting?

Hoegajedetestingopvolgen?- Voorkomenvanfraude:Ditiseenheelbelangrijkgegevenwanneerweinkadervanhigh-stakes

testenwerken.Bijvoorbeeldinkadervantoerekeningsvatbaarheidzouiemandervoordeeluit

114

kunnenhalenvanzichminderintelligentvoortedoendanhij/zijwerkelijkis.Ookinkadervanselectie van jobs is dit zeer belangrijk. Hier moeten we op voorhand dus zeer goed overnadenken.

- Testbeveiliging:Hoegajehettestmateriaalbeschermen,zodatdetestnietverspreidgeraaktophetinternetmetdeverbetersleutelerbij?

H. Verfijnenvantestomschrijvingen

Eenmaaljehetbestekhebtgegevenenjebegintdetestteontwikkelenenhetvalideringsonderzoektedoen,kanhetbestzijndatjedetestomschrijvingtochmoetverfijnen,datbepaaldeaspectendiejewoumetentochnietzogoedblijkentelukken.Jegaatdanaanpassingenaanbrengenaanwatjemetdetestmeet.BijvoorbeelderiseentheoriediezegtdaterviergroteonderdelenzijnvanEQ:Emotiemanagen,emotiepercipiëren,emotiebegrijpenenemotiefaciliteren.Dielaatstecomponentwordtechter in onderzoek vaakniet teruggevonden als een aparte component.Dan kan je je testbestekaanpassenomdat je dat deel niet te pakken krijgt in je empirischonderzoek. Er is dus steeds eenwisselwerkingtussenwatjewilenwatuitonderzoekmogelijkblijkt

Wanneerweeencriteriumfocushebbeninonsonderzoek(criteriumgebasseerdemetingen),namelijkwewillenietsvoorspellen,bijvoorbeeldwewillenvoorspellenwiesuccesvolzalzijnineenbepaaldejob,dangaanweeenstukjeanderstewerk.Dangaanwebv.decomponentendievoorspellendzijnvoor jobsucces meten. Dus we gaan items kiezen echt in relatie tot het criterium (jobprestatie,psychopathologie, etc.).Watbelangrijk is, isdatweaan cross-valideringdoen.Wat isdat? Stel: Jemaakteenselectieproefvoorhethogeronderwijs.Jehebteeneersteversievandieselectieproefdiealtijdlangerisdandelatereversieswantjehoudtdegoeieitemsover.Jepastdattoebijeengroependan kijk je welke items het beste slaagkansen voorspellen. Die ga je dan overhouden.Wat is hetprobleemnumetdiemethode?Jegaatdandebesteitemsselecterenopbasisvanéénsteekproef,jehebtdatinéénjaarafgenomenenjezietdatsommigeitemsgoedwerkenenandereitemsmindergoedwerken.Daaromgaanwemoetencross-valideren:Hetonderzoekopnieuwdoenbijeenanderegroep om te kijken of inderdaad dezelfde items goed functioneren.We zien dat ditwel eens nietgebeurdendatmengewoonopbasisvanéénsteekproefgaatproberenvoorspellen.Alsmenhetdanafneemtbijeenanderegroep,blijkthetplotsnietmeerzogoedtevoorspellen.

I. Adaptieftesten

Eennieuweontwikkeling inhetmaximumperformance testen is computeradaptief testen.Alswekijkennaardeklassiekebenaderingvanmaximumperformancetesten,wordenbijallemensenvoorwie die test bedoeld is alle vragen afgenomen. Onze psychometrischemodellen zijn daar ook opgemaakt, dat is voor onze psychometrischemodellering het gemakkelijkste. Je geeft gewoon allemensenallevragenenjegaatziendatsommigemensensommigevragengoedgaankunnenenandereniet.Bijadaptief testenga je itemsselecterenenaanbiedenopbasisvan iemandsantwoordenopvoorgaandeitems.

115

Bijvoorbeeld: Een wiskundetest metadaptief testen. Je begint met eenmiddelmatigmoeilijkitemenjekijktofdepersoon dat item correct kan oplossen ofniet.Alshijhetcorrectheeftopgelost,dankanjeeenmoeilijkeritemgeven,alshijhetniet heeft kunnen oplossen geef je eengemakkelijkeritemenzogajeverder.

Jegaatdusnietiedereparticipantalleitemslatenoplossen,maarjegaatopzoeknaardieitemsdieaansluitenbijhetvaardigheidsniveauvandieparticipant.Ditistamelijkcomplexeniseendomeindatnoginontwikkelingis.

Computeradaptieftestenheeftveelvoordelen:

- Dezebevindenzichvooralophetdomeinvandebetrouwbaarheid.Wehebbengeziendatwebijhetklassiekeintelligentie-instrumentwaarbijwedemeesteitemsbijdemeestemensenafnemennietbetrouwbaarmetenbijdeuiteinden.Wemetenvooralheelbetrouwbaarindiemiddenrange. Bij computer adaptief testen kunnenwe even betrouwbaarmeten op iederniveauvanhetcontinuüm.Datverondersteltweldatwemeeritemsgaanmoetenzoekendieechtgemakkelijkzijnommensenteonderscheidendieaandeonderkantzitten,enmeeritemsdieechtmoeilijkzijnommeermensenteonderscheidendieaandebovenkantzitten.

- Minderitemsmoetenwordenaangeboden:Tot50%reductieintesttijd.Wezoekennaardieitemsdievoordeparticipanthetbestepassen,dusniettemoeilijkofgemakkelijkzijn.

Erzijnechterooknadelen:

- Alleitemsmoeteneerstwordengetestineengrotesteekproef:Wemoetendekwaliteitvanonze items onderzoeken. En dat is niet zo gemakkelijk binnen het systeem van computeradaptieftesten.

- Participant kan testverloop moeilijk inschatten: De participant kan moeilijk inschatten ofweten hoe lang hij nog zal moeten doorwerken aan de test. De participant moet vrageninvullentotdateenuitspraakkanwordengedaanmeteenbepaaldemeetprecisie.

Computeradaptieftestenheeftduszijnnadelen,maaralshetkangebruiktworden ishetwelzeerinteressant.

2. Itemontwikkelingen–beoordeling

Nahetdenken,komtdetweedestap:Heteffectiefontwikkelenvanitemsenhetgaanbeoordelenvandekwaliteitvanonsinstrument.

116

1. Wegaaneerstitemsgaanontwikkelen,generen.2. Dangaanweonzeitemsbeoordelen.3. Pilootstudie:Eersthetinstrumentuitproberenbijeenkleinaantalmensen.4. Veldstudie:Alshetbijdepilootstudiegoedblijkttewerken,gaanweeenveldstudiedoen.Dit

isonsvalideringsonderzoekwaarbijwehetafnemenbijgroteresteekproevenwaarvoordietestbedoeldis.

A. Ontwikkelenvanitems

- Expertise in inhoudsdomein:Het isbelangrijkdatdemensendiede itemsmakenexpertise

hebbenoverhetinhoudsdomein.- Meeritemsconstruerendannodig:Wanneerweitemsmakengaanweinstrumentenmaken

die langer zijndannodigomdat inhet kader vanons valideringsonderzoek kanblijkendatsommigeitemsdubbelzinnigzijn,verkeerdwordenbeantwoord,etc.Dezegaanweerdanuitzwieren.

- Wegaanitemsmakendierelevantenrepresentatiefzijnopbasisvandegespecifieerdeinhouddiewewillenmeten.

- Wemoetenrekeninghoudenmeteenuniverseelopzet:Dithebbenwegezienbijfairheid.Wemoetenopvoorhandwetenvoorwiedieitemsbedoeldzijn.Jemoetbijvoorbeeldvoorzichtigzijn met items waarin metaforen zitten, want dat is dikwijls heel cultureel gebonden(Bijvoorbeeld‘Ikzitindeput’).

- Redigerenvanitems:Zijndeitemsgoedgeformuleerd?

B. Expertoordelenvanitems

Eenmaaldeitemsgemaaktzijn,gajedieaandeexpertsvoorleggen.Diewordendanbeoordeeldopeenaantalcriteria:

- Kwaliteitvaninhoud:Datiseigenlijkinhoudsrelevantie.Inwelkematesluitdieinhoudaanbijhetconceptdatjewiltmeten?

- Duidelijkheid:Verwarrendgeformuleerdetakenmoeteneruit.- Constructirrelevantie:Zittenerbv.ineenrekentestmoeilijkewoorden(bv.‘dozijn’)watertoe

zoukunnenleidendathetkinddevraagonvoldoendebegrijpt?- Fairheid(Bv.toegankelijkheid,beledigendkarakter)- Beoordelenvanscoringsrubrieken:Alsjecomplexeitemshebtdiejegaatscoren,danmoetje

diescoringsrubriekenooklatenbeoordelendoorexperts.- Geschiktheidvanexperts:Ditiseenheelbelangrijkevraag.Hebjedegoedemensengevraagd

omnaardeitemstekijken?Zijnhetmensendievoorditonderwerpvoldoendeinzichthebbeninhetdomein?

Danhebbenwehet eigenlijk gemaakt, hebbenwedebeoordelingsfase achterde rug.Wehebbenexpertsdiedieinhoudsrelevantieeninhoudsrepresentativiteitbeoordelenzowelnaardeitemszelfalsnaardeantwoordenendescorecategorieëntoe.Alsdatokéis,moetenweechtaandeslaggaanmetempirischonderzoek.Wehebbengeziendatdieexpertbeoordelingop zichonvoldoende isomtezeggendatonzetestvalideis.

117

C. PilootstudieEenpilootstudiegaanweuitvoerenbijeenkleinegroepmensen,weluithetdoelpubliek,omgewooneenstekijkenhoemenreageertopdietest,bijwijzevantry-out.Wegaannagaanofdeitemsbegrepenwordenzoalsbedoeld:Mensenkunnenbijvoorbeeldafgeleidgerakendooreenbepaaldaccentofdeinhoudkanomstredenzijnwaardoorzedoorhungevoelenswordenafgeleid,etc.

Menkanhetnogwatuitwerkenmetcognitievelabs(luidop-denkenprotocollen):Jegaatnietgewoondietestafnemen,maarvragenaandemensenomookluidoptedenken.Jevraagthenbijvoorbeeld:Alsjedieitemsziet,watsteljejedanallemaalvoor?Waarhoujerekeningmee?Etc.

D. Veldstudie

Alswedanziendatdiepilootstudiewerktbijeenkleinegroepmensen,gaanwehetookuitproberenbijeengroteregroepmensenompsychometrischekenmerkenenitemsteidentificeren.Watopnieuwbelangrijkis,isdatwedetestuitvoerenbijdedoelgroepwaarvoordetestbedoeldis.

Het isookbelangrijkdatereenvergelijkbarecontext is.Ditkansomsweleenseenprobleemzijn.Bijvoorbeeldtestenvoorselectieonderzoekwordenvaakgetestbuitendeselectiecontext,maarhetisnatuurlijkeengrootverschilofjeiemanddetestlaatafnemenomeendroomjobtebehalenofalsjeiemandeentestlaatafnemengewoonomtekijkenofdetestgoedwerktzonderconsequentiesvoordiepersoon.Watmendanbijvoorbeeldwelkandoen,isdenieuwetestaanbiedensamenmetouderetestendiezichzelfalbewezenhebbenaanbiedenaaneenechtesollicitantineenechteselectiecontext.Desollicitantzaldanzogoedmogelijkantwoordenopzoweldenieuwealsdeoudetesten,dusdecontext isgelijkaardig.Maarderesultatenvandenieuwetestwordendannietmeegenomen indeafwegingvanwieernuaangenomenzalworden,omdatdietestzichnogniet100procentbewezenheeft.Dergelijkeoplossingheeteen‘ingebeddeafname’.

Wegaandetestdanookpsychometrischanalyseren,wegaankijkennaardeinternestructuur.Datkan zoweldoordeKTTalsdoordeMTT.Beidenkunnen tweecentraleparametersweergeven:Demoeilijkheidsgraadenhetonderscheidingsvermogenvandeitems.WekunnendusitemsselecterenaandehandvandezetweeparametersbijzoweldeKTTalsdeMTT.Wehalendandeitemseruitdietemoeilijk/tegemakkelijkzijnendieteweinigdiscrimineren:

- KTT:Erzijntweesoortenitems,namelijkdejuist-foutitemsenderatingitems(Likertschaal).o Watkunnenwenuberekenenomeenideetekrijgenvandemoeilijkheidsgraad?

§ P-waardebijdichotomeitems:Steljehebt20items,juistoffout,dankanjevoorelkitemdeproportievanparticipantenberekenendiehetitemcorrecthebben.DuseenlageP-waardeiseenmoeilijkitem,eenhogeP-waardeiseenmakkelijkitem.

§ Bijratingschalen(bv.bijeenpersoonlijkheidsvragenlijst)kanjedegemiddeldeitemscoreberekenen.Zegtietsoverhoepopulairofhoegemakkelijkdatitemis.

o HoekunnenwebijdeKTTinzichtkrijgeninhetonderscheidingsvermogen?§ Item-gecorrigeerd totaalcorrelatie berekenen: Je hebt bv. een schaal dat

bestaatuit10items,jeberekentdeschaalscorevoor9items.Dankijkjenaarde correlatie tussendat ene itemendeoverige 9 items.Als je dichotome

118

itemshebt,heetdatdepunt-biseriëlecorrelatiecoëfficiënt.Hetideeisdatdiecorrelatiezohoogmogelijkmoetzijn,namelijkdatalsjehetgoeddoetopdieandereitemsdatjedanookmeerkansmoethebbendatjehetgoeddoetopdateneitem.

§ Item-discreminatie index bij dichotome items: d = (U-L)/N: Je gaat desteekproefopdeleninde27%hoogscorendenende27%laagscorendenopde test. Je hebt dan twee subsamples, nl. de upperscoring (het aantalpersonendieindiehoogscorendekanszitten)endedownscoring(hetaantalmensendieindielaagscorendekanszitten).Jegaatdankijkenindietweesampleshoeveelmensenindehoogscorendegroephetitemcorrectoplossenenhoeveelmensenindelaagscorendegroephetitemcorrecttoplossen.Uishetaantalpersonendieslagenophetitembijdetop27%opschaal.Lishetaantalpersonendieslagenophetitembijlaagste27%opschaal.Nis27%vandetotalesteekproef.JegaatdanLaftrekkenvanU,enditdelendoorN.

Bijvoorbeeld:Item1:30mensenindehoogscorendegroephebbenhetitemcorrecthebbenopgelost,enniemandindelaagscorendegroepheefthetitemcorrect opgelost. Dus Umin L is 30. Dertig gedeeld door 30 is 1. 1 is eenmaximalediscriminatie.Item1isduseenitemdatmensendielaagscorennietkunnenoplossenenmensendiehoogscorenwelkunnenoplossen.Ditiseengoeditem.Bijitem2isd=0.67.Ditisooknogeenredelijkgoeditem,wanthetisnogaltijdzodatnaarmatejehogerzitopdieschaaljemeerkanshebtomdatitemcorrectoptelossen.Bijitem3isd=0.50.Datisvergelijkbaarmetitem2,hetisnogsteedseengoeditem.Bijitem4isd=-0.33.Ditisechteenprobleem.Erhebbenmaar5mensenindehoogscorendegroepditcorrectopgelosten15mensenindelaagscorendegroep.Ditisduseenitemdatbeterwordtopgelostdoordelaagscorendenalsdoordehoogscorendegroep.Datisproblematisch.Deoorzaakvanditprobleemkangewoontechnischzijn,bv.erkaneenfoutzittenindeverbeteringssleutel,maarhetkanookzijndatdevraagdubbelzinnigwasgeformuleerdendatmensendiehetbeterkonden,gevoeligerwarenvoordiedubbelzinnigheid.Item4en5zijndusgeengoedeitemsmoetenweggelatenworden.Dediscriminatieindexlooptdusvan-1tot1enhetideeishoepositieverdieis,hoebeter.Alsdie0isisofnegatief,hebjeduseenprobleem.

o VoordeKTTzalmenervanuitgaandat jeongeveereensteekproefgroottevan200participantennodighebt.Datisminofmeereenconsensusinhetdomein,maarnietiedereenishetdaareensover.

119

- MTT:BijdeMTTwordendezetweeparametersgewoongeschatdoorhetmodel.Alswehettweeparameterlogistischmodelnemen,dankrijgenweeenschattingvoorelkitemvandemoeilijkheidsgraadenvanhetdiscriminatievermogen.Hetisnatuurlijkwelbelangrijkdatwekijkenvoorwatwehetgaangebruiken.Alswehetbv.gebruikenvooreenselectieprocedure(slagenofnietslagen),danwillenwenatuurlijkheelgoeddiscriminerenrondhetcutoffpoint(hetpuntwaaropwezeggendatwenogmensentoelatenofnetniet).Alsweeentestwillendoenoverwaariemandzichbevindtindepopulatiewillenwenatuurlijkhetgansecontinuümgoedgaanmeten.WanneerwemetdeMTTgaanwerkenhebbenwewelmeerparticipantennodigomrobuusteschattingentekrijgenvandieparameters.Devuistregelisdatjevooreen2PL-modelongeveer500participantenmoethebben.

- VergelijkingMTT en KTT: Hier zie je een voorbeeld van een 26-itemmultiple choice testwaarbijelk itemwordtgescoordalscorrectoffout.MenheeftdatteneerstegeanalyseerdmetdeKTTdoordecorrecteditem-totalcorrelationteberekenenenhetitemgemiddelde(deproportievanmensendiehet itemcorrectheeftopgelost). Menheeftdiezelfdedataookgeanalyseerdmetdeitemresponstheoriemethettweeparameterlogistischmodel.Jekrijgtdediscriminatiewaardeendemoeilijkheidsparameter.Watjezietalsjedeberekeningenvande KTT vergelijkt met die van de MTT, is dat er daar een vrij grote correspondentieis.Bijvoorbeelditem13heeftzelfseenlichtnegatieveitemcorrectedtotalcorrelation,datisdus een slecht item. We zien ook dat wanneer we dat met de MTT analyseren dat hetdiscriminatievermogenvandat itemerg laag is.Voor item4zienwehetzelfde:Zowel lageitemtotaalcorrelatiealslageitemdiscriminatiecorrelatie.

Alserzoveeloverlapis,waaromgebruikenwedaneerderdeMTTdandeKTT?Zoalsgezegd,deMTTtestechtdeassumptiesvanhetmodel,namelijkishetinderdaadmogelijkomdie26itemsaftebeeldenmeteeneendimensionalestructuur?BijdeKTTberekenenwegewoondiestatistiekjesmetmeasurementbyfiat.Wegaanervanuituitdathetkantzondertetesten.

120

3. SamenstellenenevaluerenvantestvormenWatwenugedaanhebbeniseeneersteonderzoeknaarinternestructuurvandatinstrumentwaarbijwe kunnen nagaan welke items goed functioneren zoals bedoeld en welke items niet goedfunctioneren. En dan gaan we uiteindelijk moeten beslissen welke items we nu definitief gaanopnemeninhetinstrumentenmoetenwedekwaliteitvanhetfinaleinstrumentgaanbeoordelen.

Wanneerwe items laten vallenmoetenwe goed opletten datwe de domeinrepresentatie blijvenverzekeren.Bijvoorbeeld:Jewiltemotiesonderzoekenenhetblijktdatsystematischalleitemswaar‘verrassing’invoorkomtnietgoedfunctioneren.Dankanjenietgewoonaldieitemsweggooien,wantdatkanneteenbelangrijkaspectzijnvanhetdomeindatjewiltmeten.Dusjemoetwelcheckenofjedeitemsdienietgoedfunctionerenzomaarkanweglatenvallen.Alsgewoon1itembijkwaadheid,1itembijdroefheiden1itembijblijheidnietfunctioneren,dankunnendiedriewelweggelatenworden,datzijngeenheleclustersvanitems.

Indepraktijkzijnwedikwijlsookgeïnteresseerdommeerdereversiesvanonsinstrumenttemaken. Bijvoorbeeld in een selectiecontext is het geen goed idee dat een selectiebureausystematischdezelfdeversievaneentestgebruikt,wantitemskunnenbekendgeraken.Mengaat dus verschillende versies maken, maar dan moeten er wel voor zorgen dat dieverschillendeversiesvandezelfdekwaliteitzijn.Duswemoetenervoorzorgendatnietindeenevormenkeldegoedeitemszittenenindeanderevormenkeldeslechte.

Wezijnooknietgeïnteresseerdinitemsdieteveelopelkaargelijken.Alstweeitemsopbijnadezelfdemanier geformuleerd zijn, met ongeveer dezelfde moeilijkheid en ongeveer dezelfdediscriminatiewaarde,dangaanwedaaréénvandetweevankiezen,wantnogzo’ntweedegelijkaardigitemgaatonsgeenextrainfoopleveren.Hetisbetervandaneenander,verschillenditemtegebruikenzodatwehetdomeinbeterdekken.

Wanneerweonderzoekdoennaarheteffectievegebruikishetvanbelangdatweaancross-valideringdoen, dus niet de items selecteren op basis van één steekproef.Wemoeten de psychometrischekenmerkenookbevestigen ineenonafhankelijkesteekproef.Hierbijkanhet fenomeenvanvalidityshrinkageoptreden(shrinkage=hetinkrimpen,dusdevaliditeitinkrimpen).Jehebtbijvoorbeeldeentestontwikkeldopbasisvanitemsdiezeergoedeencriteriumvoorspellenineenbepaaldesteekproef,enalsjedandietestafneemtineenanderegroep,blijkendieitemsietsmindergoedtevoorspellen.Datkomtomdatelkegroepaltijdwelzijneigentoevalligekenmerkenheeftdieeenimpactkunnenhebbenophoegoedbepaalde itemseencriteriumkunnenvoorspellen.Validityshrinkagezalbijnaaltijdwelwatoptreden,maarhetispasalsdevaliditeittesterkzakt,datheteenprobleemis.

4. OntwikkelenvanproceduresenmateriaalvoorafnameenscoringVervolgensgaanwedanproceduresenmateriaalontwikkelenvoorafnameenscoring.

- Heteerstebelangrijkepuntishetformulerenvanduidelijkeinstructies,zodatdegetesteheelgoedweetwatvanhemverwachtwordt.

- Jemoetookgebruiksvriendelijktestmateriaalmaken,materiaaldataanspreekt.

121

- Jemoetooknadenkenoverdestandaardiseringvantestafname:BijvoorbeeldbijdeWISCendeWAISstaatheelduidelijkbeschrevenhoehettestmateriaalvoorgelegdmoetworden,hoedeparticipantmoeten zitten t.o.v. de testleider, etc. Ermoet ooknagedachtwordenovereventueletestaccommodaties.

- Jemoetspecifiërenwelkehardwareensoftwarevereistennodigzijnbijcomputerafname.Ditleidt soms tot problemen, bv. er is geen internetconnectie. Het is belangrijk om dit opvoorhand heel goed te onderzoeken zodat de test op een behoorlijkemanier kanwordenafgenomen.

- Opvoorhandmoetenwenadenkenhoewedie test gaanbeveiligenenalsdie test erdanuiteindelijkis,moetenwediebeveiligingdaadwerkelijkookgaandoen.

5. Testrevisie

Testrevisiekanmisschiennodigzijnwanneerwetemakenhebbenmeteentestdiealbestaat.Wegaandaneennieuweversievandietestmaken.

Wanneerisrevisienodig?

- Nieuwewetenschappelijkeinzichten- Gedateerdtaalgebruik:Dit isvooralbelangrijkvoorverbaalgeoriënteerdesubtesten. Items

kunnenvanbetekenisveranderenofhetgebruikvanbepaaldewoordenkanheelarchaïschoverkomen.

- Gedateerd testmateriaal: Bijvoorbeeld een afbeelding van een oud telefoontoestel. Het ismogelijkdatkinderendattoesteldannietherkennen,omdathetertegenwoordigzonietmeeruitziet.Jegaatdannieuwtestmateriaalnodighebben.

- Gedateerdenormen:Ditiseigenlijkeenheelbelangrijkprobleem.Descoresopdetesthebbenpasbetekenisinverhoudingmetdenormgroepofeventueelmethetcriteriumdatwewillenvoorspellen.Hetmogelijkdaterdoorheendejarenveranderingenoptredenindepopulatiemet betrekking tot je construct. Bijvoorbeeld er is goede evidentie dat intelligentie eropvooruitisgegaan.Jekandandeoudenormeringnietblijvengebruiken.Erisbijvoorbeeldeenvuistregeldatjedenormgroepvaneenintelligentietestmaximum15jaarmaggebruiken.Na15jaarmoeteennieuweversievandetestwordengemaaktmeteennieuwenormering.

- Veranderdepopulatie:Bijvoorbeeldvandaagdedaghebbenweveelmeervluchtelingen.Wemoetenmetdezeveranderingenrekeninghoudeninonzetesten.

- Veranderde curriculum- of jobinhoud: Bijvoorbeeld iemand die secretaresse is moetmomenteelheelanderedingenkennendanjarengeleden,endanmoetjedusaantestrevisiedoen.

122

DEELV:SPECIFIEKETOPICSI.V.M.(ASPECTENVAN)TESTING

123

Normen,cesuren,scorekoppeling

We hebben in het vorig deel de grote stappen besproken die we moeten doen om een test teontwikkelen.Nugaanweverdermeteenaantalspecifieketopicsdietemakenhebbenmetdietestingenaspectenvandietesting,endieindenieuwestandardsvandeAPAnaarvoorwordengeschovenalsbelangrijkeaspectenwaarwenaarmoetenkijkenbijonzetesting.Eeneersteaspectis‘normen,cesurenenscorekoppeling’.

Testscoreshebbenzeldenopzichzelfbetekenis.Wegaanmoetenkijkenhoewedietestscoresopeenzinvollemanierbetekeniskunnengeven.Erzijntweegrotebenaderingen:

- Norm-gebaseerdeinterpretaties:Vergelijkenmetduidelijkgedefinieerdepopulatie.Wegaandie testafnemenvaneenreferentiegroepenwegaankijkenwatdiescorebetekent indiereferentiegroep.Wegaanbetekenisgevendooronzenormgroeptedefiniërenentekijkenwatdiescoresbetekenenindienormgroepdoorbijvoorbeeldmetpercentielentewerken.

- Criterium-gebaseerde interpretatie: We hebben een criterium op basis waarvan we dietestscores gaan interpreteren. We kunnen dit criterium op drie verschillende manierendefiniëren:

o Wat gekend van breder domein: Wat zegt de test over een brederdomein?Bijvoorbeeld als we ons theoretisch rijexamen afleggen, dan is het ideehierbijdatweeenheelaantalsituatiesaangebodenkrijgendietypischzijnvoorwater gebeurd in het verkeer. Die test zegt dan eigenlijk iets over hoe goed weverschillendeveelvoorkomendeverkeersituatieskunneninterpreteren.Dusmeteentestwillenweietszeggenovereendomein.

o Waarschijnlijkheidvanaanwezigheidpsychopathologie:Westellendeaanwezigheidvaneenpathologievastdoorklassiekpsychiatrischonderzoek,wemakendaneentestendangaanwezienhoegoeddetestkanvoorspellenofiemandbv.aldannietdediagnose‘depressie’krijgt.

o Waarschijnlijkheidomtoekomstiggedragtestellen:Ditisdemeestgebruiktemanier.Bijvoorbeeld: Gaat iemand slagen in de opleiding geneeskunde? Zou iemand eensuccesvolburgerlijkingenieurzijn?Isiemandeengoedetreinbestuurder?Etc.Ditzijnallemaal vrij duidelijke criteria en we gaan kijken hoe onze test dat criterium kanvoorspellen. We gaan dus onze test interpreteren in functie van hoe goed hetcriteriumwordtvoorspeld.

Meestal begint men ofwel vanuit een norm-gebaseerde benadering ofwel vanuit een criteriumgebaseerdebenadering,maardietweesluitenelkaarnatuurlijknietuit.Jekangaanvaneennorm-gebaseerdebenaderingnaareencriterium-gebaseerdebenaderingenviceversa.Hetiswelbelangrijkdatwehetonderzoeken.Somsgebeurtdattijdenshetonderzoekzelf,bijvoorbeeldalsweeenheelonderzoekdoenvanuiteennorm-gebaseerdebenadering.Bijvoorbeeld,wewillenhoegoedkinderenvan12jaarkunnenrekenen.Naarmatewedaarmeeronderzoekoverdoenenweeenbeterbeeldkrijgenvanwaareenkindzichbevindt tenoverstaanvanzijn leeftijdsgenoten,kanhetzijndatweuiteindelijkeenuitspraakkunnendoenoverhoegoedderekenvaardighedengekendzijnbij12-jarigen.Danhebbenwe zicht opdat domeinop zich via eennorm-gebaseerdebenadering.We zijn norm-gebaseerdvertrokken,enuiteindelijkkunnenwemetonzetestietszeggenovereengansdomeinen

124

kunnenweeensoortcriteriumgebaseerdeuitspraakdoen.Omgekeerdkanhetookzijndatuitgebreidonderzoekvanuiteencriterium-gebaseerdeinterpretatiekanookleidentotinfooverdeverdelingindepopulatie.Onscriteriumisbijvoorbeeld‘Wieslaagtinhethogeronderwijs?’.Wemakeneentestomdat tevoorspellen,maaralswedie test zodaniguitgebreidgaanafnemen,kanhet zijndatweuiteindelijk zicht krijgen op hoe de vaardigheden die we meten met de test verdeeld zijn in depopulatie. Dat kan, dat die twee omwisselen.Maar het is duswel belangrijk datwe daarvoor hetadequateonderzoekgebruiken.

Webesprekenooknogcesuren.Ditisbelangrijkwanneerwewerkenvanuiteencriteriumgebaseerdebenadering.Indepraktijkisdatsomsheeleenvoudig:Jeneemtiemandaanofniet.Iemandslaagtofniet.Waargajediecesuurleggen?Wekunnendatoptweemanierendoen:

- Op basis van een criterium: Bijvoorbeeld wie gaan we aanwerven voor de job? Diegenewaarvanweopbasisvanonzetestkunnenvoorspellendatdiehetgoedgaatdoen.

- Opbasisvaneennorm:Bijvoorbeeldkinderendieophetpercentiel2,5oflagerscoren,komenin aanmerking voor extra ondersteuning. Dan ga je de kinderen die heel laag scoren tenoverstaanvandepopulatie(dat iseennorm-gebaseerdeinterpretatie)extraondersteuningbieden.

Tenslottebesprekenweooknogscorekoppeling:Alsweverschillendeversieshebbenvaneentest,hoegaanwedandiescoresvandieverschillendeversiesmetelkaarinverbandbrengen?

1. Normen

Watessentieeliswanneerweeennorm-gebaseerdeinterpretatiemaken,isdatwegoednadenkenwatdereferentiepopulatieis.Hetkanzijndatvolwassenzijntussen20en50,ofmannentussen20en50,etc.Afhankelijkvanhoejedepopulatiedefinieert,zullendenormenerandersuitzien.Jemoetdusvoorafgoedwetenoverwiejeeenuitspraakwildoen.

Wemoeteneen representatieve steekproef trekkenuitdiepopulatiedie voldoendegroot is.Voortestuitgeverisditeenhelegrotekost.AlsjebijvoorbeelddepopulatievandeVSophetooghebt,kotstdatveelopeensteekproeftecreërendierepresentatiefisvoordeheleAmerikaansebevolking.DeuitgeverijvandeRavenProgressiveMatricesheeftdaarombeslistditniettedoen,enindeplaatseensteekproeftenemenuitDesMoines.DatiseenstadinAmerikadieblijkbaarquaverdelinggoedlijktopdegeheleAmerikaansebevolking.Datisveelgoedkoper.Maardaarkomtwelkritiekop.

Normenzijntijdsgeboden.Voorintelligentiewetenwedatheelduidelijk:HetFlynn-effect,namelijkintelligentiegaateropvooruit.Jemoetdusbijtestgebruikaltijdkijkennaarwanneerdietestvoorhetlaatstwerdgenormeerd.

2. Cesuren

Waargaanwedecutoffleggen?Ditisvooralbelangrijkbijcriterium-gerelateerdonderzoek.

Jekanééncesuurhebben(slagen/falen),maar jekanerookmeerderehebben,bijvoorbeeldals jecompetentieniveaus afbakent (onbekwaam/basis/bekwaam/gevorderd). Hoe kunnen we nu dieopdelingmaken?Erzijnverschillendemanieren:

125

- Opbasisvanderangorde:Bijvoorbeelddetop5procentnoemjegevorderd,devolgende35procentnoemjebekwaam,etc.

- Opbasis van test-criteirumverbanden: Bijvoorbeeld bij een toelatingsexamen kan je kijkenwelke scores op die toelatingsproef samenhangenmetwelke slaagkansen. Je kan dan eencutoffstellen,bijvoorbeeld‘Wewillendatmensendiewetoelatentotdeopleiding70procentkans hebben om de opleiding succesvol af te werken’. Dan ga je die cesuur kiezen dieovereenkomtmetdiewaarde.Hetprobleemisweldatwedichtindebuurtvandiecesuurdemeestefoutengaanmaken.Mensendieecht laagslagenopdattoelatingsexamen,hebbenheelwaarschijnlijkookechtweinigkansopteslagenindeopleiding.Mensendieheelhoogscoren op het toelatingsexamen, zullen heel waarschijnlijk slagen. Maar rond de cesuurkunnenwemeerfoutenmaken:Wegaanmensenneterdoorlatendiehetuiteindelijktochnietgoedgaandoen,ofwegaanmensenniettoelatenindeopleidingdiedeopleidingwelgoedzoudenafgerondhebben.Wemoetendusdebetrouwbaarheidronddecesuurzohoogmogelijkkrijgenomditsoortvanfoutenzoveelmogelijktevermijden.

- Opbasisvanaprioristandaard:Bijvoorbeeldbijeenrijexamenwordtnietgewerktmetnorm-gebaseerdeinterpretatie.Wegaannietzeggen‘Wat50procentvandepopulatiebegrijptisvoldoende’.Neen,erwordtopvoorhandgoednagedachtinwelkeverkeerssituatiesmenzekerinzichtmoethebbenomveiligtekunnenrijden.Menmoetdezesituatiesdanechtjuisthebbenomeenrijbewijstekunnenkrijgen.Wathierbijwelbelangrijkis,isdebetrouwbaarheidvandeoordelen.Jegaatnamelijkberoepdoenopexperts.

3. Scorekoppeling

Hetprobleemvanscorekoppelingdoetzichvoorwanneerweverschillendeversieshebbenvaneentest.Hoekunnenwedanscoresopdeeneversievandetestinverbandbrengenmetandereversies?Hetisduseenvraagnaarhetequivaleren.Wewillenresultatenvanverschillendeversiesopeenzelfdeschaalkrijgen.Watzijndeverschillendemogelijkhedenomdattedoen?

- Wenemendeverschillendeversiesallemaaltezamenaf.Datishetgemakkelijkste,wantdanweteneendateenvijfopdeenetestovereenkomtmeteenzesopdeanderetest.Nochtansgebeurtdatnietaltijd,omdathetooknadelenheeft.Jekrijgtteneersteeenhelelangetesting,endatisvermoeiend.Tentweedekunnenerleereffectenoptreden.

- Jeneemtdeverschillendeversiesafbijequivalentesteekproevenaf.Jekanerdanvanuitgaandatgemiddeldgenomendevaardighedenindietweesteekproevenhetzelfdegaanzijn,endankanjedetestbijdezetweegroepenafnemen.Maarhetnadeelhierbijisdatwegaandirectecorrelatie kunnen berekenen.We kunnen de twee versies niet rechtstreeksmet elkaar inverbandbrengen.Wegaanerdangewoonvanuitdatwedietweeversiesbijeengelijkaardigegroephebbenafgenomen.

- Eenderdemanierisdatwegaanwerkenmetankeritems.Wemakenniettweeversiesmetvolledig verschillend items, maar waarbij sommige items overlappen. We gaan danequivalerenviadeMTTopbasisvandieankeritems.Datisooknietaltijdideaal,wantalswegebruik maken van ankeritems, moeten die ons construct mooi dekken. We mogen nietbijvoorbeeld 1makkelijk ankeritem hebben,maar wemoeten ankeritems hebben die onsvolledigcontinuümrepresenteren.Eentweedeprobleemdatwedaarbijkunnenhebben,zijn

126

contexteffect.Deitemsvoorafgaandaaneenankeritemkunnenbepaaldezakenprimen,watdaninslechts1vande2versiesgebeurt.

- Watmensomsdoet,isdeankeritemsexternafnemen.Jegaatduswelankeritemsgebruiken,maarjegaatzenietdoorheenhetinstrumentplaatsen,maarvollediginhetbeginofvolledigopheteindeomdiecontexteffectenteverhinderen.

Wanneer hebbenwenu verschillende versies nodig?Waaromgaanwe van één test verschillendeversiesgebruiken?Wanneerwilmenequivaleren?

- Vaststellenvanontwikkelingengroei:Wewillenietsmetendatzichontwikkelddoorheendejaren,bijvoorbeeldtaalvaardigheidsontwikkelingvanheteersteleerjaartothetzesdeleerjaar(zieeerder).

- Vergelijken van een nieuwe versiemet een oude versie: Bij intelligentietesten is dat heelbelangrijk.Alsweeennieuweversievaneenintelligentietestontwikkelen,steltzichdevraaghoedescoreopdenieuweversieovereenkomtmetdescoreopdeoudeversie.

- Internationale vergelijkingen maken met verschillende taalversies. We willen dat dietaalversiesdezelfdebetekenishebben.Wemoetenlettenopgoedevertalingen.

- Testsvoorverschillendeconstructen:Steldatweeenmetinghebbenvoortaalvaardigheidenwiskundevaardigheid,enwewillenvergelijkenwaareenbepaaldepersoonsterkeropscoort.Danmoetenweeenmaathebbenwaarbijwedetweescoreskunnenvergelijken.Wemoetendietweeopeenzelfdeschaalbrengen.

- Wanneerweverschillendetestshebbenvoorhetzelfdeconstruct:Bijvoorbeelderwerdenbijeenzelfdepersoontweeintelligentietestafgenomen.Hetis interessantomtekijkenhoedescoresopdietweetestenzichverhoudentenoverstaanvanelkaar.

- Vergelijkbaarheid van beoordeling bij verschillende complexe items: Bijvoorbeeld je geeftverschillendemensendeopdrachteenessayteschrijven,enelkkrijgtzijneigentopic.Dankanjedevraagstellenofjedieverschillendeversiesopdezelfdemanierkanbeoordelen.Zijndieequivalent?Ofzijnsommigetopicsveelmoeilijkerdanandere?Datmoetbeoordeeldworden.

Hetequivalerenofgelijkstellenkunnenwedoenmetofwelpsychometrischemethoden(Bv.MTTbijankeritems)ofwekunnenwerkenmetexpertbeoordelingen(Bv.voorcomplex,kwalitatiefmateriaal).

Eenbelangrijkpunt,isdatdergelijkonderzoeknaarequivalerencontext-enpopulatiegebondenis.Jekannagaanvooreenbepaaldepopulatieineenbepaaldecontextoftweeversiesvergelijkbaarzijn.Alsdatzois,wildatnietzeggendatjedie infokangeneraliserennaaranderepopulatiesen/ofanderecontexten.

127

Testafname,scoring,rapporteringeninterpretatieWatbijtestafnameenormbelangrijkis,isstandaardisering,omiedereenzoveelmogelijkdekanstegevenomdetestopdezelfdemanieroptelossenindezelfdecondities.

- Testmateriaal:Belangrijkdaarbijisdatweervoormoetenzorgendatmensengoedbegrijpenhoehuntestmoetwordenopgelost.Erwordtdanookdikwijlsgewerktmetvoorbeeldvragen.

- Testafname:Wekunnenookmensenvragenlatenstellenalsdingenonduidelijkzijn,enwekunnenoefeningenaanbieden.

- Testscoring:Wekunnenmet computerscoringwerken.Datheeft als voordeeldathetheelbetrouwbaar is.Ofwekunnenexpertscoringhanteren,maardanmoetenwecheckenoferinterbeoordelaarsbetrouwbaarheidis.

- Rapportering:Wanneerwedatagaanrapporteren,ishetbelangrijkomtewetenofweietswillen zeggen over een groep, of over een individu. Je moet ook weten of je enkel eentotaalscoregaatgeven,ofookdesubscoresvandetest.

- Interpretatie:Wemoetenrekeninghoudenmetdecontextenmetbijkomende informatie.Eentestafnemenopeenvrijdagnamiddagopschoolkanandereresultatenopleverendanopeenmaandagnamiddag.Ofeenkindisneteenouderverloren,endatmoetenwemeenemenbijdeinterpretatievantestresultatenvandatkind.

We hebben gezien in kader van fairheid dat er echter goeie argumenten bestaan om vanstandaardiseringaftewijken(cf.accommodatieenmodificatie).

128

OndersteunendedocumentatievoortestenWelkeinformatiemoetineentesthandleidingzitten?

- Aardvandetest- Gebruikwaarvoordetestontwikkeldis(constructendoelgroep)- Technische info over scoring, interpretatie en evidentie voor validiteit,

betrouwbaarheid/precisieenfairheid- Schaalberekening, normering, of hoe je bepaalt of iemand een bepaalde standaard heeft

gehaaldofniet- Richtlijnenvoordetestafname,rapporteringeninterpretatie

o Eengoeietesthandelingzalvoorbeeldengevenvanjuistgebruikvandetest,alsvanfoutgebruik

o Eengoeietesthandleidingzalookvoorbeeldengevenvanzowelgoeieinterpretatiesalsslechteinterpretaties

Waaromiseengoeiehandleidingbelangrijk?

- Belangrijkvoordetestgebruiker:o Hij/zijmoetkunnenbepalenofdetestinhetalgemeenadequaatis,watdewaardeis

vandetesto Hij/zijmoetookkunnenbepalenofdetestgeschiktisvoordiespecifieketoepassing

indieconcretecontext- Belangrijkvoordegetestepersoon,wanthetgeeftextrainformatie:

o Dieinformatiemaggeentechnischeomschrijvingomvattenvandetesto Dieextrainfoisvooralbelangrijkzodatiemandzijngeïnformeerdetoestemmingkan

geveno Wemogeninprincipegeenmisleidendeinformatiegevenaandegetestepersoonvoor

zijngoedkeuringtekrijgen,maartochkanhetinsommigesituatiesinteressantzijnenteverantwoordenzijndatwedatweldoen,zodatdewaredoelstellingenvandetestwordenverborgen

129

Rechtenenverantwoordelijkhedenvanpersonendiedetestafleggen

1. Rechten

- Degetesteheefthetrechtgetesttewordenmeteengoedetestdievalide,betrouwbaarenfairis.Datishelaasnietaltijdhetgeval.

- Degetesteheefthetrechtopvoorhandbasisinformatietekrijgenover:o Aardvandetesto Gebruikvandetest,waarvoordetestzalgebruiktwordeno Garantievanconfidentialiteit

Ermoet dus voldoende informatie gegevenworden zodat de persoon een geïnformeerdetoestemmingkangeven.Dietoestemmingkanactiefofpassiefzijn.Bijactievetoestemminggaanwemensenvrageneendocumentteondertekenenofzichakkoordteverklaren(opdecomputer)voordatzetoegangkrijgentothetinstrument.Datgebeurtvooralinhetkadervanonderzoek.Inkadervaneendiagnostischproceszaltoestemmingeerderpassiefzijn:Wegaaneerstuitleggenwaaroverhetgaat,endankandiepersoonnogzeggendathij/zijdatnietwil.Maarerzijnweluitzonderingenmogelijkopdezevrijwilligedeelname,bijvoorbeeldwanneerassessmentgebeurt in kadervaneen justitieelonderzoek (Iemandheefteencrimineel feitgepleegd en men wil nagaan of die persoon toerekeningsvatbaar was). Zo’n onvrijwilligedeelnameisdussomswelteverantwoorden,maarwemoetenervanbewustzijndatinzo’ncontext wel problemen kunnen ontstaan. De persoon kan zich opzettelijk niet verstandigvoordoenzodathij/zijnietverantwoordelijkwordtverklaardvoordedaden.

- Voordetestdeelnameheeftdegetestenogeenaantalrechten:o Eventueel aanbieden vaan oefenmateriaal, en dat moet gelijkaardig zijn aan het

eigenlijketestmateriaalo Eventueel aanbieden van informatie over antwoordstrategieën (bv. bij

standaardsettingishetadviesallesintevullen)o Informerenovermogelijkhedenvoortestaccommodaties

- Nadetestdeelnameheeftdegetestenogeenaantalrechten:

o Rechtopfeedbackovertestprestaties(tenzijmenerexplicietafstandvandoetvoordetesting)

o Recht op veiligheid van het individuele testmateriaal, dat de antwoorden van departicipantdusveiligwordenbewaardenbv.nietterechtkomenophetinternet

2. Verantwoordelijkheden

- Departicipantmoetbereidzijndetestgoedafteleggen- Departicipantmoetderichtlijnenvandetestleidervolgen- De participant moet eerlijk antwoorden, geen bedrog plegen, alhoewel dit niet is

gegarandeerd,vooralineenhigh-stakesconditie- Departicipantmoetdeveiligheidvanhettestmateriaalbeschermen,geenvragenverspreiden

130

Rechtenenverantwoordelijkhedenvantestgebruikers

Testgebruikers zijn diegenen die testen gebruiken in kader van hun beroep, zoals psychologen,pedagogen, werkgevers, testontwikkelaars, etc. Welke aspecten omvat dat gebruiken allemaal?Selecteren, afnemen, interpreteren en gebruikmaken van testscores. Deze aspecten kunnen doorverschillendepersonengebeuren,bv.eenleerkrachtkandetestafnemeneneenpsycholoogkandescoresinterpreteren.Hetisbelangrijkdattestenenkelterbeschikkingwordengesteldvanmensendieerdevoldoendecompetentiesvoorhebben.

Alstestgebruikerbenjeverantwoordelijkvoordevaliditeitvaninterpretaties:

- Datbeginalbijhetselecterenvaneenadequatetest- Validiteit van score-interpretaties voor bedoeld gebruik: Kunnen de score-interpretaties

inderdaadgemaaktwordenindiecontext?Zijndezeinterpretatiesfairbijdezepersoon?- Jemoetrekeninghoudenmetbetrouwbaarheid/precisie- Rekeninghoudenmetdeadequaatheidvannormen- Mogelijkepositieveennegatievegevolgenvantestgebruikevalueren- Noodzakelijkekennisentrainingopdoenvoortestafname- Integratievantest-enniet-testinformatie

Verantwoordelijkhedenmetbetrekkingtotdeverspreidingvaninformatie:

- Accurateinformatiegevenovertest,testafname,testgebruik,bijhoudenvantestinformatieendelenvaninformatie

- Informerenoverrechtenvanpersoondietestaflegt(vooralinhighstakescontext) - Informatieoveropnieuwafleggenvantest(vooralinhighstakescontext) - Beschermenvanprivacy(tenzijexplicietandersovereengekomen)

Verantwoordelijkhedenmetbetrekkingtottestveiligheidenbeschermingcopyright:

- Testmateriaalmoetveiligbijgehoudenworden.Jemagnietsophetinternetgooienvanvragen - Intellectuele eigendomsrechten op psychologische testen moeten gerespecteerd worden

(copyright), testmateriaal moet formeel aangekocht worden en niet informeel gekopieerdworden

131

DEELVI:HETDIAGNOSTISCHPROCES

132

Klinischtegenoverstatistischvoorspellenenhetdiagnostischproces

Totnutoehebbenwevooralgekekennaartestconstructie:Hoemakenwepsychologischetestenenwatzijndekwaliteitscriteria?Ditgaatdustelkensovertesten.Maarpsychologischetestenzijnniethetenigewatwegebruikenomaandiagnostiektedoen,enmeestalgaanwenietdezelfdetestbijiedereenafnemen.Nugaanwedusdestapzettenvanindividueletestennaarhetgebruikenhetafwegentegenanderetesten(Hoewewelketestenwanneergaankiezen).Datkomttotuitinginhetdiagnostischeproces.Maarvoordatweechthetdiagnostischeprocesgaanbespreken,besprekenweeenbelangrijkecontroverse in de diagnostiek. Die is al van in de jaren 40 bezig, en gaat over hoe wemet onzediagnostiekgaanvoorspellen:Moetenwedatklinischdoen,ofstatistischdoen?

- Statistisch:Testendieopeensystematischewijzeobjectiefwordenafgenomenengescoord- Klinisch:Interview,gesprek,inzichtvandetherapeut/klinischpsycholoog

Watisnuhetbeste,enopwelkemaniermoetenwedaarmeeomgaan?

1. Vertrekpunt

Indepraktijkalspsycholoogwordenwijheelregelmatiggeconfronteerdmeteenvraagvanpredictie:Hetvoorspellenvantoekomstiggedrag,vantoekomstigepsychologischeuitkomsten.Dievraagkankomenvaneenindividu/cliënt,vaneenomgevingofvaneenmaatschappij.Voorbeeldvaneenaantalvragen:

- Schoolsucces:Wiekannaarhetgewoneonderwijs,wieheeftbuitengewoononderwijsnodig?- Fraudeinbedrijven:Welkewerknemeriseenpotentieelgevaarvooreenbedrijf?- Succesvantrainingen:Wieheefteengroteslaagkans?(cf.ingangsexamen)- Succesinberoep:Wiemoetenweaannemen?- Recidive:Wiekanvervoegdvrij?Wieheeftgrotekansophervallen?- Psychiatrische diagnose: Bijvoorbeeld de differentiaaldiagnose neurose-psychose. Lijdt

iemandaaneenpsychose?Iserechtsprakevanrealiteitsstoornissenofniet?Hebbenwetemakenmeteenpsychotischeaandoening,ofmeermeteenneurotischeaandoening?

Hoemoetenwe die beantwoorden?We kunnen dat op de statistischemanier, of op de klinischemanierdoen(alsjezeheelextreemtegenelkaarplaatst):

Statistisch KlinischAls basis testscores: Systematisch,gestandaardiseerdtestenafnemenenscorenenafzettentegenovereenreferentiegroep

Als basis dialoog: We gaan in gesprek met depersoon

Objectievescoringdieopvoorhandvastligt Wegaaninhetgesprekinterpreteren,betekeniszoeken

Reductie tot kenmerken, hoeveel scoort hij/zijopelktrek

We gaan eenGestalt, een totaalbeeld vormenvandiepersoon

Vooral ingebed in trektheorieën, relatiefstabielekenmerken,bv.intelligentie,BigFive.H

Ingebed in psychoanalytische, existentiëlefenomenologischetheorieëndiekijkennaardedynamiekvaneenpersoon

133

Kijkennaartest-envragenlijstgegevens Kijken naar levenssituatie, motivatie,gevoelens,zingeving

Gestandaardiseerd Flexibel,eigendynamiekvandedialoogvolgen,inpikkenophetverhaal

Resultateninterpreterent.o.v.normgroep Persoonwordtbekijkent.o.v.deervaringvandeclinicusmetvorigecasussen

Statistische regels voor de combinatie vantesten(testbatterij):Kansuitspraakdoen

Subjectieveintegratie,intuïtie

Watisdebestebenadering?

2. Historischwetenschapsfilosofischeachtergrond

Vanwaar is die discussie ontstaan, wat is de basis? Die is eigenlijk ingebed in oude,wetenschapsfilosofischeconceptualisering.NamelijkWindelbandonderscheiddetweemanierenomaan wetenschappelijk onderzoek te doen, namelijk de nomothetische versus de idiografischebenadering(‘GeschichteundWissenschaft’).

- Bijdenomothetischemaniergaatmenechtopzoeknaarwetmatighedendievooriedereenvantoepassingzijn.

- Bijdeidiografischebenaderinggaatmenproberenhetspecifiekegevalindetailteanalyserenentebegrijpenvanuithetgevalzelf.

Dietweebenaderinghebbeneengroteimpactgehadopdeontwikkelingvandepsychologieendediagnostiek. Bijvoorbeeld de klassieke testbeweging ontwikkelde zich vanuit het nomothetischstandpunt,waarbijmenprobeertalgemenewetmatighedentevinden.

Stern en Allport hebben een belangrijke rol gespeeld in het propageren van de idiografischebenaderinginEuropaendeVS.

Wie zien dat er dan een reactie kwam tussen beide benaderingen, namelijk aanhangers van destatistisch,nomothetischebenaderingverwijtenaandeanderebenaderingdatzetesubjectiefzijn.Aanhangersvandeidiografischeverwijtenanderenhettekortaanoogvoorhetunieke(bijvoorbeeldcontextfactoren niet in vragenlijst opnemen). Allport gaf het voorbeeld dat je wel via allerleivragenlijstenentestjeskanvoorspellenwatdekans isdat iemandmorgennaarde filmgaatgaan.Maaralsjedanplotsdiepersoondedageropzietlopenmetkrukkenomdatdienetzijnbeenheeftgebroken, is het zeer waarschijnlijk dat die persoon niet naar de film gaat gaan, maar dergelijkecontextfactorenwordennietmeegenomenindetestjes.

Vandaagdedag is datonderscheid indewetenschapsfilosofie vervaagd,wegaanernunietmeervanuit dat dit een valid onderscheid is, aangezien men enerzijds casussen voor algemenewetmatigheden gebruikt (Bijvoorbeeld de casussen van Freud: Aan de hand van heel specifiekeverhalen bij heel specifieke mensen, probeerde hij algemene wetmatigheden van psychologischfunctioneren te identificeren).Anderzijds zijnheelveelvandewetmatighedendiewehebbennietmeeralgemeentoepasbaar,maarmoetenwezecontextualiseren,kwalificerenoptijdstip,plaatsenpersoon.Daarnakunnenwepaskijkenofdewetmatigheidtoepasbaaris.Algemenewetmatighedengaannietaltijdopvoorspecifiekesubgroepen.

134

3. VerloopvandecontroverseHoeisdiecontroversedoorheendejarengeëvolueerd?Inchronologischevolgorde:

1. Inhetbeginvande20steeeuwwordtdiestatistischepredictiegeleidelijkaanontwikkeld,mededoordatPearsondeformulevoordeberekeningvaneencorrelatieontwikkelde,engeleidelijkaanwerddatbelangrijkerenbelangrijker.

2. Allport(1942):Zetzichvervolgensheelsterkaftegendestatistischebenadering,volgenshemishetgrootstegebrekvandiestatistischebenaderinghetgebrekaanflexibiliteitenuniekheid.

3. Sarbin(1944):SarbinreageertopAllport,enkomttoteenandereconclusie.Destatistischebenaderingendeklinischebenaderingkunnenhoogstensgelijkspeldoen,wantzezijnbeidengebaseerdopeenfrequentieopvatting.Jekijktgewoono.b.v.vroegereervaringenwatdekansisopiets.Alsstatisticusdoejeberoepopdeervaringdiejehaaltuitdenormgroep,alsclinicusdoe je beroep op de ervaring die je opdoet al doende. Het idee is dus datmen in beidebenaderingen beroep doet op dezelfde informatie,maar datmen in statistisch onderzoekgewoonveelmeerenbetereinformatieheeft.HierdoorkandeclinicushetnietbeterdoenzoalsAllportbeweerde,maarhoogstensheteengoeddoen,behalvealshetgaatomgrotesteekproeven.Daarbij,zegtSarbin,isdeclinicusgevoeligvoorfoutegeneralisatiesenintuïties,erzijnallerleimogelijkebiasesbijdeklinischebenaderingdiejebijdestatistischebenaderingniethebt.

4. Meehl(1954):Hijzochtindeliteratuurnaaronderzoekwaarinmendestatistischeenklinischebenadering rechtstreeksmetelkaarheeftvergeleken.Hij steldevastdat slechts in1op20studiesdeklinischepredictiebeterwas,inalleanderegevallenwasdestatistischebenaderingminstensevengoedtotbeter.O.b.v.dezestudiezoudenwedusnietmogenverderwerkenmetklinischebenaderingen.

5. Sawyer(1966):DeeddestudievanMeehlopnieuwmaarnumetmeerstudiesstudies,enhijkwam tot dezelfde bevinding alsMeehl. In 75 procent vande gevallenwas de statistischepredictieminstensevengoedofbeter.

6. Holt(1970):Hijmaaktekritischebedenkingenbijdestatistischebenaderingvoorverschillenderedenen:

a. Bijdestatistischebenaderingwerdvaaknietaankruisvalideringgedaan.b. Een ander probleem die Holt aanhaalt is dat het bij heel veel gevallen niet om

realistischevoorspellingengaat.Inheelwatvandatvergelijkendonderzoekisereenduidelijkuitkomstdiedestatisticusofclinicusmoetbekomen,enmenkijktnaardewijze waarop men tot die uitkomst komt: via statistische benadering of klinischebenadering?Maar in heel veel situaties waarinmen als psycholoog terecht komt,bestaaternietéénjuisteuitkomst,enmoetmenopzoekgaannaardejuisteuitkomst.En dat strookt natuurlijk niet bij dit type onderzoek waar er wel één duidelijkeuitkomstis.

c. Inheelveelvanditonderzoekwordtgetestmetstudenten,psychologeninopleiding.Misschiendatmensendieallangeretijdaandiagnostiekdoen,beterscoren,maarditzienwenietinhetonderzoek.

135

7. Dawes, Faust & Meehl (1993): Men deed dan opnieuw een heel grote empirische studiewaarbijmenopnieuweenuitgebreideliteratuurstudieheeftgedaan,enmenkwamweertotde conclusie dat de statistische predictie superieur is, bij voorspellingen op verschillendevlakken:

a. Succesopschoolb. Fraudeinbedrijveneninstellingenc. Levensverwachtingd. Succesinmilitaireopleidingene. Hartinfarctf. Neuropsychologischeaandoeningeng. Vrijlatenopborgtochtenrecidieveh. Onderscheidneuroseenpsychosei. Etc.

Weziendusdebevestigingvanvroegerempirischonderzoek,namelijkdatwanneerjezenaastelkaar legt, dat statistischepredictie het even goedof beter dandan klinischepredictie inongeveer19vande20gevallen.

8. Grove,Zald,Lebow,Snitz,&Nelson(2000):Tot2000werdbovenstaandebevindinggezienalsdewaarheid.Maar in2000doetmenopnieuweendergelijke studie,maarmeteengroterdatabestand.ZebevestigenwelwatMeehlalgevondenheeftin1954,namelijkdatslechtsin6procentvandegevallendeklinischepredictiehetbeterdoetdandestatistische,maarwatzenuheelduidelijkgedaanhebben, isgekekennaar inhoeveelprocentvandegevallendestatistischebenaderinghetbeterdoet,eninhoeveelprocentvandegevallenzehetevengoeddoet.In47%doetdestatistischebenaderinghetbeterdandeklinische,maarinderesterende47%doetklinischebenaderinghetevengoedalsdestatistische.Ditwierpeenanderlichtophet debat. Het is niet noodzakelijkerwijze slecht dat we gebruik maken van de klinischebenadering.Indezestudiehebbenzeookgekekennaarmogelijkefactorendiealdannieteenbijdrageleverenaandekwaliteitvandevoorspelling:

a. Ze vondengeen relatiemet tijdstip, hethad geeneffectof die studie vroegerwasgebeurd,ofdatdiestudierecentwas. Jezoudenkendatnaarmatedetijdvordert,menmeerkenniskrijgtenbeterkanvoorspellen,maardatbleeknietzotezijn.

b. Zevondenookgeenrelatiemethetsoortpublicatie.Wewetendatereengevaarisvanpublicationbias,namelijkenkeldestudiesdieietsvindenwordengepubliceerd.Maar in hun literatuurstudie hebben ze ook gekeken naar studies die nietwerdengepubliceerd,bv.doctoraatsproefschriften.

c. Statistischepredictieietsbeterinmedischeenforensischesettingdaninonderwijsenklinischesetting.

d. Medicidoennietbeterdanpsychologenintermenvandiagnostiekenpredictievantoekomstigeaandoeningen.

e. Geengevondeneffectvanervaring(vreemdmaarwelwaar).Eenclinicusmetmeerervaring stelt niet per definitie betere diagnoses. Eenhypothese is datmen in hetbeginzeerzorgvuldigtewerkgaatgaan,maarheeftmenteweinigervaring.Vanafhetmomentdatmenervaringheeft,gaatmenminderzorgvuldigtewerkenkrijgtmenteveelzelfvertrouwen.Dietwee lossenelkaardusaf,zodatdekwaliteitvanpredictiestabielblijft.

136

9. Aegisdóttiretal. (2006):NogeenextrastudiemetgelijkaardigeresultatenalsGroveetal.,namelijk klinische predictie is in een groot aantal gevallen gelijkaardig aan statistischepredictie.

4. Debat

- Einhorn (1986): Einhornheeft zichgemengd inhetdebat, enhij zeidatereenparadox is:

Mensen die vanuit een statistische benadering werken, laten toeval toe. Ze doenkansuitspraken.Duszezijnerzichzeervanbewustdatzemisschieneenverkeerdepredictiemaken.Zeproberendanookechtdegroottevandiefoutstatistischinkaarttebrengen.Terwijlmensendieklinischtewerkgaan,denkenvaakheeldeterministisch.Opbasisvanhunbeeldvaneenpersoonvormenzeeenbesluit(‘Diepersoonzalzekernietrecidiveren’,‘Diepersoongaatdataankunnen’,etc.).Clinicigelovenookdatalleswatgebeurteenoorzaakmoethebben,dat er een systematiek zit in het proces. Terwijl we vanuit een statistisch benadering netaanvaarden dat er toevalsfactoren bestaan, dat niet alles voorspelbaar is. Maar langs deanderekantgeefthijtoedatwanneerjeverondersteltdatereensysteeminzit,jeopzoekgaatgaannaardatsysteemendatkanleidentotontdekkingenindeonderliggendepsychologischeprocessenenomgeving.

- Kleinmuntz (1990) enWesten &Weinberger (2004): Zij stelden dat we die twee gewoonmoeten combineren, want ze hebben alle twee hun eigen sterktes en eigen zwaktes. Jemoetendecombinatiemakenvan‘formules’en‘hoofden’.

- Dawesetal.(1993):Dawesheeftdaaropgereageerddoortezeggen:“...weurgepeopletousetheirheadstoimprovetheirmodels”.DitgaatterugophetargumentvanSabin.Wanneerweeenpredictiemoetenmaken,datmoetjedemogelijkepredictorenopnemeninjemodelenchecken.Cf.Allport:Alswewillenvoorspellenofiemandmorgennaardefilmgaat,enwewetendateenbeenbrekendaarinvloedopheeft,danmoetenwehetopnemeninhetmodel.Datisnatuurlijkweleensterktevandiestatistischebenadering,namelijkdatwevertrekkenvan hypotheses. Ons onderzoek naar de criteriumvaliditeit van een test vertrekt vanhypotheses,enmetonsempirischonderzoekgaanwenaofdiehypotheseskloppen.Datiswelduidelijkeensterktevandatstatistischonderzoek.

5. Waaromweerstand

Waaromiserzoveelweerstandtussenbeidekampen?Welkeargumentengebruikenze?

- BezwarentegenstatistischepredictievolgensKleinmuntz(1990):o Onderzoek nooit definitief: Naarmate er nieuwe inzichten zijn, of naarmate er

maatschappelijkeveranderingenplaatsvinden,kunnenweminderopoudonderzoekterugvallen(geengoedargument,wantookklinischinzichtisooknooitdefinitief,datontwikkeltzichookverder)

o Complexeenonduidelijkestructuurvanklinischesituatie:Hetprobleemwaarmeeeenpatiënt komt is vaak niet eenduidig en zeer complex. De klinische benadering kanhieropinspelen.

137

o Duur:Destatistischebenaderingkostveelgeld,omgoeietestenteontwikkelen.Wemoetendekostenenbatentegenelkaaropwegen.

o Beperkteweergavevandewerkelijkheid:Eentestbatterijkannooitdehelepopulatievoorstelleneneenmensismeerdanscoresdiehijhaaltopeenbepaaldetest.

- OnterechteargumententegenclinicidoorMeehl(1986):o Clinicikennengeenstatistiek,dusmoetmenhetniettoepassen.o Clinici heeft schrik van verlies werk, want het kan evengoed door de computer

gebeuren.o Strijdigmet zelfconcept: Het is frustrerend als psycholoog om toe te geven dat je

sommigezakennietgoedkanvoorspellenmetdeklinischebenadering(Bijvoorbeeldrecidivekanmeninderdaadbetervoorspellenmetdestatistischebenadering).

o Onwil tot veranderen, vasthouden aan theorie, men wil geen andere theorieënaannemen.

o ClinicizoudenformulesonmenselijkvindenvolgensMeehl,hetzoutegendeethischegevoelensingaan.

o Clinicizoudenargwaanhebbentegendecomputer.o ClinicikunnenmoeilijkhuneigenbeperkingenaccepterenvolgensMeehl.

Maarditzijnduidelijkniet-rationeleargumenten,wantMeehlwaseensterkevoorstandervandestatistischebenadering.Meehlzouwetenschappelijkonderzoekmoetenbewijzendatditklopt.

6. Informatie-integratiedoordeclinicus

Eenvandegevolgenvanhetdebatisdatmenonderzoekheeftopgezetomtekijkenhoeeenclinicusinformatieintegreert.Doethijdatvolgenseenlineair-additieveofconfigurationelebenadering?Alseen clinicusopeen configurationelewijze tewerk gaat, probeerthij eenGestalt temakenvandeinformatiediehijheeftenopbasisdaarvankomthijtoteenconclusie.Hijgaatdannietpuuropeenadditievemanierinformatieoptellen,maarhijgaatnaarhetgeheelkijken.

MenheefteenstudiegedaaninverbandmetdeMMPI.DeMMPIbevatenkelevaliditeitsschalen,endeeigenlijkeschalen.Personenvullendatin,enuiteindelijkbekomtmeneenscoreblad.Dankrijgjedaaropvoorbeidesoortschaleneenpatroon.ClinicidieheelvertrouwdzijnmetdeMMPI,gaanvanzichzelfzeggendatzedatalsgaaninterpreteren.Zezeggendatzenietgaankijkennaardeindividuelescores op de individuele schalen, maar ze gaan kijken naar het volledige patroon. Nu blijkt uitonderzoekdatditnietdebestevoorspellingoplevertderesultatendiedeclinicusechtbekomt.Hetlineaire model doet het beter dan het kwadratisch en interactiemodel in de voorspelling. Hetinteractiemodeliseenmodelwaarbijjeverondersteltdatalsiemandbv.hoogscoortoppsychasthenieendepressie,datdatietsandersbetekentdandathijhoogzouscorenoppsychasthenieenhysterie.Terwijlbijeenlineair-additiefmodelgajegewoonoptellen.Bijnegatiefgecorreleerdevariabelendeedhetinteractiemodelhetwelbeter,maardatiseerderdeuitzondering.

Natuurlijkmoetenweeenonderscheidmakentussenhetmodelenderealiteit.Eenvraagis‘Watdoetdeclinicus?Hoegaathijmetdatmateriaalom?’,endetweedevraagis‘Hoekunnenwehetresultaat

138

daarvanzogoedmogelijkmodelleren?’.Watwehierdusvindenisdatwevoorhetmodelbesteenlineair model gebruiken.We kunnen wat de clinicus doet het beste voorspellen door gewoon deindicatorenoptetellen.Maardatwiltnatuurlijknognietzeggendatdeclinicuseffectiefzowerkt.Datisnogeenanderevraag.

Ditsoortonderzoekgebeurtookbijhuisartsen,enbijhuisartsenhebbenwewelwatevidentiedatdiewerkenmeteenconfigurationelebenadering.Zegaanniet zomaaréénsymptoomoptellenbijalleanderen,maarzegaansymptomenbekijkenspecifiekinrelatietotelkaar.

Menheeftookonderzoekgedaanmetprocess-tracingmodellen.Declinicusmoetluidopnadenkenovereencasusenhoehijopbasishiervantoteendiagnosezoukomen.Menpastedandestappendiedeclinicushanteerdevanindeenecasustoeopanderecasussen,maarvondslechtseencorrelatievan.46.Menvindtdathetlineairmodelbeterisinhetvoorspellenvanaan-ofafwezigheidvaneenstoornis,namelijkmeteencorrelatievan.79i.p.v..46.Wehebbendusheelweinigevidentievoorhetideedatdeclinicusconfigurationeel tewerkgaat.Opzijnminsthet resultaatvanhetdiagnostischproceskunnenwehetbestvoorspellenmeteen lineairmodel.Datmodelgebruikenweookbijdeklassiekestatistischebenadering.

7. Beperkingenbijinformatieselectie-enintegratie

Erisookheelwatonderzoekgebeurtnaarmogelijkebiasesinhetoordeelvandeclinicus.Wezienzeerveelbiasesbijhetdiagnosticeren.Wekunnenzeopdeleninverschillendegroepen:

A. Verwervingofverzamelinginformatie

- Availabilityheuristiek:Alsjeheelveelincontactkomtmeteenbepaaldfenomeen,dangaje

hetbelangdaarvanoverschatten.- Recency&primacyeffecten:Watiemandinhetbeginenopheteindevaneengesprekzegt,

wordthetbestonthouden.- Selectieve perceptie: We onthouden die dingen en richten onze aandacht op die dingen

waarvanwedenkendatzebelangrijkzijn,terwijlweanderezakensnelleraanonsvoorbijlatengaan.

- Focusopopvallendekenmerkendiemisschiennietzeerrelevantzijnmaartochmeespeleninhetoordeel(Bijvoorbeelddepersoonisextravagantgekleed).

- Geenrekeninggehoudenmetfrequentievanfenomenen.Hetkanbestzijndatweheelgoedweten dat iets niet vaak voorkomt (base-rate), maar we gaan daar in ons oordeel weinigrekeningmeehouden.

- Concretedirecte infobovenstatistieken:Wehebbendeneigingdirecte informatiemeertegaangebruikendanuitgebreide,wetenschappelijkeinformatie.

- Volgordeeffecten:De volgordewaarin iets verteldwordt, heeft eeneffect ophoede infogeïnterpreteerdwordt.

- Geenrekeninggehoudenmetantwoordtendensen:Deresponsschaalsystematischmeeraandebovenkantofaandeonderkantgebruiken.

139

B. Verwerkinginformatie

- Halo-effect:Wanneerjeeenpositiefbeeldhebtoveriemanddoorbepaaldefactoren,wordtdittenonrechtegeneraliseerdnaaranderekenmerkenvandiepersoon.

- Nieuweniet-kloppendeinfowordtnietmeegewogen.- Beroepopconsistenteinfozondernieuwswaarde.Kloppendeinfowordtextraindeverfgezet

(neigingtotconfirmatie).- Correlatiestussen.30en.75waarnemenwenietmethetbloteoog.- Groeiprocessenwordennauwelijkswaargenomen(vooralsnellegroeiwordtonderschat).- Wemakenveelgebruikvanvuistregels:Webekijkenslechtseenbeperktaantalpatronen,en

danspringenwenaardeconclusie.- We trekken te snel conclusies op basis van niet representatieve gegevens en té kleine

steekproeven.- Post-hocverklaringen:Achterafeenverklaringzoekenvooreenbepaaldfenomeenenditdan

onterechtalsietswathetfenomeenvoorspelttezien.- Regressievertekening:Wanneerwemetonbetrouwbaretestenwerkenenweextremescores

zienbijheteerstetestmoment,zullendezeextremescoresalveelminderduidelijkzijnbijhettweedetestmoment(regressienaarhetgemiddelde).

- Wegaanoppervlakkigoordelenondertijdsdruk.- Wezijngevoeligvoordedrukvananderen.- Wezijngevoeligvoorvolgorde-effecten.- Wezijngevoeligvoorframing:Opwelkemanierhetprobleemvoorgesteldwordt,beïnvloedt

onsoordeel.- Wemakenfoutentegenlogischredenerenenstatistischeinferenties.- Wegaantesnelconclusiestrekkenopgrondvanenkele,beperkteaanwijzingen.- Wegaanspontaangeenrekeninghoudenmettoeval.

C. Beoordelenvanuitkomst

- Impactvanschaal:Watmenvaakziet,isdatalsmenslechtseenkleineffectheeftgevonden,

datmendat ineengrafiekje zetmeteenheel kleinbereikvande schaal.Dat lijktdateensubstantiëlereffecttezijn.

- Wezienwatwewillenzien.- Wehebbenillusoirecorrelatiesopbasisvanimplicietetheorieofstereotype.- Menheeftdeillusievancontrole,vooralsterkbijdiagnosticidieervarenzijn.Hierdoorkomen

zesnellertoteenfouteconclusie.- Succes aan eigen kunnen, falen aan omstandigheden toeschrijven: Men heeft te veel

vertrouwenineigenoordeelsbekwaamheid.- Reconstructieuitgeheugen:Hetdiagnostischprocesofhetgesprekmetdecliëntwordtniet

netjesgedocumenteerd.

140

8. ReactiesopbeperkingenvandiagnosticusHoekunnenwealdiebiasesnutegengaanzodatweaangoedediagnostiekkunnendoen?

- Watnietspecifiekhelpt,iseengoedecursusstatistiekvolgen.Datmoetnatuurlijkwelomdatstatistiekbelangrijkis,maarnietspecifiekomdiebiasesteverhinderen.

- Wekunnenwelmensenlerenrekeningtehoudenmetdebaseratevaneenfenomeen.- We kunnen mensen ook leren rekening houden om de availability van info niet te

overschatten.Gewoondoorhetfeitdatjemakkelijktoeganghebttotinfo,magernietvoorzorgendatdieinfooverschatwordt.

- Wekunnenmensenlerenomnietalleenconvergenttedenken.Zemogennietgenoegnemenmetéénverklaring,zodatforeclosure(eensnelleconclusiemaken)vermedenwordt.Datkangedaanwordenviaeendiagnostischproces,viaeenstappenplanvoordediagnostiek.Daargaanwenunaarkijken.

141

Het diagnostisch proces: van individuele test naar het doorlopen van dediagnostischecyclus

Hierhebbenweechtdeovergangvanhetgebruikvandeindividueletestnaarhetdoorlopenvaneendiagnostischecyclus.

1. Evolutie

- Individueletest:BinetisbegonnenmeteenIQ-testteontwikkelen.Datwasgewoonééntestvooréénkenmerk.

- Testbatterij:Geleidelijk aan is die IQ-testuitgebreidenwerden verschillendeaspecten vanintelligentiegemeten.

- Toevoegenvaninterviews,casestudies,gedragsobservaties,etc.

Nuhebbenweuiteindelijkheelveeltestenvoorheelveelverschillendekenmerken,endevraagdiezich telkens stelt, is welke test men nu het best gebruikt bij welke persoon in kader van welkdiagnostischproces.

2. Alledaagseopvattingen

Alswekijkennaarhoediagnostiekalledaagsgebeurt,danzienwedatmenvooralkijktnaarafwijkingentenaanzienvaneenpatroon,ietsdatnietnormaalis,enmengaatzoekennaaroorzaken.Indatproceszijn er zoals gezien heel wat biases die kunnen optreden, daaromwillen we komen tot een zeerrationeel,goedonderbouwdestructuur/stappenplan/procesomtotconsistenteuitsprakentekomen.

3. Individueleverschillen

In dat proces kunnen we gaan kijken naar individuele verschillen. Welke mensen maken beterediagnosesdananderen?

- Zowelnarcismealsneteenernstigezelfonderschattinggaansamenmeteenmindergoedediagnostiek.

- Mensendiesociaalvaardigerzijn,openerzijnenaangenamerzijn(BigFive)beterediagnostiekafleverendanmensendiedatnietzijn.

- Debuitenstaanderskunnendikwijlsbeterdiagnosticerendandepersoonzelf.Mensenkunnengoedzijninhetbegrijpeneninkaartbrengenvanpsychologischeprocessenbijanderen,maarveelminderbijzichzelf.

- Inherent need for cognition: Sommige mensen hebben nu eenmaal meer nood aan hetgebrijpenvanwaterbijanderenomgaat,endatblijktpredictieftezijnvoordekwaliteitvandediagnostiek.Maardatwilnietzeggendatzenietvatbaarzijnvoorbias.

4. Productenvandiagnostiek

Alswekijkennaarwaarwewillenuitkomenbijdediagnostiek,danzienwevierdoelstellingen:

142

- Predictie- Categorisering/onderkenning/beschrijving:Watishetprobleemdatdiepersoonheeft?Welke

categorievandeDSMbeschrijfthetbestdeproblematiekvandepersoon?Diecategorieënzijn niet mutueel exclusief, mensen kunnen meerdere diagnoses krijgen omdat hunklachtenprofielnietpastbinnenéénhokje.

- Verklaring:Waaromgedraagiemandzichopeenbepaaldemanier?Waaromheeftiemandeenbepaaldeproblematiekontwikkeld?

- Beslissing: Gaanwe iemand iets adviseren?Gaanwe iemand een bepaalde therapie latenvolgen?

5. Empirischecyclus(DeGroot)

Hoe kunnen we die doelen nu het best bereiken? Hoe kunnen we onze diagnostiek het bestopbouwen?DeGrootheeftindejaren60voorgesteldomgewoononzewetenschappelijkebenaderingtoetepassenopdedagdagelijksediagnostiek.Datwilzeggendatmeneennomologisch-deductievewerkwijzemoettoepassenopdediagnostiek.Datbevatzevenfases:

1. Begintmetvraag:Webeginnenmeteeninitiëlevraag,eeninitieelelementvaninteresse2. Observatie:Wegaanobserveren3. Inductie:Opbasisvandieobservatiesgaanwepatronenproberenteontdekken4. Deductie:Opbasisvandiepatronengaanweeentheorieontwikkelen5. Toetsing: Op basis van die theorie gaanwe voorspellingenmaken diewe gaan toetsen in

onderzoek6. Evaluatie:Dangaanwezienofdievoorspellingenuitkomenofniet7. Voorstelnieuwonderzoek:Alshetnietuitkomt,gaanweverderonderzoekdoen,wegaan

onzehypothesesoftheorieofmeetmethodesherzien

Ditiseencyclus.Hetiswatweklassiekdoenindewetenschap.WatDeGrootdusvoorstelt,isomditooktedoeninkadervandiagnostiek.Alsiemandmeteenklachtkomt,gaanweeerstkijkennaardieklacht.Wegaandiepersoonwatlatenvertellen,wegaanobserveren.Opbasisvaninfodiedecliëntonsgeeft,gaanweeenaantalhypothesesformuleren,wegaaneenaantaltheorieënontwikkelenoverwathetprobleemzoukunnenzijn.Dankunnenweopbasisvandietheorienieuwevoorspellingenmaken,bijvoorbeeld‘Hoegaatiemandpresterenopeentest?Alsiemandditheeft,dangaathij/zijzusof zo reageren’. We kunnen dat dan toetsen, we kunnen die test afnemen en kijken of onzevoorspellingkloptofniet.

Maareriseengrootbelangrijkverschiltussenhettoepassenvandezecyclusindewetenschapeninde diagnostiek, namelijk in de wetenschap zijn we geïnteresseerd in een populatieparameter(Bijvoorbeeldisdeenetherapiebeterdandeandere?),wewillenalgemeneuitsprakendoen.Maarindediagnostiekwillenweietsvertellenover1persoon.Datwilduszeggendatdevolledigestatistischemachineriediewegebruikenvoorwetenschappelijkonderzoeknietzomaarkunnentoepassenindediagnostiekbijdieenepersoon.

143

6. HypothesetoetsendmodelWatwevandaagdedagzien,isdathethypothesetoetsendmodelhetstandaardmodelisinNederlandenookbijonsheelbelangrijkwordtbevondenindediagnostiek.

DatHTMsluitheelgoedaanbijhetmodelvanDeGroot:

1. Hetvertrektmetoriëntatieopdeklacht: Jegaat luisterennaarwatdepatiënt tevertellenheeft.

2. Opbasisdaarvangajeaanprobleemidentificatiedoen:Daarbijsteltzichaleeneerstevraag:‘Watdiepatiënthierkomtvertellen,isdathetreëleprobleemofniet?’.Patiëntenkomennietmeteenmethetechteprobleemnaarvoren.

3. Vervolgens gaat men onderling onafhankelijke hypotheses genereren (om foreclosure tevermijden). Je gaat niet op zoek naar één mogelijke verklaring, maar naar verschillendemogelijkeverklaringen,onderlingonafhankelijk.Datwilnietzeggendatzeelkaaruitsluiten,hetkanzijndataldiemogelijkehypothesediejeformuleerdevantoepassingblijkentezijn,maarzemoetenwelduidelijkverschillendzijn.

4. Dangajeelkvandiehypothesestoetsen.5. Opbasisdaarvangajeadviesformulereneneventueelinterveniëren.6. Dangaanwedeinterventie/hetadviesevaluerenineenvervolgstudie.

Hetideeisdateendiagnosticuszichechtmoethoudenaandieverschillendestappen,zodateenaantalbelangrijkebiaseskunnenvermedenworden.Debelangrijstestapindatopzichtishetgenererenvanonderlingonafhankelijkehypotheses.

Voorbeeld/casus:Ziedia’s(opname:les7vanaf02:17:30)

144

Dit is eenmodel die alle aspecten van het diagnostisch proces integreert ineen. Je kan voor elkedoelstellingdiewehebbenmetonzediagnostiekdecyclusdoorlopen.Maarditisheeluitgebreid,indepraktijkgaatmenditeenvoudigerdoen.Maareigenlijkzoudenwehetwelopdiemaniermoetendoenomdiebiasestevermijden.

7. Alternatievemodellenvoordiagnostischproces

A. Lensmodel

Ditmodelkomtuithetwetenschappelijkonderzoekvanhoewetrekkenbijmensenidentificeren,hoewe iemands persoonlijkheid gaan percipiëren. Het idee is dat de persoon een aantal cues geeft.Daarnaasthebjeookdeperceiver,endiegaatdiecuesgebruikenomzicheenbeeldtevormenvandepersoon.Indepraktijkzienwedatsommigecuesnietgebruiktwordendiewelgegevenworden,endatmensomswelcuesgebruiktdienietgegevenzijn(Bijvoorbeeldhalo-effect).Watwewillen,isdat er een zo’n grootmogelijkematch is tussen de cues die de persoon geeft en de cues die depscycholooggebruikt.

B. MultipleattrituteutilitymodelDitiseenheelformeelmodeldatgebruiktkanwordenwanneererverschillendemogelijkeuitkomstenzijn,bijvoorbeeldverschillendemogelijketherapieën.

Menprobeertmetditmodeltesystematiserenhoementoteenbeslissingkomt.Hoedoetmendat?Eerstenvooralgaatmenheelduidelijkexpliciterenwatdemogelijkebeslissingenzijn.Daarnakijktmenwatdeverschillendekkenmerken/attributesvandebeslissingenzijn.Daarnaoordeeltmenheelexplicietvoorelkattribuutinwelkematehetvantoepassingisopdeoplossing,hetattribuutwordtsystematisch gescoord per oplossing. Daarna beslissen we of we elk attribuut even zwaar latendoorwegen,wantsommigedingenvindtdepersoonbelangrijkerdananderen.Alslaatstemakenweeengewogensom.Ditkunnenwegebruikenomtebeslissenwelketherapiewekunnengebruiken.

145

C. DeregelvanBayesDitmodelhoudtheelspecifiekrekeningmetdebaserate.Mengaatenderzijdskijkennaardeapriorikansdatietsvoorvaltenanderzijdsnaardeaposteriorikans.

Bijvoorbeeld:Watisdekansdatkinderenmetblauweplekkeneffectiefmishandeldworden?Alsdathet geval is, als kinderenmishandeldworden, dan ga je datmeestal zien aan blauwe plekken endergelijke.Jekanhiervandekansnagaandateenkindblauweplekkenofverwondingenheeft,gegevendathetmishandeldwordt.Wewetendatdekansdaarvanvrijhoogis,namelijk95procentkans.Jegaat bijna altijd blauweplekken zien daarvan.Maar die blauweplekken zijn onvoldoendeomeendiagnose te kunnen stellen. Je moet er ook mee rekening houden wat de kans is dat een kindmishandeldwordt.Dat is3procent.Datwilduszeggendat97procentnietwordtmishandeld.Devolgendevraagisdan:Watisdekansdatkinderendienietmishandeldworden,tochblauweplekkenvertonen?Datis10procent.Erkomtnueenkindbijdeschoolpsycholoogdatblauweplekkenheeft.Jemagdannietmeteendenkendatdatkindmishandeldwordt.MetdieregelvanBayeskanjedeapriorikansomzettennaardeaposteriorikans.Deapriorikansisdekansdateenkinddatmishandeldwordt,blauweplekkenheeft(95procentkans).Deaposteriorikansisdekansdateenkindblauweplekkenheeftomdathetmishandeldwordt.Diekansis22procent.Datisdus1kansop5.Dattoontdat er reden is voor verder onderzoek,maar ook dat je niet te snelle conclusiesmag trekken bijinfrequentefenomenen.

D. Caseformulationbijgedragstherapie:functionelegedragsanalyse

Jegaateenoverzichtmakenvanprobleemgedragenviaeenfunctionelegedragsanalyseproberenallemogelijkefactorendieditgedragveroorzakeninkaartbrengen.Zokanjekijkenwatervoorzorgtdatdeklachtaanhoudt,endankanjedetherapienietrechtstreeksrichtenopdeklachten,maaropdezakendiedeklachtenconstrueren.Hetiseenmodeldatheelindividueelis.

146

E. ToulminsargumentatieleerOokalswe inonzediagnostiekopkwalitatievebasiswerken,moetenwerekeninghoudenmetdeprincipesvanargumentatie.Opwelkemanierkunnenweeengoeieargumentatieopbouwen?Toulminiseenfilosoofdieeenvoorstelheeftgedaanomopeengedegenmanieraanargumentatietedoen.

- Webeginnenmeteenbepaaldeclaim,stelling.- Daarnaproberenwedeclaimteverantwoordenmetdataindebrederebetekenis,gegevens

dieweaanhalen.- Warrant:Wemoetennagaanofheteengoedargumentis,ofhetrelevantis.- Backing:Kijkenofwededatakunnenuitbreidenmetbijkomendeinfoenargumenten.Ditkan

leidentotdriemogelijkeconclusies:o Jeoorspronkelijkeclaimwordtbehoudeno Wekwalificeren(wezwakkendeclaimaf)o Declaimverwerpen(rebuttal).

F. Aanvalopdenormatievemodellen

Een laatstemogelijke benadering is datmen zich gaat afzetten tegen de traditionele, normatievemodellenvanassessment.Daarheeftmenookargumentenvoor:

- Veelvandeonderzoekenzijnnietecologischvalide(zieeerder).Indeklinischepraktijkhebjenietalleenduidelijkvoorafvastgelegdeoplossingen,maarookveelonduidelijkeuitkomsten.“Human judgement is innocent until proven guilty”: We mogen er niet van uitgaan datwe/clinici inhetalgemeenveel foutenmaken,ookalkandat insommigesituatieswordenaangetoond.

- In sommige contexten kunnen “fast and frugal heuristics” (heel eenvoudige en zuinigeheuristieken)wel goede antwoorden opleveren en lineaire predictiemodellen verslaan. Demakkelijkste heuristieken zijn vaak de beste.Bijvoorbeeld: Welke stad heeft de meesteinwonersSanDiegoofSanAntonio?DuitsestudentenhebbendezevraagveelvakercorrectdanAmerikaansestudenten.DitkomtomdatdekansdatDuitsestudentenalvanSanDiegogehoord hebben, veel groter is dan de kans dat ze al van San Antonio gehoord hebben.Amerikanen hebben al van beiden gehoord. Duitsers redeneren ‘een stad waar ik al vangehoordheb, zalwel groter zijndaneen stadwaar iknogniet vangehoordheb’, endezesimpele heuristiek helpt goed bij beslissen. Ook in de klinische praktijk worden dit soortheuristiekenvaaksuccesvolgebruikt.

Hetideeishierdusdatweonsprofessioneeloordeelnietvoortdurendinvraagmoetenstellen.Ookalzijnwegevoeligvoorsommigebiases,tochkunnenweheelgoedoordelen.Watwemoetendoen,isverder onderzoeken in welke contexten welke biases eventueel kunnen optreden of welkeheuristiekennetheelefficiëntzijn.

147

DEELVII:PERSOONLIJKHEID

148

Diagnostiekvandepersoon

1. BetekenisvanhetbegrippersoonEr zijn verschillende betekenissen die regelmatig terugkomen in de literatuur en in het dagelijkstaalgebruik. Namelijk het begrip karakter, het begrip persoonlijkheid of het begrip individu.Dezeverwijzendikwijlsnaarietsheelgelijkaardigs,maardiehebbenalledrieeenverschillendeoorsprong.

- Karakter:KomtuithetGrieks.Het isafkomstigvanhetOudGrieks ‘Charassoo’= Inkerving.Daarmee zien we al een heel belangrijk aspect van dat persoonlijkheidsbegrip, want eeninkervingisietsdatnietuitgevaagdkanworden,ietswatheelstabielis.Hetiseenkenmerkvaneenpersoon,ietswateigenisaandiepersoon,watnietzomaarveranderbaaris.Duswehebbenhiertedoenmethetideevaneenstabielgegeven.

- Persoon:KomtvanhetLatijnsebegrip‘Persona’. InhetLatijnhadditeigenlijkverschillendemogelijke betekenissen (waarvan er maar eentje is die wij vandaag de dag hanteren, nl.nummerdrie):

o Rolinhettheater:Hetspelenvaneenrolinhettheater.Danishetniethoewijhetvandaag de dag aannemen, dan is het gewoon iets dat je kan aannemen in eenspecifiekecontextvooreenspecifiekdoel.

o Aanzien,reputatie:Hoewordjijdoordeanderwaargenomen?Zobegrijpenwehetvandaagdedagniet,maarlangsdeanderekantishetwelbelangrijkomdiebetekenismeetenemen.Enzekerwanneerwevandaagdedaggaankijkennaaronsklassiekpersoonlijkheidsonderzoek: Die zal zeer dikwijls bestaan uit een vragenlijstwaarbijmensenzichzelfmoetenbeoordelen.Watdanmogelijkeenbiaskanveroorzakenisdatmensengaanrekeninghoudenmethetbeelddatzeaananderengaangevenvanzichzelf.EndatiseigenlijkdiepersonaisdieoudeLatijnsebetekenis.Dereputatie,hetbeelddatzegaangeven.Ditisdandebiasinhetklassiekepersoonlijkheidsonderzoek,nl.datmensenzichpositievergaanvoorstellendanzeeigenlijkzijn.

o Kenmerkende eigenschappen/aspecten die iemand onderscheiden van iemandanders.

- Individu=Atoom:Duurzameorganisatievantrekken,gedrag,cognities,emotiesenmotivaties.Hetideeisdatjeeensoortvankernhebtwaarjedandieduurzameorganisatiehebt.Opnieuwisdaarhetideedathetgaatomietsduurzaam,ietsstabiel.

Wanneerwepersoonlijkheidduswillenmeten ishet ideedatwe ietsstabielwillenmetenvaneenpersoon, ietsstabielsofeensetvanstabielekenmerkendieeenpersoononderscheidtvananderepersonen.

Als we de benadering dan bekijken is het een typische individuele verschillenbenadering. Dat ishelemaal anders als bij het klassiek experimenteel onderzoek, want hierbij gaan we een controleconditie eneenexperimentele conditie hebben indemeest eenvoudige vormen gaanwenahoegedrag/mentaleprocessenwordenbeïnvloeddoorcontextvariabelen.Bijpersoonlijkheidsonderzoeken -diagnostiek gaan we proberen zien hoe een persoon verschilt van andere personen. Wat iskenmerkendvoordezepersooninvergelijkingmetanderepersonen?

149

Erisdikwijlsweinigaandachtvoorontwikkelingencontext:Hoeisdiepersoonzogeworden?Inwelkemate gaan contextfactoren een impact hebben op hoe mensen zich gedragen? Soms is niet tenonrechte verweten aan persoonlijkheidsbenaderingen dat ze geen oog hebben voor deomgevingsfactorendiehetgedragbepalen.BijvoorbeeldEysenckzalerkennendatcontexteeninvloedzal hebben, maar die moeten we volgens hem niet overraten. Het belangrijkste is volgens depersoonlijkheidsbenaderingdiestabielekenmerkenvanpersonenendiezullenbepalenhoeiemandzichgedraagt.Hetprobleemisdusdatweteveelgedraginterngaantoeschrijvenaaneenpersoonenteweinigrekeninggaanhoudenmetdedirectesituationelebeïnvloedingenookmetdemogelijkehistorischeontwikkelingvandatgedrag.

2. Implicietetheorievorming

A. Lexicalehypothese

Hoe denkt de leek over persoonlijkheid? Dit is een benadering die heel populair is binnen depersoonlijkheidspsychologie.

HofsteeiseenheelbelangrijkepersoonlijkheidspsycholooguitNederland.Diezegtdatalsweaaneengrootaantal lekengaanvragenwatkenmerkend is vooreenpersoon,hoemensen zichvanelkaarkunnenonderscheiden,hoezijzichzelfonderscheidenvananderen,hoezijtypischmensendiezegoedkennenbeschrijven,etc.,datditeenheel interessantebenadering is.Hij zegtdatditeigenlijkveelinteressanter is dan vele theoretische benaderingen die we hebben in de psychologie. Als we ditbevragenopgroteschaal,aaneengrootaantalmensen,gaanweuiteindelijkeensoortvanrefendumkrijgenvanwatbelangrijkisinhetbeschrijvenvandepersoonlijkheid.

Debasisvangansdiebenaderingiseigenlijkhetwoordenboek.Watmengaatdoenofheeftgedaaninhetverledenisgewoonhetwoordenboekerbijgenomenengewoongekekennaarwelkewoordenwekunnengebruikenomkenmerkenvanpersonentebeschrijven.Endiegaanwedanvoorleggenaaneengrotegroepvanmensen.Waaromzoudiewoordenboekbenaderingwerken?Hetachterliggendeideedaarvanisdaterietsbestaatzoalssedimentatieofdelexicalehypothese.Hetideeisdatwijalsmensenwoordenhebbenuitgevonden,woordenindetaalhebbengeïncodeerdwanneerfenomenenvooronsbelangrijk zijn.Dus fenomenendiebelangrijk zijn inhetdagdagelijks functionerenvandemensdiezijngeïncodeerdofgesedimenteerdgewordenindetaal.Hetideeisdusdatalswevandetaalvertrekken,enwekijkenwelkewoordendaarinvoorkomenompersoonlijkheidtebespreken,dankunnenwiediewoordengebruikenompersoonlijkheidteonderzoeken,wantdiewoordenzijnhetresultaatvaneeneeuwenoudproceswaarbijaspectenvanhetmenselijkgedragbelangrijkgenoegbevondenwerdenomdenoodtevoelenerovertecommuniceren.

Achterdielexicalehypotheseziternogeengansediscussieomtrentdeuniversaliteit.Inwelkemateisdatuniverseel?

- Sommigenzeggendatpersoonlijkheidsociaal/cultureelgeconstrueerdis.- Anderenzeggendanweerdatpersoonlijkheiduniverseelis.Zijgaankijkenofbepaaldetermen

betekenissenhebbendieinverschillendeculturenvoorkomen.

Indezelesgaanwekijkenwatdaaromtrentvinden.

150

B. GeschiedenisDattypevanonderzoekisalheeloud:

- Allport&Odbert(1932):Zijhebben18.000termenuitWebster’sUnabridgedDictionaryoftheEnglishLanguagegeïdentificeerddieopeenofanderemaniergebruiktkunnenwordenomkenmerkenvanpersoonlijkheidinkaarttebrengen.

- Cattell(1943):Hijhiermeeverdergedaan.Hijisvertrokken4000à4500termen,heeftdatdaningedeeldin171clusters(eenclusterbevatgelijkaardigetermen),viaempirischonderzoekencorrelaties heeft hij dat gereduceerd tot 35 clusters, en uiteindelijk kwam hij tot SixteenPersonalityFactors.Hijheeftdaardanookeengansetheorierondgebouwd,envandaagdedagwordendie16persoonlijkheidsfactorennogaltijdgebruikt.

- Dezemanier vanwerkenmet hetwoordenboekwas heel populair, tot aan de striemendekritiek van Mischel in 1968.Mischel hakt voornamelijk heel sterk in op de essentiëleassumptievandiebenadering,namelijkhetideedaterstabielekenmerkenzijnvanpersonendiehetgedragbepaleninconcretesituaties.WatWalterMischellietzienwasdatmensenmeteenzelfdepersoonlijkheidsprofiel zich tochheel verschillendkunnengedragen in specifiekesituaties,endaterdusingedragnietzoheelveelstabiliteitis.Toenisdatonderzoekbijna15/20 jaar vandekaart verdwenenen inde jaren80 isde trekbenadering terugopgepikt,waarbijmenwerktmetwoordenenmensenzichzelfenanderenlaatbeschrijven.

C. BigFive

Eriséénmodeldatnuheelpopulairis:BigFive(“OCEAN”:Openheid,Consciëntieusheid,Extraversie,Aangenaamheid,Neuroticisme).WordtgemetendoordeNEO-PIvanCosta&McCrae(1985).Hetideeisdatdezevijffactorennaarvorenkomenwanneerjedelexicalebenaderinggebruikt.Hetgaattelkensoverbipolairepersoonlijkheidsdimensies:

- ExtraversieVSintroversie- VriendelijkheidVSonvriendelijkheid- ConsciëntieusheidVSslordigheid- NeuroticismeVSemotionelestabiliteit- OpenheidVSgeslotenheid

Ineenonderzoekwerdeneenaantalveelgebruikteadjectievenvoorgelegdaanmensenenerwerdgevraagdomzichzelfeniemandanderstebeschrijven.DaarheeftmeneenfactoranalyseopgedaanendankrijgjedezeeenvoudigestructuurdieaansluitbijdeBigFive.

151

Jehebttelkenseenpositievepooleneennegatievepool.Hetiseenfactoranalyseendeverschillendefactorskunnenweinterpreterenalscorrelatiestussendescoreophetindividueleitemenhoemenopdie factor dan scoort. (Belangrijke kanttekening: ‘Agressive’ is negatief gecorreleerd metvriendelijkheid en positief geocorreleerd met extraversie. In het Engels en dan vooral in hetAmerikaanseEngelsheeft‘Aggressive’somsdebetekenisvancompetetiefzijn.Enineenkapitalistischsamenleving wordt dat niet zo negatief beschouwd. In heel veel andere samenlevingen gaan we‘agressief’ niet linken aan extraversie, dan gaan we dat echt interpreteren als iemand die echtonvriendelijkisenmogelijksgewelddadig.DusalswedatinhetNederlandszoudendoenzou‘agressief’nietbijextraversiezitten,maaroponvriendelijkheid.)

WatjeduszietmetdieBigFive,isdatvanafhetogenblikdatjeeengroterepresentatievesethebtvanpersoonsbeschrijvendetermen,jedikwijlszo’nsoortstructuurzalkrijgen.Watwelbelangrijkis,isdat

152

jezenietssteedsindezelfdevolgordezultkrijgen.Bijvoorbeeldhierkomtvriendelijkheidalseerstenaarvoren,maardatheeftopzichgeenbetekenis.

a) AardvanBF

Devraagisnu:“WatzijndatnudieBigFive?Vertellendieietsoverdepersoon?”Wehebbendaarwelevidentievoor,wehebbenonderzoek:

- Relatiemetdagdagelijksgedrag(Mehletal.,2006):Menheeftmensengedurendeeenpaardagen gewoon gevolgd en alles opgenomenwat die deden, zeiden, etc. Dan bleek dat erduidelijke correlaties te vinden waren tussen 4 van de 5 persoonlijkheidsfactoren en hetconcreetgedragdatzestelden.Wiltdatzeggendatdatdanvoordievijfdenietwerkt?Neen,alsjeiemandmaareendagoftweedrievolgthebjenatuurlijkmaareendeeltjevanhetgedragvandiepersoonmee.Maarwezienweldegelijkcorrelatiestussenhetgedragdatiemandsteltenhoedatdiezichzelfbeoordeeltopzo’nvragenlijst.

- Evidentievoorerfelijkheid:Watwezien isdatdecorrelatie tussenpersoonlijkheidsschalenvooreeneiigetweelingensubstantieelhogerliggen(.42)danvoortwee-eiigetweelingen(.27).Dit wijst wel degelijk op een genetische grond, niet volledig, maar er is sowieso wel eengenetischebeïnvloedingvandiepersoonlijkheidsdimensies.

- Tweehogere-ordefactoren:Eenanderevraagdiemenzichgesteldheeftisofheterwelvijfzijnenofwehetnietkunnenreducerentoteenbeperkteraantalendaarisnogalwatdiscussieover. Sommigen zullen zeggendatdievijfdebasis zijn vanpersoonlijkheid terwijl anderenhebben beweerd dat we daar toch nog een hogere orde structuur in kunnen vinden. Dielaatstenmakeneenonderscheidtussendealfafactorendebètafactor.Dealfafactorzoutemakenhebbenmetalgemenestabiliteit(A,C,ES),anderzijdshebjedandebètafactordiegaatover openheid, verandering, plasticiteit, contacten, etc. (E, O).Men heeft dat in verbandgebrachtmetdeserotonine-endopamineproductie:Inwelkematezijndieverschillentussenmensenbiologischbepaald?Enhierhebjeeenhypothesediesteltdathetbiologischbepaaldis,nl.afhankelijkvanwelkeneurotransmittermenmeerofminderzouaanmakengaatmeneenandertypevangedragstellen.

- CostaenMcCraezijndetweeheelbelangrijkepersonenindieBigFive.Oorspronkelijkkomtde Big Five van een lexicale benadering,men vertrekt van hetwoordenboek enmen gaatgewoonkijkenwelkestructuurdaaruitkomt.Datiseigenlijkheelatheoretisch.Zonderaprioriveronderstellingoverwatdaaruitzoumoetenkomen,vindtmendievijffactoren.CostaenMcCraehebbendaarin1985eenheelbelangrijkepublicatieovergemaakt,zezijndatblijvenonderzoekenenvandaagdedaghebbenzijdetheoretischepositieingenomendatdeBigFivenietzomaareenefficiëntemanierisomcorrelatiestebeschrijven,maardatdieechtverwijzennaar concrete reële begrippen. We kunnen volgens hen inderdaad spreken van vijf reëlepersoonlijkheidsbegrippendiebestaanenwaarmensenopkunnenverschillenendietendelegenetischteverklarenzijn.Alszijzoeenfactoranalysezien,denkenzijaaneencausaalmodel,het zijn de onderliggende trekken die verklaren waaromwij ons op een bepaaldemaniergedragen.

153

b) ZijnhetinderdaadVIJFfactoren?Devraagdiesteedsnaarbovenkomtisofwesteedsvijftrekkenterugvinden.Wegaanzoeenpaaronderzoekenbekijken:

- Brokken & Land (1981):Ze hebben persoonsbeschrijvende termen geïdentificeerd uit deGroteVanDale.Zekwamenuitop5960adjectieven.Danhebbenzenogverdergereduceerddoortekijkenofzedietermnogkondengebruikenopdevraag‘Watvooriemandisdat?’.Alsjedie termkongebruikenhebbenzedieopgenomenenuiteindelijkhebbenzediesetvan5960 termengereduceerd tot1203 termen.Diehebbenzedanverdergecategoriseerdopbasisvanthematiek.Uiteindelijkkwamenzeuitop42categorieën.Daarzijnzedanmeeaandeslaggegaan,hebbenzedieindividueleclustersbekeken.Zededeneenfactoranalysepergroep wat 143 factoren op leverde.Na verdere reducering kwamen ze uit op 96 triaden(groepjes van 3 termen).Uiteindelijk zijn ze uitgekomen bij zeven factoren: de Big Five +agressieenprogressiviteit(maarprogressiviteitwaseenthemadatindejaren80inNederlandzeeractueelwas.Hetisnietgezegdofjedieprogressiviteitnunogzouterugvinden).

- DeRaadenBarelds(2007):VondenviaeengelijkaardigonderzoekBF+virtue,competence,hedonism.

- Ashton et al. (2004): Vond BF + honesty-humility, religiosity. Religiosity heeft hij in zijnstandaardinstrumentnietopgenomen,deanderetweewel.

- Onderzoek naar het effect van de grammaticale vorm: We kunnenpersoonlijkheidsvragenlijstenmakenmetadjectieven(Sociaal,slordig),maarjekanookzinnengeven(Ikgagraagnaarfeestjes.Ikruimvaakmijnkamerop.),enjekanookmetzelfstandigenaamwoordenofwerkwoordenwerken(Hardewerker,luierik).Watzienwe?Hetmaaktnietuit of we met zinnen of adjectieven werken, we vinden die vijf factoren terug. Bijnaamwoorden blijkt neuroticisme niet goed uit te komen (dus slechts 4 dimensies) en bijwerkwoordenblijkenermaartweeuittekomen,nl.aangenaamheidenemotionelestabiliteit.Heeftditnubetekenis?Watmoetenwehiermeeaanvangen?Hiermoetenwevoorzichtigzijnomdebetekenisteoverschattenomdattalenookverschilleninhoezeinformatieencoderen.Bijvoorbeeld in het Russisch gaat men om emoties te beschrijven veel meer werken metwerken, inplaatsvanmetadjectievenofnaamwoorden.Datkandusafhangenvantaaltottaal.

Al die onderzoeken werken met een exploratorische factoranalyse: Je kijkt welke factoren jeterugvindt.Maarerzijngeenduidelijkeregelsoverwanneerjenuietsalseenfactorbeschouwtofniet.Er zijn verschillende mogelijke oplossingen mogelijk. Factoranalyse is geen ‘mechanical truthgenerator’. In het toepassen van die factoranalysemaak je bepaalde beslissingen over het aantalfactoren en over de rotatie. Dit is een van de belangrijkste oorzaken van de verschillen tussenverschillendestudies,namelijkwanneergajezeggendatjetochnogeenzesdefactornodighebtofniet?

c) KanBFgegeneraliseerdwordenoverpopulaties?

- Stabiliteitinfunctievangeslacht:BeschrijftdeBigFivepersoonlijkheidzowelbijmannenals

bijvrouwen?Alsjejedievraagstelthebjetweemogelijkeaspectenwaarjenaarmoetkijken:

154

o Isdiestructuurhetzelfde?Ja,wevindendatwedezelfdefactorstructuurvindenbijmannen en vrouwen als we dezelfde test gebruiken. Dus er zijn geen structureleverschillen.Jevindtdusbijvoorbeeldonderlingeverschillentussenmannenintermenvan OCEAN, en je vindt ook onderlinge verschillen tussen vrouwen in termen vanOCEAN.

o Zijnergemiddeldeverschillen?Dezevraagbouwtverderopdeeerste.Wevindendatdezeverschillenerwelzijn:Deverdelingenoverlappenzeersterk,maarmannenzijn opener, minder consciëntieus, onaangenamer, assertiever (één aspect vanextraversie)enemotioneelstabieler.

o Devraagisnunatuurlijkhoeditkomt.Erzijndaarverschillendeverklaringenvoor.Jekan de gemakkelijke verklaring nemen en dat is de evolutionaire/genetischeverklaring.Diezegtdatwegewoonzoevolutionair inelkaarzitten.Danhebjeooknogdecultureleverklaringdiezegtdat indemaatschappijwerkverdeeldwordtendathetnogaltijdzoisdatgemiddeldgenomendevrouwmeerdetaakkrijgtomtezorgenvoordekinderendanmannen.Mannengaangemiddeldegenomenmeerdekanskrijgenindemaatschappijompromotietekrijgen.

- Stabiliteitm.b.t.context:o Wanneerweoudersvragenhunkindtebeschrijven,vindenwedeBigFive(70à80%)

+ 9 andere factoren (onafhankelijkheid, rijp voor leeftijd, ziekte en handicaps,regelmaatvanetenenslapen,gedragpassendbijgeslacht,schoolprestaties,plezierhebben aan contact, relatie met ouders, broers, zussen, en overige familie enrestfactor)

o CaliforniaQ-set:JevindtbijzoweljongerekinderenalsbijouderekinderendeBigFive,maar bij de jongere kinderen komt daar nog eens motorische activiteit enafhankelijkheidbijenbijdeouderekinderenprikkelbaarheidenpositieveactiviteit.Watbelangrijkis,isdatdeBigFivedebasisvormde.DieBFkanopnieuwdemeesteinformatieindiepersoonlijkheidsbeschrijvingengaanvatten.

d) KanBFgegeneraliseerdwordenoverculturen?

- MendeedhieromtrentonderzoekindeFilipijnen.MenheeftgewerktmetFilipijnsetermen

endaarheeftmeneenfactoranalyseopgedaan.Eerstkwammeneenanderestructuuruit,namelijk verantwoordelijkheid, ontwikkelen van sociaal vermogen, emotionele controle,begaan zijn met lot van anderen en emotioneel welbevinden. Later heeft men dan eenProcrustesrotatiegedaan.MenheeftdetermenvertaaldinhetEngelsengekekennaarwelkestructuurmen nu zou verwachten in het Engels. Dan kan je een doelstructuur, verwachtestructuurmakenendankanjedieFilipijnsestructuurdaarnaartoeroteren.DanbleekdatdievijffactoreninderdaadookaanwezigwarenindeFilipijnen,maardaternogwatextrabijkomt,namelijk Big Five + sociale nieuwsgierigheid, risico nemen, nieuwe uitdagingen aangaan,religiositeit.

- InRuslandheeftmenietsgelijkaardigsgedaan:2090Russischetrektermenin75clusters.MenvondopnieuwdeBigFive,ennogeen6deonduidelijke,niet-interpreteerbarefactor.(Alsmenhet op deze manier rapporteert is dit een beetje een probleem, want als een factor nietinterpreteerbaariskanjemoeilijkzeggendatjeeenfactorgevondenhebt.)

155

- ChinesePersonalityAssessmentInventory:Menwounagaanwaternuzospecifiekwasaande Chinsese persoonlijkheid. Men is begonnen met mensen die heel veel kennen van deChinese cultuur te ondervragen. Men heeft aan hen eerst gevraagd wat nu typischepersoonlijkheidskenmerken zijn van Chinezen. Men heeft dus verschillende beschrijvingenverzameld die typisch zouden zijn voor de Chinese cultuur.Wat nu interessant is, is datwanneermenditdanvoorlegdeaanChineseparticipantendat zevoornamelijkdeBigFiveterugvonden,plus1extradimensie,namelijkinterpersonalrelatedness.Datisdematedatjehetbelangrijkvindttefittenbinnenderelatiesmetanderenendaarrekeningmeetehouden.Volgens de onderzoekerswas dit een typisch Chinese dimensie.Vervolgens heeftmenditinstrumentinhetEngelsvertaaldendatindeVSafgenomen.MenvonddezefactorookterugindeVS,menverklaardewelmindervariabiliteitmaardiebleekookaanwezigtezijn.Ditlaatwel zien dat afhankelijk van de cultuur waarin je leeft bepaalde aspecten cultureel heelbelangrijkzijnendanheeftmendaarookmeertermenvoorontwikkeldindetaalendiegaanwegemakkelijkeridentificerenmetzo’nwoordenboekbenaderingenmetzo’nfactoranalyse.Maardatwiltdaaromniet zeggendatdie ineenanderecultuurnietbelangrijk zijnofnietvoorkomen.Dusheeftmennueen specifiekeChinesepersoonlijkheidstrekontdekt? Ja enneen. Ja in de zin dat ze door te vertrekken vanuit een Chinese context eenpersoonlijkheidstrekheeftontdektdiejetypischnietvindtinWestersonderzoek.MaarhetisnietzodathetgaatomeenspecifiekepersoonlijkheidsdimensiedieChinezenkennenenwijniet.Wijkennendatwel,maarinhetwestenscorenwedaarwatlagerop.

- LosCincoGrandesbijCastilianen:MenvonddezelfdeBF,maarmeertermenm.b.t.humor,sociaal/emotioneel engagement, goede geaardheid, onconventioneel zijn. Opnieuw zou jekunnenzeggendatdattoevalligehistorischefactorenzijn.HetkanookzijndateraspectenzijndiecultureelwatbelangrijkerzijnvoordeCastilianenendatzedaaromermeertermenvoorhebbenontwikkeld.

- DeFruytheefteengrootcross-cultureelonderzoekgedaan(5109adolescenten)mettelkenshetzelfdeinstrument.

Zijn er specifieke aspecten waarop we culturele verschillen vinden? Ja, en dat is een beetjeproblematischvooronzeassessment.Wehebbennogalwatevidentiedatercultureleverschillenzijninzelfpresentatie,namelijkinwelkematebenjebereidjezelfbloottegeven,eerlijktezeggenhoejebentinzo’nvragenlijst?WestellenvastdatintypischWesterse,geïndustrialiseerdesamenlevingenmensenmeerbereidzijnomdattoetegeven,enindewatmindertraditionelesamenlevingenzijnmensenminderbereiddattoetegeven,zegevenvakereensociaalwenselijkbeeldvanzichzelf.

Wat we ook zien is dat er wat evidentie is voor verschillen in de manier waarop we onszelfdefiniëren.In onze Westerse samenleving zouden wij onszelf definiëren in termen van heelafgebakendetermendietotonsbehorenenjedefinieertjezelfonafhankelijkvandeander.Jehebteen persoonlijkheidsbeeld als een afgebakende entiteit die verschillend is van anderen.Inbijvoorbeeld China en Japan zienwe veelmeer datmensen zich definiëren in termen van socialerelaties.Hunpersoonlijkheidisdusveelmeersociaalgedefinieerd.

156

e) Correlatiemetanderepersoonlijkheidsconstructen?ErbestaanwatBF-instrumenten,maarerbestaanooknogheelwatandereinstrumenten:16PFvanCattell,EysencksPersonalityInventory,CaliforniaPersonalityInventory,JacksonPersonalityInventory,TellegensMultidimensionalPersonalityQuestionnaire,Attachmentstyles.

Correleren al die instrumenten onderling? Vind je substantiële correlaties tussenpersoonlijkheidsmetingenmetandereinstrumenten?HetantwoordisJa.Vanhetogenblikdatjeeenbreed persoonlijkheidsinstrument hebt dat de bedoeling heeft om diverse aspecten van depersoonlijkheidtemetenenjepakteenanderbroadbandinstrument,dangajealtijdhogecorrelatieshebben.Maarnietzohoogdatdievragenlijsteninwisselbaarzijn:r<.70!Datiseenbeetjevervelend.Jekannietzomaareenanderinstrumentnemenentotdezelfdeconclusieskomen.Jekomtweltotgelijkaardige conclusies, maar sommige instrumenten leggen meer nadruk op iets anders dan deandereinstrumenten.Dusalsweeenpersoonlijkheidsmetingdoenmeteenanderinstrumentmogenweernietvanuitgaandatwetotexactdezelfdeconclusiesgaankomen.

f) VoorspellenBFinteressantcriteriumgedrag?

Kunnen we met klassieke persoonlijkheidsinstrumenten gedrag voorspellen? Dit is een van debelangrijkstevragenwaarnaargekekenis.Zijnweerietsmee?

Weziennogalwatevidentiedaterrelatieszijn:

- Waargenomen lichamelijke en geestelijke gezondheid, positieve en negatieve gevoelenscorreleertmetE,N,enA:Bijvoorbeeldextraversiecorreleertmetwelbevinden,neuroticismemetdepressie,enaggreeablenesscorreleertookmetwelbevinden.

- As II van DSM-IV-persoonlijkheidsstoornissen:Je kan persoonlijkheidsstoornissenidentificerenaandehandvandecriteriavandeDSM,enjekandankijkenhoemensendiegediagnostiseerdzijn,scorenopklassiekepersoonlijkheidsmetingen.Jekandankijkenofersystematische verbanden zijn. Bijvoorbeeld mensen met een antisocialepersoonlijkheidsstoornisscorenheellaagopagreeableness.

- Relatiemethoudingtijdenstherapie:Erzijnookverbandenmethoemensenzichgedragenintherapie.MensendieCzijngaanveelbeterengemakkelijkerdeafsprakennakomen,detakendoendiezemoetendoen.MensendieEzijngaanveelenthousiasterzijn,meeraandachthebben,meergeïnteresseerdzijnindedingendiegebeurenindetherapie.

- KickzoekenmetE(extravertengaandusmeerdeuitdagingopzoeken)- AntisocialeuitingenmetN- WeerspanniggedragmetC

Met dit soort onderzoeken moeten we wel oppassen. Mensen die bezig zijn met die Big Fivebenaderinghorendezekritieknietgraag.Hetprobleemisdaternogaleensoverlapisintermenvanwoorden/begrippendiemengebruikttussendepersoonlijkheidsmetingendecriteriummeting.Steljeneemteendepressievragenlijst afeneen schaal voorneuroticisme. Indie schaal vanneuroticismezitten vragen van, ‘ik ben snel angstig’, ‘ik word snel geraakt als er iemand verdrietig is in mijnomgeving’,etc.Alsjekijktnaardeitemsdieterugkomenineendepressievragenlijstziejebijvoorbeeld:‘Hoedikwijlsbentuverdrietiggeweestdelaatsteweek?’.Watwiltditzeggen?Ditwilzeggendater

157

itemszijndiejevraagtintermenvanpersoonlijkheidendatjeheelgelijkaardigevragengaatstellenintermen van psychosociaal welzijn.Dan vind je een correlatie, misschien niet zozeer omdat diecorrelatieereffectiefistusseniemandspersoonlijkheideniemandswelbevinden/iemandsdepressie,maar wel omdat je twee keer gelijkaardige vragen stelt. Er is sprake van semantische gelijkenis(Smedslund).Dit is een probleem dat zich nogal sterk stelt met die trek- en vooral diewoordenboekbenadering.Wantinprincipezoujekunnenzeggendatelketermdiejegebruiktomjepersoonlijkheidtebeschrijveninaanmerkingkomtvoorzo’npersoonlijkheidsinstrument.Devraagisdanhoehetcriteriumverschillend isvanhetpersoonlijkheidsinstrument.Alserteveelgelijkenis istussendevragen,moetjegoedopletten.Maaralsjeeenpersoonlijkheidsinstrumentwiltcorrelerenmetgedrag,isergeenprobleem,wantdatzijntweeverschillendedingen.

g) VoorspellenBFprestatieenberoepsinteresses?

- Werkprestaties:Vindenweverbandenmetmeerwerkgerelateerdecriteria?Opnieuwmoetenwevoorzichtig zijnmet zelfrapportages.Maarmenheeftookonderzoekwaarbijmenechtgekekenheeftnaariemandswerkgedragdoorbv.beoordelingvandebaasofdoortekijkenwatdiepersoonalsoutputheeftgecreëerd.MensendiehogerscorenopCgaangemiddeldgenomenbeterpresterenophetwerkengaangemiddeldgenomenookbeterpresterenineenschoolseofuniversitairecontext.Cisnieteenheelgoedevoorspellerenzekernietdebeste.Debesteisdeintelligentiefactor.MaarCvoegtdaarnogietsaantoe,hetisduszekerinteressant om dat te gebruiken.Het blijkt dat C samen met integriteit wel degelijk ietsbijdraagtindewerkcontext.

- Schoolprestaties:Cdraagtietsbij,maarafhankelijkvanderichtingendecontextkunnenookdeanderefactorendaarietstoebijdragen(E,A,O).

- Diepemaniervanverwerkenvaninformatie:Menheeftgekekennaarstudentenenopwelkemanierzeinfoverwerkenenvooralofzeinfoopeendiepemaniergaanverwerken.Gaanzeprobereneengrondiginzichtenteverwervenoverdestof?EndatblijktzowelsamentegaanmetCalsmetO.Dat iseenzeerzinvolverband:Oheefttemakenof jezinhebt innieuweervaringen,ofjegeïnteresseerdbentindingentebegrijpen.Inprincipeisditonvoldoende,jemoet jenatuurlijkook inzetten,hetkostenergie, jezalanderedingenmoetenlatenvallen,etc.,dusheteistookC.Hetisdezecombinatiedienetgoedwerkt.Destudentendiehethoogstzitten op die twee blijken het meeste geneigd te zijn om info op een diepe manier teverwerken.

- Beroepsinteresses:Waarinben jegeïnteresseerd?Wat ishetberoepdat je laterzouwillenuitoefenen?Endaarvindenweooksystematischeverbanden.Maarditonderzoekheeftalwatmeerhetprobleemvandesemantischeoverlap,namelijkjegaatgewoonvragenaanmensenwat de activiteiten zijn die ze graag doen, typische beroepsactiviteiten. Semantisch zit datnogal dicht bij de vragendiewe stellen in eenpersoonlijkheidsvragenlijst.Maar goed,wevindensystematischeverbanden.MensendiemeergeïnteresseerdzijninartistiekeberoepenscorenhoogopO.MensendiemeergeïnteresseerdzijninondernemersberoepenscorenhoogopEenspecifiekookopdominantie.MensendiemeergeïnteresseerdzijninsocialeberoepenscorenhoogopzowelEalsopAenmensendiedanopdeuniversiteitonderzoekenwillendoenscorenvooralhoogopO.

158

Conclusie:Ditzijnslechtsenkelestudies,maarwevindendatdezetrekkenmetheelveelverschillendgeobserveerdgedrag/zelf-gerapporteerdgedraggecorreleerdzijn.

h) Conclusies

WanneerwemeteenopenwoordenboekbenaderingwerkendanzienwedatdeBigFivesteedskomtbovendrijven.Datiseenvrijrobuustmodel.Inheelveelonderzoekenkomenweuitopextrafactoren,maareriseigenlijkheelweinigconsensusoveronderzoekenheenwatdieextrafactorendanzoudenzijn.DeBigFiveisduseenvrijstabielgegeven.

Erisookeeninvloedvanhypesopdeontwikkelingvandewetenschap.Ditbepaaldtypeonderzoekwaspopulairvandejaren’30totdejaren’60,verdwijntdanvoor20jaarendankwamdatterug.Ditallemaal zonder dat daar iets fundamenteels gebeurd is. Dit is een beetje een probleem van dewetenschap.

Er is discussie over deze trekbenadering (waaronder BF).Met deze trekbenadering hebbenwe deneigingdemensalseenmonolithischwezentezien,nl.indebigfivegajeervanuitdatpersoonlijkheidbestaat, jehebtvijf factorenendecombinatievandie5factoren is iemandspersoonlijkheid.Maarsommigenhebbendanweergezegddatpersoonlijkheidvariabelkanzijnendatafhankelijkvandecontext waarin je bent je andere aspecten van jezelf belangrijker vinden. Het is dus niet zo datpersoonlijkheideenmonolithischgegevenis, ietsdatvaststaat.Diealternatievebenaderingengaandusvooraldaarnaarkijken.Hetideevaneensoortmeetlattehebbenwaariedereenopgemetenkanworden,wordt bediscussieerd. Sommigen hebben dan de nadruk gelegd dat dat eigenlijk een vrijcomplexgegevenisendatpersoonlijkheidopeenheelspecifiekemanierkaningevuldworden.

Er is een gevaar voor tautologie (Semantische relaties).We gaan het criterium en de predictorverwarrenmetelkaar,datwegewoondoor tewerkenmet zelf- rapportagemetheelgelijkaardige(inhoudenvan)itemsartificiëlecorrelatiesgaanvinden.Dangaanwebv.zeggendatNvoorspellendisvoor depressie, maar als je natuurlijk tweemaal dezelfde vragen stelt, ga je inderdaad eenverband/correlatievinden.Daarmoetenweduswatvoorzichtigmeezijn.

BF ismetheelveelgecorreleerd,endecorrelatieszijnkleintotmiddelmatig.Dat isbruikbaarvoorbeschrijving,maarhet isbeperkt voorpredictieen controle:WalterMichelhadditookal gezegd,namelijkhetideeisdatpersoonlijkheidsmetingennietheelsterkzijnwanneerwetoekomstiggedragwillenpredicteren.Ditwilnietzeggendatzenietvanbelangzijn.Bijgrotesteekproevengaandezeweldegelijk een verschil uitmaken, maar het is niet zo dat je kan zeggen dat wanneer je eenpersoonlijkheidsmeting doet, je met grote accuraatheid zal kunnen zeggen hoe iemand zich zalgedragenopzijnwerkplek.

3. Explicietetheorievorming

Nu gaanwe naar een heel andere benadering kijken (die volgens Terlaak) en dat is de explicietetheorievormingwaarbijmenvertrektvanuiteentheoretischebenaderingoppersoonlijkheid.

159

A. Individueleverschillen:trektheorie

De individuele verschillenbenadering leunt toch nog sterk aan bij de trekbenadering via implicietetheorievorming.Erzijntweebelangrijketrektheoretici:HansJ.EysenckenCattell.

a) Eysenck:Hiërarchischpersoonlijkheidsmodel

Eysenck isbekendgewordenomzijnPEN-model.Hij gaatervanuitdatergeenvijf,maarweldriepersoonlijkheidstypenzijn:Psychoticisme,extraversieenneuroticisme.Wathijdaaraantoevoegt isdatdezehiërarchischgestructureerdzijn.Ophethoogsteniveausitueerjediedriesupertrekken,enopeenlagerniveauhebjedanwatmeergefocustetrekken.Bijvoorbeeldextraversieiseensupertrek,eneenaspectdaarvan is sociabiliteit (Hoegemakkelijkga je relatiesaan?).Endie trek sociabiliteitbestaatuiteenaantalgewoontes(Bijvoorbeeldonderhoudendzijntenopzichtevanvreemden,naarvreemdengaaneneenbabbeltjeslaan).Uiteindelijkkrijgjedansituatiespecifiekeresponsen.Datishetmeestconcretegedrag(Bijvoorbeeldvertellenvangrapjesopfeestjevooronderhoudendheid).Jehebtheelspecifiekgedragineenheelspecifiekecontextenzohebjeoneindigaantalcontextenwaarinmensenzichinkunnengedragenenuiteindelijkkanopbasisdaarvanzienofopmakenwaarergensiemandzichsitueertopdiesupertrekken.

AlswekijkennaardiesupertrekkenzienwedatdiesterkoverlappenmetdetermenvandeBigFive,maarhetisniethelemaalhetzelfde.Datiseenbeetjeeenprobleemindepsychologie,datwedezelfdenamengebruikenvoortermendieniethelemaalhetzelfdezijn.Psychoticismeheeftvooraltemakenmetimpulscontroleenmetmogelijkerwijzenormoverschrijdendgedragversuswarmenopengedrag.ErisempirischeevidentiedatpsychoticismeindebenaderingvanEysenckeigenlijkeencombinatieisvanonvriendelijkheidengebrekaanC.DusmensendiehoogzittenoppsychoticismescorenineenBigFiveinstrumentlageropvriendelijkheidenopC.

Eysenckisbegonnenmethettweedimensionaalmodel,nl.extraversieenneuroticisme,enheeftdaarlaterpaspsychoticismeaantoegevoegd.Watinteressantis,isdatjedattweedimensionaalmodelkanin verband brengen met een heel oude persoonlijkheidstheorie. De oude Grieken hadden al eenpersoonlijkheidstheoriedieervanuitgingdatervierpersoonlijkheidstypenwarenendezeviertypenzoudensamengaanmetlichamelijkfunctioneren.

160

Zijverklaardendataandehandvanlichaamsvochten.Zijmaaktendaareenonderscheidtussenviertypen:

- Melancholischetype:Combinatievanintroversieenneuroticisme- Cholerischetype:Emotioneelinstabiel/neurotischenextravert- Sanguinischtype=Teveelaanbloed:Extravertenemotioneelinstabiel- Flegmatischtype=Teveelaanslijminhetlichaam:Inhetnieuwemodelstabielenintrovert

Die typen kunnen dus heel mooi in verband gebracht worden met het extraversie/neuroticismeverhaal.

Watjehierookzietishetideevanderotatie.AlsjedeassenvanEysencksmodeleenkwartslagroteertdankrijgjeeigenlijkCholerischVSFlegmatischENMelancholischVSSanguinisch.Ditishetzelfde,hetzijndezelfdekenmerken,maarjesteltdieopeenanderemaniervoor.HetmodelvanEysenckisdusinteressant omdat het op een moderne manier een link legde met een heel oudpersoonlijkheidsmodel.Hetkonheelduidelijkhetverbandaantonentusseneenmodernebenaderingvanpersoonlijkheideneenheeloudebenadering.

WaarEysenckookheelsterknaargekekenheeftendaarooksterkdenadrukopgelegdheeft,isdebiologischebepaaldheidvandepersoonlijkheid.Hijheeftdaarverschillendehypothesesover,hijheeftdaarveelonderzoeknaargedaan.Hetisnietheelsluitend,maarwelhetiswelinteressantomeenstekijkenhoehijditprobeertteverklaren.

- Extraversie:Heeftvolgenshemtemakenmetconditioneerbaarheid(i.v.m.zenuwstelsel).Hetideeisdatintrovertengemakkelijkerconditioneerbaarzijnenextravertenminder.

- Neuroticisme: Hij verwees naar vegetatieve prikkelbaarheid (i.v.m. limbisch systeem enhypothalamus). Hoe gemakkelijk worden bepaalde emoties uitgelokt (Vooral de negatieveemotiesvanangstenverdriet)?Bijsommigemensenisditsysteemgevoeliger,actieverdanbijanderen.

- Psychoticisme: Heeft volgens hem te maken met verschillen in evenwicht androgeen-oestrogeenhormonen. De reden waarom hij zo dacht was omdat hij ervan uit ging datpsychoticismedegrootsteverschillenlietzientussenmannenenvrouwen.Namelijk,mannenscorensubstantieelhogeropdepsychoticismeschaaldanvrouwen(DathebbenweookgezienbijBF:Mannenscorenhogeroponvriendelijkheid).

Eysenckwasdusaanhangervandetrekbenadering,vanhetfeitdatdietrekkenechtbestaan.Zijpositiewasdatmende invloedvancontextnietmagoverschatten.Dietrekkenzijnvrijstabielenzegaannogalwatgedraginheelveelverschillendecontextenverklaren.

b) Cattell

Cattell iseenandereaanhangerdieeigenlijkookheelveel invloedheeftgehadopdatdomein.Hijkwamoorspronkelijkookvandiewoordenboekbenadering,maarheeftopheelveelaspecteneenbijdragegeleverdaanpersoonlijkheid-enintelligentieonderzoek.

Maareenvanzijnbelangrijkstebijdragen,isdathijvoorbijvragenlijstenwougaan.Zijnpositiewasdatals je persoonlijkheidsonderzoek doet, dat je zowel moet kijken naar Life data, Test data en

161

Questionnairedata.Dequestionnairedata zijndeklassiekevragenlijstenwaarbij jemensenvraagtzichzelfenanderentebeoordelen.DeTestdatazijngestandaardiseerdeonderzoeken, labostudieswaar jemensen in brengt en je gaat dan ijken naar welk gedrag zich stelt in gestandaardiseerdesituaties. Vandaag de dag zien we dat die traditie terug wordt opgepikt, zoals bv. studies naarrisicogedrag via videospelletjes.Dan heb je ook nog Life data: Wat heeft die persoon gedaan,verwezenlijkt,hoeveelechtscheidingenheeftdieachterderug,etc.?HetideevanCattellisdatjediedriebronnenmoetsamenbrengenomeenoordeeltevellenoveriemandspersoonlijkheid.

Hijmaakteeenonderscheidtussenoppervlakte-endieptetrekken:

- Oppervlakte=Hetkarakteriserendegedragdatjeobserveert.- Diepte=Dietrekkenwaarvanhijuitgingdatdezepersoonlijkheidverklaren.Hetisdaardathij

in zijn onderzoek naar op zoek gegaan is. Welke dieptetrekken, stabielepersoonlijkheidstrekkenverklarenhetobserveerbaargedrag?

Opbasisvanzijnonderzoekkwamhijtot16dieptetrekken.Hijvondinzijnonderzoekaldatwanneerjedie16trekkenverderginganalyserenopeenhogerniveau,datjedankwamtot5factoren,minofmeerdiebigfive.ZijnmodelisdushelemaalniettegengesteldaandeBigFive,maarjezoukunnenzeggendathijpersoonlijkheidmeeropeengedetailleerdgaatproberenteanalyseren.

Deze16trekkenhebbentelkenstweekanten,eenpositievepooleneennegatievepool.Ditzijntweekantendieelkaaruitsluiten,hetgaatombipolairefactoren(Bijintelligentiehebbenwebijvoorbeeldunipolairefactoren,jescoorthogerofminderhoogopeenIQtest).Die16persoonlijkheidsfactorenzijnonderlingnogeensgecorreleerdenalsjedangaatkijkenhoediegaansamenhangenkomjeterugopdievijfgrotepersoonlijkheidsfactoren.Endatkanjeconceptueelookalgaandoen.Bijvoorbeeldperfectionismeiseenaspectdatduidelijkpastbijconsciëntieusheid.

B. Ontwikkelingsbenadering

Dietrekbenaderingiseigenlijkinhetassessmentonderzoekdébelangrijkstebenaderingenofwelhebjewatmeer theoretisch onderbouwdemodellen of puur lexicalemodellen,maar vandaag de dagverwaterddatonderscheid.BijvoorbeeldCostaenMcCrae zijn vertrokkenvanuiteenpuur lexicalebenadering,maarhebbennueenheletheoriediedietrekkeninverbandgaanbrengenmetgenetischefactoren,leerprocessen,etc.

Deontwikkelingsbenaderingisdanweereenheelanderebenadering,hierbijgaanwekijkennaarhoepersoonlijkheidzichontwikkelddoorheendelevensloop.

Als we dat historisch gaan bekijken, zien we dat deze ontwikkelingstheorieën een heel anderetheoretischeachtergrondhebben.Detrektheorieënwarenheelempirischgerichtopcorrelaties,maardezebenaderingisveelsterkeringebedineenbiologische,organismischebenadering,waarbijmenvanuit de biologie gaat vaststellen dat organismen een soort van intern gestuurd proces hebbenwaardoor je een voortdurende toename hebt in complexiteit van dat organisme. Het organismeevolueertnaareensoortvanoptimalesituatiewaarinhetoptimaalfunctioneert.

Wat men vanuit die biologische benadering ook vaststelt, is dat voor sommige organismen delevensvormerinverschillendelevensstadiaertotaalverschillendkanuitzien.Bijvoorbeeldvlinder:

162

Vaneenrupsnaareenvlinder.Vandaarookhetideedaterstadiazijnindeontwikkeling.Bijderupsendevlinderisditzeerduidelijk.Jehebthetstadiumvanderupsenhetstadiumvandevlinder.Datdierwerktopeentotaalanderemanier,maartochishethetzelfdedier.Menheeftditopgepiktindepsychologieenhetideeisdanookdatweindeontwikkelingvandepsychologiestadiazoudenkunnenherkennen,kwalitatiefverschillendemanierenvanfunctioneren.

Elkstadium,elkecategoriekandanvanelkaarverschilleninfunctievan

- Deonderliggendestructuur.BijvoorbeelddestadiatheorievanPiaget:Inhetpre-operationelestadiumgaankinderenzichnietkunnen richtenop tweeverschillendekenmerkenvaneenobject.Alsjeeenbekerhebtdiebreedisenniethoogeneenbekerdiesmalisenhoogenjegietwatervandeenebekernaardeanderebekerzaljeziendathetwaterhogerstaatindesmalle hoge beker. Kinderen in het pre-operationele stadium zullen zeggen dat er na hetovergietenmeerwaterzitindehogesmallebekerdanindebrede,lagebeker.Enditomdatzezichmaarkunnenrichtenopéénkenmerk,nl.‘hoehoogstaathetwater?’.Inhetconcreetoperationeelstadiumzijnzewelinstaattweekenmerkeninrekeningtebrengen,enzullenzezeggendatinbeidebekersevenveelwaterzit.Dusafhankelijkvanhetstadiumwaarinjezitverwerkjeinformatieopeenanderemanier.

- Eéngeheelvanbetekenis:Jekanookverschilleninbetekenishebben.BijvoorbeeldKohlbergheeftverschillendestadiaontdektinmoreleontwikkeling.Ineenbepaaldstadiumkijktmenvooralnaar‘hebjegehandeldvolgensderegels?Zoja,danishetoké.Zoniet,ishetnietoké.’Ineenanderstadiumgajedan‘intentie’zienalscriterium.Zokanjeandereinterpretatieskrijgenvanhetzelfdegedrag.

- Empirischesamenhang:Jekanookvanuiteenempirischebenaderinggaankijken.Zienweanderefenomenennaarvoorkomen,zienwebv.eenfactorstructuurnaarvoorkomen?

Vanuitdatstadiumdenkengaatmenervanuitdatdeontwikkelingsequentieelencumulatiefis:

- Sequentieel:HetmoeteenvasteVolgordedoorlopen.Mengaatvanrupsnaarvlinderennietomgekeerd. Psychologisch gaat men van een lager stadium naar een hoger stadium.Hettypische voorbeeld is de theorie van Freud waarbij men gaat van oraal, naar anaal, naarfallisch,naargenitaal,endanlatentie.Hetideeisdatdeenefasedeandereopvolgt.

- Cumulatief:Eenevolutievaneenvoudignaarcomplex.Watmen leert indeenefasewordtmeegenomennaardevolgende,hetorganismewordtcomplexer.Jekanmeeraan,kanmetalles beter overweg. Denk bv. aan het pre-operationele en het operationele stadium vanPiaget.

Binnendeontwikkelingsbenaderingwordtereenonderscheidgemaakttussensterkereenzwakkereorganismischetheorievorming.Ditverwijstnaardevraagofjeterugnaareenvorigstadiumkangaan.BijvoorbeeldinFreudstheorieisdathetgeval,erkanregressiezijn,maarbijPiagetisdatnietmogelijk.

Als we kijken naar persoonlijkheid binnen een ontwikkelingsbenadering, zien we dat er weinigempirisch onderzoek.We hebben eigenlijk maar één persoonlijkheidstheorie waar we vrij veelempirischeevidentievoorhebben(Cf.Loevinger).Maarwehebbenwelveelgrotetheorieën(bv.dievanFreud).

163

a) StadiavandepsychosocialeontwikkelingvolgensEriksonHijgaatervanuitdater8stadiazijn. Elkstadiumbevateencrisis/probleem.Deoplossingvandatprobleemleidttoteenvolgendstadium.Alsjehetnietoplost,stagneerje.

Hetideeisookdatinelkstadiumeenanderthemacentraalstaatendaterandereaspectenzijnvandepersoonlijkheiddienaarvorenzullenkomendiehetpersoonlijkheidsfunctionerengaanbepalen.

BinnenhetontwikkelingspsychologischdenkenheeftEriksoneenbelangrijkerolgespeeld,maarweerhebbenwe geen instrument dat toelaat om de stadia van Erikson temeten.We hebbenwel éénstadiumwaarveelonderzoeknaargedaanis,nl.onderzoeknaaridentiteitsvorming.Wehebbenhierwelgoedeinstrumentenvoor.Watblijkt?Tijdensdeperiodevandeidentiteitsvormingzijnertweecentralevragen:

- Inwelkemategaikmijalsadolescentengagerenvooreenbepaaldzelfbeeld?- Inwelkematestelikmijvragenenexploreerikaladolescent?

Alsjedietweemetelkaarcombineerthebjeviermogelijkheden:

- Moratorium:Nognietcommitenenuitsprekenoverwieikben,maarwélexploreren.Ditwordtgezienalseen‘goed’stadiumtijdensdeadolescentie.

- Identity:Depositiedatjenaexploratieeenbeslissinghebtgenomen.Ditishetstadiumwaarjeuiteindelijknaarmoetstreven.

- Confusion:Jeweetnietwiejebent,maarjedoetookhelemaalnietdemoeiteomdatuittezoeken.Erisdusgeenexploratieengeencommitment.

- Foreclosure:Wélcommitment,maargeenexploratie.Dezekomtvaakvoorbijkinderendiegrootgebrachtzijnineensekte.Erwordtdaareenheelnauwkaderopgelegddoordeouders,doordegemeenschapendiekinderengaandustijdensdeadolescentienietexploreren.Ditisook niet toegestaan, dat mag niet, ze gaan dus heel snel die identiteit van de groepovernemen.

Hier hebben we dus instrumenten voor, maar dit is slechts één stadium. We hebben geeninstrumentenvoordeanderestadiaenomsystematischteidentificerenwaariemandzichbevindt.

b) Ego-ontwikkelingvolgensLoevinger

Erismaarééninstrumentwaarwewelwerkenmetdiestadiumbenadering,endatisdievanLoevinger.

Loevinger werkte vanuit een psychoanalytische theorievorming, maar ze keek vooral naar éénbelangrijk aspect, nl. naar ego-ontwikkeling. Wat kenmerkend is voor haar, is dat ze ookpsychometrischgeïnteresseerdwas.Zijheefteenechtassessmentinstrumentgemaaktenheeftdaarookpsychometrischonderzoeknaargedaan.ZeheeftzelfseenmaatontwikkelddieweLoevingersHnoemenomnategaaninhoeverreersprakeisvanvooruitgang/progressie.

Erzijnvolgenshaarindeego-ontwikkelingzevenmijlpalen/stadiainvierdomeinen:Iniederstadiumisereenbepaaldevormvanego-functionerendiecentraalstaatenelkstadiumwordtgekenmerktdooreenaantalzaken(datzijndievierdomeinen):

- Controlevanimpulsen

164

- Karakterontwikkeling- Doelgerichteinzet- Socialeinteractieencognitievestijl(Demanierwaaropmensocialeinteractiesaangaat)

Zeheeftduseentestontwikkeld:Zinaanvultest(ZALC):Eenopeninstrument,jekrijgteenaantalzinnenen die moet je aanvullen. Hoe jij die zinnen verder aanvult wordt systematisch gecodeerd. Hetkwalitatievemateriaalwordtdangecodeerdopbasisvanditmodelwaarjeverschillendestadiahebt(ziedia’s).Hethoogstestadium isdanwanneer jeeenautonomegeïntegreerdepersoonbent.Hetmeetinstrument vertrekt van kwalitatieve antwoorden, maar die worden wel heel systematischgescoordvolgensditmodel(ziedia).

Ditmodelverondersteltdaterontwikkelingspsychologischestadiazijnendatkinderendiejongerzijnopeen lager stadium functionerendankinderendieouder. Jekanditdusheeleenvoudignagaan.Naarmatedatkinderenouderworden,zienwedescoresstijgen.Datiseenbelangrijkaspectvandevaliditeit.

Erishiernogalwatempirischonderzoeknaargedaanenditblijkttewerken.Hetiseenvandeweinigevoorbeeldenwaarbij je eeneenvoudige stadiumtheoriehebt eneen instrumentdat toelaat om teidentificereninwelkstadiumiemandzichbevindt.

C. Contextbenadering

Ditisweereenheelanderebenadering,dezekomtuitdeklassiekeleertheorie,deleertheoretischebenadering.Bijdeklassiekeleertheorieismenselijkgedraghetresultaatvanconditionering,klassiekeconditionering (waarbij associaties worden gelegd tussen verschillende stimuli) of operanteconditionering.Vanuitdeleerbenaderingverwerptmeneigenlijkhetideedatertrekkenzijnofstadiadie ontwikkelen volgens een intern gestuurd proces. Volgens de leerbenadering is de persoonhetresultaatvanzijnleerprocessenennietvanvaststaandetrekkenofeeninherentproces.

Vanuit deze benadering is er eigenlijk heelweinig gedaan aan klassiek persoonlijkheidsonderzoek,maarerzijnenkelendieditmodeltochtoegepasthebbenenenkeleinteressanteconceptennaarvoorgeschovenhebben.

Hetbasisideevandiecontextbenaderingisdathetgaatomeenmechanistischmodel.Derichtingvanontwikkelingisneutraal,nietdoelgericht.Hetisgewooneenadaptatie,aanpassingaandecontextendecontingentiesindecontextwaarinjejebevindt(⇔TheorievanEriksongaaterweldegelijkvanuitdatdestadiadoelgerichtzijn.Jegaatvanhetenestadiumnaarhetandereomuiteindelijkuittekomenbijhetstadiumintegriteit-wanhoop).

Deleerbenaderingisvandaagterugactueelenwordgeherwaardeerd.Bv.vanuiteenleerbenaderingkanjeeendepressieookproberenbegrijpenvanuitdesituatieswaarindepersoonzichbevindt(inplaatsvanenkeltezeggen‘diepersoonscoorthoogopneuroticisme’).BijvoorbeeldonderzoekvanManduranaarlearnedhelplessness:Ineencontextwaarinergeensystematischebevestigingisvanoperantgedragenwaardecontingentieshelemaalnietduidelijk zijnkrijg je zoietsals learnedselfhelplessness,gedragwatheelhardlijktopeendepressie(Bijvoorbeeldeenhondineenkooidielangsdeeneoflangsdeanderekanteenshockkrijgt,maarhijkannietvoorspellenwaar).Hetideeisdandatwekunnengaanzoekenindeomgevingnaardiefactorendiedietoestanduitlokken.

165

Dus vanuit een contextbenadering is het belangrijk om te kijken naar de stimuli, gebeurtenissen,situaties, training, etc. in de omgeving die informatie meegeven over contingenties die we danovernemen/leren.

Twee belangrijke personen die de link hebben gelegd van een klassieke leerbenadering naarpersoonlijkheidzijn:

- Rotter:Heeft zeer veel werk gedaan in de jaren ’60.Hij stelde het volgende: Hetgedragspotentiaal(dekansdatjeeengedraggaatstellen)=Verwachtingvanbekrachtigingxwaardevanbekrachtiging.Wanneergajebepaaldgedragstellen?Wanneerdekansgrootisdatdiebekrachtigingergaatkomenendatjijdiebekrachtigingheelbelangrijkvindt.Datisklassiekeleertheorie.Hijheeftdittoegepastoppersoonlijkheidenhetideevolgenshemisdatmensendoorheendeontwikkeling leren over contexten heen dat zemeer ofminder controle hebben over hunomgeving.VolgensRotterkrijg jeuiteindelijkeengegeneraliseerdzelfbeeldopdedimensieinternalVSexternalcontrol.

o Intern=Jeleertdatjedooreigengedragcontrolekankrijgenoverdeomgevingendatjedeomgevingzovormkangevenzoalsjijdatwilt.

o Extern=Hetomgekeerdealsintern.Jeleertdatjenietskandoenaanwaterrondomjou gebeurt en dat je afhankelijk bent van bv. het lot, de situatie of belangrijkeanderen.

Hetideeisdusdatjemensenhieropkuntonderscheiden,datdezedimensienietstemakenheeftaangeborenverschil,maargewoonhetresultaatisvaneenheelaantalleerervaringen.Hijheeftdaareenvragenlijstvoorontwikkeldenhetblijktinderdaaddatjemensendaaropkan onderscheiden.Men vindt bv. dat je een heel duidelijk verschil hebt tussensociaaleconomische klassen. Naarmate mensen in hogere klassen zitten, hebben ze meerinternelocusofcontrol(beternetwerk,betereopleiding,beterinkomen).Hoelagerdeklassehoemeerjeafhankelijkbentvananderen.IndeVSvindtjeookeenverbandmetetnocultureleachtergrond:Blankenblijkeneengrotereinternelocusofcontroltehebbendanzwarten,zelfswanneergecontroleerdwerdvoorSES.RecentonderzoekheeftdiebenaderingtoegepastindeIvoorkust,bijonderzoeknaarderelatietussenbodemdegradatie.Menkonaantonendatde bevolking die in het gebiedwoondewaar de degradatie ergerwas,meer zaten aan deexternallocus-kant.Erwaseenheelduidelijkverbandtusseneenomgevingsfactorwaarmennietveelaankondoenendesoortlocusofcontrol.

- Bandura:Werkt ook vanuit dat leerproces. Het idee is hier dat er een wederzijdsebeïnvloedingisvangedragensituatie.Deleergeschiedenisvaneenindividuleidtuiteindelijktoteen‘zelfsysteem’:Eenbeeld,eenvisieoverhoejeoverjezelfdenkt.Banduraheeftdaarnogeenbegripaantoegevoegddatheelbelangrijkis:Self-efficacy.Hetisdeovertuigingdatjeinbepaaldesituatieseenbepaaldgedragkanstellenenmetdatgedragookhetverschilkanmaken.Viaself-efficacygaatmenmensenincognitievegedragstherapieovertuigen dat ze het gedrag wel degelijk kunnen stellen en voor verandering kunnenzorgen.Een vande contextenwaarbij dit gebruikt is is bv. seksuele voorlichting, jongerenovertuigenomeencondoomtegebruiken.Alsjedeself-efficacyverhoogt,blijkthetgedragmeer voor te komen. Hoe hoger men zit op self-efficacy, hoe lager men zit op learnedhelplessness.

166

4. Integratievanexplicietetheorievorming

A. StabiliteitencontinuïteittegenoververanderingHoe stabiel zijn trekken?Enhoe stabiel ismensenhunpositie isopeen trekken?Wordt jeermeegeborenisdatdanzovoorderestvanjeleven?Wekunnenkijkennaarsoortenvanstabiliteit:

- Homotypische stabiliteit:Je kijkt naar hetzelfde. Je neemt een persoonlijkheidstest af opverschillendeleeftijdenenjegaatkijkenhoediepersoonopdieverschillendeleeftijdenscoort.Je hebt hetzelfde instrument en je gaat na hoe iemand doorheen de ontwikkeling gaatscoren.Binnen deze homotypische stabiliteit kunnenwe dan nog een onderscheidmakentussen:

o Absoluteofniveaustabiliteit(normatievestabiliteitopgroepsniveau):§ Absoluut:Jedoeteenneuroticismemetingendiepersoonheefteenscorevan

15opdeeerstemetingendangajenaofhijookeenscorevan15heeftopdetweedemeting. Zo ja, dan is dat absolute stabiliteit, hij gaat de vragen opdezelfdemanierbeatwoorden.

§ Normatief: Wanneer we dit op groepsniveau bekijken, spreken we vannormatieve stabiliteit. Als we bv. een persoonlijkheidsmeting hebben bijstudenteninhetbeginvanhununiversitaireopleidingenophuneindekanjenagaanofstudentengemiddeldgenomenhetzelfdescorenopdieBigFive.

o Differentiëleof rangordestabiliteit:Nietdevraagof iemandhetzelfdescoort,maarwel of iemands relationele positie ten overstaan van de referentiegroep hetzelfdegeblevenis.Bijintelligentieishetheelduidelijk,wewetendathetIQvandekinderenmet de leeftijd stijgt, ze worden cognitief vaardiger, kunnenmeer en complexereproblemenaan,dusdat isgeenabsolutestabiliteit,maarwatwewelzien isdatderangordestabiliteitvrijhoogis.Eenkinddathetop5-jarigeleeftijdveelbeterdoetdanzijn leeftijdsgenotenheefteengrotekansomhetookbeter tedoenop6-jarige,7-jarige leeftijd, etc. Omgekeerd telt dat ook. De rangorde blijft dus gelijk,maar deabsolutescorestijgtwel.

o Ipsatievestabiliteit:Wevergelijkeneenpersoonmetzichzelf.Bijvoorbeeldjehebtdebig five en dan kan je je afvragen welke persoonlijkheidstrek voor jou het meestkenmerkendis.Jekanjenuafvragenofwewelietszijnmetdieipsatievestabiliteit.Ja, in sommige contexten zijnwe daar ietsmee. Bijvoorbeeldwanneer jemensenadviesmoetgevenovereentekiezenstudierichtingofberoep.Danishetdevraagwat er in vergelijkingmet de anderemogelijke interessegebieden eruit springt. Jevergelijkt niet met andere personen, maar je vergelijkt één aspect met andereaspectenvandezelfdepersoon.Enjekanditmaargebruikenvoorbv.eenstudiekeuzeaan te raden, als het stabiel is, als de onderlinge verhouding interesses ofpersoonlijkheidskenmerkenbinnenindepersoonstabielblijven.

- Heterotypische stabiliteit/coherentie:Je gaat kijken naar verschillend gedrag. Het is destabiliteittussentweeverschillendedingen.Bijvoorbeeldjekanopbabyleeftijdnagaanhoesneleenbabyhabitueertaanspeelgoed. Jekandeze interindividueleverschillenop6tot9

167

maanden op habituatie correleren met een klassieke persoonlijkheidsmeting op 21-jarigeleeftijd.Danbenje ietsandersaanhetmeten,op21-jarige leeftijdmeet jeniethabituatie.Maarjevindtwelstabiliteit.

Watvindenwenuvoordiepersoonlijkheidstestenvoorverschillendevormenvanstabiliteit?

- Roberts&DelVecchio (2001):Uiteenmetastudieblijktdatderangordestabiliteitstijgtmetleeftijd:.31inkindertijd,.54inadolescentie,.64op30-jarigeleeftijd,.74bij50-70-jarigen.

- Robinsetal.(2001):Dedenonderzoekbijstudenten.o Normatieve stabiliteit (begin van de opleiding VS einde van de opleiding): N daalt

redelijk,ACOnemenlichttoe.o Absolutestabiliteit:Tussen73%(N)en91%(O).o Rangordestabiliteit:Tussen.53(N)en.71(O).o Structurelestabiliteit:Dezelfdestructuurbijhetbeginvandeuniversitaireopleiding

alsbijheteindevandeuniversitaireopleiding.- Caspi (2000):Alle driejarige inwoners onderzocht in Nieuw-Zeeland aan de hand van het

modelvanBlock.Blockgaatervanuitdatjedekinderenkanindelenindriegrotetypen:o Ego resilients:Deze kinderen zijn veerkrachtig. Minste kans op psychiatrische

problematiekencriminaliteitop21jaar.o Overcontrolled:Deze kinderen gaan impulsieve reacties zeer sterk onderdrukken.

Meerinternaliserendeproblemen,hetdisfunctionerenisopdepersoonzelfgericht,bijvoorbeelddepressieenangststoornissen.

o Undercontrolled:Dezekinderengaanzeerimpulsiefreageren.Meerexternaliserendeproblemen,hetdisfunctionerenisnaarbuitengericht,bijvoorbeeldnormovertredendgedrag,agressief,potentieelgevaarlijk,etc.

Blockvondeenheelduidelijkverbandtusseneenmetingop3-jarigeleeftijdenpsychiatrischeproblematieken op 21-jarige leeftijd. Dit is eenmooi voorbeeld van heterotype stabiliteit.Blockwasnl.geenpsychiatrischeproblematiekaanhetmetenop3-jarigeleeftijd,maarjezietwelverbanden.Ditissterkeevidentievoorstabiliteitinhetpersoonlijkheidsfunctioneren.

- Stamsetal.(2002):Heeftgekekennaarhechtingsstijlensocialeaanpassingbijgeadopteerdekinderen:Mengaatkijkenhoedebabyreageertalsdemoederterugbinnenkomtnadatdieeentijdjealleengeweestis.Jezietdatbaby’sopverschillendemanierenreageren:

o Veiliggehecht:Gaansnelnaardemoeder,maarzijnookheelsnelgerustgesteldengaandanookvlugteruggaanspelen.

o Anderekinderengaanzichheelhardvastklampenenontroostbaarzijn.o Noganderengaannietsvandemoedermoetenweten.

2en3zijntweevormenvanonveiligehechting.DanheeftStamsgekekenhoedezekinderensociaal functioneren op 7-jarige leeftijd. Hebben ze veel vriendjes, etc. Wat blijkt?Hechtingsstijlopjongeleeftijdvoorspeltsocialeaanpassingop7-jarigeleeftijd.Ditisopnieuweenvoorbeeldvanheterotypestabiliteit.

- In metastudie heeft men gekeken naar de rangordestabiliteit, en men vond datpersoonlijkheidstrekken een gemiddelde stabiliteit van .55 hebben met een gemiddeldintervalvan9.5jaar.Datkanwatverschillennaargelangdeleeftijd(hoeouder,hoestabieler)endemethodediejegebruikt.

168

- Stabiliteitgeldtnietvooriedereen(20à25%):Eencorrelatievan.55laatnogwatruimtevoorveranderingensommigemensenverandereninderdaadintermenvanpersoonlijkheid.

Conclusie:Erisevidentievoorstabiliteit,maarnietabsoluut.Evenzeerevidentievoorinstabiliteit!

B. Kritiekoptrektheorie:Persoon-situatiedebat

Danhebbenwedekritiekopdetrekbenadering.DatiskritiekvanMischel.Hijtoontheelduidelijkaanaandehandvaneenreeksvanonderzoekendattrekkengedragnietzogoedvoorspellen.Daardoorisdietrekbenaderingbijna20jaarvandescèneverdwenen,endankwamdatplotsterug.VindenwevandaagdedagandereresultatenalsWalterMischel20jaargeleden?Hetantwoordis:Nietecht.Hijhadgevondendatdeverklaardevariantievanpersoonlijkheidstrekkenminderdan10%was.

Fundermaakte in2001eenoverzichtenvonddatdecorrelatietusseneenpersoonlijkheidstrekencriteriumgedragtussende.15ende.40ligt.Omderkwadratentekrijgenmoetenwedatkwadrateren,dus2%en16%.GemiddeldgenomenkomtditovereenmetwatWalterMischelheeftgezegdin1968.Wevindendusdattrekkennietzoheelgoedzininhetvoorspellenvantoekomstiggedrag.

Maar,wehebbenookonderzoekdataantoontdattrekkenhetbeterdoendangewijzigdesituaties.Mendeedonderzoekwaarbijmenleerlingenheeftgevolgtothunlaatstejaaraandeuniversiteitengekekenwatnuhetbestegedragvoorspelt,desituatieveranderingofdetrekkenvandiestudenten?Hetbleekdattrekkeneenbeterevoorspellerwarenvoortoekomstiggedragdangewijzigdesituaties.Mischelhaddatookalaangehaald,datdesituatieopzichooknietmeerverklaarddantrekken.

Situatiealleenisdusnietvoldoende,netzoalsdattrekkenalleennietvoldoendeis.Wemoetenkijkennaardecombinatievandetwee,eigenlijknaardecombinatievandedrie,namelijk:Watisdeimpactvaniemandspersoonlijkheidstrek(ken),impactvandesituatiewaariniemandterechtkomténinwelkemateinteragerendietwee?

Maarvanuitdiesituatie-interactiebenaderingzijnerweiniggoedgevalideerdeinstrumentengemaakt.Dusdekritiekiswelzinvol,maarwezijnernietzoveelmeeindediagnostiekwanthetheeftnietgeleidtotgoedeinstrumenten.

Watisnudebalansvanhetpersoon-situatiedebat?

- Nadrukoptrekkensluitgeenveranderingopbasisvanplaatsentijduit:Trekkendoenweliets,maarnietzoheelsterk,watwilzeggendatweweldegelijkrekeningmoetenhoudenmetplaatsentijdvanwaardemetinggebeurt.

- Erbestaatgeengoedesituatietaxonomie,wantjehebteenoneindigsituatieswaarpersoneninterechtkunnenkomen.Erwerdgehooptdateruitdezekritiekeensoorttaxonomiezouontstaanvantypessituatiesenhoediemensenkunnenbeïnvloeden,maardatisnietgebeurd.

- Studievaninteractieisgeenhoofdstroomgeworden:Wehebbenookgeengoedebenaderingominteractiesopsystematischemaniertevoorspellenentemeten.

- Wetenschapheeftnietalsdoeltevoorspellenwatiemandzaldoenineenderwelkeconcretesituatie:Sommigenhebbendangezegddatwijmisschiengewoonteveelverwachtenvandewetenschap. Het concrete gedrag in een concrete situatie is het gevolg van heel veelverschillende factoren. Misschien mogen we niet verwachten dat we met eenpersoonlijkheidsmetingdatgedragheelprecieskunnenvoorspellen.Alswewillenwetenhoe

169

iemandzichgedraagtineenspecifiekesituatiemoetenwealdieverschillendefactorengaanbestuderen. Dus misschien is onze verwachting van wat een trekbenadering kan doen tehoog.Maar wat belangrijk is vanuit de praktijk:De effecten zijn niet zo groot,maar we vindenweldegelijkbv.ineenselectieonderzoekdatCwelbijkomendevoorspellendewaardeheeft,endatditineenselectieprocedureweldegelijknogietskanbijdragenaanhetvoorspellenvanbelangrijkgedrag.

5. Alternatievetheorievorming

Wehebbendriegrotebenaderingengezien,waarbijdetrekbenaderingdebelangrijkstewas.Nugaanwekijkennaarenkelealternatievebenaderingenoppersoonlijkheid.

A. Kelly

Intermenvanconceptualiserenenmetenvanpersoonlijkheid, isdebenaderingvanKellyhelemaalanders.Kellygaatervanuitdatdepersooniemandisdiebetekenisgeeftaanzijnomgevingviaeigenontwikkeldeconstructen.Wanneerjedusdepersoonlijkheidvaniemandinkaartwilbrengen,kanjeniet zomaarwerkenmeteenvragenlijstwaarbij jeaan iedereendezelfdevragen stelten iedereenafmeettegendezelfdemeetlat,omdatjeopdiemaniernietdepersoonlijkebetekenisgevingvaneenpersoon te pakken krijgt. Kelly heeft een procedure ontwikkeld om net die persoonlijkebetekenisgeving/constructieinkaarttebrengen:RoleRepertoryConstruct.

Dergelijkevisieheeftookimplicatiesvoorhoejedepersoonbenadertalsdiagnosticus.Indeklassiekebenaderingisdediagnosticusdeexpert.Hijkentdevragenlijst,hijkentdetheorieerachter,hijweethoedepersoonlijkheidsschalenberekendmoetenworden.Departicipantmoetgewoondoenwathemgezegdwordt.MaarvanuitdebenaderingvanKellykandediagnosticusdatniet.Hetideeisdatdepersoonzelfdeonderzoeker is.Depersoongaatzelfexpliciterenwelkevisiehijheeftopzijneigenpersoonlijkheidenopdepersoonlijkheidvananderen.Endatkanvanpersoontotpersoonverschillen.Elkepersoon construeert zijn eigen leven, zijn eigenpersoonlijkheiden zijn eigen zelfbeeldenhetbeeldvananderen.

WatdoetKellydan?Inkadervanhetdiagnostischegebeurenzaldepersoongevraagdwordenomtereflecteren over zichzelf en belangrijke personen in zijn omgeving en rollen die die persoon kaninnemeninzijnomgeving.Bijvoorbeeldjekanjeouderskennenalsoudermaarookalsleerkrachtopjeschool.Depersoonzalzichhoogstwaarschijnlijkandersgedragenindietweeverschillenderollen.Mengaatduseerstkijkenwatrelevantepersonenzijninhetlevenvandiepersoon,endangaatookgekekenworden naar relevante kenmerken voor die persoonlijke betekenisgeving. En dat gebeurtgewoonkwalitatiefdoorbv.tevragen‘Watishetverschiltussenjouenjevader?’,‘Watishetverschiltussenjouwvaderenmoeder?’,etc.

Na deze test krijg je een roostermet verschillendemensen in de persoon zijn leven, elkmet hunverschillende rollen en alle mogelijke kenmerken die die persoon gebruikt om die rollen enpersoonlijkhedenteonderscheiden.Depersoongaatduselkkenmerkbeoordelenvoorelkepersooninelkerol.

170

De benadering is heel kwalitatief, maar je krijgt uiteindelijk wel kwantitatieve gegevens, namelijkcijfers/beoordelingen voor elke persoon op elk kenmerk. Deze gegevens analyseren we op eensystematischemaniera.d.h.v.factoranalysemetdehand(Depersoonheeftbijvoorbeeld20individuenopgegevendieeenrolspeleninzijnleven,endepersoongebruikt30kenmerkenwaarophij/zijdiepersonenonderscheidt,dankanjedaareenfactoranalyseopdoen),cluster-analyse(Welkemensenwordenopdezelfdemaniergepercipieerddoordiepersoon?)ofhiërarchischeklassenanalyse(Jekijktwelkepersonenenwelkekenmerkensamenhoren,enjebrengtdierechtstreeksmetelkaarinverbandenjezoektnaargroeperingendaarin).

Hetisduseenkwalitatievebenaderingwaarbijjevertrektvandeleefwereldvandepersoon,maarwaarjewelkomttoteenkwantitatiefresultaat.Datisduseenverschilmetdeklassiekebenadering.Indeklassiekebenaderingkrijgjeuiteindelijkookkwantitatievegegevensmaardezezijngebaseerdopeenvragenlijst,opvragendieapriorizijnvastgelegd.

Metdezemethode vanKelly kan je geenbetrouwbaarheidberekenen in de klassieke zinwantditverwijstnaarhoegelijkeenpersoonzalantwoordenopeenbepaaldeschaal,eenbepaaldetijdnadatdezeschaalvoordeeerstekeerisafgenomen,ofjekijktnaarinterneconsistentieoverpersonenheen.Datkanjehiernietdoen,wantzo’nroosterheeftalleenbetekenisvoordepersoondiedatroosterheeftgemaakt.

B. Hermans:zelfconfrontatiemethode

Hermansheeftdezelfconfrontatiemethodeontwikkeld.DiewerkteenbeetjezoalsbijKelly.Hijgaatuit vanhet volgende:Eenpersoongeeft zijneigen levenvorm,maar inplaats vaneenpersoon tevergelijkenmetanderepersonen(zoalsKelly),gaatHermanskijkenhoeeenpersoonzijneigenlevenconceptualiseertenbetekenisgeeft.

Dediagnosticusisdehelper,wantalsdiagnosticusweetnietsoverhetlevenvandepersooninkwestie.Jeweetnietapriorihoedepersoonzijnlevenvormgeeft.Jekandusnietzeggenaprioriwelkevragendepersoonmoetinvullen.Hetisdebedoelingtegaankijkennaarwatvoordiepersoonbelangrijkisinzijnofhaarleven.ConceptueelmaaktHermanseenonderscheidtussen‘waardengebieden’,aspectenvanhetpersoonlijkelevenwaardepersoonveelwaardeaanhecht.Letwel:Wanneerwesprekenover‘waardengebieden’,dangaathetomietsandersdanwatwetraditioneelverstaanonder‘waarde’.Jekan ‘waarde’gebruikenoptweemanieren:1. Ietswaar jenaartoestreeft,2. Ietsheeftwaarde, jehechtwaardeaaniets.DattweedeishoeHermanshetgebruikt:Aanwelkeaspecteninhetlevenhechtdiepersoonwaarde?Hijgaatdangaankijkennaardebelevingenofaspectendiedaarmeegepaardgaan.Dieheefthijopeenzeertheoretischemaniergekozen.Datgaatdepersoonzelfnietkiezen.Depersoongaatwelidentificerenwelkewaardengebiedeninheteigenlevenvanbelangzijn.

DiebenaderingvanHermansisnietzomaareendiagnostischebenadering,maarpasteigenlijkbinneneen ganse humanistische, therapeutische benadering. Je doet eerst een soort diagnostiekmet diezelfconfrontatiemethodeaanhetbeginvandetherapie,omtezienwelkeaspectenvandiepersoonbelangrijkzijn,welkeaspectenproblematischofhelemaalnietproblematischzijn,waaropdetherapiekanwerken.Dankanjedattussentijdsofopheteindevandetherapieopnieuwdoenomtekijkenoferveranderingenzijnopgetredentijdensdetherapie.Debedoelingisdusdateraanwaardengebiedendie problematisch zijn, die een grote invloeduitoefenenopde persoon,wordt gewerkt tijdens detherapie.

171

Hoegebeurthetnupraktisch?

- Eerstmoetdepersooneenaantalvragenbeantwoordendieheelkwalitatiefzijnendiepijlennaardewaardengebiedenvoorzichzelf.Hetgaatonderandereomvragenoverhetverleden,het heden en de toekomst. De persoon moet voor zichzelf reflecteren over wat hij/zijbelangrijkvindt.

- Eenmaal dit waardenpatroon gedefinieerd is, moet de persoon de waardengebiedenbeoordelenintermenvangevoelensenaffect.Erzijn16gevoelens.Jekandezeindelenin4grotecategorieën:positiefofnegatief,zelf-georiënteerdofander-georiënteerd.

- Danwordt ook nog gevraagd inwelkemate je deze gevoelens hebt in het algemeen (vanhelemaalniettotheelsterk)enwatjeideaalgevoelis(Watzoujehetleukstevindenomtevoelen?).

Wat vergelijkbaar ismetde theorie vanKelly, is dat jehier iets krijgtdatheel specifiek is voordepersoon,jekrijgtnietsdiejezomaarkanvergelijkenmetanderepersonen.IntegenstellingtotKellykrijgjewelietswatjeopeensystematischemanierkananalyseren,wantjewerktmetcijfersvoorelkeschaal (pos.,neg., zelf-georiënteerdenander-georiënteerd) zodat jeweetwaarelkwaardengevoelzichbevindt,enjegaatelkwaardenprofielookcorrelerenmethetalgemenegevoeldatmenheeftenmethetideaalgevoeldatmenheeft.Webrengendezetweedanookmetelkaarinverband.Intherapiemag jeverwachtendatmensenbehoeftehebbenomietsteveranderenaanhun leven,datereennegatievecorrelatieistussenhetidealegevoelenhetalgemenegevoeldiemenheeft.Watmenookkandoen iskijkenhoeelkvandiewaardencorrelerenmethet idealegevoelenmethetalgemenegevoel.Alsjewaardengebiedenhebtdieheelhoogcorrelerenmethetalgemenegevoel,datdieeenheelcentralerolinnemenindepersoonlijkheidsbelevingvaneenpersoon.Enalsdatwaardengebiedslechtcorreleertmethet idealegevoel,danheb jedaareenkernpuntvandeproblematiekvandepersoon.Daaropkanjedanwerkenindetherapie.

BijKellykrijgjeietsheelindividueel,waarjedusgeenklassiekebetrouwbaarheidvankanberekenen,maarhet isnietdathetgewoonafhangtvande interpretatievandeonderzoeker.Bij kwalitatievebenaderingentrektdetherapeutmeestalgewoonconclusiesuiteengesprek.Datishierniethetgeval.ZowelbijKellyalsbijHermanswordendepersoonlijkeconstructensystematischbeoordeeldendanookopeensystematischemaniergeanalyseerd.

C. Csikszentmihalyi

Hijiszeergekendvoorzijnbegrip‘flow’,of‘bevlogenheid’.Vooralindewerkcontextishethebbenvanflowzeerpositief.Datwilzeggendatjehelemaalopgaatinjewerk/activiteit,datjeerhelemaaldoorgeabsorbeerdwordt.Hetiseenervaringdiezorgtvoorwelbevindenengoederesultaten.

Hij situeert zich in de positieve psychologie. Historische psychologie focust vooral op hetdisfunctioneren van mensen, op het pathologische. De positieve psychologie kijkt naar het goedfunctioneren.Hijismensengaaninterviewendiezichgoedvoelen,dieietsgemaakthebbenvanhunleven, om te kijken wat die mensen kenmerkt. Wat kenmerkt iemand die op een goede manierfunctioneert op het werk, in relaties, etc.? Een van de belangrijke concepten die daar dus isuitgekomen, is die flow. Maar hij heeft ook meer algemeen gekeken naarpersoonlijkheidskarakteristieken: Welke karakteristieken typeren een goed functionerendepersoonlijkheid?Hetkenmerkdatzorgdevooreengoedfunctionerendepersoonlijkheid,wasvolgens

172

hemdatereentoenamewas incomplexiteit.VolgensdeBigFivezoudendatmensenzijndie laagzittenopN,hoogopO,etc.Demensendiegoedfunctionerenzittendusaanéénkant.Hierisdatnietzo.Mensendiegoedkunnenfunctioneren,kunneneenbalansmakentussentegengesteldeaspecteninhetleven:

- Ze kunnen een balansmaken tussen agency (actief optreden, doelen opstellen, ietswillenbereiken)encommunion(zichrichtenoprelaties)

- Subjectiveinvolvement(heelerggepassioneerdzijn)endetachedobjectivity(afstandnemen)- Divergent (creatief zijn, ongewone oplossingen) en convergent denken (logisch,

gestructureerd)- Rustenonrust- Speelsheidendiscipline- Introversieenextraversie- Traditioneelenvooruitstrevend

Hetisnietéénvandetwee,maartelkensdebalanstussendetweediegoedis.

Dit kunnen we opnieuw niet testen met klassieke betrouwbaarheid, maar we doen dit met eenuitvoeriginterview.

D. VanHalen:antithetischeaspectenvandepersoonlijkheid

VanHalenheefthetoverdeantithetischeaspectenvandepersoonlijkheid.Het ideeisdatmensenmisschiennietaltijdwetenwiezezijn.Indeklassieketrekbenaderingwordtdatwelverondersteld.Eenvragenlijstassumeertdatmenseneenbeeldhebbenvanhuneigenpersoonlijkheid.Maardatisnietnoodzakelijkhetgeval.Mensenwetenmisschiennietwiezezijn.Daaromheefthijeenvragenlijstontwikkeldmetvragenals‘Ikvindhetmoeilijkommijzelftekennen’,‘Ikvindhetmoeilijkommezelfte beschrijven’, etc. Hij stelde vast dat er daarop inderdaad grote interindividuele verschillen zijn.Sommigenhebbeneenheelduidelijkbeeldvanzichzelf,anderehelemaalniet.Jekanverwachtendatdateenimpactheeftopdevaliditeitvanbv.eenBF-instrument.Alsjenietgoedweetjebent,kanjenietbetrouwbaarantwoorden.

Van Halen identificeert daarin een ontwikkelingspsychologisch effect, namelijk datzelfbeschrijvingsproblemenhet hoogst zijn in de adolescentie, ze zitten in een fasewaarin ze hunidentiteitnogaanhetontwikkelenzijn.

E. Persoonlijkheidalsverhaal:Narratieveoriëntatie

Watvertellenmensenoverhuneigenleven?Hoevertellenzeerover?Hetideeisdatmensendooreenverhaal tevertellenproberenstructuur tebrengen inhun levenaandehandvaneenverhaaltype.BijvoorbeeldFryonderscheidtviergroteverhaaltypes:Roman(Menheeftveeltegenspoed,maardoorhulpvananderenenzichzelfinzettenkanmenoverwinnen),komedie,tragedie(Ergebeurenheelergedingenenjeontsnapternietaan,watjeookdoet)ensatire.Mensenkunnenkiezenomhunlevenopdeeneofopdeanderemaniertevertellen/conceptualiserenentestructureren.

173

Elsbree stelt andere thema’s voor, bijvoorbeeld huis bouwen (aan iets bouwen), gevecht aangaan(conflict),reismaken(nieuwehorizonnenherkennen), lijdenverdragen,strevennaarvervolmaking,etc.

Ditisvolledigkwalitatief.Jegaatiemandzijnverhaallatenvertellenenjegaatkijkenwelkethema’sdaarinzitten,endankanjedatkwalitatiefindeleninbv.éénvandiecategorieënvanFry.

F. Ontwikkelingsscript

Nogeenanderekwalitatievebenadering,iseenkwalitatieveontwikkelingspsychologischebenadering.Het idee is dat een persoon een bepaalde persoonlijkheid ontwikkeld volgens maatschappelijkvastgelegdeproceduresenverwachtingen.Watbinnendezebenaderinggoedpast,isdeprofessionelepersoonlijkheiddieiemandontwikkelt,bijvoorbeeldpsycholoogworden.Hetideeisdatjeeentrajectof periode hebt die maatschappelijke is vastgelegd (bijvoorbeeld een opleiding van vijf jaar),uiteindelijkhebjeeenjuryofeenpubliek,enkelevastgelegdestapstenenomtekijkenofjeaaneenaantalcriteriavoldoet(examensenmasterproef),endiecontrolehoudtindatjekanaantonendatjeje persoonlijke, sociale en materiële bronnen (kennis, inzichten, relaties) op een systematische,doelgerichtemanier kan aanwenden (bv. om kinderenmet gedragsproblemen te behandelen, ommensenteselecterenvooreenjob,etc.).Alsjedanslaagtopheteindevandattraject,krijgjerechttothandelen,endatbrengtookeenzekereidentiteitmetzichmee(Bv.deidentiteitvanpsycholoog).Datvormteendeelvanje(professionele)persoonlijkheid.

G. Sociaalconstructivisme

Het sociaal constructivisme verwerpt het idee dat er universele, vaststaande dimensies vanpersoonlijkheidbestaandievooriedereenopgaanofdatervaststaandetheorieënbestaan.Inplaatsdaarvangaanzeervanuitdat iedereenzijneigen levenconstrueertm.b.t. totpersoonlijkheid.Eenwetenschappelijketheorieisgewooneenconstructienaastdeanderevelemogelijkeconstructiesvanderealiteit.

Maar door zo’n relativisme, heb je uiteindelijk geen criterium meer om te zeggen of ietswetenschappelijkisofniet.Jehebtgewoonmogelijkeconstructiesdiejekanvergelijkenmetelkaar.

Hetideeisweldatwedeconstructiesnooitzomaarmaken,wegaanonzerealiteitopeenbepaaldemanierconstruerenomdatdiebelangendientinonsleven,omdatdieonstoelaatbepaaldedingentedoen.

Alsjedusdewetenschappelijkemaniernieterkentalsietsomtotwaarheidtekomen,alsjehetideevanwaarheideigenlijkverwerpt,gajeooknietopeenkwantitatievemaniertewerkgaan.Mengaatkwalitatieftewerkgaanomteproberenbegrijpenhoeiemandzijnlevenconstrueert.Menheeftmetdatkwalitatiefonderzoek‘circumstantialevidence’:

- Bijvoorbeeldonderzoeknaarkinderendiegeplaatstwordenineeninstelling:Kinderenkunnenheel andere constructies maken rond die ervaring, gaande van een uitdaging en eenmogelijheidomeennieuwestart tenemen, toteenslachtofferpositievandehelesituatie.Kinderendiedatopdeenemaniergaanvormgeven,gaanzichhelemaalandersgedragenenermeeomgaan,dandeanderekinderen.

174

- Bijvoorbeeldonderzoekbijmoeders:Hoedenkenmoederoverdeontwikkelingvanhunkind?Je kan grosso modo een onderscheid maken tussen moeder die denken dat het eenautomatischprocesisvanmaturatie,eenbiologischgeprogrammeerdiets.Danhebjedaaralsoudernietveelgreepop.Anderendenkendatzealsoudereenheelbelangrijkerolspelenindeontwikkeling,datopvoedinghetgroteverschiluitmaakttussenkinderendiezichlatergoedgaanvoelenofniet.Menvonddatereensamenhangwastussendezeovertuigingenenhetaldannietbuitenshuiswerkenvandemoeder.Moedersdiebuitenshuiswerken,haddenmeerdeopvattingdatkinderenzichnormaal,vanzelfontwikkelen.Moedersdiethuisblevenhaddenmeer de opvatting dat de opvoeding heel belangrijk is. Het onderliggende idee is dat deconstructiediemenmaaktadaptiefisomdeeigenbelangentedienen.Alsjebuitenshuisgaatwerken én de overtuiging hebt dat het kind voortdurend de moeder nodig heeft in deopvoeding,danga jezittenmetheelveelschuldgevoelens.Terwijlals jethuisblijft,entochdenkt dat het vanzelf gaat, dan ga je je als persoon nutteloos voelen. Je krijgt dus eenconstructievanderealiteitdieaansluitbijjeeigenbelangenendekeuzesdiejegemaakthebtvolgenshetsociaalconstructivisme.

- Mensenproberenconsistentie tebrengen inhun levenvolgenshetsociaalconstructivisme(sluitaanbijdenarratievebenadering).Ditiseeninteressantediscussie.Bestaaterechtzoietsals consistentie in de persoonlijkheid ofmakenwij die consistentie zelf, zonder dat die ereigenlijkechtis?

6. Operationaliseringenmetenvantyperendgedragvandepersoon

Hoegaanwepersoonlijkheidoperationaliserenenmeten?Wekijkenvooralnaardetrekbenadering.Demeestgebruiktemethodevandetrekbenaderingisdeexploratorischefactoranalyse.Jegaatduskijken naar groepen van items die op dezelfde manier worden beantwoord. Je krijgt dus eenfactormatrix waarin je de verschillende factoren hebt, en de factorladingen die de correlatieweergeventussenhetitemendeonderliggendefactor.

Devraagisnu:Hoekanjekomentoteengoedinterpreteerbarestructuur?Indeliteratuurheeftmenvoorgestelddateengoedinterpreteerbarefactorstructuurgekenmerktmoetzijndooreeneenvoudigestructuur.Watbetekentdat?Eeneenvoudigestructuurheeftdriegrotekenmerken:

- Elkitemlaadtofwelzeerhoogofwelzeerlaagopéénfactor- Elke factor heeft ofwel heel hoge ofwel heel lage ladingen, en zo weinig mogelijk

tussenladingen- Elkpaarvanfactorenheefteenanderpatroonvanladingen

Ziebijvoorbeeldtabelp.153.DatwerdgedaanmetVARIMAX,eenrotatiemethodediedikwijlsleidttoteeneenvoudigepersoonlijkheidsstructuurdiegoedteinterpreterenis.

Alsnietvoldaanisaaneenvandedriekenmerken,kanhetzijndatjedefactorstructuurnietgoedkaninterpreteren.

175

A. Eenvoudigestructuurofcircumplex?Somskunnenscoreshelemaalnietgoedgeïnterpreteerdwordenenhebbenwedaartocheengoeieverklaringvoor.WaargaanwevanuitalsweeenklassiekefactoranalysedoenmetVARIMAX?Wegaanervan uit dat er in die ruimte echt clusters zijn van items die duidelijks samenhangen, één factordefiniëren en niet temaken hebbenmet de andere factoren. Dat is het idee van de eenvoudigestructuur.Maarwehebbenooktheorievormingdieaansluitbijhetideevaneencircumplex,namelijkdat je niet die clusters hebt, maar graduele overgangen. Bijvoorbeeld bij neuroticsme kan je‘onverstoorbaar’en‘paniekerig’plaatsen,enbijagreeablenesskanje‘duldzaam’en‘mild’plaatsen.Erkunnendanitemszijndiezowelmetenhoeemotioneelstabieljebent,enhoevriendelijkjebent.Dusvolgenseencircumplexgajeernietvanuitdatergewoonvierclustersvanitemszijn(stabiel/onstabiel,vriendelijk/onvriendelijk),maardatereengeleidelijkeovergangisvanstabiliteitnaaragreeableness.

Wehebbendaarindesocialepsychologieeenheelmooivoorbeeldvan,namelijkWiggins’circumplexop basis van nurturance en dominance (zie dia): In welkemate neem je een dominante dan welsubmissievepositieininsocialerelaties?Inwelkematedraagjezorgenbenjewarm,ofbenjeeerderkoud.Jekandankijkenwelkeitemsdeuiteindendefiniëren.Maarjezietookdatinonzetaaleenheelaantalwoordenbestaandieeencombinatievandominanceennurturanceweergeven,bijvoorbeeldfriendlyissubmissiefenwarm/zorgend.

MenheeftditmdoelooktoegepastopdeBF.DeBFzijnbipolairedimensies,dusjekankijkennaar10clustersvanitems.DatishetAbridged5FactorCircumplex,waarbijmenzorgvuldiggezochtheeftnaarallemogelijketussencombinaties.Maargajedaarmeepersoonlijkheidbetermetenenbeterkunnenvoorspellen?Neen.Hetiswelinteressantomdatjegenuanceerdergaatmeten,maarhetleidtniettothogerepredictievevaliditeit.

B. Exploratorischeofconfirmatorischefactoranalyse

Eenanderemethodedieookwordtgebruikt, isconfirmatorische factoranalyse:Wevoorspellenopvoorhandwelkepersoonlijkheidsstructuurermoetzijn.Erisdaareengrootconflicttussenaanhangersvan deze benadering en de Big Five persoonlijkheidspsychologen. Het blijkt dat je de BF niet kanreproduceren met confirmatorische factoranalyse, en dus de aanhangers van deze factoranalysezeggendatdeBFgeengoedmodel is.VanuitdeBFverdedigdenzezichdoortezeggendatereenprobleemismetdeconfirmatorischefactoranalyse.Diezouteveelassumptiesmaken.

176

WatwewelkunnendoenmetdeBF,iseenprosrustesrotatie/doelrotatie.JekandestructuurdiejehiervindtindeEUgaanroterennaardestructuurdiejevindtindeVS,enmenzietdatdiestructuurvrijstabielisoversteekproeven.WehebbendusweldegelijkeevidentiedatdestructuurvandeBFtereplicerenvalt,maardanmeteenexploratiorischeFAennietmeteenCFA.

Dediscussieisnognietafgerond.

C. Topologischeweergave

Jekanookwerkenmeteentopologischeweergaveofeenmultidimensioneleschalering.Diebehandeltje correlatiesalspsychologischesimilariteiten,ofals jehet transformeert,alsdissimilariteiten.EenMDSgaatdissimilariteitenafbeeldenalsafstandeninderuimte,opdiemanierdatdeafstandendedissimilariteitenzogoedmogelijkweergeven.Bijvoorbeeld:SteldatjevoorelkpaarBelgischestedendeafstandennoteert,enjevoertdatinineenDMS,dankrijgjedekaartvanBelgië.Datkanjedusookdoenvoorcorrelatiestussenschalen.Menheeftdatgedaanvoorpersoonlijkheid,endankrijgjezo’ntweedimensionaleafbeelding(maarbijpersoonlijkheidisdatnietgoedgelukt,geengoedeafbeeldingbijintelligentieisdatbetergelukt).

D. Afbeeldenvanpersoonlijkheidviatesttheorie

- Meestalviaklassieketesttheorie

177

- IRT:IRTwordtvooralgebruiktbijprestatiematen,maarwezienvandaagdedagmeerenmeerhetgebruikvanIRTookvoorpersoonlijkheidsmaten(bv.IRTtoegepastopdepressieschalenwaarbijjekangaankijkenwelkeitemsindicatorenzijnvoormildevormenvandepressieenvoorernstigevormenvandepressie).

E. AfbeeldenvanontwikkelingviaIRT(vb.ZALC),maargeenstadia

Menheeftde scoresvandeZALCproberenmodellerenmeteen IRT-modelenmenkrijgtdaneenresultaatzoalshieronder.Jezietstadium3t.e.m.7(delaagstestadiakomenbijvolwassennietvoor).Jeziettelkenswaarmenzichbevindtopdeonderliggendedimensie(vanlageego-ontwikkelingtothogeego-ontwikkeling).Verticaalziejedandekansdatmeneenbepaaldantwoordgaatgeven.Alsjebv. laag zit in ego-ontwikkeling, is de kans groot dat je antwoorden gaat geven die in categorie 3wordengeplaatst.

Er ishierweleenprobleem.Detheorieverondersteltsprongen in termenvande persoonlijkheid,kwalitatieve verschillen, stadia. Dit model geeft die kwalitatieve verschillen weer op gewoon éénonderliggende dimensie, een graduele toename van ego-ontwikkeling. Dit is niet echt eenrepresentatievaneenstadiumtheorie.Watwehierweluithalen,iseenontwikkelingspsychologischeevolutieaandehandvaneenonderliggendedimensie.

178

DEELVIII:INTELLIGENTIE

179

Het vaststellen en analyseren van de intelligentie, cognitie, geschiktheid enprestatievandecliëntPersoonlijkheidistypicalperformance:Hoegedraagtiemandzichgemiddeldgenomen?Intelligentiegaatovermaximumperformance:Hoegoedkaniemandiets?Eriseenobjectievemaatstaf.Dathebjenietbijpersoonlijkheid.

1. Begrippen

- Intelligentie:Intelligentieishetmeestgebruiktebegrip.Wehebbenergeensluitendedefinitie

van,wehebbengewoonverschillendeomschrijvingen.Erisnamelijkdiscussieoverhetfeitofweintelligentiekunnenomschrijvenalséénalgemeencognitiefmentaalvermogen(g-factortheorie), of als een geheel/verzameling van meer specifieke, verschillende cognitievevermogens. Intelligentie kan dus in de literatuur beide betekenen. Er zijn nog een aantalomschrijvingenwaarwelgroteconsensusoverbestaat:

o Algemeendieperliggend vermogen tot inzicht in en begrip van het dagelijks leven,helptbeslissenwatgedaanmoetworden

o Omvatredeneervermogen,plannen,probleemoplossen,abstractdenken,begrijpenvancomplexeideeën,snelheidvanleren,lerenvanervaringen(ookuithethoofdlerenen specifieke schoolse vaardigheden). Het omvat dus heel uiteenlopendevaardighedendieweonderéénnoemerplaatsen.

o Intelligentie heeft niets temakenmet creativiteit (hier bestaatwel discussie over),karakterofpersoonlijkheid

- Cognitie:Cognitie is inprincipegeen individueleverschillenbegrip.Cognitiewordtheelvaakbestudeerdvanuiteenexperimentelebenadering,waarbijmenhetcognitieffunctioneringvande mens wil begrijpen. Men wil aan de hand van experimenteel onderzoek deinformatieverwerkingsprocessen lerenkennen.Mengaatnietkijkennaarverschillentussenmensen,maar naar verschillen tussen condities. Onder Cognitie vallen grossomodo tweezaken.

o Hetomvat teneerstehetkennisbestanddat iemandheeftontwikkeldenwaarmeemendagelijksfunctioneert(bv.taalstructuren).

o Tentweedehebjedeprocessenzelfvaninformatieverwerking,zoalshetophalenvaninformatieuitjekennisbestand,hetintegrerenvandieinformatie,etc.

Dateerstdeel,datkennisbestand,isietsdatwedirectmetenmetintelligentietesten,bv.meteenwoordenschattest.Nietheelveeltestenzullenookdattweedemeten,deprocessenvaninformatieverwerking,maarwezullenwelenkelevoorbeeldenzienvanwaarerwelisgezochtnaar relaties tussen informatieverwerkingsprocessen (nl. de interindividuele verschillendaarin)enscoresopeenintelligentietest.

- Geschiktheid: Dit wordt heel vaak gebruikt in de praktijk, zelfs nogmeer dan intelligentieomdataanintelligentieallerleiconnotatiesvasthangenwaarmenzichnietwilmeeassociëren.Zogaanuitgevershuntesteneen‘abilitytest’noemeni.p.v.eenintelligentietest,alhoewelditnogal overlapt. Empirisch gezien is het moeilijk om geschiktheid te onderscheiden van

180

klassieke intelligentie.Maar conceptueel/theoretischgezien is geschiktheidwel iets andersdanintelligentie.GeschiktheidIshetvermogenomopeenbepaalddomeintepresterennadoelgerichte training.Het isdemogelijkheidom inde toekomstbepaalde leerprestateisofontwikkelen tekunnendoormaken.Het ingangsexamenvangeneeskunde iseenvoorbeeldvan een geschiktheidstes:We gaan na in welkemate iemand geschikt is om de opleidinggeneeskundeaftewerken.

- Prestatie: Heeft te maken met wat verworven is na het volgen van een curriculum. Eenprestatietestwordtheelduidelijkgedefinieerddooreenbepaaldtekennendomein,bv.eenexamen (Hoeveel heeft iemand geleerd van het vak PSD1?). Dat is verschillend vanintelligentie,wantmetintelligentiegaanwenietzozeerspecifiekeschoolsekennismeten.

Intelligentie,geschiktheidenprestatie‘maximumperformance’constructen.

2. Implicietetheorievorming

Watzijndeideeëndielekenhebbenoverintelligentie?Watishetprototypischconcept?

A. Studies

Er zijn heel wat studies in de literatuur die daar vanuit verschillende invalshoeken naar gekekenhebben:

- Nevo(1993):Hijheeftaanstudentengevraagdwatderegelszijnomtebeslissenofietscorrectisofniet.Datisessentieelineenmaximumperformancetest:Jemoetkunnenbepalenwathetcorrecteantwoordis.Alshetgaatomemotioneleintelligentieiserdaareenprobleem:Hetismoeilijkomtebeslissenwatdecorrectebeslissingisineenemotionelesituatie.Alsjenietopeenheelduidelijkemanierkanaangevenwaaromeenbepaaldekeuzecorrectis,dankomjeindeproblemenmethetconstructzelf,wantjemoetkunnenidentificerenwatcorrectis.Antwoordenvanderespondenten:

o Correspondentiemetalgemeenaanvaardekenniso Staatindeboekeno Ik weet het antwoord gewoon (intuïtie, maar dit is niet valide voor een

intelligentietest)o Jekunterachterkomendoorgoedtekijkenofluistereno Logischeprocedureofwiskundigeregel

Deze criteria (behalve de derde) sluitenmooi aan bij twee grote takken van intelligentie:Gekristalliseerde intelligentie (Wat/hoeveel heb je geleerd) en vloeiende intelligentie(Abstract redeneren:omvat inductief redenerenendeductief redeneren). Lekengebruikendusnetalswetenschappersconventioneleenwetenschappelijkecriteria.

- Sternbergetal.(1981):Hijheeftgevraagdaanlekenenaanexpertsomdeideaalintelligentepersoon tebeschrijven.Hij steldevastdat lekenenexpertsduidelijkoverlapten,maarniethelemaalidentiekwaren:

o Leken:practicalproblemsolvingability,verbalability,socialcompentence

181

o Experts:verbalintelligence,problemsolvingability,enpracticalintelligenceLeken leggen veel meer de nadruk op sociale competenties terwijl dit bij experts nietvoorkomt. Experts hebbenmeer aandacht voor het theoretische aspect (in dit onderzoekalthans).

- Sternberg(1995):Hijheeftnogeenanderonderzoekgedaanwaarbijhijeerstgevraagdheeftaanmensenomtermentegenererenvoorintelligentie,creativiteitenwijsheid,endanheefthijgevraagdomdietermentebeoordelenopprototypicaliteitvoorelkvandiedrie.Hijheeftdan uiteindelijk een subset van termen geïdentificeerd. Daarop heeft hij dan eenmultidimensioneleschalinggedaan(cf.eerder).Hijzagdriegrotedimensies(ziedia’s):

o Deoppositietussenpracticalproblemsolvingabilityversusverbalevaardigheid o Deoppositietussenintellectuelebalansenintegratieversusdoelgerichthandeleno Deoppositietussencontextueleintelligentieversus‘fluidthougth’

Watwe zien, is dat intelligentie eenbreedbegrip is, daar vallenheel verschillendedingenonder.Wathijverderookvond,isdatereenredelijkeovereenkomstistussenintelligentieenwijsheid(wijsheidiswelnogietsbrederdanintelligentie),maarweinigovereenkomsttussenintelligentie en creativiteit. Het grote verschil tussen intelligentie en creativiteit, is datweintelligentie heel gemakkelijk kunnen gebruiken in verschillende contexten, creativiteitdaarentegenisheelsterkdomeinspecifiek.Mensenzijnmeestalvooralcreatiefinééndomein,bijvoorbeeldeenschrijver,eenkok,etc.Maar jekanweldegelijkcreatiefzijnopmeerderedomeinen(2à3),maarhetisnietdatjeinallescreatiefkanzijn.Creativiteitbevatookheelspecifiekekennisvanhetinhoudelijkvakgebied(jekentheelveelvandatspecifiekdomein),zelfsturendedenkstijl, tolerantievooronzekerheidenhogemotivatie.Datzijnaspectendieverschillendzijnvanintelligentie.

Pasop:Dit isonderzoeknaardegepercipieerde facettenvan intelligentie,nietnaar intelligentieopzich.Ditisdusnietnoodzakelijkwatwevindeninderealiteit.

B. Cultuurspecificiteit

Eenkritiekdievaakgegevenwordt,isdatwatwemetenmetklassiekeintelligentietesteneigenlijkiswat verwacht wordt in blanke, middenklasse gezinnen.Wat wij meten heeft dus geen algemenevaliditeiteniszeercultuurspecifiek.

Wehebbennogalwatonderzoekdatgegekenheeftnaardebetekenisvanhetbegrip‘intelligentie’inandereculturen:

- OnderzoekvanBerryenBennett(1992)bijdeCree(DeCreeiseenetnischegroepinCanada).De Cree hebben hun eigen alfabet.Men vroeg aan sommige van dezemensen omenkelekenmerken van een intelligent persoon op te noemen, en zo heeft men 20 kenmerkengeïdentificeerd. Ze hebben dat dan op kaartjes geschreven in Cree-script, en aan anderemensengevraagdomdiekaartjestesorterenintermenvangelijkheid.MenheeftdaardaneenMDSgedaan(tweepuntendiedichtbijelkaarliggen,zijndikwijlssamenophetstapeltjegelegdgeweest,enomgekeerd).

182

Menvonddattweedimensiesdiegegevensgoedkondensamenvatten:o Wijs/denkt hard/schenkt aandacht/heeft richtingsgevoel/toont respect VS

dom/gek/backward thinking (dit is wat wij typisch verstaan in onze cultuur onderintelligentie)

o Volhardend/stevig/moedigVSbegrijptnieuwedingen/isreligieus-Geïnterpreteerdinfunctievansocialeorganisatie(ditgeefteenbepaalde‘openheidsfactor’weer)

Het is interessant om te zien dat zij een sociale component meenemen in hetintelligentieconcept.Datdoenwijnogmaarrecent,vroegerdedenwijdatniet.Wezienditsociaalcomponentookinandereculturen,bijvoorbeeldindevolgendestudie.

- Onderzoek bij de Chewa in Zambia: Naast de typische zaken van intelligentie, zien zij ook

sociale verantwoordelijkheid, samenwerking en gehoorzaamheid als onderdelen vanintelligentie.

- YangenSternbergbijTaiwanezen(1997):Zijvonden5factorenvanhetintelligentiebegrip: o Algemenecognitievefactor(Datiswatwijvooralverstaanonderintelligentie) o Interpersoonlijkeintelligentie(Datisvooronsdeelvanemotioneleintelligentie)o Intrapersoonlijkeintelligentie(Datisvooronsdeelvanemotioneleintelligentie)o Intellectuelezelfbewustheid(TypischvoorOostersecultuur)o Intellectuelebescheidenheid(TypischvoorOostersecultuur)

Het grote verschil tussen het Westerse academische intelligentiebegrip en niet-Westersebenaderingenvanintelligentiehebbentemakenmethetsocialeaspect(vb.bescheidenheidisinveleAziatische landen een belangrijke factor van intelligentie). Het intelligentieconstruct is dus eenWesterseconstructie.Maar,als jeWesterse lekenondervraagt,gaanzijookdiesocialecomponenterbij vernoemen.Het iswel zo dat in onzeWesterseacademische benadering van intelligentie desocialecomponentveelminderverwerktzit,entot15jaargeledenerhelemaalnietinzat.Datkomtomdatheteenmoeilijkbegripisomtemeten.Zoalsgezien,ishetopditvlakmoeilijkomhetcorrecteantwoordteidentificeren.

183

C. Zelfinschattingvanintelligentie Er bestaat ook onderzoek over zelfinschatting op vlak van intelligentie. Dat is interessant om tebegrijpenwaaromintelligentietestenzoomstredenzijn.

- Bijdemeerderheidvandemensenzienweeentendenstotoverschatting.Mensenzullennooitzeggen‘Dietestschatmijnintelligentietehoogin’.Alsjereactiekrijgt,zullenzealtijdzeggendatdetesthunintelligentieonderschat.

- Mannenschatten zichzelfhoger indanvrouwen (vooralopwiskundeen ruimtelijke taken)maarbeidenoverschattenzewelhoeintelligentzezijn.

- Mensendenkendatzehogerscorendanhunoudersenbeetjelagerdanhuneigenkinderen.(Cf.hetFlynn-effect:Intelligentieiserdelaatste100jaaropvooruitgegaanindepopulatie.Maarhetisnietduidelijkofditderedeniswaarommenseneendergelijkeinschattingmaken.)

Erisbijnageenonderzoeknaaralledaagseopvattingenovergeschikthedenenprestatie,maar:

- Wewordenallemaalgeconfronteerdmetprestatie,zoalsdoorexamensenproefwerken.Opbasisdaarvankanjealzienwateenprestatietestbetekent,namelijkeriseenkennisdomeinwaarin je jemoetverdiepen,omdaarna tebewijzendat jehetonderdekniehebtopeenexamen.

- Menweetechterdatallerleitussentijdsetestjesinhetlager/middelbaarweinigbetrouwbaaren valide zijn.Maarer is eenparadox:Alsmenopheteinde vanhetmiddelbaarnaarhetschooladviesgaatkijken,zietmendatdatwelheelsterksamenhangtmetdescoreopeenintelligentietest (in87procenthetzelfde).Opheteindevanhetmiddelbaarkunnenzewelvalide en betrouwbaar je intelligentie inschatten. Dit komt technisch gezien doordat ergecontroleerd wordt op toevalsfouten doordat er heel veel dergelijke kleine toetsenafgenomen worden (Cf. betrouwbaarheid: Hoe meer items je opneemt in je test, hoebetrouwbaarder).Aldetoevalsfoutengaandusuitmiddelen.Daarbij,datschooladviesomvatnietalleendecogntievevaardigheden,maarookdemotivatievandeleerling.Datzorgtervoordatdatschooladvieseengoedevoorspellendewaardeheeftnaarverderschoolsucces.

- Formatieve functie: Je zou je kunnen afvragen: Als al die testjes zo kwalitatief slecht zijn,waaromwordt dat dannog afgenomen?Vanuit een assessmentpunt is dat inderdaadnietinteressant. Je zou vanuit assessmentpunt beter 1 groot examen ontwikkelen diegecontroleerdisopbetrouwbaarheidenvaliditeit(Bv. inhethogeronderwijs).Maarvanuitonderwijsstandpuntisditwelslim,wantindezecontexthebbenzeeenformatievefunctie.Hetlaattoeomdeleerlingeenkleinbeetjefeedbacktegevenoverhoegoedhij/zijbezigis.Daarbij,alseen leerlingéénkeer slechtpresteert,dankentde leerkrachtdie leerlinggoedgenoegomditindejuistecontextteplaatsen.

- Insommigelandenhebjecentraleexamens.BijvoorbeeldinNederlandkrijgenkinderenophet einde van de lagere school een test dat voor de hele regio hetzelfde is. Dat wordtontwikkelddoorhetCentraalInstituutvoorToetsontwikkeling(Cito).Diehebbenhetvoordeeldatdiebetrouwbaarenvalidezijn,endatdieooktoelatenomjezelftevergelijkenmetanderekinderenineengebied.InVlaanderenkanditbijnaniet.Elkeschool/leerkrachthanteertzijneigencriteriaompuntentegeven.Zokan60%indeeneschoolnietzoslechtzijn,terwijldatindeandereschoolzeerslechtis.Ditcentraalsysteemvanexaminerenheeftzijnvoordelen

184

ennadelen.Wanneerjezo’nalgemeenexamenhebt,zaldeschoolzichsterkrichtenopdatexamenenbijvoorbeeldminderopactualiteit,wantdatkomtnietophetexamen.

3. Explicietetheorievorming

A. Intelligentie

Watvindenwenuinhetwetenschappelijkonderzoekaanintelligentiemodellen?

a) Psychometrischeintelligentieopvattingen

• Spearmans’G(1923)

Eenvandeoudstemodellenvanintelligentie,isdatvanSpearman.Hijdroegnietalleenbijaanhetconcept intelligentie,maarwerkteookuithoehetkanonderzochtworden:viaFactor-analyse.Wehebbenhiertemakenmeteenindividueelverschillenconstruct.Hoegaanwedankennisopbouwen?Doortekijkenhoeprestatiesopcognitievetakensamenhangen.Wegaankijkennaardecorrelaties.

Spearmangingervanuitdateréénalgemeen,onderliggendvermogen(G)aanintelligentieligtendecognitievetakenwordenbepaalddoorditonderliggendvermogen.Voorelkecognitievetaakhebjedanooknogeenspecifiekevaardigheid(S).VandaardatmenhetookdetweefactorentheorieofdeG-theorienoemt.DeG-factorishetgeendatgedeeldwordtoversubtestenheen.

Volgensditmodelzullenalleintelligentiesubtestenpositiefzullencorreleren,dankzijdatonderliggendvermogen(G).Datnoemtmen‘thepositivemanifold’.Ditwiltduszeggendatweeencorrelatiematrixmoeten vindenwaar alle subtesten positiefmet elkaar correleren. Bijvoorbeeld woordenschat enruimtelijkinzichtzijnsystematischpositiefgecorreleerd.Ditiseenvandebelangrijksteontdekkingenindepsychologieenweobserverenditaltijd.Alsjehiereenfactoranalyseopdoetkrijgjesteedsééndominantefactor:G-factor.

Spearman sprakookvan ‘Indifferenceof indicator’.Hetmaaktnietuithoe je intelligentiemeetofwelkesubtestenjeinjetestbaterijsteekt,wantwegaaneenzichtkrijgenopdeGfactordoortekijkenwatdesubtestendelenmetelkaar.Hoe jede intelligentiebatterijopmaaktmaaktdanniet zoveelmeer uit. Het maakt dus niet zoveel uit welke subtests je gebruikt aangezien we maar éénonderliggendefactorhebben.

Watisdatdan,algemeenmentaalvermogen?WatisdieG-factor?ErzijndrieonderliggendeprincipesaandeG-factorvolgensSpearman:

1. Apprehensionofexperience:Jeervaringenbegrijpenenlerenuitdezeervaringen.2. Eductionofrelations:Inductiefredeneren.3. Eductionofcorrelates:Deductiefredeneren.

Volgens Spearman is intelligentie niet één proces maar een algemeen vermogen die bestaat uitverschillendeaspecten.

185

RavenProgressiveMatricesiseenvandeinstrumentendieontwikkeldisomdiealgemenefactortemeten.RavenoperationaliseerdedetheorievanSpearmanviaeeninductieveredeneertaak.Ditiseensoortmatrixredeneertesteniseengoeiemaatvoorintelligentie.

• Thurstones‘PrimaryMentalAbilities’(1941)

ThurstonezettezichaftegendetheorievanSpearman,hijwashetvolstrektoneensmetSpearman.Hij zei dat er niet één algemene factor is maar vele, onderling onafhankelijke factoren. Hijonderscheiddeer7ennoemdedezede‘PrimaryMentalAbilities’.

1. Verbaalinzicht(verbalcomprehension)2. Woordvlotheid(wordfluency)3. Rekenkundiginzicht(numberfacility)4. Visueel-ruimtelijkinzicht(spatialvisualization)5. Associatiefgeheugen(associativememory)6. Waarnemingssnelheid(perceptualspeed)7. Logischredeneren(reasoning)

ThurstoneverklaardevanuitzijndetheoriedebevindingenvanSpearmandoorfactoronzuiveretests.Het ideedat subtestenverschillendePrimaryMentalAbilities terzelfder tijdaansprekenendatdiedaaromallemaalzopositiefcorreleren.MetéénsubtestwasSpearmanmeerderevaardighedenaanhetmetenvolgensThurstone.Thurstonewoudanfactorzuiveretestsmaken,dustestenmakendiebv.zuiververbaalinzichtzoudenmetenendeanderePrimaryMentalAbilitiesnietzoudenaanspreken.

Hijheeftdiegemaaktenwatbleek:Hijpastedezeeersttoeopuniversiteitsstudentenendezeblekennog te kloppen ook. Wat echter tegenviel was wanneer hij deze afnam van een normalerepresentatievegroepuitdepopulatie.Dezesubtestenbegonnenplotswélmeertecorrelerenenjevonddusweléénalgemene factor. Jevondwelnogsteedszevenclusters,maardezewaren indealgemenepopulatienietmeer0gecorreleerd.Erzijntweeverklaringenvoordezebevindingen:

- Algemeneverklaring:Jewerktmethomogenesteekproeven(destudenten).Alsjestudeertaandeuniversiteithebjealeenbehoorlijkeintelligentieandersgeraakjezoverniet.Wanneerjewerktmeteenhomogenesteekproefvoordevariabelediejewiltmetendandruktdathetverband.Bijeenheterogenegroep(uitdepopulatie)komendiecorrelatiesweltevoorschijn.

- Eigenaanhetintelligentiedomein:Wanneerweeengrotesteekproefopdeleninverschillendesubgroepen(Eengroepdiehoogscoort,eenmiddelmatighogegroep,middelmatiglagegroepeneenlaagscorendegroep),danhebbenwe4groependieongeveerevenhomogeenzijn.Westellen vast dat het 1-factor model het best past bij mensen die laag scoren opintelligentietestenenhetminstegoedpastbijmensendiehoogscoren.Dusafhankelijkvanhet intelligentieniveau hangt intelligentie minder of meer samen. Stimuleren van de enecognitieve vaardigheid gaatmeestal samenmet het stimuleren van een andere cognitievevaardigheid (Bijvoorbeeld leren tekenen helpt ook de verbale vaardigheden). Naarmate jeouderwordtgaandefactorenmeerspecifiekerontwikkelenenhangenzemindersamen.

Debovenstaandetweemodellen(SpearmanenThurstone)blijvenvandaagdedagnogsteedsallebeirelevant!

186

• Guilfords‘StructureofIntellect’(1967)

Wegaanvan1,naar7,naarplots120(5x4x6)verschillendesoortenvan intelligentie!Dat ishetmodelvanGuilford.Hijheefteenlogischeanalysegemaaktvanhettypeintelligentietakendiejejezoukunnen voorstellen. Hij heeft drie facetten geïdentificeerd waarlangs intelligentietesten kunnenvariëren:

- Operaties:Watdoetderespondent?Watdoejewanneerjeeenintelligentietestoplost?Endanzijnerverschillendemogelijkheden:

o Cognitie:Begrijpenwateraandehandiso Geheugen:Informatieuithetgeheugenoproepeno Divergenteproductie:Verschillendemogelijkeoplossingenbedenkeno Convergentieproductie:Decorrecteoplossingidentificereno Evaluatie:Bijvoorbeeldjekrijgtdebeschrijvingvaneenpersoondiegeconfronteerd

werdmeteenprobleeminzijnlevenendaarmeeopeenbepaaldemanieromgegaanis.Devraagisdanofdiepersoondaaropeencorrectemaniermeeomgegaanis.Jegaatduseenbepaaldeoplossinggaanevaluerenopcorrectheid,opaangepastheid,etc.

- Inhoud:Aardvanmateriaalof informatiewaaropdeoperatieswordenuitgevoerd.Opwelkmateriaalgebeurtdat?

o Figuratief:BijvoorbeeldbijdeRavenProgressiveMatriceskrijgjegewoonfiguratieveinformatieteziendieopzichzelfgeenbetekenisheeft.

o Symbolisch: Tekens die wel betekenis hebben, bv. de tekentjes voor mannen envrouwen.

o Semantisch: Woorden die een standaard betekenis hebben en die we dagelijksgebruikenomtecommuniceren.

o Gedrag: Dat gaat om wat mensen doen (Men moet bijvoorbeeld plaatjes in eenlogischevolgrodeleggenomaantetonendatmendesequensvandatgedraginziet).

- Producten:Devormwaarindeinformatiewordtverwerktdoorderespondent: o Eenheden:Jehebtbijvoorbeeldééncirkelendaarmoetjedanietsmeedoen o Klassen:Hetkangaanomeenklassevaneenheden.Hetkanbijvoorbeelddatjeeen

klassevancirkelshebtendatjedandaarietsmeemoetdoen. o Relaties:Jekanbijvoorbeelddenkenaandenotenineenmelodie,diestaaninrelatie

metelkaartotdemelodie. o Systemen:Jekanbijvoorbeelddenkenaaneenflowchartvaneenorganisatie:Hoede

componentenvaneenorganisatiegaaninterageren,samenwerkenofeventueelgaantegenwerken.

o Transformaties:Bijvoorbeeldeendicteecorrigerenopfouten,jegaateenfoutdicteetransformerenindecorrectemanier.

o Implicaties:Bijvoorbeeldjezietdebliksem,danweetjedatdondergaatkomen.

Jehebtdusverschillendeproductenenjekandezedansamenbrengeninéénvisueleweergaveineenbalk. In principe kunnen deze allemaal gecombineerd worden met elkaar en zo kom je tot 120verschillendevormenvanintelligentie.

187

Ditmodelspeeltvandaagdedageigenlijkgeenrolmeer.Wanthetblijktdatwanneerjeditprobeertteoperationaliserendatdienietallemaalstatistischteonderscheidenzijnvanelkaar.Jegaatgeen120factorenvinden,jeblijftaltijdmaareenbeperktaantalfactorenvinden.Maarlangsdeanderekantheeftditweleeninvloedgehadomdatditeenenormestimulansheeftgegevenaanhetcreërenvannieuweintelligentietests.MensendieinhetspoorvanGuilfordzatenhebbengeprobeerdomdiverseintelligentietestentemaken,datisopzichpositief.

Hetheeftookonderzoekgestimuleerdnaardivergentdenken:Creativiteitsonderzoek.Ditisnogeenheelinteressantaspectvanditmodel!Creativiteitblijktinderdaadtemakenhebbenmetoutofthebox denken: Kan je oplossingen vinden die anderen niet vinden?Dit bevindt zich bij het deeltjedivergenteproductieendatstukisheelsterkopgenomengeweestinhetcreativiteitsonderzoek.

• Vernonshiërarchischmodel(1960)

Guilford is een beetje een uitzondering. Je zou kunnen zeggen dat het grote debat vooral tussenSpearmanenThurstonewas. Deconclusiewaseigenlijkdatzebeidegelijkhadden.Spearmanhadgelijk in de zin dat alle subtesten positief gecorreleerd zijn, dat moest Thurstone ook toegeven.Thurstoneheeftgelijk indezindatjeweldegelijkclustersvansubtestenkanterugvindendiemeermetelkaardelendanjezouverwachtenalsjegewooneenalgemeneintelligentiefactorhebteneenheelspecifiekefactorvoordesubtesten.

Ditheeftdanaanleidinggegeven tothethiërarchischmodel:Het ideedat jebovenéénalgemeneintelligentiefactorhebt,maardatdatdanuiteenvaltinverschillendesubfactoren.Eenvoorbeeldvanzo’nhiërarchischmodelisVernonshiërarchischmodel.Hijveronderstelde:

- Eenalgemenefactor(SpearmansG)+tweebredegroepsfactoren:o Verbal-educational:Hangtheelsterksamenmetdeverbaleintelligentieo Spacial-mechanical:Visueel-ruimtelijkeintelligentie

Daaronderkanjedannogspecifiekegroepsfactorenidentificeren.

188

• ‘Definitieve’factoranalysevanintelligentietestsdoorCarroll

Hetmodeldat tegenwoordighetmeest gebruiktwordt, is hetmodel vanCarroll.WenoemenhetvandaagdedaghetCHC-model,wantHornenCattellhebbengelijkaardigemodellendoorheendegeschiedenis voorgesteld,maar Carroll heeft het hetmeest gepopulariseerd aan de hand van eenmeta-analyse.

Hij isdeliteratuuringedokenenhijheeftzoveelmogelijkstudiessamengebrachtwaardestructuurvanintelligentiewerdonderzocht.Hijisdangaankijkenwatditvanalgemenestructuurgafalsjeoverstudies heen ging kijken. Welke structuur komt eruit? Hij vond heel sterke evidentie voor ThreeStratum Theory of Cogntive Abilities. Dat is het idee dat er drie grote niveaus zijn vanintelligentiefactoren.

- StratumI:Opniveaueenbevindenzichdespecifiekecognitievebegaafdheden,datzijndiekleineintelligentiefactorendiejemetheelspecifiekesubtestenkanmeten.

- StratumII:Bredecognitievebegaafdheden:o Verbaalvermogeno Redeneervermogeno Geheugenenlereno Ruimtelijkinzichto Auditieveperceptieo Vermogenkenmerkenvanzakenenpersonenuitgeheugenoptehaleno Cognitievesnelheido Verwerkingssnelheid

- StratumIII:G-factor

189

Waarom moeten we die algemene intelligentie veronderstellen? Omdat uiteindelijk al die bredefactorenonderlinggecorreleerdzijn.DatisduseenanderverhaalalsbijdeBigFive,wantdaarhebjevijf relatief onafhankelijke persoonlijkheidsfactoren. Bij intelligentie is dat niet zo, je kan wel vijfverschillendefactorenonderscheiden,maarhoemensenzichdaaroponderscheidenblijktsamentehangen.Wiebeterisinhetene,tendeertookbetertezijninhetandere.

Watvaltdaarnuonder?

- Fluid intelligence:Gaatoveralgemeenredeneervermogen.Eerdergewoonaangeboren, losvancontextenleerevaringen.

- Crystallized intelligence:Specifieke vaardigheden die te maken hebben mettaalvaardigheden.Datzijndingendieaangeleerd,gekristalliseerdzijn.

- General memory and learning:Gaat van vrij algemeen zoals bijvoorbeeld ‘Hoe goed kaniemandleren’totvrijspecifiekeassociatietakenwaarjebv.gewoonparenvanwoordenmoetgaanleren.

- Broadvisualperception:Takenwaarbijjebv.eendichtgevouwenbladzietwaareenhoekjevangesnedenis,danisdevraag‘Hoeziethetbladeruitalshetopengevouwenwordt?’,ofjekrijgteenprentjetezienwaarietsontbreekt,enjemoetzosnelmogelijkzienwaterontbreekt.

- Broadauditoryperception:Ditiseeninteressantebredevaardigheid,wantjezietdieeigenlijkin heel veel subtesten niet voorkomen. Maar het blijkt er wel mee te correleren. Eentoonhoogtekunnenidentificerenzoujenietmeteenassociërenmetintelligentie,maartochhangtdatsamenmetalleandereonderdelenvandieG-factor.

- Broad retrieval ability: Informatie uit je LTG kunnen ophalen. Bijvoorbeeld ‘Noem zoveelmogelijkwoordendiemeteenLbeginnen’.

- Broadcognitivespeediness:Hoesneldoejedingenmaarmetnogeenzekerejuistheid.- Processingspeed:Simpelereactietijd,eenpuresnelheidsfactor.Jemoetbijvoorbeeldzosnel

mogelijkopeenknopjeduwenbijeenlichtje.

Ditmodelwordtvandaagdedagnogsteedshetmeestgebruiikt.

b) Informatieverwerkingsbenadering

Totnutoehebbenwegekekennaareenpaardominantevertegenwoordigersvandepsychometrischebenadering.Diezijnvertrokkensubtesten,vanmensenhunreactiesopdiesubtesten,enzijhebbengekekenhoediecorreleren.

Maarjekanintelligentieookopanderemanierenbenaderen,namelijkmeteencognitievebenadering.Jegaatkijkenwatdeprocessenzijndiemensengebruikenomintelligentiesubtestenoptelossen.

Componentieelmodelvooranaloogredeneren(Cf.eerder):Mengaatdeglobaletaakopsplitsen inmeerderesubtaken,enmengaatelkvandiesubtakenmeten:

1. Encoderen:Coderenvandeattributen,kijkennaardekenmerken2. InferentievanrelatietussenAenB:Hoeverhoudendiezichtotelkaar?3. Mapping(afbeelden)relatieAenC:Hoestaandiemetelkaarinverband?4. ToepassenvanAB-relatieopC-D5. Producerenvancorrectantwoord:Bevatsubcomponenten:

190

a. Genererenvankandidaatb. Vergelijkentussenalternatievenc. Procesvanverantwoordingindienzenietmatchen

Doortevariërenindeaanbiedinggaanwezorgendatwediesubcomponentenkunnenidentificeren.BijvoorbeeldjekaneerstdestimulusAalsgevenenalderestnognietzodatdepersoontijdgenoeggehadheeftomteencoderen.Dangeefjepasderestvandeitemsendankijkjehoesneldiepersoondatdoet.DankanjevergelijkentussendeversiewaarindepersoonhetvolledigeitemheeftgekregenendeversiewaarbijdepersoonAalbekekenheeftennadienderestvanhetitemheeftgekregen.Alsjedatgaatsamenvoegenblijktdatjeredelijkgoedkanvoorspellenhoegoediemanddietaakzaldoen.

Watisnueenvandebasisassumptiesvandezebenadering?Devolgorde.Datiseenprobleem,wantniet iedereendoet het in de vooropgestelde volgorde.Dusmensen verschillen in hoe ze een taakoplossen.Bijvoorbeeldjekanmetenhoemensenzichoriënterenindeomgeving.Erzijntweetotaalverschillendemanierenwaaropmensenzichoriënteren.Sommigengaaneenmentalekaartmakenvandeomgeving,maaranderengaaneerderwerkenviareferentiepunten.Nietiedereenlostduseenoriëntatietaakopdezelfdemanierop.

Sternbergheeftdaneenonderscheidtussenperformatiecomponentenenmetacomponenten:

- Performatiecomponenten:Despecifiekedingetjesdie jemoetdoenomuiteindelijktoteenoplossingtekomen,zoalsencoderen,infereren,mapping,etc.

- Metacomponenten:Hoegajedatorganisereneninwelkevolgordegajedatdoen?o Herkennenvanbestaanvanprobleem:Daarloopthetdikwijlsalverkeerdbijmensen

dielaagzittenopdeintelligentiescore.Jemoetsnappendatereenprobleemis,daterietsmoetgedaanworden.

o Beslissenoverdeaardvanhetprobleem:Gaathetoverabstractredeneren?Ofoverwoordkennis?Moetikhierdingenuitmijngeheugenophalen?Ermoeteenbewustzijnzijnvanwaaroverhetprobleemgaat.

o Selecteren van lagere-orde processen op het op te lossen, nl. dieperformatiecomponent.Watmoetikallemaaldoen?

o Selecterenvanstrategieomdezecomponententecombineren:Inwelkevolgordegaikhetdoen?

o Selecterenvanmentalerepresentatiewaarbijjedatallemaalkanbijhouden,zoweldecomponentenalsdestrategieën,enwaarbijjedatkanopvolgen

o Toewijzen vanmentale bronnen:Waar ga ik veel tijd aan besteden enwaar ga ikweinigtijdaanbesteden?(Er isevidentiedat jongeenouderemensenhunenergieverschillendverdelenbijhetoplossenvaneentaak)

o Monitorenvandeprobleemoplossing(tijdens)o Evalueren van probleemoplossing (na):Is het nu correct? Heb ik het item goed

opgelost?

Het idee is dat hoe mensen die metacomponenten organiseren, dat dat in belangrijke matesamenhangt met algemene intelligentie. Intelligentie heeft dan niet zozeer te maken met diespecifieketaken,maarmethoejehetgeheelorganiseert,structureert,etc.Hetenigeprobleemisdatdezemetacomponentennietzogemakkelijkteonderzoekenzijn.

191

c) Elementairecognitievetaken

- Reactietijdtaak:WehebbengezieninhetmodelvanCarrolldatereensnelheidsfactorisendaar is nogal wat onderzoek naar gedaan. Het idee onderliggend aan dit onderzoek gaateigenlijkterugopSpearmanzelfenopmensenvandieSpearmantraditie.Hetideeisdatereen algemene intelligentiefactor is en dat dit eigenlijk gewoon te maken heeft met dealgemene efficiëntie van informatieverwerking.Dehypothese is dat intelligenteremenseneensnellere informatietransmissiehebbenen jezouditalkunnenzienbijheeleenvoudigetakenzoalsbv.eenheeleenvoudigereactietijdtaak.Bijvoorbeeldjemoethetvingertinhetmiddenzetten,menheeftdan8lichtjes.Opeenbepaaldogenblikgaatéénlichtjebrandenenjemoetzosnelmogelijkophetknopjedrukkenvoorhetlichtje.Ditblijktnegatiefsamentehangen met IQ: Hoe korter de reactietijd, hoe hoger de score op intelligentietesten.Diecorrelatieiswelnietzoheelerghoog.Dussommigenhebbenbeweerddatditdeverklaringisvan de g-factor,maar als dit het geval zou zijn zoudeze correlatiewelwat hogermoetenzijn.Hier isnogeenanderprobleemmee,namelijkdatheel veel van reactietijdonderzoekgebeurdisbijstudenten.Ditisdushetprobleemvandehomogeniteit.

- Inspectietijdtaak:Menmoetkijkennaareenpuntendanverschijnterbv.figuurwaarbijdeenearmlanger isdandeandereOFdetweearmenkunnenookeven langzijn.Vervolgensvolgtereenmaskering.Jemoetdangewoonzeggenofzeevenlangzijnofwelkedelangsteis.Mengaatdantelkensdiestimulusaanbieden,maarmeteenkortereaanbiedingssnelheidtotophetmomentdatjegewoonopkansniveaugaatantwoorden,datjeheteigenlijknietmeerkanzien.Watblijkt?Weziendaterinterindividueleverschillenzijn.Erzijnmensendiemeer tijd nodig hebben om accuraat de verschillen te zien dan anderen.Dit correleertopnieuwnegatiefmetintelligentie,wanthoesnellerhetjeluktomdezetaakoptelossenhoehogerjescoortopeenintelligentietest.Verschilmetdevorigetaak:Bijdevorigetaakmoestjeookooknogeenbewegingdoen,endiebewegingstijdwerdooknoginrekeninggenomen,maar er kunnen verschillende fysische redenen zijn waarommensen niet zo snel kunnenbewegen. Maar bij de inspectietijdtaak wordt mensen niet gevraagd om te bewegen. Zemoetenalleenmaarkijkenennadienkunnenzesprekenomhetantwoordtezeggen.Weziendatdusookzo’neenvoudigetaakcorreleertmetintelligentieenalleanderemogelijketaken.

- Lexicaletoegang:Dezeleuntaleenbeetjemeeraanbijdeinhoudvanintelligentietesten.Hoegemakkelijkheb jij toegang tot informatie van inhet LTGdieoverleerd is?Bijvoorbeeld jekrijgteenkleineletterofeenhoofdletterAendanmoetjezeggenofhetomdezelfdelettergaat.Jemeetgewoondesnelheidwaarmeemensenzo’neenvoudigtaakjekunnendoen,hoesnelkunnenzijzeggendattwee lettershetzelfdezijnalseentjeeenkleine lettera isendeandereeenhoofdletterA?Uiteindelijkisditinformatiedieoverleerdis,wekunnenditheelgoed.MaarhoeveeltijdhebjenunodigomdieinformatieuithetLTGoptehalen?Ookditcorreleertweernegatiefmetintelligentieenditkanoplopenafhankelijkvandesoorttaak.

- Gecombineerde ECT’s: Elementary cognitive tasks. Men neemt een hele reeks van dieeenvoudigecognitievetakenafzoalshierbovenbeschrijven,enhetblijktdatjedanwélietskrijgtdattamelijksterksamenhangtmetdeg-factor.Watwezien,isdaterblijkbaartochweleen heel duidelijke samenhang is tussen de snelheid waarmee je eenvoudige taken kanuitvoerenenabstractredeneren,etc.,endusmetdemeerinhoudelijksubtestendieweineenklassiekeintelligentiebatterijvinden.

Uitwijking

192

d) HersenbenaderingWe gaan proberen wat we vaststellen in intelligentietesten en in het leven terug te brengen opprocessenindehersenen.

Volgens Hebb (1949) gaan IQ-verschillen terug op het centrale zenuwstelsel. Hij heeft een heelinteressantonderscheidgemaakt:

- IntelligentieA:Hetefficiëntmetabolismeindehersenen.Hoeefficiëntwerkenonzehersenenengaanzecognitievetakendiewenodighebbenvooreenintelligentietest,maarookinhetdagelijkseleven,uitvoeren?

- IntelligentieB:Ditgaatoverhetgedragdatmenseninhetdagdagelijkslevenstellenenhoeintelligent ze zich inhetdagdagelijks levengedragen.Belangrijke vraagdaarbij is: Inwelkematesluitonze intelligentiebestaanbijhetdagelijkste leven?Enalswij intelligentietestenafnemen,heeftditdanbetekenisineenanderecultuur?EnalleenalsjekanzeggendatdieintelligentieCgenestisinintelligentieB,kanjevalideconclusiestrekken.

- IntelligentieC:IntelligentiezoalsgemetenmetIQ-test

Weziendaarbijdantweetypesvanbenaderingen/onderzoek:

- DasenNaglieri:Zijhebbengeprobeerdomeenintelligentietesttemakendiezogoedmogelijkaansluitbijdeverondersteldewerkingvandehersenen(opbasishetwerkvanLuria,bekendeneuropsycholoog).Mengingervanuitdaterviergrotecognitieveprocessenzijn:

o Gelijktijdigcodereno Opeenvolgendcodereno Aandachto Planning

Zij hebben voor deze vier processen die teruggaan op neurologische processen subtestengemaakt.Ditisechtereennietzosuccesvollebenaderingenwordtnietzoheelvaakgebruikt.

- EEG&EVP:Erisookonderzoekdatnaardeelektrischeactiviteitindehersenengaatkijkenenooknaarhetmetabolismewaarbijmengaatkijkenwaardeenergiewordtverbruikt.WezienduidelijkeenverbandtussenintelligentieendeEEGendeEVP.Wekunnendusonderzoekenhoedehersenactiviteitinelkaarzitintermenvandeelektrischesignalendiegebeurenindehersenen en dit blijkt samen te hangen met een intelligentiescore op eenintelligentietest.Daarhebbenwenuzeerrobuusteevidentievoor.

Wehebbendusweldegelijkevidentievoorhet ideevanHebb,namelijkdat jeopdrieniveauskandenken:

- Ophetniveauvandetest- Ophetniveauvanhetdagelijksleven- Ophetniveauvandehersenen

193

B. GeschiktheidVaardigheidstaxonomievanFleishman(1975): Fleishmanmaakteeenonderscheidtussenviergrotevaardigheden/geschikthedendiemenkanmeten:

1. Cognitieve:OralComprehension,WrittenComprehension,OralExpression,WrittenExpression,Fluency of Ideas, Originality, Memorization, Problem Sensitivity, Mathematical Reasoning,NumberFacility,DeductiveReasoning, InductiveReasoning, InformationOrdering,CategoryFlexibility,SpeedofClosure,FlexibilityofClosure,SpatialOrientation,Visualization,PerceptualSpeed,ControlPrecision.Alshetgaatomhetcognitieve,dangaatmennietverwijzennaareeng-factor,maarnaarmeerspecifiekeintelligentiefactoren.Ditheeftnatuurlijkzin,wantwanneergaanwegeschikthedenmeten?Wanneerwewillenvoorspellenof iemandvaneenbepaalde training zal leren/hetgoed zal doen.Waar je specifiek voor wilt voorspellen hangt natuurlijk af vanwelk soorttrainingdiepersoongehadheeft.Bijvoorbeeldals jewiltvoorspellenof iemandeengoedepilotzouzijn,isspatialorientation,speedofclosure,visualization,etc.veelbelangrijkerdanbv.deverbalevaardigheid,wantdepilootmoetvooralperceptueelheelsterkzijn.

2. Psychomotorische: Multilimb Coordination, Response Orientation, Rate Control, ReactionTime,Arm-HandSteadiness,ManualDexterity,FingerDexterity,Wrist-FingerSpeed,SpeedofLimbMovement,SelectiveAttention,TimeSharing.Voorspecifiekeberoepen/opleidingenisditheelbelangrijk.

3. Perceptuele: Near Vision, Far Vision, Visual Color Discrimination, Night Vision, PeripheralVision, Depth Perception, Glare Sensitivity, General Hearing, Auditory Attention, SoundLocalization,SpeechHearing,SpeechClarity.

4. Fysische: Static Strength, Explosive Strength, Dynamic Strength, Trunk Strength, ExtentFlexibility,DynamicFlexibility,GrossBodyCoordination,GrossBodyEquilibrium,Stamina.

Je krijgt hier een model dat enerzijds breder is dan het intelligentiemodel en ook wel naarintelligentiefactorenzalkijken,maarmeeropnetniveauvandespecifiekecognitievevaardigheden.

AlswekijkennaardeCLB’s,danzienwedatzijnuheelsterkwerkenmethetCHC-model,ennietzozeermetdealgemeneintelligentiefactor,maarmetdiebredeintelligentiefactoren.Infunctievanhoeeenkind zich situeert op die brede cognitieve factoren kan je bv. ook advies geven naar toekomstigestudies.

C. Prestatietoetsen

Prestatietoetsenzijnzeldenechtaaneentheoriegebonden.Mengaatgewoonvragenstellenaandehandvandeonderwezenstof.Watwezieninhetonderwijsisdatpaswanneerhetkindsystematischblijktuittevallen,zeopzoekgaangaannaardeonderliggendeprocessen.Mengaatpasopzoeknaardespecifiekevaardighedenophetmomentdathetechtnietlukt.

194

D. CognitieWeer een heel andere benadering, is de ontwikkelingspsychologische benadering. Vanuit eenstadiabenaderinggaatmenernietzomaarvanuitdatereenonderliggendedimensieis,maardaterkwalitatiefverschillendestadiazijnwaarinmencognitiefandersfunctioneert,waaropmeninformatieopeenanderemaniergaatverwerken.

Een van demeest bekende statdiatheorieën, is die van Piaget.Demens ontwikkelt van biologischwezentotformeledenkerviaassimilatieenaccommodatie.

- Biologischewezen:Gerichtopdedirecte,biologischeervaringen(Bv.honger)- Formele denker: Iemand die hypotheses kan formuleren over de wereld en deze nagaan,

toetsen. Iemanddie zichheel sterkbewust isdatereen realiteit is,datdezeverschillendevromenkanaannemen,daarenhypotheseoverkanvormenenditkannagaan.

Inditevolutieprocesveronderstelthijtweealgemeneprocessen:Assimilatieenaccommodatie.Alsjeopeenbepaaldemanierfunctioneert,zaljeinformatieopnemenindatzelfdedenkkader(assimilatie).Opeenbepaaldogenblijkblijktdat jouwdenkkadernietmeer in staat isomnieuweervaringen tebegrijpen,endanvindtereenveranderingplaats (accommodatie).Deervaringendievanbuitenafkomenblijkennietmeeradequaattekunnenverwerktwordendoorheteigencognitiefsysteemendankrijgjeeensoortaanpassingvanhetcognitiefsysteem.

Erzijnviergroteontwikkelingsstadia:

1. Sensimotorischstadium:Ligtkortbijdebiologie.Webeginnenonzecognitieoptebouwenaandehandvandirectemotorischeinterneenexterneperceptie.Zogaanwegradueeleeninternbeeldmakenvandeomgeving.

2. Preoperationeelstadium:Er isobjectconstantie(wekunnenonsvoorstellendateenobjectbestaat,zonderdatwehetzien),maarwezijntochnogsterkbepaalddoorhetdirectecontactmetdeobjecten.Belangrijk:Wekunnenmaardenkenaanéénkenmerkvaneenobject.Eenvan de heel bekende proefjes om na te gaan of iemand in het preoperationele dan welconcreetoperationelestadiumzit,isdeonservatieproef.Kindinpreoperationelestadiumzalzeggendatinhoogglasmeerwaterzitdaninbreedmaarkleinglas.Terwijleenkinddatinhetconcreetoperationelestadiumzalzeggendaterinbeideglazenevenveelwaterzit.Ditomdateenkinddatinhetconcreetoperationelestadiumzitinstaatisomtweekenmerkentegelijkcognitiefteverwerken.Eenanderproefjeomtezieninwelkstadiumhetkindzit(2of3)ishetproefjemetplasticine.Zegaanplasticineofwelin‘worstje’rollenofwelin‘bolletje’draaien.EenkinddatnoginstadiumIIzitzalzeggendaterminderplasticinezitinhetbolletjedaninhetworstjeterwijleenkinddatinstadiumIIIzitzalzeggendathetevenveelplasticineis.

3. Concreetoperationelestadium:Zieuitlegbijpreoperationelestadium4. Formeeloperationelestadium:Hierkrijgjehethypothetischdeductiefdenken:Hetfeitdat

hetkindlosvandeconcretesituatie,losvanderealiteitzicheenvoorstellingkanmakenvanhoeietserzoukunnenuitzienendatdanonafhankelijkgaatonderzoeken.

Piagetheefttaakjesgezochtvoorelkvandiestadiaenooktaakjesgezochtdieechthetverschilkunnenlatenzientussendeverschillendestadia.Deconstantietaakjeszijnhetmeestbekend.

195

E. SocialecontextWekunnenookkijken inhoeverre intelligentiewordtbepaalddoorde situatie,omgeving, contextwaarinmensenzichbevinden.

Men kan dat onderzoekenmet gedragsgenetische studies:Wat is de impact van onze genetischebagage?Alswedeerfelijkheidscoëfficiëntwillenberekenen,delenwedevariabiliteiteigenlijkopingenetische variabiliteit en omgevingsvariabiliteit. We vinden evidentie dat binnen een cultuur,ongeveer de helft van de variabiliteit in intelligentiescores toe te schrijven is aan variabiliteit ingenetica.Datwilzeggendaternogeens50%overblijftvooromgevingsfactoren.Deerfelijkheidvanintelligentiezittrouwenshogerdandeerfelijkheidvanpersoonlijkheidsfactoren.Maar50%iswelnogsteedseenheelgrootpercentagedatvatbaarisvoordeomgeving.

Menisdanookgaankijkenwelkefactorenindeomgevingeeninvloedkunnenuitoefenen.

- Heelveelonderzoekgaatervanuitdatdeomgevingsfactorentemakenhebbenmetdesocio-economische klasse, dus de buurt waar je woont, de welstand van je familie, hetopleidingsniveauvanjefamilie,etc.Wevindenweldegelijkevidentiedatdateenrolspeelt,dathangtsamenmetintelligentieenookinprospectievestudieskunnenweziendatdateenrolspeelt.Maaruitonderzoekblijktdatditnietdebelangrijksteomgevingsfactorenzijn.Watmen eigenlijk vaststelt is dat eigenlijk verschillen binnen gezinnen belangrijker zijn. Deindividuele ervaringen die je binnen je familie hebt, je vrienden, je hobby’s, etc., blijkenbelangrijkertezijnintermenvandeomgevingservaringendiejedaarmeeopdoetdanhetfeitdat je wordt grootgebracht in een familie die welstellend is of goed opgeleid. Vooral delevensspecifieke factorenvaneenpersoondragenbij totde intelligentieenniet zozeerdegedeeldelevenservaring.

- Hangthet inkomenvan jeouders samenmet jouw intelligentie? Ja!Dit iseensubstantiëlecorrelatie(.31-.37),maarhetinterpreterenvandezecorrelatieishelemaalnietzogemakkelijk.Jezouhetkunneninterpreterenintermenvanomgeving:Alsjeouderswelstellendzijnwordtjemisschiennaareen‘betere’schoolgestuurd,jekrijgtmisschienmeercognitiefuitdagendspeelgoed, etc.Maar er is geen rechtstreeks verband, je kan geen score op eenintelligentietestkopen,het isdussowiesoaleen indirectverband.Hetkanookzijndatditdistaalgezienopnieuwgenetischis:Datmensendienietzointelligentzijnminderinkomenhebben en hun niet zo intelligente genen doorgeven. Probleemmet dit soort onderzoek:Correlatiewiltnietzeggencausaliteit!

Menkanookgaankijkenoplandsniveau:Hoecorrelerenverschillendesubtestenoplandsniveau?Zecorreleren enorm hoog. Dus we vinden op het individuele niveau een G-factor, alle subtestencorrelerenmetelkaar,maarwanneerweoplandsniveaugaankijken,zienwedatdieontsettendhooggecorreleerd zijn (.917). Er zit een heel sterke dominante algemene factor in. Hoe gaan we datverklaren?Er isevidentiedathetsamenhangtmetscholing.Alseenlandmeer investeert inbeterescholingzienwedatdegemiddeldeintelligentiescoresomhooggaan.

Wekunnenookkijkennaardeeffectenvaninterventies.Kunnenweintelligentietrainen?Ja,maarweziendateffectennietblijvenzijn.Inhetbeginscorendegetraindekinderenhoger,maarnaeenjaarblijktditeffectverdwenen.Watwewelzienisdatwanneerwezeerintensievetrainingenhebbendiejarennaelkaardurenenwaarbijeenkindechtopeenheelintensievemanierwordtopgevolgd,dat

196

men danwel blijvende effecten ziet.Amerika kwamdan tot de conclusie dat het zo’n jarenlangeintensievetrainingennietkonbetalen,hypothetischkanhetwel,maarindepraktijkkanhetniet.Danzou ik zeggen: ‘Kom eens naar België!’. Bij ons gaan heel veel kinderen van af 2,5 jaar naar dekleuterschoolenwehebbenevidentiedatkinderendienaardekleuterschoolgaanhetbeterdoenaanhetbeginvandelagereschool,hunintelligentiewordtgestimuleerd.WehebbeninBelgiëookheelveel kinderen die naar de crèche gaan en hun cognitieve intelligentie wordt daar ookgestimuleerd.Conclusie:Jekanintelligentienietzomaardehoogteinduwendooreenkortdurendeinterventie.

Zijnwe ietsmetonze intelligentie indepraktijk?Sommigemensenhebbenbeweerddatditenkelreklevantisvoordeschoolsecontextendatheternadiennietmeertoedoet.Weldatblijktnietzotezijn!Wehebbenonderzoekwaarbijmenisgaankijkennaarderelatietussendeintelligentievaneenpersoonenhoegoeddiefunctioneertophetwerkenweziendatdieverbandenverglijkbaarzijnmetdievanintelligentieenschoolcontext(.50).

4. Intelligentieencognitie:integratieofconfrontatievantheoretischeoriëntatie

Wehebbengekekennaardepsychometrischebenadering,naardeontwikkelingsbenadering,naardecontextbenadering,enwekunnendienutegenelkaargaanafwegen.

A. Individueleverschillenenontwikkeling

a) MatevanstabiliteitAlsweeenklassiekepsychometrischebenaderingnemen,zoalseenG-factorbenadering,hoestabielisdescoreopdeg-factor?

- Absolute stabiliteit: Tot aan de volwassenheid zien we een stijging. Nadien, in devolwassenheid/ouderdom,hangtereenbeetjevanafhoejehetbekijkt.Inhetoudeonderzoekkeekmetvoornamelijkcross-sectioneel,nl.menkeekgewoonhoedeintelligentiescorewasvoorde20,40en60-jarigen.Menvondhetvolgende:IndeoudeversievandeWAISwordteenonderscheidgemaakttussenverbaleenperformaleintelligentie.Watziejedaar?Na20jaarbeginthetalachteruittegaan.

197

Maar dit bleek niet te kloppen omdat je met dit soort onderzoek leeftijdseffecten metcohorteffecten verwart. Bijvoorbeeld iemand die vandaag 80 jaar is heeft heel andereervaringenmeegemaakt als 20-jarige dan iemanddie vandaag de dag 20 jaar is. De tijdenveranderenenhet isnietonwaarschijnlijkdatonzesamenlevingcomplexer isgewordenendatjongerenvandaagtedagwordenblootgesteldaancognitiefuitdagenderetaken.Dusmenverwarde in het onderzoek twee aspecten met elkaar: Leeftijd- en cohorteffecten. Uitonderzoekwaarbijjedietweeuitelkaarhaalt,blijktdatmenseninde40jaarnoglangnietindedalingzittenendatintelligentieindevolwassenheidnogstabielisenpasvanaf55-60jaarbegint te dalen.Het hangt ook nog eens af van welke vorm van intelligentie. Vloeiendeintelligentiedaaltbv.rapperdanverbaleintelligentie.

- Rangorde stabiliteit: Hoe verhoudt de intelligentie van een individu zich met die van zijnleeftijdsgenoten, met zijn referentiegroep?Wat we zien, is dat er een vrij hoge rangordestabliteitisvanafhetbeginvandelagereschool.Menheeftmensenopgevolgdvanhun7jaart.e.m. hun 40 jaar en deze blijft vrij stabiel, enmen vond een correlatie van .60/.70. Er isnatuurlijk evolutie,maar de relatieve positie die je qua intelligentie inneemt tegenover jereferentiegroep blijft vrij stabiel.Het feit dat we dit vinden betekent ook dat we dusintelligentiekunnengebruikenbijschooladvies,jobadvies,etc.

- Heterotypischestabiliteit:Erbestaanookintelligentietestenvoordekleuterleeftijd.Weziendatintelligentieaanhetbeginvandekleuterleeftijdgeengoedevoospellerisvanintelligentieindevolwassenheid.Sommigenhebbengeconcludeerddatdeomgeving indeeerste jareneenheelbelangrijkeinvloedheeftopdecognitieveontwikkelingvanhetkindenhetdusnietzoheelveelmeterfelijkheidtemakenheeft.Maardatblijktuitanderonderzoekniethelemaaltekloppen!Eriseentaakdiewealkunnengebruikenbijbaby’s,namelijkdehabituatietaak.Datkijktnaardesnelheidwaarmeeeenbabyverveeldgeraaktdooreenbepaaldeprikkel.Menkan dat op verschillende manieren onderzoeken. Men kan bijvoorbeeld een speelgoedjeafnemenendankunnenzekiezentussennetoudespeelgoedjesofeennieuwspeelgoedje.Baby’sdiesnelhabituerenzullenkiezenvoorhetnieuwe.Menkandatookonderzoekendoortekijkenhoesneleenbabyeenspeelgoedjeweggooit.Mensteltvastdatereencorrelatievan.37istusseneenhabituatietaakop6maanden/1jaarenintelligentieoplatereleeftijd.Ditisalredelijkstabiel!Datisduseenmooivoorbeeldvanheterotypischestabiliteit.Dushetideedatdieschommelingenallerichtingenkunnenuitgaantothetbeginvanongeveerdelagere

198

schoolkloptniet.Devraagisnuhoehetkandateentaakdieogenschijnlijknietstemakenheeft met intelligentie toch voorspelt hoe iemand 10-20 jaar later gaat scoren op eenintelligentietest. Een van de belangrijke verklaringen is dat het zou temaken hebbenmetgeheugen.Habituerenheeftwaarschijnlijktemakenmethoesneleenbabyenementaalbeeldvormtvanhetspeelgoedje.Sommigebaby’sgaandussnellerverveeldzijn,wantzekennenhetal.Ditwilzeggendaterweldegelijkvormenvanfunctionerenzijnheelvroeginhetlevendievoorspellenhoejegaatscorenopeenintelligentietestjarenlater.

- Weinigonderzoeknaarstructureleenipsatievestabiliteit.

b) DemetriouenEfklides(1987)

Eenanderemanieromteintegreren,isdoortegaankijkennaarverschillendefactorenvanintelligentieendaareenstadiumtheorieoptoepassen.DathebbenDemetriouenEfklidesgedaan.Zevertrokkenvanuit een conceptueel kader rond cognitieve vaardigheden en op basis daarvan hebben zeverschillendefactorengeïdentificeerd:

- Kwantitatief-relationelecapaciteit- Kwalitatief-analytischecapaciteit- Ruimtelijkvoorstellingsvermogen- Oorzakelijkeverbandenvaststellen- Verbalecapaciteit- Metacognitievereflectie

Ze hebben dan gekeken voor elke dimensie afzonderlijk welke stadia/fases daarin zitten,welkestappenmenmoetnemen.

Hetiseenheelcomplexetheorieenwegaandiehiernietvolledigindetailuitleggen.Maareriseenstudienaargebeurdenwatblijkt?Er zitookgewooneenG-factor in.DusdieG-factor iseenheelbewustebevinding.AlsjetheorieëndieaprioridieG-factornietveronderstellen,operationaliseert,blijktdieertochuittekomen.

B. Individueleverschillenendesocialecontext

Eenheelbelangrijkekritiekopdeintelligentietestisdatdezesamengaatmetdesocio-economischestatus (ook al hebben we gezien dat verschillen in een gezien meer effect hebben). Dezeintelligentietestenwerdenvroegernetingevoerdommensenuitdielagersocialeklassenkomendiekanstegevenomnaarhethogeronderwijstegaan.Wantheelvroegerkonmenenkelnaarhethogeronderwijs gaan alsmenuit een voorname familie kwam. Einde 19e eeuwheeftmen in deVS dannagedachtoverhoezeintelligentemensenkondenidentificerenentoegaangeventothetsysteem.Toenishetideeontstaanvanechttegaanselecteren.Eensdieintelligentietestenerwarenheeftmendieverderontwikkeldnaarselectietestentoe.

Watmenziet,isdatereenduidelijkesamenhangismetsocio-economischestatus.Mensendieuiteenhogereklassekomenscorenhogeropdieselectieproeven,bv.opdeSAT.Menheeftbeweerddatdietesteneigenlijkgewooneenverkaptemanierzijnomarmemensenuitdeuniversiteittehouden,want

199

alsmen lager scoort heeftmenminder kansom te gaan studeren.Nukloptdit argument? In zijnextremeversie?Neen!

- WatjekandoeniskijkenwatnudescoreisopdeSAT-toegangsproefendeprestatieophethogeronderwijs.Datisongeveer.47.

- Nukan jekijkennaardecorrelatie tussen jescoreopdeSATendeprestatieophethogeronderwijsstatistischgecontroleerdvoorsocio-economischestatus.Jehaaltdevariabiliteitinsocio-economischestatusuitdegegevensenjezietdatdecorrelatie.44blijft.Ditwilzeggendatdietestongeveerevengoedvoorspeltvoormensenuitverschillendesocio-economischestatusgroepen.Het is niet zo dat een intelligentietest gewoon eenmaat is voor je socio-economische status en als je die gebruikt als selectiemechanisme je gewoon aan hetselecteren bent op socio-economische status. Dit wil natuurlijk niet zeggen dat er geenverbandis,socio-economischestatuszalweleeneffect,invloedhebben.Hetheefteeninvloedophetonderwijsdatjegeniet,omdemotivatiediejevanthuisuitkrijgt,etc.Datleidterweltoedat jemeercognitievevaardighedenontwikkelt.Als jemeerconginitievevaardighedenhebt,dangajehetbeterdoenopdeSAT,endangajenatuurlijkmakkelijkbinnengerakenineengoedeuniversiteit.Conclusie:Wekunnenverwerpendatonze intelligentietestgewooneenproxiisvansocio-economischestatus.Wekunnenveeleerdenkenaansocio-economischestatusalseenantecedentvandecognitieveontwikkeling.

Diediscussiekomthierookaltijdterug:Hebbenwijselectieproevennodigvoorhethogeronderwijs?Datsysteemheeftzekernadelen,maarhetheeftzekerookvoordelen,ennietalleeninverbandmetdemaatschappelijkekost.Indatdebatkijktbenvaakalleennaardemaatschappelijkekost:Alseenstudentfaaltinhethogeronderwijs,isdateenmaatschappelijkekost,dusingangsexamenszijngoed.Maar bij falen moeten we steeds de maatschappelijke én de individuele kost afwegen. Het zoualgemeen beter zijn als we een soort selectie hebben waardoor mensen niet in een situatieterechtkomendatnameermaalsprobereninhogeronderwijs,enuiteindelijktochzonderdiplomaopdearbeidsmarktterechtkomen.Ditterwijlzemétselectieeenandererichtinghaddengekozenwaarzewelsuccesvolinzoudengeweestzijn.IndeVSwordtdatmisschienextreemgebruikt,maareriswelevidentievoorhetfeitdathetwerkt.

Eenandersociaalaspect,ishetFlynn-effect.Intelligentiegaatervangeneratieopgeneratieopvooruit.Dit iseenheel interessanteffectomdatdemeesteonderzoekersvan intelligentiehetomgekeerdevoorspelt hadden. Zij gingen ervanuit dat intelligentie er van de ene op de andere generatie opachteruitging.Hunhypothesewas:Er iseenverbandmetsocio-economischestatusenhetaantalkinderen(vooralvorigeeeuw).Hetgevolgwasdatjegewoonveelmeerkinderenhaduiteenlageresocio-economische statusgroep.De conclusie wal al snel gemaakt.Maar we hebben heel goedeevidentievoorhetomgekeerde,mettweeverschillendedesigns:

- Opbasisvanrekrutenbijdienstplicht:Heteerstedatmendoetbijaankomst inhet leger ispsychologischetestenbijwijzevanclassificatie,eninfunctievanjecognitievevaardighedenenanderevaardighedenwordtjetoegewezenaaneenbepaaldonderdeelvanhetleger.Duselkjaarwerdvrijweldevolledigmannelijkepopulatiegetestmetdezelfdetesten.Menkandankijkenhoedierekrutenjaarnajaarscorenenmensteldevastdatzesteedshogerscoorden.Over20jaarwasditeensubstantiëlestijging!

- Opbasisvannieuwenormeringvanbestaandeinstrumenten:Watgaanwedoenwanneerweeentestmaken?Wegaandietestafnemenbijeenrepresentatievesteekproefwaarwedie

200

testvoorwillengebruikenenwegaandetestscoresdanzoberekenendathetgemiddelde100isendeSD15.Naeentijdjemoetdie intelligentietestgeüpdatetworden,menmaakteennieuweversie.Watmendandoet,isdeoudeendenieuweintelligentietesttezamenafnemenom te zien of deze wel hetzelfdemeet.Men ziet wanneermen die oude intelligentietestafneemtbijeen representatievegroep,dathetgemiddelde IQnietmeer100bleek te zijn,maar105,110.Dusbijdenormeringvanongeveer15jaargeledenblijkthetgemiddeldehogerteliggen.

Het gemiddelde IQ stijgt gemiddeld1 SDper generatie,maarer zijn verschillen tussen landen.Ditverschilhangto.a.samenmetdekwaliteitvanhetonderwijs.Weziendatheteffecthetgrootsteopmatenvoorvloeiendeintelligentie.

MogelijkeverklaringenvoorhetFlynn-effect:

- Testwiseness:Het is gewoon een testeffect. Mensen leren beter hoe ze testen moetenafleggen.Maarzelfsnadatmensenalgewendzijngekomenaanhetveelvuldigpsychologischtesten,blijfthetnogstijgen.Ditisdusgeenafdoendeverklaring.

- Voeding:Doordeverbeteringvanvoedingzoudendecognitievevaardighedenverbeteren.- Bestrijdingvankinderziektes:Veelkinderziekteshebbennegatievecognitieveeffecten,maar

tegenwoordigisbijnadevolledigepopulatieingeënt.- Toegenomen SES:Begin vorige eeuw werkte het grootste deel van de bevolking in de

landbouw,danverschuivingvandelandbouwnaardeindustrieenvandaagdedagzienwedathetmerendeelindedienstensectorwerkt.

- Verbeterdescholing:Ditkanmaareendeelverklaren!Waarom?AlshetenkelSESenscholingis, zou je verwachten dat het effect vooral zit op de verbale component (gekristalliseerdecomponent)enminderopvloeiende.MaarwatwezienishetnetomgekeerdisbijhetFlynneffect:Hetvooralopvloeiendeenminderopverbale.

Het Flynn effect wordt niet enkel vastgesteld met intelligentieschalen, maar ook met baby-ontwikkelingsschalen. Blijkbaar ontwikkelen baby’s zich vandaag de dag ook sneller dan enkeledecenniageleden.

Danhebbenwenogeenhekelpunt,hetverschiltussenblankenzwart.Wezieneigenlijktweedingen:

- Ookbijdezwartebevolkingisdeintelligentietoegenomendevoorbije100jaar.- Alleenzienwedathetverschiltussenblankenzwartstabielisgebleven.

HetFlynn-effectkunnenweenkelverklarendooreenreeksomgevingsfactoren,wekunnenditnietgenetischverklaren!Datwetenwevrijzeker,hetisnieteenbepaaldnatuurlijkselectieproces.WathetFlynn-effectdusaantoontisdatdeomgevingeensubstantiëleinvloedheeftopdeintelligentie.

201

5. Alternatievetheorievorming

A. Interindividueleverschillen

a) Gardners(1983/84)naturalistischebenaderingGardner komt helemaal niet uit de psychologie, die heeft een heel naturalistische benaderinggenomen, eigenlijk een menswetenschappelijke benadering. Hij is begonnen met biografieën tebestuderenvanmensendieietsbereikthebbeninhunleven,waarvaniedereenheterovereensisdatdieeenspecialecognitievevaardigheidhaddenontwikkeldinhunleven.Enopbasisdaarvanheefthijeen theorie ontwikkeld, wat hij noemt de ‘multiple intelligenties’: Linguïstisch, logisch-wiskundig,ruimtelijk,muzikaal,lichamelijk-motorisch,interpersoonlijke,intrapersoonlijk(jezelfreguleren,inzichtinjezelf).

EigenlijkzoujekunnenzeggendatditnietzoheelandersisdanThurstone.Diegingervanuitdaterverschillende intelligentieswarenonafhankelijkvanelkaarenGardnerheeftditopnieuwnaarvoorgeschoven. De essentie is dus datmensen heel sterk kunnen verschillen inwelke intelligenties zeontwikkelen.

Eriseenprobleemmetdezebenadering:

- Hetgaatvolgenshemomonafhankelijkevaardigheden.Ditiseenprobleemomdatweheelzekerzijndatwevandeeerstedrieevidentiehebbendatzenietonafhankelijkzijn.Danisdevraag,watmetdieanderen?

o Muzikaal:Nietonafhankelijkvandeandere.o Lichamelijk-motorisch:Moetenweditweleenintelligentienoemen?o Interpersoonlijken intrapersoonlijk:Wel interessant,wanthijheeftditopdekaart

gezetlangvooremotioneleintelligentie.Enemotioneleintelligentiehangtsamenmetdietwee.

Hoegaatmenditnugebruikenenmeten?Vooralobservationeel.Mengaatookweltestjesgebruiken,maar men gaat vooral observeren. Op basis daarvan gaat men proberen taken, opdrachtenuitdagingen,etc.,aantebiedenaankinderendieaansluitenbijhunvaardigheden.Ditideeisopzichzelfgoed,datjejeonderwijssysteemzodanigopbouwtdatjekinderenaanspreektvolgenshuninteressesenvaardigheden,maarjehoefthiervoorniet100jaaraanintelligentieonderzoektenegerenenditisweleenprobleembijGardner!

Hijheeftzelfookaltijdgeweigerdechtbruikbareenpsychometrischverantwoordeinstrumententemakenengebruikenvoorzijntheorie.Jemoetdusheelkritischzijntegenoverditmodel.

b) ‘Competenties’volgensGreenspanenDriscoll

In de praktijk is het tegenwoordig heel populair om te spreken over ‘competenties’ in plaats van‘intelligentie’.

Een voorbeeld van eenmodel is dat vanGreenspan enDriscoll. Dat vindt zich vooral plaats in demanagerswereld.Zijwarengeïnteresseerdin:Hoegaanmanagersmetconcreteproblemenom?Hoegaanzedieoplossen?Hoekomenzetotcreatieveoplossingen?

202

Watzewoudenmeten,zijncompetenties.Datdefiniërenzealsalsdekwaliteitdiepersonenaanzettotbereikenvandoelen.Zeonderscheidenvierdomeinenvancompetenties:

- Persoonlijkecompetenties:Hoejemeteenpersoonlijkeklachtomgaat.- Affectievecompetenties:Hoegajemetjeemotiesom?- Alledaagsecompetenties:Hoeverzinjepraktischeoplossingen?- Academischecompetenties.

Watishiervoordeempirischeevidentie?Intelligentieisnogaltijddebestevoorspellervansuccesophetwerk.Jehebtuitzonderingen,jehebtheelspecifiekesituatieswaareenanderetesthetmisschienbeterdoet.Wemoetendusdeclaimsdiedecompetentiebenaderingmaaktserieusreduceren,zonderdeheletheorieaandekantteschuivenweliswaar.

c) Leerpotentieelendynamischtesten

WatdoenweineenklassiekeIQtestafname?Wegevendietestenwekijkengewoonhoeveelitemsdepersooncorrectheeft,wekijkennaardescoreenberekeneneenIQ.Watjenukandoenisnietzomaardietestafnemen,maartelkensfeedbackgeven.Watjezietisdatsommigemensenlerenvandiefeedbackendatanderenhiermindervanleren.Wegaandusdynamischtesten.Jegaathetnietvolledig gestandaardiseerd doen, want je werkt niet bij iedere persoon op dezelfde manier.Wehebbenonderzoekdataantoontdatjenaastdieklassiekeintelligentiescoreookkankijkenhoegoediemand verbetert na die feedback en dat dat een bijkomende voorspellende heeft voor bv.schoolsucces.

d) SuccesvolleintelligentievolgensSternberg

Sternbergheefteenconceptvoorgesteld:Succesvolleintelligentie.Ditishetvermogenomsuccesinhet leven te bereiken gegeven je eigen standaarden in een specifieke sociocultureleomgeving.Afhankelijk van de cultuurwaarin je leeft/opgroeit zal je andere vaardighedenmoetenontwikkelen om het daar succesvol te doen. Het idee is dat je eigenlijk in relatieve termenmoetdenken.

ZijnideeisookdatwenietgewoonmoetenkijkennaarhetIQ,maarmensenverschillenookinhunsterkeenzwakkekanten.Mensendieechtintelligentzijn,zijnnietperseinallesgoed,maarkennenheelgoedhuneigenvaardighedenenwetenheelgoedhunrelatievesterktesenzwaktestegebruikeneneventueeltecompenseren.Wemoeteneenbalansmakenvananalytische,creatieveenpraktischevaardigheden. Hij vindt dat we ons te veel richten tot die analytische vaardigheden, terwijl in depraktijkookdieanderevaardighedenvanbelangzijn.

Intelligentieheeftvolgenshemenerzijdstemakenmethetbegrijpenvanwaterindebuitenwereldgebeurt,maarheeftooktemakenmethoejejeinterneervaringenpercipieert,vormgeeftenbegrijpt,endannogeensmetdeinteractietussenbinnenenbuiten.

Hij heeft heel veel empirisch onderzoek gedaan, en hij vond dat klassieke intelligentie hetmeestvoorspelt!

203

B. SocialecontextNog een alternatieve benadering legt de nadruk op het feit dat menselijke theorieën gewoonconstructies zijn. Volgens deze theorie is een wetenschappelijke theorie gewoon een mogelijkeconstructievanderealiteit.Mengaatonderzoekenwelkeconstructiesmensenmakenoverinditgevalintelligentieenintelligentgedrag.

EenvandiestudiesisvanMugny&Carugati(1989):Hebbenaanmensenverschillenvragengesteldoverintelligentie:

- Omschrijvingvanalgemeneenspecifiekeintelligentie- Hoewiskunde,talen,tekenenleren- Welkeinformatiebronnenvanbelang- Gedragingenvanintelligentkind- Hoeintelligentievaststellen

We zien bij deze onderzochte leken vier thema’s naar voor komen die we in het klassiekeintelligentieonderzoekookzienterugkomen:

- Leken stellen zich de vraag: Waar komen individuele verschillen vandaan? Genetisch ofomgevingsbepaald?

- Lekengaankijkennaarderelatiemetsocialeregelsvansamenleving,hetbegrijpenvandesocialeomgevingwordtgezienalseenbelangrijkecomponentvanintelligentie

- Intelligentieishetproductvan‘hogereprocessen’- Intelligentieisbeïnvloedbaarheid(SES,erfelijkheid)

In ander onderzoek heeft men gekeken naar sociale representaties. Men vond dat mensen dieprofessioneelvertrouwdzijnmethetintelligentiebegrip(bv.leerkrachten)ereerdervanuitgaandatintelligentieomgevingsbepaald is.Zegaanermindervanuitdatheteen ‘naturalgiftedness’ is,eensoortvangavedatjekrijgt.Menheeftookgeziendatbuitenhuiswerkendemoedersintelligentiemeerzienalsgevolgvanbiologischmaturatieproces.Moederdie thuiswerkengaanermeervanuitdatintelligentiewordtbeïnvloeddoordeomgeving.Onzeconstructiesvanhoewederealiteitvormgevenzijndusnietbelangenloos.

6. Operationalisatieenmeten

A. Afbeeldenvanindividueleverschilleninintelligentietests

1. De eerste methode die heel vaak gebruikt wordt om intelligentie te meten, is de

exploratorischefactoranalyse.o VanuithetSpearmanmodelgaanwegewoonéénfactortrekken.Welkebatterijjeook

hebt,jezalaltijdeengrotefactorhebbenwaarallesubtestenpositiefopladen.o VanuitThurstone’sbenaderinggajeervanuitdaterverschillendefactorenzijn.Dan

gaan je een meerfactoriële structuur bekijken en dan ga je dat roteren naar eeneenvoudigestructuur:Elkeintelligentiesubtestlaadtmaaropéénfactor,elkefactorheeftofwelhogeoflageladingenenelkpaarvanfactorenheefteenanderpatroonvanladingen.

204

o Hiërarchische factoranalyse (vb. Carroll):Kunnen we beter doen met eenconfirmatorischefactoranalyse.

2. Confirmatorische factoranalyse:A-priorimodel toetsenmetempirischegegevens.Wegaankijkeninwelkematedatmodeldanpastbijdegegevens.

o Berlinintelligencestructure:Menverondersteltdatjeenerzijdsalgemeneintelligentiehebt, en dan vloeiende intelligentie, gekristalliseerde intelligentie en specifiekeintelligentiefactoren.Datwerdgetoetstbij9520studenten.Ditmodelbleekredelijkgoedtewerken.

3. Multidimensionaleschalering:Wehebbenditookalbehandeldbijpersoonlijkheidendaargafdat een plaatje dat niet goed interpreteerbaar was, maar hier is het héél goedinterpreteerbaar.Je ziet hier een heel aantal intelligentiesubtesten, afgebeeld in eentweedimensionaleruimtemetmultidimensionaleschalering.Hoemoetjedatinterpreteren?Als twee subtesten kort bij elkaar liggenwilt dit zeggen dat ze sterk correleren. Als tweesubtestendanweervervanelkaarliggenwilditzeggendatzeweinigcorreleren.Watleertdeze afbeeldingons?Watmeer inhetmiddenenwatmeer aandebuitenkant ligt. In hetmiddenliggenderedeneersubtesten,dezecorrelerenonderlingdusvrijhoogmetelkaarencorrelerengemiddeldgezienhethoogstmetalleandere subtesten.Ditwijsterdusopdatabstract redenereneenkernaspect isvanhet intelligentieconstruct,wantweziendatdezesubtesten onderling hoog correleren en gemiddeld gezien het hoogst correleren met alleanderesubtesten.

B. Afbeeldenvan(school)prestatiesmetklassiekeenmodernetesttheorie

- Klassieketesttheorie- Moderne testtheorie:HetvoordeelvandeMTT, isdat jeconfirmatorischgaatwerken.We

gaandeinternestructuurvandetesttoetsen.

We hebben ook gezien of je nu een prestatietoets maakt met de klassieke of met de modernetesttheorie,intermenvanbruikbaarheidmaaktditnietzoheelveeluit.WatdeMTTwelalsvoordeelheeft, isdatwebiaskunnenonderzoeken.Watweookbeterkunnendoen isbv.prestatietoestenmakenvoorverschillende leeftijdsgroependiepartieeloverlappenendannagaanhoeiemandzichontwikkeltdoorheendeloopbaan.

205

DEELIX:EMOTIONELEINTELLIGENTIE

206

ConceptualiseringenmetingvanemotioneleintelligentieEmotioneleintelligentieiseenconstructdatnognietzoheel langbestaat,deeerstepublicatiewasvan1990terwijldievanintelligentiealin1905was.

Erisredelijkveelrondtedoenindeliteratuurrondwathetpreciesis,enhoemenhetmoetmeten.Erzijnverschillendekampendiehetoneenszijnmetelkaar.

Erzijntweegrotemanierenomemotioneleintelligentieteconceptualiseren:

- Deintelligentiebenadering:Menziethethiervanuiteenmaximumperformanceperspectief,mengaatproberentemetenennagaanhoegoediemandis inhetbegrijpenenherkennenvanemoties,managenvanemoties,etc.Mengaatechttakengevenwaaropmendangescoordwordtophoegoedzehethebbengedaan.

- Persoonlijkheidsbenadering:Emotionele intelligentie is volgens deze benadering een niet-cognitieve vaardigheid diewe onder andere kunnenmeten via zelfrapportage.We vragenmensenhoezeerzeinzichthebbeninhuneigenemoties.

Erzijnookeenaantalaanverwantebegrippenvanemotioneleintelligentie:

- Socialeintelligentie:Overlaptmethetbegripemotioneleintelligentie- Praktischeintelligentie- Alexithymie:Zeerbelangrijkbegripvooralinhetdomeinvandepsychosomatiekwaarbijmen

gaatonderzoekenhoehetkomtdatsommigemensenzoveellichamelijkeklachtenhebben- Psychologischeoriëntatie:Indepsychoanalysenaarvoorgeschoven

Wegaankijkenhoedezebegrippensamenhangenmethetbegripvanemotioneleintelligentie.

1. Introductie

Alswekijkennaardegeschiedenisvanemotioneleintelligentiezienwedateralvoorloperswarenindeliteratuuralvanafdejaren’60.

1. Maarheteerstewetenschappelijkeartikelwaardietermalsdusdaniggebruiktenverdedigdwordtomeenfenomeentebeschrijvenis:Mayer,J.D.,DiPaolo,M.T.,&Salovey,P.(1990).Perceiving affective content in ambiguous visual stimuli: A component of emotionalintelligence.Mayerhadhettoenontzettendmoeilijkomdiepapergepubliceerdtekrijgen.Hetideewastoen:Jehebtderede,dat isdeklassiekeintelligentieendaartegenoverhebjedeemoties.Diewordendangezienalsietsonredelijkenhetideevandiesamentebrengenvondmentoeneenonzinnigidee.Maaralswevandaagdedaggaankijkennaaronderzoek,zienwedatemotieshelemaalnietonredelijkzijn,zehebbeneeneigenbepaaldedynamiekenalswediedynamieksnappenkunnenwederedelijkheidervanvrijgoedgaaninschatten.

2. ErwerdnogeenanderepapergepubliceerdvanSalovey,P.,&Mayer,J.D.(1990).3. Wat interessant is aan het construct is dat het eerste gelanceerd in dewetenschappelijke

literatuuren5jaarlaterwordtditgepopulariseerddoorDamianGoleman(1995).Datboek,‘Emotional intelligence’, is in ‘no time’ ontzettend populair geworden. Het is geenwetenschappelijkboek,hetisgewoonwetenschapspopularisering.Golemaniseigenlijkeen

207

psycholoogdiezichvooralbezighieldmethetschrijvenvangepopulariseerde literatuur.Hijwasgoedinhetvertalenvanwetenschappelijkeliteratuurnaarbegrijpbareliteratuurvoordepopulatie.

4. Dusdatboekdeedemotioneleintelligentiein1995plotsboomen,eninoktobervandatjaarkomthetbegripEQuittegenoverhetbegripIQ. Innotimekomtditopdecovervantime-magazine.Eenvandegekende(foute)uitsprakenis:‘IQgetsyouhired,EQgetsyoupromoted’.Watwehierhebben iseenpsychologischconstructdatheelsneldealgemenepopulatie isbinnengedrongen.Een van de redenen dat deze twee begrippen (EQ en IQ) zijn samengebracht is dat dewetenschapalheelstukverderstaatwaardoormendeeigenheidvanemotiesopeenstriktwetenschappelijke manier kan onderzoeken, terwijl het voordien werd gezien als vageconcepten.Eenandereredenisdaterin1994eenboekwerdgepubliceerd,‘TheBellcurve’,overklassiekeintelligentiewaarinerenheelsterkgenetischstandpuntwerdingenomen.Zeclaimdendaterhierheelweinigaantedoenwasendatheteengrootdeelvanjesuccesindewereldbepaalde.MaardankomtGolemanmeteenboekwaarinhijbeweerdedathetnietIQ,maarEQisdatvooralbelangrijkis.Hijbeweerdedatdeemotieshetgeenisdatertoedoetendatweditookkunnentrainen.Ditisplotsenormpopulairgeworden.

5. Eenjaaroftweelaterstondhetookbijonsinde‘Metro’.

Ondertussenishetduseenwijdverspreidconceptmetzeerveelbetekenissen.Dezevelebetekenissenzijneigenlijkeennadeel.Hetiswelbelangrijkomtelkensnatedenkenoverwatdeauteurernunetmeebedoeld,methetbegrip.

2. EIalspersoonlijkheid

A. Goleman

Goleman is geen onderzoeker of theoreticus, maar gewoon iemand die onderzoek heeftsamengebrachtenopeencoherentemanierheeftproberentecommuniceren.Nadien,toenzijnboekzo een gigantisch succeswas geworden, heeft hij besloten om zich terug verder te richten op detoegepastewetenschap.Hijheefteeninstrumentgemaakt,hijdeedtrainingen,lezingen,etc.

Inzijnmodelvan1995gaathijervanuitdatEIbestaatuit5groteaspecten:

- Emotieskennen- Omgaanmetemoties- Zichzelfmotiveren- Herkennenvanemotiesinanderen- Omgaanmetrelaties

Maar ‘zichzelfmotiveren’:Profheefthiergrootsteprobleemmee.Het iswelheelbelangrijk,maarwaaromzoujehetpuurmotivationeleaspectemotienoemen?Devraagnaardeafbakeningwordtnog groter als je gaat kijken naar de subaspecten die hij daarin gaat onderscheiden Hij gaat ookzelfbewustzijn,impulscontrole,uitstelvangratificatie,enomgaanmetstressenangstbeschouwenalsspecifiekevaardighedendietothetbredereconstructbehoren.Uitstelvangratificatieistochwelveelmeermotivationeeldanemotioneel?Dit is instaatzijntotniet ingaanopeendirectebeloningom

208

nadieneengroterebeloningtekrijgen.Alsjemotivatiezietalseensoortcontroleoverjeemotiespasthet daar wel bij, maar hij schrijft voor een breed (werk)publiek waarbij het wel ziet als ‘jezelfmotiveren’.

HetprobleemisdatEInietgelijkisaanklassiekeintelligentievolgenshem,enhijdefinieertdanallerleianderefactorendanklassiekeintelligentieomhetgoedtedoeninhet leven,endieplaatsthijdanonderéénnoemervanEI.Bijvoorbeeldinzijnmodelvan’97gaathijnogverder,enonderscheidthij25competenties,bijvoorbeeldpolitiekbewustzijn,klantoriëntatie,zelfvertrouwen,gewetensvolheid,prestatiedrang, etc.Deze verschillende specifieke vaardigheden zullen wel iets bijdragen aansuccesvolfunctionerenophetwerk,maarwaaromzoujedatemotioneleintelligentienoemen?DushierzittenwealeenbeetjemeteenprobleemwatbetreftdedefiniëringvanGoleman,hijtrektditbegripnamelijkheelhardopen.

Golemanzijnbasismodel,zoalshetnunogverkochtwordt,iswelzeerzinvol.Hetgaatdaarinom4inplaats van 5 grote basiscompetenties die temaken hebbenmet emoties herkennen enmanagenbinnenzichzelfenanderen.Ditbasismodelisvrijhandig,maarhetiswathijerallemaalrondhangtdatmindergoedis.OnderRelationManagement(hetmanagenvanemotiesbijanderen)zethijbv.ook‘changecatalyst’.Ineeneconomischeomgevingbv.waarbijbedrijvenmergesaangaanenwaarbijjeje dus moet aanpassen aan een nieuwe marktomgeving, is het inderdaad belangrijk dat iemandverandering kan teweegbrengen etc.Maar opnieuw is de vraag ofwe dit emotionele intelligentiemoetennoemen.

Hetinstrumentdatvoorditmodelwerdontwikkeld,isdeECI:EmotionalCompetenceInventory(Boyatzis, Goleman, & Rhee, 2000). Die kan gebruikt worden voor zelfbeoordeling en ander-beoordeling.

- Betrouwbaarheidenvaliditeit:tussen.61en.93,dusredelijkbetrouwbaar.- Factorstructuur:Maaralsjeeenfactoranalysedoet,blijktdaardominant1grotefactorinte

zitten,terwijljeereigenlijkminstensvierofvijfzouverwachtenvolgenshetmodel.Watzoueenverklaringkunnenzijn?Hoekomtdit?

o Optimistischeverklaring:EIiseenreëelfenomeen,aldieaspectenhangengewoonzosterksamendatheteigenlijkdominantéénfactoris.

209

o Zelfrapportage:Doordathetallemaalvrijpositieveitemszijnkanhetzijndatjejezelfte positief gaat inschatten. Mensen hebben een totaalbeeld van zichzelf enbeantwoorden alles in functie van dat totaalbeeld. Er ontstaat dus socialewenselijkheid!Ditiseenprobleemdatjealtijdinrekeningmoetbrengenalsjemetzelfrapportagewerkt.

o Dietweezijnnietmutueelexclusief!- Predictievevaliditeit:Ineenstudiehaddenzezogezegdeenstudiegedaanbijpartnersvaneen

consultancybedrijfenwatvondenzij?o Partnersdiehoogscoordenopzelfregulatiescoorden390%winstmeerdanpartners

dielaagscoorden.o Partnersdiehoogscoordenopsocialevaardighedenscoorden110%winstmeerdan

partnersdielaagscoorden.o Partnersdiehoogscoordenopanalytischredenerenscoorden50%winstmeerdan

partnersdielaagscoorden.Conclusie:Emotioneleintelligentiewasbelangrijkerdanklassiekeintelligentie.Maarals je zoiets ziet,moet je heel achterdochtig zijn.We hebben heelwat onderzoekgedaan naar klassieke intelligentie en daarvan weten we dat het de single bestpredictor is.Hetpastnatuurlijkwelbinneneenhypevan ‘Emotional intelligence isveryimportantanditwillmakeyourlife’,maardaarmoetenwedusvoorzichtigmeezijn.

B. Bar-On(1997)

Bar-On heeft het wetenschappelijker aangepakt dan Goleman.Hij heft ook een zelf-rapportageinstrument gemaakt vanuit die persoonlijkheidsbenadering. Hij gaat er dus van uit dat emotionalintelligencegaatomnon-cognitiveabilities.

Hijonderscheiddeinzijnoorspronkelijkemodel5grotecomposietschalenmet15subschalen:

- IntrapersoonlijkEQ:Zelfaandacht,emotioneelzelfbewustzijn,assertiviteit,onafhankelijkheid,zelfactualisering. Je ziet hier hetzelfde probleem als bij Goleman naar voor komen, nl. iszelfactualiseringemotionele intelligentie?Isdat inherent ietsdatemotioneel is?DatbegripkomtuitdetheorievanMaslow,endatiseenmotivatietheorie.Maarzelfbewustzijnhoorterdanwelweerbij.

- Interpersoonlijk EQ: Empathie, sociale verantwoordelijkheid, interpersoonlijke relaties. Issocialeverantwoordelijkheidwelemotioneleintelligentie?Wantalsdatzois,zoujeeigenlijkzeggendatemotioneleintelligentieeenmoreleeigenschapis.

- StressmanagementEQ:Stresstolerantie,impulscontrole- AdaptabiliteitEQ:Realiteitstesting,flexibiliteitenprobleemoplossing- Algemeen gemoedstoestand EQ: Optimisme en geluk. Van optimisme zou je nog kunnen

zeggendatereenemotionelecomponentinzit,maargelukzithierookin.Datlaatsteiseenbeetjeeenprobleem,wantdanisdevraagwatEIdanzoumoetenvoorspellen.Jekanjewelvoorstellendatmensendie eenhoger EQhebben,beterhunemoties kunnenoptimistischhouden,enbijgevolgminderpsychopathologiezoalsdepressiezullenhebbenenmeergelukkig

210

zullenzijn.MaardatisgeengevolgvanEI.Alsjedatdaninhetbegripzelfsteekt,watvoorspelthetdannogalsgeluknieteengevolgismaareenonderdeelvanhetbegripzelf?

VandaagdedagwordthetmodelgecommercialiseerddoorMHSAssessments.Menheeftondertussendie ‘geluk’ eruit gesmeten,enmenheeft intrapersoonlijk EQopgesplitst in self-perceptionen self-expression.

Alsjedevragenlijst,EQ-i(EmotionalQuotientInventory)aflegtkrijgjezo’nprofielopdeverschillendeaspectenvanemotioneleintelligentie.

Bar-Onheeftheelwat(degelijk)onderzoekgedaanmetzijninstrument.Aantalbevindingen:

- Geslachtsverschillen:Geenalgemenegeslachtsverschillen.Alsjenaardetotaalscorekijkt,ziejegeenverschillen.Erzittenwelverschillenopdesubcomponenten:Vrouwenscorenhogerop interpersoonlijk EQ, en mannen hoger op intrapersoonlijk, stress management enadaptabiliteitEQ

211

- Leeftijdtijdsverschillen:Scoresstijgentotbegin50jaar.- GeenetnischeverschillenindeVS- Matigecorrelatiemetpositieveimpressie/socialewenselijkheid(.19).Ditiswelbelangrijkom

teweten, zodatwekunnenuitsluitendatmensengemakkelijkoneerlijkantwoordenopdevragenlijst.

- Hoge correlaties tussen subschalen (.50).Dit wilt niet zeggen dat die subschalen exacthetzelfdemeten,maar er is duidelijk toch 1 onderliggende dimensie die naar boven komtdrijven.

- Redelijkeinterneconsistentie(.69-.86)- Stabiliteit(.66/.73)- Slechts10factoreninconfirmatorischefactoranalyseonderscheiden

Dusintermenvanpsychometrischekwaliteitenvaltditmodelnogmee.Maarjemoetnietalleenkijkennaar interne structuur, naar betrouwbaarheid, naar de theorie, maar ook naar het nomologischenetwerk. Vind je de verbanden terug (verbanden die jemoet vinden, verbanden die je nietmoetvinden)?

- AfwezigheidvancorrelatiesmetIQ-testen.Ditverwachttehijook,wantalsjeEIdefinieertalseennon-cognitive abilitymaghet niet samenhangenmet eenmaat van typisch cognitievevaardigheden.

- Je verwacht correlatiesmetanderepersoonlijkheids-enpsychopathologiematen,maarhetprobleemisdatdiecorrelatieshoogzijn.

o r=+.64tussenEQ-iZelfaandachtenEmotionelestabiliteitPF16o r=-.85tussenEQ-iProbleemoplossingenObsessief-CompulsiefSCL-90o r=-.85tussenEQ-iInterpersoonlijkerelatiesenInterpersoonlijkesensitiviteitSCL-90

Wat isnuhetprobleem?Jezoukunnenzeggendat jediecorrelatiestheoretischverwacht,maaralsdiecorrelatiezósterkis,ishetdevraagwatjeandersmeetdanwateralbestaatindeliteratuur.BijvoorbeelddeSymptomChecklistbevat90soortenklachten,enalsdatzosterkcorreleert,hoeverschiltdeEQ-idaardanvan?

C. ProblemenmetGolemanenBar-On

a) WatbehoortniettothetconceptEI?EenprobleembijzowelGolemanalsBar-Onishetafgrenzenvanhetbegrip.Watbehoortwelenwatbehoort niet tot het begrip emotionele intelligentie? Dit is een fundamenteel probleem als wepsychologischetestenmaken.Daarommoeteraltijdgoedgekekenwordennaarhettheoretischkader,omvandaaruiteentestteontwikkelen.Afhankelijkvandedefinitie,gajehetconstructopeenanderemanieroperationaliseren.

b) GevaarvanherbenoemenpersoonlijkheidalsEI

Het grote probleem met deze benadering is dat er heel wat aspecten in zitten van klassiekepersoonlijkheidwaarweookaltientallenjarenonderzoeknaarhebbendieplotsondereennieuwe

212

noemer vallen enwaarbijmen eigenlijk klassiek persoonlijkheidsonderzoek naast zich neer legt ofgewoonnietdoorneemtennietmeebetrektinhetonderzoek.

c) Nietéénonderliggendconcept,maarverschillende,somstegenstrijdigeconcepten

Dit is het ergstebijGoleman:Weweten vanuit klassiekpersoonlijkheidsonderzoekdat eenaantalaspectendieGolemanzietalsbasisvaardighedenvanemotionele intelligentienietsamenhangenofzelfstegengesteldzijn:

- Prestatiedrang versus gewetensvolheid:Hij zet gewetensvolheid aan de ene kant enprestatiedrangenmotivatieaandeanderekantalstweebelangrijkeaspectenvanemotioneleintelligentie.Vanuitpersoonlijkheidsonderzoekwetenwedatdezeopheelgespannenvoetstaanmetelkaar.Mensendieheelprestatiegeoriënteerdzijnnemensomseenseenloopjemetdeethischeregelsenmensendieheelgewetensvolzijnzullensomsverzakenaaneenheelbelangrijk doel omdat men vindt dat de regels ertoe niet ethisch zijn. Dat weten we uitpersoonlijkheidsonderzoek. Maar dan plaatst men dat samen in één model.Voorsuccesvolheidzijnbeideaspectenbelangrijk,maarjemoeteensoortbalansmaken.

- Hoogzelfvertrouwenversusrekeninghoudenmetanderen.

d) Pretentiesniethardtemaken

Er zijn heel hoge pretenties die Goleman naar voor heeft geschoven in zijn boek, namelijk datemotional intelligence veel belangrijker is dan de klassieke cognitieve intelligentie, maar daar ishelemaalgeenevidentievoor.

D. Waaraanmoeteengoedconstructvoldoen?

1. Goedeoperationalisering:Wemoeteneengoedetheoriehebbenenvooralkijkeninelkemate

wemetonzetheoriedetestoperationaliseren.Dektdetestdeoperationaliseringgoed?2. Incrementelevaliditeit:Detestmoetietsandersmetendanwatreedsbestaat.Hetmoetiets

voorspellenbovenopwatwealweten.BijvoorbeeldSchutteheefteenEI-schaalontwikkeld,enzijvindtdathetpuntenopheteindevanheteerstejaaruniversiteitvoorspelt(.32).Isdateenargumentvoordewaardevanhet instrument?Nietnoodzakelijk,omdatwewetendateenklassiekepersoonlijkheidsmetingdatookdoet.JemoeteigenlijkkunnenaantonendatjebovenopdiepersoonlijkheidsmetingnogietsextrakanvoorspellenmetdieEI-schaal.Hetisbelangrijkdatwedit allemaalweten,maarhet isnatuurlijkwel zodatwe ineenconcretecontextkunnenzeggendatwenietgeïnteresseerdzijninallevijfdedimensiesensubfacettenvanpersoonlijkheid.Hetkanperfectzijndatindiecontextemotioneleintelligentiecentraalstaatendit is vollediggerechtvaardigd!Watniet gerechtvaardigd is, is zeggendatweeennieuwbelangrijkconstructhebbendatwetotvoorheenniethadden.

213

3. EIalsmentaalvermogenEenheelanderebenaderingisdemaximumperformancebenadering(hierisdeprofgrotevoorstandervan).

EIalsmentaalvermogeniseenvisievanMayer,Salovey,&Caruso.ZijdefiniërenEIals‘Anintelligencethatprocessesandbenifitsfromemotions’.Hetconceptisduidelijkgedefinieerdenditiseenvanderedenen waarom dit een goede benadering is.Het gaat hier echt om de overlap tussen klassiekcogntief functioneren en emotioneel functioneren. EI gaat over cognitief functioneren, maar metemotiesalsinhoud.Hetisveelduidelijkerafgebakend.

Zijzienhetalseenafzonderlijkevormvanintelligentie.Hierbeginnenwesteedsmeerevidentievoortevinden.Zijvertrekkenvanhetklassiekhiërarchischeintelligentiebegripwaarbijjedegrotedriehebt:Abstractredeneren,gekristalliseerde intelligentieenvisueel ruimtelijke intelligentie.Zezeggendatemotioneleintelligentieeigenlijkeenvierdegrotetakis.Zedefiniërenhetalseenvorm,eenaspectvanklassiekeintelligentie.

Ze bakenen EI beter af waardoor ze niet claimen dat alles wat goed/belangrijk is, emotioneleintelligentieis.Bijvoorbeeldcreativiteitgaatjeookwelhelpenbijjejobprestaties,maarzijsmijtendatniet zomaar onder EI. Dat heeft niet noodzakelijk iets te maken emoties. Wat centraal staat bijafbakening, is jprobleemoplossing: Ermoet een cognitieve activiteit zijnwaarmee je tot een goedresultaat komt. In dat opzicht maken zij een heel duidelijk onderscheid tussen ‘sociaal zijn’(persoonlijkheidstrek,hangtsamenmetextraversie)en‘instandhoudenvansocialerelaties’(instaatzijnwarme,interpersoonlijkerelatiesteontwikkelenentebehouden).Heteersteisietswatjetypischdoet,ietsgemiddelds,hettweedeiseenvaardigheid.

Mayeretal.zienEIalsunitairconceptmetviertakken:

1. Emotionele perceptie en identificatie: Herkennen en invoer van informatie van hetemotiesysteem.Het instaatzijnomemotionele informatie tekunnenafleidenzoalszijhetmetenvanwatjeziet,hetvisueleaspect.

2. Emotionele facilitering van denken: Gebruik van emoties om cognitieve processen teverbeteren.Het idee isdat je inzichthebt inhoeemoties jedenkenkunnenbevorderenofproblematischkunnenzijn.Voorbeeld:Steldatjeenwerkjemoetmakeninkleinegroepjesenjemoetheelcreatiefzijn.Watisdemeestaangewezenemotioneletoestandomdattedoen?Jemoetineenopgewekte,blijetoestandzijn.Alsjebv.kwaadbent,benjeheelgefocustengedreven.Maaralsjeveelideeënmoetgenereniskwaadheidnetnietgeschikt,wantdanfocusjeopjebronvankwaadheid.

3. Emotioneelbegrip:Cognitieveverwerkingvanemoties,hetbegrijpenvanemotieprocessen.Begrijpjedatalsiemandkwaadis,datdatsamengaatmeteenagressieveactietendens?

4. Emotiemanagement:Managementvaneigenemotiesendievananderen.

HetinstrumentomdittemetenisdeMSCEIT:Mayer,Salovey,andCarusoEmotionalIntelligenceTest(Mayer,Salovey,&Caruso,1999).Hetisopditogenblikeenheelbelangrijkinstrument,maarkosteenfortuinomdezetegebruiken.Hetbestaatuitdezeviertakken:

214

- Tak1:Perceptievanemoties:o Ingelaatsuitdrukkingen:Zekrijgeneenfotovangelaatsuitdrukkingenendanmoeten

zezeggenwelkeemotiediefotouitdrukt.o Inlandschappeno Inabstractetekeningen:Abstract,figuratievetekeningenendanmoetenzezeggen

welkgevoel,emotiedietekeninguitdrukt.Het bevatweinig verbale aspecten.Menmoet aanduiden op een 5-puntenschaal inwelkematedeemotieaanwezigis.

- Tak2:Emotionelefaciliteringo Synesthesiesubschaal belangrijkste (smaak, gevoel, kleur):Hoe jij links kan leggen

tussenverschillendezintuigenmetemotioneelgeladeninformatie.o Gebruikvanemotiesbijredenerenenprobleemoplossing:Watmoetjebv.doenals

jecreatieveideeënmoetgenereren?- Tak3:Begrijpenemoties:

o Mengvormen:Jezoubv.kunnenvragenwatdeverschillendeemotieszijndieaanbodkomenbijjaloezie.

o Transities:Iemand die bv. eerst heel kwaad is dan iemand kwetst,wat is dan hetvolgendegevoel?Schuld.

o Progressies:Jebentblijenwordtalleenmaarblijer,watgajedanhebben?Dankomjewaarschijnlijkterechtinextase.

- Tak4:Managenvanemoties:o Regulerenvanemotiesbijzichzelfo Regulerenvanemotiesbijanderen

Eenaantalbevindingen:

- Psychometrischishetintermenvanbetrouwbaarheidweloké.Intermenvanfactorstructuur:Jehebtduidelijkéénhogereordefactor.

- Hetcorreleertdusmetverbaleintelligentieennietzozeermetabstractredeneren.- EriseenredelijkecorrelatiemetEQ-i,metzelfrapportage.- Toename met leeftijd:Naarmate mensen ouder worden krijgen ze een beter inzicht in

emotionelesituaties.- Correleert.28metzelfgerapporteerdelevenstevredenheid- We zien dat de correlatiemet persoonlijkheidsmatenmatig is, de hoogste is diemet self-

esteemendezeis.31.- Menheeftonderzoekgedaanbijuniversiteitsstudentenenadolescentenenmenvonddatde

scoresopdetestsamenhangenmetzelfgerapporteerdeagressie.Hoehogermenopdetestzithoeminderzelfgerapporteerdeagressie(-.40).

- Ineenstudieronddeeffectiviteitvanteamleiderschapvondmenredelijkecorrelatietusseninterindividueleverschilleninemotioneleintelligentieenhoemendanwerdbeoordeeldalsteamleider(.51).

Eenvandecentraleproblemenbijdiemaximalperformancebenaderingen,ishetprobleemvanhetjuisteantwoord.Totnutoeishetallemaalmooi,jedefinieerthetbeter,jegrensthetmooiaf,jezietverschillendesubfacetten,psychometrischvaltdatallemaalnogwelmee,etc.Maardegrotevraagis

215

hoewijindeemotiedomeinbepalenofietscorrectisofniet.Ditiseenessentiëlevoorwaardeomtekunnensprekenvaneenmaximumperformancetest.Alswenietkunnenzeggendatheteneantwoordbeterisdanhetandere,kunnenweooknietsprekenvaneenmaximumperformancetest.Hoeheeftmendatprobleemproberenoplossen?

- Doelcriteria:Iemand heeft bv. een bepaalde emotionele gelaatsuitdrukking, iemandfotografeertdieenmenvraagtdanachterafwatmendaarheeftgevoeld.Dezebenaderingiseen beetje problematisch omdat mensen zich niet altijd bewust zijn van hunemoties.Bijvoorbeeldalsmenmetdeautoofdefietsnetontsnaptaaneenongevalwordtmenzichvaakpasbewustvandeangstnadatmenontsnaptis,nietophetmomentzelf!Hetbewustzijnkomtpasachterafofkanzelfshelemaalnietaanwezigzijn.Doelcriteriazijndusgeensluitendemanieromvasttestellenwathetcorrecteantwoordis.

- Expertcriteria:Jevraagtaanexpertsinemotieswathetgoedeantwoordis.Maardankomtdevraag:Isvragenwatdeadequatemanierisomtereagereninreallifeaanonderzoekersdiehunhelelevendoorbrengeninlaboratoriaweldejuistemanier?Nogeenprobleemvandeexpertcriteria isdebepalingvan jeexperts:Wiegaatbepalenof jijeenexpertbentophetgebiedvanemoties?Wordtregelmatiggebruikt,maarhetisnietdatdatsluitendis.

- Consensuscriteria:Menvraagtaaneengrotegroepmensenwathetcorrecteantwoordisendatneemjealsreferentiepunt.Demeestenmakengebruikvandezebenadering.Maarditisookproblematisch:Bijbv.deRavenProgressiveMatricesbestaateenmoeilijkitemernetindathetovergrotedeelvandemensennietweetwathetcorrecteantwoordis.

Ditprobleemisnognietopgelost,maarwewetenweldaterhogecorrelatieszijntussenexpertcriteriaenconsensuscriteria,wantdiekunnenweheelgemakkelijkonderzoeken.Dusalsjeaanexpertsvraagtwat het juiste antwoord is, of je geeft je instrument aan een grote groep mensen, dan gaan deantwoordenoverlappen.

Maardevraagblijftook,zekermetdieconsensuscriteria,ofjenietsocialewenselijkheid/conformismeaanhetmetenbent,namelijkdatdepersoonweetwaterverwachtwordtindemaatschappij,indesocialeomgeving.

Nogeenanderevraagisofhetnietcultureelbepaaldiswatjuistis.Bijvoorbeeldhiermagjewenenopeenbegrafenis,maarinandereculturenmagjedatvooralnietdoen.

4. Gerelateerdeconstructen

A. Socialeintelligentie

Sociale intelligentie is eenbegripdateigenlijk al vrij vroeg inde intelligentieliteratuuraanwezig is,namelijkvandejaren’30.

Hetwordtgedefinieerdals:Devaardigheidvanomtegaanmetmensen, interpersoonlijkekennis,inzicht in gemoedstoestand en trekken van anderen, correct beoordelen van gevoelens,gemoedstoestandenenmotivaties,effectiefsociaal functioneren,decoderenvanniet-verbalecues,empathie.Hetgaatdusomhetbegrijpenvanhetgedragvananderen.

216

Watwevaststellenmetmaximalperformancebenaderingenisdatmetingenvansocialeintelligentiedikwijls hoog correleren met klassieke intelligentie metingen, vooral bij verbale intelligentie.Bijvoorbeeldeensubtestinsommigeintelligentiebatterijenisplaatjesordenen:Jekrijgtplaatjesdiejemoetleggeninvolgordeomtoteenverhaaltekomen.Jezoukunnenzeggendatjedaarmeeeenvormvansocialeintelligentieaanhetmetenbent,datjenagaatofmenseninzichthebbeninhetverloopvanmenselijkeinteracties.Hetenigewaarhetnietmeecorreleert,ishetdecoderenvanniet-verbalecues. Daar zit natuurlijk een heel duidelijke overlap met het klassieke emotionele intelligentieconstruct, want een van de pijlers van emotionele intelligentie is het kunnen percipiëren vanemotioneleinformatieindegelaatsuitdrukkingenvananderen.

B. Praktischeintelligentie

Praktischeintelligentieisprobleemoplossinginalledaagsesituaties,implicietekennis,nietgeleerdviaexplicieteinstructiesmaargeleerddoortedoen.

Dit iseenbegripdatheelhardgepromootwordtdoorSternbergdie ineenvan zijnmodelleneenonderscheid maakt tussen de klassieke/academische intelligentie, creativiteit en praktischeintelligentie.Hetideeisdatsommigemensen,meerdananderen,lerenvangewoondingendoenenineenbepaaldeomgevingtezijnlosvanhunalgemeneintelligentie.Sommigemensenlerenmeervandepraktischeervaring.

Hetvaltteonderscheidenvanpersoonlijkheid.Hetgaatnietzozeerompersoonlijkheid,maarhetgaatechtomlerenuitervaringen.

Sternberg heeft geprobeerd dit te operationaliseren en temeten en hij vindt daarwel nogal watevidentievoor.

- HijheeftgekekenbijMasterofBusiness-studentenenmensendiealwerkeninbedrijvenmeteenMBA-diploma naar mogelijke reacties op allerlei kritische situaties (van constructievereacties tot niet-constructie reacties volgens experts in het veld). Wat stelt men vast?Implicietekennisvanbusinessmanagershangtsamenmetjarenervaring,loonenofmenaldannietwerktvooreentopbedrijf.Hetisietswatmenleertonthejob.Ditzienwedoordathetsamenhangtmetjarenervaring.

- HijkeekooknaardekennisvangeneeskundigekrachteninKenia.Indelokalecultuurdaarisditbelangrijkekennis!HijsteldevastdatereennegatievecorrelatieistussendekennisvangeneeskrachtigekruidenenIQ.Hijverklaardeditdoorzijnpraktischeintelligentie.Kinderendienaarschoolgaankrijgenmeermeevandewestersekennisenzullenbeterscorenoponzeintelligentietesten,maar krijgenweermindermee van de impliciete kennis van hun eigencultuur.Hetomgekeerdgeldtdanvoordekinderendieheelveellerenvandegeneeskundigekrachtenvankruideninhuncultuur.

C. Alexithymie

Dit is een belangrijk concept in psychosomatisch onderzoek. Het komt oorspronkelijk uitpsychoanalytischehoek.

217

Etymologisch betekent het: A – lexos – thymos = Zonder woorden voor gevoelens. Het gaat ommensendienietinstaatzijnomhungevoelensteverwoorden.Mensendiedatnietkunnengaanhuninnerlijkeproblemenvooralsomatiserenenvandaardelinkmetdepsychosomatiek.

VanuitdeFransepsychoanalytischeschoolheeftmendaarooknoghetbegrip‘Lapenséeopératoire’aantoegevoegd,eenbegripdaterbijaansluit.Datbetekentdatmenopeenheelobjectieve,nuchtere,mechanischemaniergaatdenkeninplaatsvanopeenmenselijkemaniermetemoties.

Eenanderbegripdatermeesamengaat,is‘hyposymbolization’.Ditishetteweinigsymboliserenvandeeigeninnerlijkeervaringen.

Alexithymieheeftdriegrotepijlers:

- Moeilijkheidmethetidentificerenvanemoties(MGI)- Moeilijkheidmethetbeschrijvenvanemoties(MGB)- Externgeoriënteerddenken(EGD)

Tweeendriehebbenvooralbetrekkingophetpenséeopératoire:Nietwillenbezigzijnmetbv.filmswaarinmoeilijkepsychologischeproblemeninvoorkomen,hetnietkunnenomschrijvenvangevoelenshorenhierooknogbij.

Wevindendatdiedriefactoren,defactorstructuurvanditinstrument,vrijstabielisoverculturenheen(Duits,Hindi,Italiaans,Koreaans,Litouws,Portugees,Spaans,Zweeds,Vlaams),enmenvindtdiedriefactorenterugzowelbijklinischealsniet-klinischesteekproeven.

Externerelatiesmetalexithymie:

- Big-Five:o MGI/MGBcorrelerenpositiefmetneuroticismeo MGB/EGDcorrelerennegatiefmetextraversieo EGDcorreleertnegatiefmetopenheido Nietgecorreleerdmetvriendelijkheidengewetensvolheid

- MGIcorreleertpositiefmetfunctioneelsomatischesymptomen- RelatiemetEQ-i:

o -.94(TOT)o -.78(MGI)o -.70(MGB)o -.55(EGD)

Menvondeencorrelatievan.94,watwiltzeggendatjegewoonhetzelfdeaanhetmetenbent.Het enige verschil is dat je bij emotionele intelligentie aan de positieve kant zit van dedimensie,enhieraandenegatievekant.Dit iseenprobleemdatwe regelmatig zien indepsychologie. Maar het omgekeerde hebben we ook. Soms wordt dezelfde naam aanverschillendedingengegevenenhierzienwedateenverschillendenaamaanhetzelfdewordtgegeven.

218

D. Psychologischeoriëntatie(‘Psychologicalmindedness’)Hetlaatstebegripispsychologischeoriëntatie.Ditiseenbegripdatheelsterkindepsychoanalytischtraditieingebedzit.DecentralevraagdiemenvanuitdeklinischePSDheeft,is:Wiezalprofiterenvandepsychoanalyse?Zouhetkunnenzijndateenanalysevoorsommigenmeeraangewezenisdanvooranderen? Vanuit dat idee is het begrip analyseerbaarheid of psychologische oriëntatie naar voorgeschoven. Het idee is dat sommigen beter zouden gebaad zijn bij een psychoanalyse omdat zegewoonopeenbepaaldemaniergeoriënteerdzijn.

Hoemeetmendit?Menlaattweevideo’svanpatiënt-therapie-interactieszien,ennaelkevideosteltmendevraag‘Watishetprobleemvandezevrouw?’.Zogaatmenkijkeninwelkematedepersooninstaatisomnatedenkenoverinternepsychologischeprocessen.

Datblijkt ietstezijndatredelijkbetrouwbaartescorenvalt.Menkandiekwalitatieveantwoordenredelijkbetrouwbaarscorenvanzeerhoogtotzeerlaaginpsychologischeoriëntatie.DathangtzelfsmooinegatiefsamenmetalexithymiegemetendoordeTAS(-.68).

Dezemetingwordtnietzovaakgebruikt,enkelinanalytischecontext.Maarmenheeftweleenaantalheelinteressantevragengesteldoverditconcept:

- Wat ishetverbandtussenhet intrapsychischeen interpersoonlijkeaspect? Vanuitanalysegaanwevooralkijkennaarhetintrapsychische,inwelkemateisdepersooninstaattedenken,te reflecteren over de eigen emoties, de eigen gevoelens, etc.Maar de interactie is ookbelangrijk. Hoe zit die relatie?Misschien is het eenwel een voorwaarde voor het andere,namelijkalsjegeeninzichthebtinhoejezelffunctioneert,gajemisschienookgeeninzichthebbeninhoeanderenfunctioneren.

- Iseenpsychologischeoriëntatiepositief?VanuitdebenaderingvanGolemanisditfantastisch.Maarvanuitdezeoriëntatiezegtmendatditnietnoodzakelijkzohoefttezijn.Misschienleidthetnietaltijdtoteenhogerwelbevindenombeteraantevoelenwatanderenvoelenenwatjezelfvoelt(“Wiserbutsadder”,“Mixedblessing”).Ja,hetheeftzijnvoordelen,zohebjeerbv. meer controle over. Maar misschien maakt het je ook gevoeliger voor negatieveervaringen.Maarpsychologischeoriëntatie ismisschientochpositief,maardan indirectviaempathie.Alsjemeeraandachtbesteedaanheteigenintrapsychischfunctioneren,gajejemisschien ook empatischer gaan opstellen en dat zal je waarschijnlijk helpen om betererelatiestebehouden.Bijvoorbeeldmensendiemeerschuldgeneigdzijn(schuldgeriënteerd)gaanoverhetalgemeenmeernegatieveemotiesrapporterenenminderpositieve,maardierapporteren wel meer gevoelens van liefde en vriendschap. Er zit dus wel een positievecomponentbij,namelijkopvlakvaninterpersoonlijkerelaties.

- Wat vanuit deze benadering sterk naar voren komt, is het onderscheid tussen proces enresultaat.Bar-Ongooitdiegewoonsamen,maarhiermaaktmenechteengrootonderscheid:

o Proces: In welke mate sta jij open voor intrapersoonlijke mechanismen en hetanalyserenvandiemechanismen?

o Resultaat:Hoefunctioneerje?- Het idee is dat als je hoog zit op die dementie van psychologische oriëntatie, dat je niet

noodzakelijk goed functioneert. Maar als je met een probleem zit, en je zit hoog oppsychologischeoriëntatie,datjewelietsaandatprobleemkandoenmetpsychoanalyse.

219

- Zijn de processen gemakkelijk te veranderen?VolgensGoleman is emotionele intelligentietrainbaar.Volgensdepsychoanalytischebenaderingisheteerdereenstabielkenmerk.

5. Conclusies

- Wetenschappelijkconstructdat(te?)snelisdoorgedrongentotdagelijkstaalgebruik.Kanalles

betekenen (behalve IQ)watzijnwaardeuitholt.Hetkandusveelbetekenissenhebbendiewetenschappelijkgezienheelproblematischkunnenzijn.

- Andere naam voor persoonlijkheid?Oppassen met een andere namen te verzinnen voorklassiekepersoonlijkheidstermendiewealtientallenjarenaanhetmetenzijnmetonsklassiekpersoonlijkheidsonderzoek.

- Intelligentiemetbetrekkingtotemoties:Devaardigheidsbenaderingheeftalsgrootvoordeeldat je EI ziet als iets dat overlaptmet klassieke intelligentie, en datmen het definieert intermenvaneenprobleemoplossendvermogen.

220

AssessmentvanEI:Preliminaireresultatenvanvergelijkingtussen“typical”en“maximum”performancebenadering

Ziedia’s.