ProVUssioneel – 2008 – april

Scholing 2008 Roemenië Huisartsopleiding VUmc OZW-gebouw De Boelelaan 1109 1081 HV Amsterdam tel.: 020-4441795 www.hovumc.nl

HAO-proVUssioneel Jaargang 8

Nummer 1 Didactisch bulletin voor de huisartsopleiders HOVUmc april 2008

HAO-proVUssioneel HOVUmc – april 2008 1

HAO-proVUssioneel APRIL 2008 INHOUDSOPGAVE VERDER DAN HET TUINHEK… ............................................................................................................ 3

SCHOLINGSAANBOD 2008................................................................................................................... 5

HET BASSISCURICULUM – LEERGANG 0 T/M 4 ................................................................................ 6

HET KEUZECURRICULUM – LEERGANG 5....................................................................................... 12

EEN GOUDEN FORMULE.................................................................................................................... 15

OP BEZOEK IN ROEMEENSE OPLEIDINGSPRAKTIJKEN ............................................................... 21

PRIKBORD............................................................................................................................................ 29

DE HADIDOC KWAM NAAR U TOE..................................................................................................... 30

UITZWAAIEN ........................................................................................................................................ 32

WELKOM............................................................................................................................................... 32

IN WELKE LEERGANG ZIT U? ............................................................................................................ 33

Illustraties voorpagina, pagina 7, 9, 24: Rick Dros Foto’s Roemenië: Carine den Boer Jan de Heer Angelika Raths Harry Spelt Karin Verschoor

Redactie: Sylvia el Gannouti Leni Overmars Angelika Raths


VERDER DAN HET TUINHEK…

Angelika Raths

HOVUmc goes international. Na 30 jaar structurele en intensieve ontwikkeling van onze opleiding voor

opleiders hebben wij voldoende expertise opgebouwd om ook anderen ervan te laten profiteren. Wij hebben

onze bijdrage geleverd aan het nationale project voor de vernieuwing van de huisartsopleiding (PVH),

andere instituten komen bij ons kijken hoe wij de didactische scholing van HAO’s vorm geven (Nijmegen,

Utrecht en Leiden zijn begonnen met het opzetten van HAO-tweedaagsen. De HAO’s in Maastricht hebben

overigens deze wens van hun instituut vooralsnog afgewezen.).

Inmiddels zijn wij verder gaan kijken dan het tuinhek van de Nederlandse grenzen. Suriname, Roemenië,

binnenkort Aruba, en er ligt een vraag uit Georgië. Wie weet komen er nog meer kansen voor interessante

leergang 5-projecten.

In dit nummer veel aandacht voor ons leergang 5-project in Craiova/Roemenië. Waarom, terwijl het maar

acht opleiders betreft? Omdat het een sprekend voorbeeld is voor hoeveel inspiratie ervan uit kan gaan,

anderen te ondersteunen in hun leerproces.

Eigenlijk vergelijkbaar met wat je als opleider meemaakt met een aios (of AMA) in de praktijk. Door de

vragen van de ander ben je gedwongen goed na te denken over wat je eigenlijk belangrijk vindt; je moet

expliciet maken wat vaak vanzelfsprekend is geworden, en je wordt je bewuster van wat je zelf al

verworven hebt (als opleider en huisarts). Je krijgt oog voor prioriteiten en leert te relativeren. Je wordt er,

als het goed is, wijzer van. Net zoals het gaat met reizen überhaupt. Zelf ben ik net terug uit Cuba. Wat een

land! Waar maak ik me toch vaak druk om?

Kernthema in Craiova was het afstemmen op de situatie dáár. Steeds weer kwamen wij de oude valkuil

tegen: we weten wat we willen, maar past dat bij de situatie en de leerwensen van de ander? Dit op elkaar

afstemmen is een van de geheimen van goed onderwijs en wat dat betreft zijn wij allemaal nog lang niet

uitgeleerd.


En wat speelt er op ons eigen instituut?

• Voor jullie het nieuwe scholingsprogramma 2008. Ondanks goede evaluaties vorig jaar is aan elke

cursus verder gesleuteld. En opnieuw hoop ik dat alle ervaren opleiders iets van hun gading

kunnen vinden. Grijp je kans voor de eenmalige herhaling van de filosofie-cursus, het constructief

stoeien met opdrachten of de exclusieve training van Ans Bijlmer: ‘Mens erger je!’. Tenzij je in april

al meegaat naar Suriname of in september naar Craiova.

• Vanaf dit jaar structurele voortgangsgesprekken voor alle HAO’s. Mart Manjoero heeft al een begin

gemaakt met de meest ervaren opleiders. Zie hiervoor zijn stuk op blz. 30. Het beleidsstuk

publiceren wij in het septembernummer.

• In 2008 de eerste ‘maatjes-dag’: scholing voor huisartsen die ook betrokken zijn bij de opleiding

van een aios zonder geregistreerd te zijn als opleider. Uitnodiging volgt.

• Kritisch onderzoek naar de kosten voor de meerdaagse. De prijsstijging in 2007 was te hoog. Wij

proberen de kosten voor dit jaar met 10% omlaag te brengen.

• We zitten nog steeds iets te krap in het jasje van ons opleiderbestand. Dus ons verzoek aan jullie

onder je collega’s nieuwe opleiders te werven blijft overeind. Deelname aan de oriëntatiecursus

blijkt leuk en veel op te leveren. Men hoeft nog niet meteen te besluiten een aios op te leiden, maar

kan zelf aangeven wanneer men daarmee wil starten. Dat kan jaren later zijn.

• Op de interstavendag van 1 april op het AMC zal ik, samen met HAO Jan de Heer, voor

belangstellenden van de andere huisartsopleidingen een workshop geven over hoe wij ervaren

opleiders bij de opleiding van opleiders betrekken. Dat doen we nu al op acht verschillende

manieren en we merken dat de bijdrage van de betreffende opleiders zeer gewaardeerd wordt.

• Kennen jullie allemaal onze glasheldere website hovumc.nl? (Hulde overigens aan de makers Jae

Klaasen en Wim Willems!) Daar vind je onder de HAO-knop onder andere ook de ALVU (het

hulpformulier voor de analyse van je leergesprekken) en alle nummers van de proVU.

Passend bij eventuele lentekriebels heeft illustrator Rick Dros voor de omslag weer één van de HAO-

competenties (zie ook website) ‘liefdevol’ geïllustreerd. De aandachtige lezer zal in dit nummer meer

libidineuze knipogen ontdekken.

Rest mij ons allen een spetterende, zonnige, liefdevolle lente te wensen en veel lees-, opleidings- en

scholingsplezier!



SCHOLINGSAANBOD 2008

Het onderwijs vindt plaats in leergangen, onderscheiden naar het basiscurriculum, leergang 0 t/m 4, en het keuzecurriculum, leergang 5, voor ervaren opleiders. In dit bulletin wordt het onderwijsaanbod beschreven. Eerst zetten we nog even de belangrijkste praktische zaken en spelregels rondom de leergangen op een rijtje.

PRAKTISCHE ZAKEN EN SPELREGELS

• Een cursus duurt vier dagen, te weten: twee achtereenvolgende dagen

in juni en in november. Uitzondering zijn de 2-daagse novembermodules voor opleiders die aan een 4-daagse niet deel konden nemen.

• Duo-opleiders zijn altijd beide welkom; wél wordt elke deelnemer

geacht alle 4 dagen aanwezig te zijn.

• Accreditering: 1 contactuur = 1 punt, volledige cursus (4 dagen) 24 punten, novembermodule: 12 punten.

• U dient alle dagdelen van de cursus te volgen. Het is aan de docent te

beoordelen of de cursus als voldoende kan worden afgesloten en u opschuift naar een volgende leergang. Het doen van aanvullende of compenserende opdrachten kan tot de mogelijkheden behoren, eventueel met begeleiding van een HAO-coach.

Let op: dit is een wijziging t.o.v. voorgaande jaren • Inschrijving voor de keuzecursussen van leergang 5 geschiedt in

volgorde van binnenkomst.

• Wij proberen zoveel mogelijk de zelfstandige periode van de aios te plannen tijdens de meerdaagse HAO-cursussen.

• Wij sturen u na de gehele cursus, dus na november, een rekening. De

kosten zijn inclusief maaltijden en overnachting. Alleen wanneer u minimaal 7 dagen voor aanvang van de cursus opgeeft dat u niet zult overnachten, kunnen wij de overnachting in mindering brengen op uw rekening. Niet genoten maaltijden kunnen wij helaas niet in mindering brengen. Verdere informatie zie “Regelgeving inzake financiële afhandeling

meerdaagse cursussen” op www.hovumc.nl

• Contactpersoon: Sylvia el Gannouti, maandag t/m vrijdag, tel. 020-4441795, e-mail [email protected].


HET BASSISCURICULUM – LEERGANG 0 T/M 4

Hieronder wordt per jaargang het cursusaanbod beschreven dat in het scholingsjaar 2008 op het programma staat. U kunt zich alleen inschrijven voor een cursus als u ook in de desbetreffende leergang bent ingedeeld. Zie hiervoor het bijgevoegde actuele overzicht op pagina 33.

Leergang 0 Titel cursus

ORIËNTATIECURSUS

Doelgroep

Erkende huisartsen die geïnteresseerd zijn in het opleiden van een aios.

Cursusdagen

Deze cursus wordt bij voldoende belangstelling twee keer per jaar aangeboden. De volgende cursussen vinden plaats op 15/16 september 2008 maandag/dinsdag 16/17 maart 2009 maandag/dinsdag 14/15 september 2009 maandag/dinsdag telkens van 16.00 tot 16.00 uur

Docenten

Helle Poulsen en Angelika Raths

Inhoud cursus

Deze geaccrediteerde cursus is een eerste, vrijblijvende oriëntatie op het huisartsopleiderschap aan het VUmc. Het doel van de cursus is dat de belangstellende huisartsen en het instituut na afloop kunnen besluiten of men met elkaar in zee wil gaan.

Thema’s

• Eerste kennismaking met de huisartsopleiding VUmc • Verwachtingen en wensen van deelnemers en instituut • Structuur van de opleiding en plek van de huisartsstages • Voor- en nadelen van het opleiden • Mogelijkheden voor didactische scholing als opleider • Wat moet, wat mag? • Koppelingsprocedure • Praktische consequenties voor de praktijkvoering • Kennismaking met de aios • Kiezen voor de HOVUmc?

Werkwijze

In deze interactieve cursus kunnen de deelnemers ervaring opdoen met de sfeer en werkwijze van het instituut. Aan de hand van opdrachten en tijdens praktische oefeningen maken de deelnemers kennis met de taken van het opleiderschap. Er wordt informatie gegeven, gediscussieerd en er is ruim gelegenheid voor het stellen van vragen o.a. aan het hoofd van de opleiding en twee aios. In de pauzes, tijdens het diner en de borrel kan men informeel van gedachten wisselen.

Titel cursus

STARTERSDAGEN

Doelgroep

Zowel de HOVUmc als de aanstaande opleider zijn na de oriëntatiecursus overeengekomen de samenwerking aan te gaan, de praktijk is gevisiteerd en de opleider is gekoppeld aan de eerste aios, maar de aios is nog niet in de praktijk.

Cursusdagen

donderdag 22 januari en donderdag 26 februari 2009

Docenten

Helle Poulsen, Lili van Rhijn en Karol Habryka (HAO)

Competenties

De opleider 2.3 past de voor de situatie geschikte communicatieve technieken efficiënt toe tijdens de begeleiding van de aios. 3.1 organiseert het eigen werk zodanig dat er ruimte is voor opleiden. 3.3 organiseert menskracht, middelen en informatiestromen met de betrokken partijen zodanig dat efficiënt en effectief gewerkt en geleerd kan worden. 3.4 bewaakt dat de aios geconfronteerd wordt met een patiëntenaanbod dat leidt tot gewenste competentieontwikkeling. 3.5 communiceert met het instituut over de inrichting van de opleiding en het effect ervan op de aios.

Inhoud cursus

Tijdens deze dagen vindt een eerste kennismaking plaats met onderwerpen die bij aanvang van het opleiden aan de orde komen en dient als voorbereiding op de komst van de aios. Er wordt een begin gemaakt met het oefenen van de meest basale didactische vaardigheden.

Thema’s

• Organisatie in de praktijk • Standaardrooster 1e jaar • Kennismaking • Themagesprek, dagrapportage, consultatie • Feedback • Mentoraat, eerstvolgende HAO-scholing

Werkwijze

Afwisselend wordt in de grote groep gewerkt (informatieoverdracht en groepsdiscussie) en in kleinere groepjes (oefenen van didactische vaardigheden). Zo wordt bv. in tweetallen een wederzijds interview gehouden en in drietallen worden leergesprekken ‘op elkaar’ in rollenspelen geoefend. Ook zal er een ervaren opleider en HAO-mentor, -coach aanwezig zijn.

Lorenzo



Leergang 1

Titel cursus

DE DUIZENDPOOT

Doelgroep Opleiders die de startersdagen hebben gevolgd en de eerste (VU-)aios of AMA opleiden

Cursusdagen

11 en 12 juni woensdag/donderdag 4 en 5 november dinsdag/woensdag (let op: afwijkend van juni!)

Docenten

Helle Poulsen, Gerda Visser en Piet Verkuyl (HAO)

Competenties

De opleider 2.3 past de voor de situatie geschikte communicatieve technieken efficiënt

toe tijdens de begeleiding van de aios. 2.5 beoordeelt op zo concreet en objectief mogelijke wijze het functioneren

van de aios en communiceert hierover met betrokken partijen. 3.1 organiseert het eigen werk zodanig dat er ruimte is voor opleiden. 3.4 bewaakt dat de aios geconfronteerd wordt met een patiëntenaanbod dat leidt tot gewenste competentieontwikkeling.

4.1 werkt systematisch en doelgericht aan onderhoud en verbetering van het professioneel handelen als opleider.

Inhoud cursus

Deze cursus is bedoeld als ondersteuning van HAO’s die op dit moment bezig zijn met hun eerste begeleidingsjaar. Op de eerste bijeenkomst in juni neemt u kennis van het onderwijs aan de huisartsopleiding bij het VUmc en de gebruikte leermiddelen. De beoordelingsprocedure voor aios met de daarbij behorende evaluatieformulieren wordt besproken. Er zal worden geoefend met leergesprekken: Welke vormen bestaan er? Wat kun je ermee? Waar moet je op letten? Hoe kun je op een juiste wijze feedback geven? In november zullen we doorgaan op het thema leergesprekken waarbij we gebruik zullen maken van een scoringslijst. Daarnaast is er ook aandacht voor de organisatie van de praktijk: Hoe stuur ik de patiëntenstroom? Naar analogie van het persoonlijk ontwikkelingsplan (POP) van de aios zult u een persoonlijk ontwikkelingsplan voor uzelf opstellen: Wat wil ik als opleider leren, hoe en wanneer?

Thema’s

• Het persoonlijk ontwikkelingsplan van de aios • Voortgangskwalificatie en beoordelingsprocedure • Leergesprekken: consultbespreking, dagrapportage, consultatie • Werken met de video en directe observatie • Soorten leergesprekken: taak-, proces- en persoonsgericht • Feedback: theorie en oefening • Leercondities in de eigen praktijk • Instructies aan de assistente

Werkwijze

We werken tijdens deze leergang afwisselend in de gehele groep en in kleinere groepen. Er wordt naar gestreefd zoveel mogelijk tijd te besteden aan actieve deelname van de groepsleden. Inleidingen en nabesprekingen vinden plenair plaats; maar oefenen in de vereiste communicatievaardigheden voor opleiders gebeurt veelal in tweetallen of subgroepjes van 3 of 4 deelnemers. Tijdens het tweede deel van de leergang in november wordt gewerkt met video-opnames van leergesprekken.

Leergang 2

Titel cursus

LEERGESPREKKEN

Doelgroep

Opleiders die leergang 1 hebben afgesloten

Cursusdagen

11 en 12 juni woensdag/donderdag 5 en 6 november woensdag/donderdag

Docenten

Anouk Bogers en Leni Overmars, Hans Padding (HAO) en Dolores Wijs (HAO)

Competenties

De opleider 2.3 past de voor de situatie geschikte communicatieve technieken efficiënt

toe tijdens de begeleiding van de aios. 2.4 stimuleert en ondersteunt de aios bij het formuleren van leerdoelen en het opstellen, realiseren en evalueren van leer-/werkplannen. 2.5 beoordeelt op zo concreet en objectief mogelijke wijze het functioneren

van de aios en communiceert hierover met betrokken partijen. 4.1 werkt systematisch en doelgericht aan onderhoud en verbetering van het professioneel handelen als opleider.

4.2 gaat bewust en adequaat om met de eigen houding als opleider.

Inhoud cursus

We gaan aan de slag met de door de HAO’s ervaren ‘hobbels’ bij het voeren van de leergesprekken. De door de cursisten meegenomen video’s van eigen leergesprekken zijn daarbij onze inspiratiebron.

Thema’s

• Plaats en functie van het leergesprek • Soorten leergesprekken • Basisvaardigheden voor het voeren van leergesprekken • Valkuilen • Het nabespreken van observaties • Hulpmiddelen bij leergesprekken, zoals observatielijsten • Het concretiseren van leervragen • Tips en trucs

Werkwijze

Ieder cursist neemt minimaal 3 video-opnames van eigen leergesprekken mee. Daarmee gaan we in kleine groepjes aan het werk. We proberen, door goed te focussen op individuele leerwensen, maatwerk te leveren.

9

Lorenzo

HAO-proVUssioneel HOVUmc – april 2008


Leergang 3 Titel cursus

DOKTERS MET STIJL

Doelgroep

Opleiders die leergang 1 en 2 hebben afgesloten

Cursusdagen


Docenten

Willem Feijen en Simone van den Hil

Competenties

De opleider 2.1 maakt bewust gebruik van de eigen voorbeeldfunctie. 2.2 stimuleert en ondersteunt het ontwikkelen van kennis en vaardigheden op verschillende manieren. 2.3 past de voor de situatie geschikte communicatieve technieken efficiënt toe tijdens de begeleiding van aios. 2.4 stimuleert en ondersteunt de aios bij het formuleren van leerdoelen en het opstellen, realiseren en evalueren van leer-/werkplannen.

2.5 beoordeelt op zo concreet en objectief mogelijke wijze het functioneren van de aios en communiceert hierover met betrokken partijen. 3.4 bewaakt dat de aios geconfronteerd wordt met een patiëntenaanbod dat leidt tot gewenste competentieontwikkeling. 3.5 communiceert met het instituut over de inrichting van de opleiding en het effect ervan op de aios. 4.1 werkt systematisch en doelgericht aan onderhoud en verbetering van het professioneel handelen als opleider.

4.2 gaat bewust en adequaat om met de eigen houding als opleider. 4.3 hanteert effectief, verantwoord en flexibel verschillende rollen (zoals

opleider, huisarts, collega, werkgever).

Inhoud cursus

Door vanuit verschillende invalshoeken te kijken naar stijlverschillen tussen HAO en aios worden handvatten zichtbaar (en aangereikt) om deze verschillen positief en constructief te benutten. De HAO raakt bekend met diverse theorieën over “stijlen” (leerstijltheorie van Kolb, belangentegenstellingen) en gebruikt deze in zijn/haar analyse en aanpak.

Thema’s

• Beoordelen • Omgaan met belangentegenstellingen volgens Harvard methode • Omgaan met weerstanden • Leerstijlen volgens Kolb

Werkwijze

In deze leergang zullen we gebruik maken van diverse werkvormen: • Voorbereidingsopdrachten • Reflectie op voorbereidingsopdrachten • Aanreiken van theorie (Kolb en Harvard) • Leren werken met hierbij behorende praktische modellen • Rollenspelen • Feedback geven en ontvangen • Experimenteren met nieuw gedrag


Leergang 4 Titel cursus DOORSTART

Doelgroep

Opleiders die leergang 1, 2 en 3 hebben afgesloten of ervaren opleiders die een pas-op-de-plaats willen maken

Cursusdagen

10 en 11 juni dinsdag/woensdag 4 en 5 november dinsdag/woensdag

Docenten

Harry Schleypen, Willemien Avenarius en Mart Manjoero

Competenties

De opleider 2.1 maakt bewust gebruik van de eigen voorbeeldfunctie. 2.3 past de voor de situatie geschikte communicatieve technieken efficiënt toe tijdens de begeleiding van de aios. 2.4 stimuleert en ondersteunt de aios bij het formuleren van leerdoelen en het opstellen, realiseren en evalueren van leer-/werkplannen. 4.1 werkt systematisch en doelgericht aan onderhoud en verbetering van het professioneel handelen als opleider. 4.2 gaat bewust en adequaat om met de eigen houding als opleider.

Inhoud cursus

Omdat in deze leergang het (verplichte) basiscurriculum van de scholing als opleider in principe wordt afgerond, willen we een pas op de plaats maken, uw opleiderschap evalueren en in een perspectief van continuïteit plaatsen. Hoe was de situatie bij de start van uw opleiderschap? Wat is sindsdien verworven? Waar bevindt u zich nu? Waar wilt u naar toe? En wat gaat u doen om de kwaliteit van uw opleiderschap op peil te houden c.q. verder te ontwikkelen (doorstart)? Dit alles ook om richting te kunnen geven aan het zelfgestuurde leertraject in leergang 5.

Thema’s

• Wat hoopte ik dat het opleiderschap me zou brengen? Is dat er ook uitgekomen; wat/waarom wel of niet? Hoe ben ik daarmee om gegaan?

• Wat heb ik inmiddels geleerd/verworven, en hoe bevalt dat? • Zicht bieden/krijgen op m’n eigen competenties met behulp van zelf-

en peertoetsing en feedback. • Inzicht in de persoonlijke kwaliteiten die kenmerkend zijn voor m’n

opleiderschap, de dynamiek die dat met zich meebrengt, en de mogelijkheden om daar actief gebruik van te maken.

• Waarin zit het plezier van het opleiden; wat geeft energie; zijn geven en ontvangen in balans; hoe behoud en/of bewaak ik dat?

• Welke competentie(s) wil ik verder ontwikkelen en waar wil ik in deze cursus alvast mee oefenen?

• Hoe kan ik m’n voornemens voor de toekomst als opleider concretiseren in een haalbaar en toetsbaar persoonlijk ontwikkelingsplan (POP)?

Werkwijze

Met behulp van opdrachten en oefeningen worden bovenstaande thema’s nader onderzocht en geconcretiseerd. Afwisselend wordt plenair gewerkt en in kleine groepjes waarin kan worden afgestemd op ieders persoonlijke leerbehoeften. Tussendoor korte theoretische inleidingen om handvatten te bieden of het geheel in een kader te plaatsen. Door iedereen meegebrachte video-opnames van leergesprekken dienen als demonstratie-, leer-, en oefenmateriaal.


HET KEUZECURRICULUM – LEERGANG 5 Ervaren opleiders kiezen zelf uit het onderstaande aanbod, afhankelijk van hun persoonlijke lacunes en belangstelling.

Werken met opdrachten Titel cursus

WERKEN MET OPDRACHTEN

Doelgroep

Opleiders die leergang 1, 2, 3, en 4 hebben afgesloten

Cursusdagen


Docenten

Barend van Duin en Paul Zwietering (staflid HO Maastricht)

Aantal deelnemers

Minimaal: 10 Maximaal: 15

Competenties

De opleider 2.2. stimuleert en ondersteunt het ontwikkelen van kennis en vaardigheden

op verschillende manieren. 2.4 stimuleert en ondersteunt de aios bij het formuleren van leerdoelen en het opstellen, realiseren en evalueren van leer-/werkplannen. 3.4 bewaakt dat de aios geconfronteerd wordt met een patiëntenaanbod dat leidt tot gewenste competentieontwikkeling. 4.1 werkt systematisch en doelgericht aan onderhoud en verbetering van het professioneel handelen als opleider.

Inhoud cursus

• het leren construeren van goede opdrachten voor je aios • het coachen van je aios bij het opstellen, verbeteren en uitvoeren van opdrachten n.a.v. de leerdoelen uit diens POP • het begeleiden bij instituutsopdrachten • het formuleren en uitvoeren van een eigen opdracht naar aanleiding van een leerdoel op het terrein van de eigen ontwikkeling als HAO

Thema’s

• kwaliteit van opdrachten • met de aios gericht werken aan jaarthema’s en leerbehoeftes • ondersteunen van het praktijkleren van de aios • de eigen ontwikkeling als HAO stimuleren

Werkwijze

Aan de hand van eigen ervaringen met je aios in de opleidingspraktijk wordt middels stimulerende werkvormen geoefend met het richting geven aan het praktijkleren van de aios op basis van diens leerwensen én op basis van wat jij nodig vindt Je oriënteert je op je eigen ontwikkeling als HAO, kiest een leerdoel en formuleert een eigen opdracht; je scherpt deze aan met behulp van collega- HAO’s en voert hem uit in je praktijk


Filosofie Titel cursus FILOSOFISCH GEREEDSCHAP VOOR DE HUISARTSOPLEIDER

Doelgroep

Opleiders die leergang 1, 2, 3 en 4 hebben afgesloten

Cursusdagen


Docenten

Han Jacobs (HAO) en Dries Boele (filosoof)

Aantal deelnemers Minimaal: 8 Maximaal: 10

Competenties

De opleider 2.1 maakt bewust gebruik van de eigen voorbeeldfunctie.

2.2 stimuleert en ondersteunt het ontwikkelen van kennis en vaardigheden op verschillende manieren. 4.1 werkt systematisch en doelgericht aan onderhoud en verbetering van het professioneel handelen als opleider. 4.2 gaat bewust en adequaat om met eigen houding als opleider.

Inhoud cursus

Op de eerste dag wordt de link gelegd tussen opleiden en filosofie. Het spanningsveld dat opleiden met zich meebrengt, wordt ingekaderd door middel van een inleiding over ‘de zorg voor het zelf ‘ (Epiktetos) en ‘het er zijn voor de ander’ (Levinas) door Dries Boele. De avondsessie wordt besteed aan een “dilemmatraining” geleid door Dries Boele. Deze training gaat over morele dilemma’s waarin verantwoordelijkheid en integriteit een rol spelen. Hier wordt duidelijk hoe filosofie praktisch bruikbaar wordt gemaakt. De tweede dag wordt besteed aan exploratie van de manier waarop we tot conclusies komen en beslissingen nemen, zowel vanuit het professioneel denken (Han Jacobs) als vanuit het perspectief van de vrijheidsgedachte (Dries Boele). De beide dagen in november worden geheel gewijd aan socratische gespreksvoering als mogelijkheid tot verdieping van het leergesprek en om het thema “verantwoordelijkheid” te onderzoeken. Het gesprek wordt geleid door Dries Boele. Na het volgen van deze cursus beschikt de opleider over nieuw, filosofisch, gereedschap om het leergesprek een andere, verdiepende en creatieve, inhoud te geven.

Thema’s

• Spanningsvelden in het opleiden • Vrijheid en verantwoordelijkheid in de opleidingsrelatie • Begrijpen als basis voor professioneel handelen • Wat brengt mij als HAO in beweging • Socratisch gesprek

Werkwijze

Voorbereiding: Het spanningsveld tussen vrijheid en verantwoordelijkheid in je relatie tot de aios, de praktijk en privé. Welke vragen en voorbeelden roept dit bij je op? In de cursusgroep: exploreren van relevante thema’s en interactieve discussie; inleiding en begeleiding door een op de praktijk gerichte filosofie-deskundige; oefening in de socratische dialoog. Ter illustratie een impressie van een deelnemer aan deze cursus in 2007:


“N.a.v. een ingebrachte casus werd op socratische wijze de inbrenger bevraagd waarbij waarde-oordelen achterwege behoorden te blijven en de vragen betrekking moesten hebben op feitelijkheden. Aldus vormde zich een groot aantal gegevens waarmee verder gewerkt kon worden. Langzaam werd de casus op zich verlaten en werden begrippen onderzocht als gevoel, gradaties in verantwoordelijkheden en eventuele samenhang tussen de begrippen. Bepaalt verantwoordelijkheid gevoel of bepaalt gevoel verantwoordelijkheid? In hoeverre bepalen doorgemaakte gevoelens cq emoties verantwoordelijkheid? Kan er sprake zijn van in vrijheid keuzes maken? Twee dagen praten over 1 casus en het leuk vinden; dit overkomt je wanneer je intekent op deze cursus. Toegegeven, de aanwezigheid van Dries is onmisbaar zodat je behoed wordt onnodig het proces te versnellen. Versnellen houdt al snel in dat je de aangereikte informatie onvoldoende gebruikt. Opvallend was de inzet van de groep. Actief meedenken en voortdurend elkaar bevragen waren aangename ingrediënten. Han Jacobs en Jan de Heer hebben samen met Dries Boele een nieuwe uitdagende cursus neergezet. Een cursus die je uitnodigt een probleem te bezien vanuit zoveel mogelijk invalshoeken. Een cursus die mag blijven.” Jos Mulders

Mens, erger je! Titel cursus

MENS, ERGER JE!

Doelgroep

Opleiders die leergang 1, 2, 3, en 4 hebben afgesloten

Cursusdagen


Docent

Ans Bijlmer

Aantal deelnemers

Minimaal: 7 Maximaal: 10

Competenties

De opleider 2.1 maakt bewust gebruik van de eigen voorbeeldfunctie. 4.1 werkt systematisch en doelgericht aan onderhoud en verbetering van het professioneel handelen als opleider. 4.2 gaat bewust en adequaat om met de eigen houding als opleider.

Inhoud cursus

Geïrriteerd zijn of raken hoort bij elk normaal mens. Dus ook bij HAO’s. We hebben nu eenmaal onze gevoeligheden. Er uiting aan geven werkt niet altijd productief, het inhouden evenmin. Doel van deze training is: een constructieve vorm vinden om met deze (ongemakkelijke) gevoelens om te gaan.

Thema’s

• naar jezelf willen kijken • negatieve energie in positieve energie omzetten • nieuw gedrag leren

Werkwijze

Er zal afwisselend in de grote groep en in kleine groepen gewerkt worden. • inhoud is de eigen casuïstiek • nieuw gedrag kan in rollenspelen geoefend worden.

EEN GOUDEN FORMULE Angelika Raths In 2007 coachte een aantal van onze ervaren HAO’s collega-opleiders in Roemenië binnen het LG 5-project

‘Craiova’. Het werd een ontroerende en stimulerende ontmoeting. De opzet bleek een gouden formule.

Op de voorgrond v.l.n.r. de Roemeense HAO’s Irina, Cristian, Gabriela, Cristina, Ligia en rechts Viorela Enachescu, hoofd van de huisartsopleiding en huisarts-minded interniste.

Het kader

Sinds 1991, twee jaar na de val van de Ceaucescu-dictatuur, bestaan er contacten tussen Roemeense en

Nederlandse huisartsen over de verdere ontwikkeling van hun vak. 1993 startte Jan van Es een project

voor deskundigheidsbevordering en een train-the-trainers-programma, gericht op de opleiding van

huisartsen tot opleider (zie van Es: Een halve eeuw huisartsgeneeskunde, blz.161-174).

2005 komen wij als HOVUmc in aanraking met de ontwikkelingen in Roemenië via Joop Stam, ervaren

groepsbegeleider en huisarts in ruste (maar niet heus), die zich nu met de bij hem horende passie wijdt aan

de ondersteuning van de Roemeense collega’s.

Piet Schoonheim gaat op bezoek in Craiova, één van de zes Roemeense huisartsopleidingen en het meest

vooraanstaand in het vernieuwen van hun onderwijs. Er volgen bezoeken over en weer in Amsterdam,

Boekarest en Craiova. Wij maken kennis met elkaars systemen en onderwijsmethoden.

Mei 2007 neem ik samen met Joop Stam en Wim Willems deel aan een groot huisartsencongres in

Boekarest. Bij het aansluitende bezoek aan de huisartsopleiding in Craiova, waar wij nascholing geven aan

staf en opleiders over interactief, competentiegericht onderwijs (groepswerk, uitgaan van de leervraag,

integratie van denken, voelen, handelen, belang van zelfreflectie en feedback) werd duidelijk dat de

opleiding grote behoefte heeft aan het trainen van de huisartsopleiders en het coachen van de twee nieuw

aangetrokken psychologen (zie hiervoor ook het verslag van Wim Willems in de vorige proVU, september

2007, blz. 23, 24 – te vinden op www.hovumc.nl).


Uit de moderne leerpsychologie weten wij dat complexe competenties het beste geleerd worden door ze in

de concrete werksituatie samen met een ervaren collega te oefenen. Wat lag dus meer voor de hand dan

de expertise van onze ervaren opleiders in te schakelen bij dit verzoek om deskundigheidsbevordering?

Ik ga op zoek naar een groepje zeer ervaren, didactisch sterke HAO’s, die op korte termijn zouden kunnen

reizen en idealistisch genoeg zijn het grootste deel van de kosten zelf te willen betalen. In eerste instantie

klop ik aan bij de HAO-mentoren, omdat die zich verder bekwaamd hebben in het coachen van collega’s.

In oktober 2007 reis ik samen met acht HAO’s en Helle Poulsen, gedragswetenschapper, lid van de

werkgroep didactische scholing en docente voor leergang 1 en 2, voor een week naar Craiova en

omgeving.

Alle betrokkenen wilden meer zicht te krijgen op elkaars werksituatie. Het plan was dat de opleiders hun

collega’s één-op-één in de praktijk en in aanwezigheid van de Roemeense aios zouden coachen op

ervaringsgericht en student-centered leren. De kunst was daarbij aan te sluiten bij de plaatselijke situatie en

de wensen van de collega’s. Gouden formule

• Wij bereiden ons bezoek voor gedurende twee middagen op de VU.

Wij denken na over onze leerdoelen en de methodes die wij willen toepassen. Wij nemen ons voor

te werken met een ‘dubbele bodem’, dus wat wij verkondigen laten wij zelf ook zien. Ons streven is

zoveel mogelijk model te staan voor wat wij belangrijk vinden en dat metacommunicatief, waar

passend, expliciet te maken.

Dat betekent dat iedereen, net als in de functie van HAO of HAO-coach-mentor, eigen

onderwijsdoelen goed afstemt op de individuele situatie ter plekke en de leerbehoefte van de ander.

Het voornemen is goed te kijken, te luisteren, dóór te vragen, waar nodig bij te stellen, gedoseerd

informatie te geven, concreet te zijn in onze feedback en vooral niet te vergeten positieve bevestiging

uit te spreken.

Wij gaan uit van een gelijkwaardige relatie tussen twee partijen die van en met elkaar leren.

• Er is een eerste gemeenschappelijke bijeenkomst (met aios, op zondag!) op de medische faculteit

van Craiova. Na kennismaking en korte inleidingen worden Nederlands-Roemeense koppels

gevormd, die elkaar de volgende dagen in de praktijk zullen bezoeken. In groepjes bespreken de

koppels van de eerste dag het bezoek voor. Wat zijn de leerwensen?

v.l.n.r.: HAO Gabriela Comisel, aios Claudiu, Jan de Heer


• Elke VU-HAO bezoekt één collega in de praktijk gedurende een dagdeel, observeert het spreekuur, de

activiteiten van opleider en aios en bespreekt dit met hen na.

• ‘s Avonds komen de Nederlandse opleiders bij elkaar om hun ervaringen uit te wisselen en de collega

in te praten, die de volgende dag naar dezelfde praktijk zal gaan.

• De volgende dag bezoekt iedere VU-HAO een andere praktijk en kijkt hoe het bezoek van de vorige

dag is gevallen en of er al iets is toegepast van wat besproken was. (Lees hiervoor de beschrijvingen

van Jan de Heer, Folkert Hoekstra en Carine den Boer in dit nummer!)

• ‘s Avonds komen wij met z’n allen (incl. aios) op het instituut van de huisartsopleiding bij elkaar voor

een gemeenschappelijke evaluatie. Eerst bespreken de mensen die elkaar hebben bezocht in kleine

groepjes de belangrijkste ervaringen en voornemens.

Aansluitend geeft iedereen een individueel statement. De Roemeense collega’s willen graag met ons

verder werken. Ter afsluiting wisselen belangstellenden hun e-mailadressen uit.

Een van onze missies is het propageren van groepswerk, dus ook tijdens de eindevaluatie. Daarbij laten we

ons door een kleine ruimte niet afschrikken. We laten zien, dat groepswerk overal kan.

Bij gebrek aan ruimte wordt evaluatie gewoon bedside-teaching. v.l.n.r. HAO Ileana, aios Radu, Willem Vaarkamp

v.l.n.r.: hoofd Viorela, HAO Gabriela, aios Maria, HAO en staflid Madalina Dumitrescu, Carine den Boer, Harry Spelt

achtergrond: Piet Bakker, Gert Bucher, aios, HAO Madalina Manea voorgrond: HAO Ligia Florea, Karin Verschoor en aios Amalia


• Alle Nederlandse deelnemers reizen samen met Viorela Enachescu, het hoofd van de opleiding, en

Madalina Manea, een van de Roemeense opleiders, naar het prachtige klooster Horezu in het

binnenland. Tijd voor ontspanning en verdieping.
Tijdens wandelingen, culturele uitstapjes en maaltijden is er tijd met elkaar door te praten.
• In december komt de HAO-projectgroep Craiova op de VU bij elkaar om te rapporteren over

tussentijdse contacten en om te kijken wie ermee verder wil en wat de ideeën daarover zijn.

Terug- en vooruitblik

Iedereen vond het een intensieve, indrukwekkende, nuttige en gezellige week.

De opzet van ons bezoek bleek een gouden formule: coaching-on-the-job, één-op-één, afgestemd op elk

individu en haar/zijn specifieke werksituatie, concreet, praktisch en persoonlijk.

Doordat elke VU-HAO twee verschillende praktijken bezocht, kon ieder van hen kennis maken met twee

collega’s/werksettings en profiteren van de ervaringen van het eerste bezoek. En iedere Roemeense

deelnemer kon zijn/haar voordeel doen met verschillende expertises. De tussentijdse briefing bleek

onmisbaar.

Het verblijf in het klooster na afloop was heerlijk om te ontspannen, alles te laten ‘zakken’ en alsmaar weer

met elkaar door te praten.


Al met al was het een win-win-situatie. Alle betrokkenen zijn er rijker van geworden.

Elke VU-HAO heeft een indruk gekregen van de werksituatie in Roemenie en werd in deze uitzonderlijke

setting opnieuw geconfronteerd met eigen sterktes en valkuilen in het begeleiden. De onbekende situatie

zette op scherp wat voor een ervaren opleider vaak bijna routine kan zijn. En natuurlijk deed het ook goed

te merken, hoeveel didactische competenties men in de loop van alle scholingsjaren als opleider al heeft

verworven!

In Roemenië gaat het om basale bewustwording, condities en vaardigheden. De functies van opleider en

groepsbegeleider moeten door hen zelf nog vorm worden gegeven, zoals het in hun systeem past.

Van ons hebben de Roemeense collega’s geconcentreerde, individuele aandacht en praktische

ondersteuning gekregen voor de invulling van hun nieuwe rollen in hun moeilijke werksituatie.

Onze suggesties voor de verschillende doelgroepen (opleiders, stafleden, psychologen en instituutsleiding)

en meer fotografische impressies kan men binnenkort vinden in ons rapport op www.hovumc.nl.

Zeven van de acht HAO’s gaan door met dit project. Dat is goed voor de continuïteit van de begeleiding,

want men kent elkaar en de situatie ter plekke. HAO Karol Habryka, die vorig jaar vanwege ziekte niet mee

kon doen, heeft zich nu alsnog bij ons gevoegd, zodat we, samen met Helle en mij, weer een rond tiental

vormen.

De huisartsopleiding in Roemenie komt in beweging.

Tijdens een follow-up in februari hebben wij, uitgaande van de wensen van Craiova, plannen gemaakt voor

2008. Waarschijnlijk gaan wij in september weer op bezoek. Daarvoor nemen de HAO’s korte

leergesprekken op (in het Engels) om te demonstreren, wat bij besprekingen tussen opleider en aios aan

de orde kan komen. Deze keer willen de opleiders graag het een en ander van tevoren met de deelnemers

op het instituut oefenen voordat men weer in de praktijken gaat coachen.


Verder streeft Craiova ernaar tijdens ons bezoek een ééndaagse conferentie te organiseren met

vertegenwoordigers van een aantal andere huisartsopleidingen in Roemenië, om óók hun enthousiast te

maken voor een vernieuwing van de opleiding. Ons advies was, daarbij de eerste lichting ex-aios te

betrekken, want zij hebben de pilot zeer positief geëvalueerd en bleken bij de afsluitende toetsen vooral in

de uitvoering van het vak beter te presteren. Steeds meer aios tonen belangstelling voor een opleiding

nieuwe stijl. De beroepsopleiding is in beweging!

De instituutswerkgroep VUniCred (Joop Stam, Wim Willems, Piet Schoonheim, Jae Klaasen, Betty

Feenstra en ondergetekende) heeft inmiddels een aanvraag geschreven voor Europese gelden, die

dringend nodig zijn. Daarvoor moest in allerijl nog minimaal een derde Europees land als contractpartner

worden gevonden - het werden België en Engeland - , en er moesten mensen met officiële status bereid

zijn ons project te ondersteunen.

Wat een bergen papier! En dat allemaal vóór de deadline van 29 februari. Een hels karwei. Nu nog duimen

dat de aanvraag gehonoreerd wordt.

Krijgen we het geld niet, dan gaan we alsnog gestaag door. Want inmiddels zijn wij allemaal gepakt door

wat Wim in het septembernummer het ‘Roemeense virus’ heeft genoemd. De hartelijkheid, de inzet

(onbetaald werken op zondag en in de avond - geen probleem) en de leergierigheid van de Roemeense

collega’s hebben ons hart veroverd. We zijn zoveel dichter bij elkaar gekomen dan de 2000 kilometer die

tussen ons liggen.

‘

‘De kus’ van Brancusi…

HAO-proVUssioneel HOVUm

en de kus van Folkert.

c – april 2008 20

OP BEZOEK IN ROEMEENSE OPLEIDINGSPRAKTIJKEN

Jan de Heer, Folkert Hoekstra Maandag, eerste bezoek aan HAO Gabriela - Jan de Heer:

Ik word opgehaald bij het hotel met een auto van recente datum door de mannelijke doktersassistent van

de praktijk samen met aios Claudiu, die binnen enkele maanden zijn huisartsopleiding zal afronden.

Claudiu is een beetje nerveus, verwacht na de introductie van gisteren, de gemeenschappelijke

voorbespreking op het instituut, een ware paradigmaverschuiving in de wijze waarop hij wordt opgeleid.

Een met de hand geschilderd bordje, dat aan een boom gespijkerd is, wijst ons de weg naar de praktijk.

In de praktijk volgt een verkleedpartij. De doktersassistent trekt een witte kiel aan en daarover een blauwe

jas die het midden houdt tussen een badjas en een stofjas. Claudiu kleedt zich in een witte jas, net als zijn

opleidster Gabriela.



We zitten met z’n allen aan een tafeltje in een ruimte van vier bij drie meter met een lage onderzoeksbank.

Een patiënt komt binnen en na een kort gesprek kijk ik naar twee zwijgende, schrijvende dokters, soms

onderling communicerend, soms, heel even, met de patiënt. Recepten worden in drievoud geschreven, met

minstens drie stempels per vel, en met een diagnose in ICD-format. Veel verschillende formulieren moeten

in meervoud worden ingevuld, getekend en gestempeld.

Claudiu beheerst het stempelwerk volkomen, maar een consult heeft hij nog zelden gedaan.

Ondanks het feit dat Claudiu bijna klaar is met zijn opleiding, blijkt dat zelfstandig klinisch redeneren een

zware dobber voor hem is. Ik stel daarom aan Gabriela voor hem zelf een consult te laten doen, hem

daarbij te observeren, achteraf commentaar te geven en slechts in te grijpen als zij de indruk heeft, dat het

onverantwoord is wat er gebeurt.

Ondanks de zenuwen is Claudiu ervan overtuigd dat hij op deze wijze veel beter leert dan van alleen maar

kijken hoe zijn opleider het doet, waardoor de verantwoordelijkheid nooit bij hem ligt.

Ik stel voor dat hij de volgende dag zelfstandig spreekuur gaat doen in een nauwelijks gebruikte

laboratoriumruimte naast die van Gabriela zodat ze dan tijd overhouden om samen spreekuur te doen en

elkaar feedback te geven op grond van van tevoren afgesproken observatiepunten.

Dinsdag, tweede bezoek aan Gabriela - Folkert Hoekstra:

Jan had de dag ervoor al goed werk gedaan en we konden meteen aan de slag. Claudiu ging zelfstandig

consulten doen. Hij stierf van de zenuwen, maar vond het erg leuk en bracht het er goed van af. Gabriela

vond het ook spannend. Zij was erg geïnteresseerd in onze opvattingen over leren en onderwijs. Het

enthousiasme van deze twee werkte enorm inspirerend en nodigt uit verder te gaan met dit project.

Maandag, eerste bezoek aan HAO Rodica - Folkert Hoekstra:

De eerste dag bij HAO Rodica en haar aios Iona was ik samen met Willem Vaarkamp. We werden hartelijk

ontvangen met thee en heel veel koekjes. Hoewel ons doel was wat nieuwe onderwijsmethoden te

introduceren (observeren, leergesprek voeren) is dat er niet van gekomen. Deels door de taalbarrière, deels

door de onwennigheid. We kwamen er gewoon niet tussen en keken onze ogen uit.

In een kamertje van 4 bij 4 meter zaten naast Willem en mij, Rodica en Iona nog een doktersassistente en

een patiënt. Op een gegeven moment kwamen daar nog een artsenbezoeker, postbode en andere

doktersassistente bij (tijdens het consult!). De aios beperkt zich tot het onderzoeken van de patiënt volgens

een vast stramien (bloeddruk, pols, auscultatie, voelen van de halsklieren en de nekbeweeglijkheid), dit

ongeveer ongeacht de klacht. Zelfstandig een consult voeren is er niet bij en nabespreken van het consult

ook niet.

‘s Middags vertrokken we naar de privé-praktijk van Rodica waar ze echo’s maakt (alle huisartsen hebben

er een baan bij, anders kunnen ze niet rondkomen. Het maandinkomen van een huisarts is ongeveer 400

euro). Hier zag het er heel wat mooier en netter uit en Rodica straalde van trots.

Dinsdag, tweede bezoek aan Rodica - Jan de Heer:

De tweede dag bij huisartsopleider Rodica gaat het er onstuimig aan toe. Zij stelt de diagnose al zodra de

patiënt zich in de deuropening heeft onthuld. Er moet dan door haar en aios, Iona, alleen nog gewerkt

worden aan recepten en formulieren.

Het kost enige moeite Rodica zo ver te krijgen dat ze samen met mij in een hoek van de kamer gaat zitten

om te kijken hoe Iona de consulten doet.

Na enige tijd weet ze zich zelfs te beheersen en haar behoefte aan commentaar in te houden tot na het

consult. Na enig oefenen lukt het haar de aios niet in stukken te hakken met haar opmerkingen, maar

vooral ook positieve bevindingen te noemen en vragen te stellen aan Iona.

Woensdag, gezamenlijke evaluatie:


Jan de Heer:

v.l.n.r: aios Iona, HAO Rodica Silcó, Folkert Hoekstra, HAO Gabriela Comisel, Jan de Heer, aios Claudiu

Alle betrokkenen vonden het een bijzondere ontmoeting, die nieuwe gezichtspunten opleverde om van te

leren.

Voor mij was het zeer bijzonder te ervaren hoe je met weinig taal (het Engels gaat nogal gebrekkig) zoveel

kunt communiceren. En hoeveel lef deze mensen hebben om te experimenteren met een voor hen totaal

nieuw concept.

Folkert Hoekstra:

Zoals Jan al schreef is er een hoop stempelwerk te verrichten voor een huisarts in Roemenië. Alleen wat

dat aangaat mogen wij ons al gelukkig prijzen. Daarnaast is de uitrusting van de praktijk (vaak erg schamel)

en de omgang met de patiënten (weinig empathie, gericht op de klacht) compleet anders.

Ik ben vooral getroffen door de moeilijke omstandigheden waaronder de huisartsen in Roemenië moeten

werken, maar daarnaast ook door hun gastvrijheid en bevlogenheid. Ik ga zeker nog een keer terug.


Tijd voor een leergesprek en dan…? Carine den Boer Aan het eind van de observatieochtend in de opleidingspraktijk poging tot leergesprek

gedaan, zoals de dag ervoor met Harry was besproken.

Noch opleider noch aios konden iets bedenken om na te bespreken.

Toen heb ik zelf een patiënt van die ochtend ingebracht: een jongen van een jaar of 10

met keelpijn. Zijn moeder was ½ jaar geleden overleden, zijn vader woonde in het

buitenland, hij leefde met zijn zusje.

De aios heeft zich in het consult beperkt tot de keelpijn. Toen het kind de deur uitging, zag

ik, dat het de aios aangreep. Dat bevestigde zij. Ze vertelde dat ze het zielig voor hem

vond, maar geen woorden kon vinden om hem te troosten.

Ik heb hierover met haar een kort leergesprek gevoerd en merkte dat ze dit erg prettig

vond. Ik en de aios kwamen erop dat ze er niet op in durfde te gaan, omdat ze bang was

voor haar eigen emoties.

We kregen een zinnig gesprek over je eigen emoties als dokter en hoe dit in Roemenië is.

Kan en mag een arts emoties hebben en tonen?

De HAO zat tijdens dit gesprek wat administratie te doen en luisterde mee. Ik probeerde

haar erbij te betrekken. Ze haalde min of meer haar schouders erover op. Ik had het

gevoel dat ze dit soort gesprekken wel interessant vindt, maar niet de tijd heeft rustig op

dergelijke aspecten van de opleiding in te gaan.

Lorenzo


ALTERNATIEVEN LEERGANG 5 Let op: alleen voor ervaren opleiders Naast de verschillende vierdaagse cursussen, willen wij de volgende alternatieven onder uw aandacht brengen en van harte aanbevelen. Voor nadere informatie of ondersteuning kunt u terecht bij de teamleider Angelika Raths ([email protected] of 020-444 9347).

Beekbergen-cursus IV ‘Diversiteit’ Inleiding Zoals bij velen van u bekend worden er in Beekbergen landelijke cursussen voor huisartsopleiders georganiseerd. Deze ‘Beekbergen cursussen’ zijn inmiddels een begrip geworden in opleidersland. Deelnemers waarderen de programma’s zeer positief. Uit evaluaties blijkt dat meerdere factoren verantwoordelijk zijn voor deze hoge waardering: • De cursussen bevatten een samenhangende mix van didactische en vakinhoudelijke onderwerpen. • Er wordt gewerkt in kleine groepen, rekening houdend met individuele leerbehoeften. • Het zijn ‘doe-cursussen’. Als opleider heeft u zelf grote invloed op het welslagen van uw

cursusprogramma. • Het is de cursusleiding steeds gelukt pakkende onderwerpen te kiezen en prominente inhouds-

deskundigen te contracteren. • Het zijn ontmoetingsdagen voor opleiders en begeleiders van alle acht afdelingen huisarts-geneeskunde.

Dit leidt vrijwel altijd tot uitwisseling van interessante ervaringen en ideeën. • De cursus wordt gegeven in een bosrijke omgeving en in een goede accommodatie. De cursusduur is vier dagen, verdeeld over twee blokken van twee dagen, net zoals onze VU-meerdaagse. Met het geleerde, opgedaan in de eerste twee dagen, gaat u experimenteren in de opleidingspraktijk. Hierop wordt zes weken later, tijdens de tweede tweedaagse, met elkaar gereflecteerd. Verdieping en bijstellen van plannen zijn het rendement. Inhoud van de cursus Het thema van Beekbergen IV ‘Diversiteit’ raakt vele aspecten van het opleiderschap. Het raakt jezelf als mens, als huisarts en als opleider. Het gaat over je patiënten met al hun verschillen en over je aios met al hun verschillen. Verschillen in cultuur, sekse en generatie bepalen mede hoe je in de wereld staat, wat je opvattingen zijn en hoe je je gedraagt. Uiteindelijk doel van de Beekbergen cursus is je bewust te maken van wat er zoal meespeelt in het contact met anderen, je handvatten te bieden voor het omgaan met al die verschillen en overeenkomsten, en vooral je te helpen bij het opleiden van jonge huisartsen. Deze cursus geeft aandacht aan je modelfunctie; in de cursus worden ‘diverse’ leersituaties met diverse soorten aios en patiënten neergezet. Evenals in de vorige Beekbergen cursussen zijn er ook in deze cursus zowel didactische, persoons-vormende als medische programma’s. Maar nog meer dan in voorgaande cursussen zullen deze drie aspecten samenhangen, en wel onder de paraplu van ‘diversiteit’. Diversiteit begint bij ieders eigen socialisatie: wat en welke omstandigheden maakten mij tot de huisartsopleider die ik thans ben? Diversiteit van de aios zal worden uitgewerkt middels confrontatie met geïnstrueerde huisartsen in opleiding.


Diversiteit in de spreekkamer laat zich heel goed zien in de aanpak van problematiek rond seksualiteit. Een actief programma in samenwerking met de SOA-stichting zal een belangrijk onderdeel van deze cursus zijn. Ook bij pijnbestrijding en pijnbeleving komen vele aspecten van diversiteit aan de orde. Ten slotte zal veel aandacht worden besteed aan het reflecteren op kernkwaliteiten. De cursusleiding zal steeds in handen zijn van stafleden van de acht huisartsopleidingen.

Inschrijving Hierbij nodigen wij u uit zich in te schrijven voor de cursus. De cursusdata zijn: Cursus 4: 24 + 25 april en 12 + 13 juni 2008 Cursus 5: 2 + 3 oktober en 27 + 28 november 2008 Cursus 6: 22 + 23 januari en 12 + 13 maart 2009 Het inschrijfformulier is aan te vragen op onderstaand adres: Secretariaat Beekbergencursus SVUH T.a.v. Marian Geurtsen Postbus 20072 3502 LB Utrecht Tel: 030-2823460 Fax: 030-2823469 E-mail: [email protected]

Supervisie

Diegenen die in 2008 supervisie willen volgen en daarmee één of twee vierdaagse(n) willen compenseren verzoeken wij vriendelijk met de onderstaande richtlijnen rekening te houden:

• De supervisie richt zich in eerste instantie op het huisartsopleider-zijn. Het huisarts-zijn kan daarvan uiteraard niet los worden gekoppeld, maar is niet de enige invalshoek.

• De supervisor is LVSB- en/of NHG-geregistreerd. • Bij voorkeur is/was de supervisor als staflid verbonden aan een huisartsopleiding of heeft meerdere

supervisieseries als freelance supervisor voor een huisartsopleiding gegeven (om te waarborgen dat zij/hij voldoende zicht heeft op het werk van de huisartsopleider).

• De opleider volgt bij voorkeur groepssupervisie met (maximaal) twee HAO-collega’s (dus in een drietal, conform de supervisiesetting van HAIO’s). Individuele supervisie is mogelijk.

• De supervisieserie duurt minimaal 15 bijeenkomsten in principe om de 14 dagen. Voor individuele supervisietrajecten kan een serie van 10 gesprekken voldoende zijn.

• Minimale duur van elke bijeenkomst is: individueel 1 uur, 2 deelnemers 1½ uur, 3 deelnemers 2 uur.

• Elk contactuur supervisie wordt gehonoreerd met 1 accrediteringspunt. (15 supervisiebijeenkomsten van twee uur leveren dus 30 punten op.) NHG-geregistreerde supervisoren vragen accreditatie via het NHG aan. Is de supervisor uitsluitend LVSB-geregistreerd loopt de accreditatieaanvraag via Angelika Raths.

• Na afloop legt de HAO bij Sylvia el Gannouti een getekende verklaring van de supervisor voor, waarin wordt aangegeven dat de supervisie aan de bovengenoemde voorwaarden voldeed en in welke periode de supervisie heeft plaats gevonden.

• De kosten van de supervisie worden, net als die voor de cursussen, door de deelnemers zelf gedragen.

• Met het volgen van een volledige supervisiereeks van 15 bijeenkomsten kunnen desgewenst 2 jaar meerdaagse cursussen (2x4 dagen) gecompenseerd worden. Uiteraard blijft iedereen op de cursussen welkom!

mailto:[email protected]


Natuurlijk kunt u ook supervisie volgen als u nog in leergang 1-4 zit. Alleen vragen wij u dan toch deel te nemen aan de vierdaagse. U kunt de compensatie voor supervisie dan ‘verzilveren’ zodra u in leergang 5 zit. Voor verdere informatie, hulp bij het vinden van een geschikte supervisor, het samenstellen van een supervisiegroepje of het contact leggen met collega’s die als opleiders supervisie-ervaring hebben opgedaan en daarover informatie willen verstrekken, kunt u contact opnemen met Angelika Raths ([email protected] of 020-444 9347).

Intervisie Intervisie kan een aantrekkelijk vervolg op supervisie zijn. Wie aantoonbaar heeft deelgenomen aan minimaal 7 intervisiebijeenkomsten met HAO-collega’s gedurende maximaal twee jaar, onbegeleid of begeleid door een geregistreerde NHG- of LVSB-supervisor, kan daarmee één vierdaagse cursus compenseren. De intervisie kan dan ook door de NHG-supervisor of ons geaccrediteerd worden. Wij beschouwen Balintgroepen ook als een vorm van intervisie.

Co-docentschap HAO-basiscurriculum

‘Het meeste leer je vóór de klas’… Wie denkt didactische kwaliteiten te hebben, kan zich bij Angelika Raths opgeven als co-docent voor leergang 0 t/m 4. U kunt uw jaarlijkse vier scholingsdagen (met bijbehorende voorbereiding) dan gebruiken om ‘vóór de klas te staan’ in plaats van ‘in de klas’ te zitten. Eventueel nodigen wij u eerst uit voor een oriënterend gesprek hierover. U zult altijd naast een staflid-docent werken. De hoofdverantwoordelijkheid zal altijd bij het staflid liggen. Uw activiteiten zijn van ondersteunende aard. Omdat het een leeractiviteit is, een invulling van uw eigen scholingsdagen, wordt u hiervoor niet betaald, maar stellen wij u vrij van de kosten voor uw verblijf. Uiteraard zijn de cursusdagen die u begeleid geaccrediteerd. De cursussen zijn al uitgewerkt en men kan met ongeveer één dag inwerken volstaan. Zou het u meer werk kosten kunnen voor de extra tijd waarneemkosten worden gedeclareerd. U zult merken dat u tijdens het voorbereiden en geven van de stof zelf weer veel op zult frissen en bij zult leren.

Onderwijsontwikkeling en (co)-docentschap HAO-keuzecurriculum Als u zelf ideeën hebt voor het opzetten van een nieuwe didactisch gerichte cursus, c.q. onderwijsactiviteit voor ervaren opleiders, dan nodigen wij u graag uit om uw ideeën op papier te zetten en met ons te bespreken. Wij zullen kijken of uw ideeën passen in het kader van ons HAO-curriculum en zo ja hoe wij u kunnen ondersteunen bij het vormgeven ervan. Denkt u ook over didactische kwaliteiten te beschikken, dan zou u de cursus eventueel zelfs samen met een ervaren staflid of een gastdocent/e kunnen geven. Daarvoor zullen wij u van tevoren uitnodigen voor een oriënterend gesprek. Waarschijnlijk zal het ontwikkelen, geven en mee-organiseren u meer tijd kosten dan uw 4 scholingsdagen. U kunt deze activiteit dan voor 2 jaren scholing laten tellen of voor de meertijd (in overleg) waarneemkosten declareren.

Opfrissen

Het kan voor een ervaren HAO bij tijd en wijle zinvol zijn een basisleergang te herhalen ter opfrissing van bepaalde didactische basisvaardigheden. De inhoud van de basiscursussen verandert in de loop der jaren en nieuwe docenten zetten vaak weer eigen accenten. Als u denkt dat u toe bent aan het opfrissen van de thema’s van de leergangen 2, 3 of 4, dan bent u van harte welkom, mits er nog vrije plaatsen zijn. Dit kan ook een opstap zijn voor het volgende alternatief, het co-docentschap.

Ervaringen met het ‘opfrissen’ Joke Groen, ervaren HAO, leergang 5

Een leergang overdoen: terug naar af? Verleden jaar heb ik het inschrijfformulier voor de meerdaagse cursussen lang laten liggen alvorens het op te sturen. Dat komt doordat ik er altijd nog al tegen opzie om tweemaal twee dagen op cursus te “moeten”. Eigenlijk vind ik dat ik in de zelfstandige weken van mijn AIOS vakantie heb verdiend. Aan de andere kant weet ik dat als ik eenmaal op zijn cursus zit, ik er altijd veel aan heb gehad. Door al dit getreuzel zaten de cursussen van leergang 5 vol en heb ik mij, een beetje noodgedwongen dus, opgegeven voor een opfriscursus leergang 4, met de treffende naam “doorstart”. De eerste keer dat ik leergang 4 volgde moet in 1994 geweest zijn. Ik herinner mij dit als en soort sensitivity-training, waarbij veel van je eigen emoties aan bod moesten komen. Er werd zelfs gehuild.

Hoe anders was het nu! Onder de bezielende/professionele begeleiding van Leni Overmars en Harry Schleypen en co-docenten Mart Manjoero en Carina Meereboer (wat een luxe trouwens, vier begeleiders op een groep, zodat er ook bij werken in kleine groepen steeds een professional was om het proces te bewaken) hebben we gewerkt aan thema’s zoals:

• waar sta ik nu als opleider, wat wil ik als opleider in de toekomst nog bereiken en hoe ga ik dat doen…

• wat inspireert mij, wat geeft plezier in het opleiderschap en hoe behoud ik dat. Natuurlijk is er ook gewerkt aan: wat is er moeilijk aan, wat vreet energie, en waarom doe ik dingen niet die ik me had voorgenomen. Maar als ik er aan terugdenk komt toch de aandacht voor de positieve kanten aan het opleiderschap naar boven.

Wat is er concreet voor mij veranderd door deze cursus? • Ik zoek naar parels (misschien moet je er bij geweest zijn om het te snappen). • Ik probeer geen ‘ja maar’ meer te zeggen maar ‘ja en?’

Kortom: het herhalen van een basiscursus is zeker niet terug naar af maar door naar de volgende ronde. Een booster voor je plezier in het opleiden. Een aanrader.


PRIKBORD

Planning 2009

De meerdaagse cursussen volgend jaar zijn op:

9 - 11 juni 2009 en

10 - 12 november 2009

Welke van de drie dagen het worden (di/woe of woe/do) verschilt per cursus.

Werving HAO’s

Vergeten jullie niet in je omgeving te blijven kijken naar geschikte collega’s voor het opleiderschap?!

Denk ook aan goede ex-AIOS met wie jullie nog contact hebben. Wij zijn nog steeds op zoek!

De volgende (vrijblijvende, geaccrediteerde en kosteloze) oriëntatiecursussen zijn op

15/16 september 2008 en 16/17 maart 2009 van 16.00 tot 16.00 uur in Kontakt der Kontinenten in Soesterberg

Aanmelden bij Alie Jansma ([email protected] of 020 - 444 82 38)

Omdat de nood zo groot is, zijn wij trouwens op zoek naar een dynamische coördinator

HAO-werving (voor ca. één dag per week). Liefst zien wij een HAO in deze functie. Iets voor jou? Neem dan contact op met Piet Schoonheim ([email protected]).


DE HADIDOC KWAM NAAR U TOE

Mart Manjoero

In het najaar van 2007 ben ik namens de HaDiDoc gestart met het voeren van voortgangsgesprekken met huisartsopleiders. Ik ben begonnen met de meest ervaren opleiders. Dit vanuit de gedachte dat deze opleiders, na het afsluiten van de verplichte leergangen, al lang geen scholing meer hadden gevolgd die gericht was op hun individuele voortgang als opleider binnen ons instituut. Terwijl er in de afgelopen jaren toch wel het één en ander is veranderd. Ik maakte zo een rondgang langs een aantal praktijken, waar ik aan de hand van een vooraf vastgestelde lijst aandachtspunten een gesprek voerde. Dat nam meestal een uur in beslag. Belangrijke gespreksthema’s waren:

• de aanvankelijke motivatie tot het opleiden: wat is daarvan overeind gebleven, wat toegevoegd of afgebrokkeld, en hoe heeft het zich ontwikkeld in de loop der jaren?

• feedback van de HAIO’s en groepsbegeleiders van de afgelopen jaren • feedback van de HAO aan het instituut • bespreking van actuele ontwikkelingen in het opleiden van de aios (voorheen HAIO’s) in de

huisartsgeneeskunde • een prikkelende vraag: kan de HAO, zo nodig op geleide van het competentieprofiel van de

opleider, een POP opstellen en leerdoelen middels een DART-N uitwerken? Inmiddels heb ik met zo’n 20 opleiders gesproken. Het bezoek aan de praktijk is voor de HaDiDoc onder meer een manier om waardering voor de inzet van de opleider te tonen. In het algemeen tref ik huisartsopleiders met hart voor hun vak, en met enthousiasme voor hun praktijk en de organisatie daarvan. Op dit enthousiasme wordt in het opleiderschap naadloos voortgebouwd. Hun eigen plezier in het vak vormt de inspiratiebron voor het overdragen van kennis, vaardigheden en attitude. Een vaak terugkerend motief tot opleiden is ook dat het een manier is om zelf bij de les te blijven; het houdt je scherp, fris en bij de tijd. De gesprekken vormen een goede aanleiding voor een moment van stevige reflectie op het opleiderschap. Soms ook is een gesprek een bron van inspiratie voor een herstart met een vernieuwd elan. Algemeen werden de gesprekken door de opleiders als nuttig en prettig gekwalificeerd. Gelet op deze reacties lijkt het mij dat ook u als opleider verlangend zou moeten uitzien naar het voeren van een voortgangsgesprek met de HaDiDoc.


INSIDER

KOERSVAST? Wouter van Kempen

Wie kent ze niet? De veelgebruikers, de patiënten die bijna iedere week op het spreekuur verschijnen. Deze mensen weten op de één of andere manier altijd een afspraak te krijgen. Klagen andere patiënten nog wel eens dat de praktijk moeilijk te bereiken is en dat de assistentes ‘altijd’ proberen een afspraak bij de dokter tegen te houden, deze mensen weten feilloos de weg. Ze zijn de wanhoop van de assistentes en van de dokter. Veel, heel veel verschillende klachten, maar vaak weinig echte ziektes. Depressie, hypochondrie, somatisatiestoornis. Ik houd niet van etiketten, maar soms ontkom je er niet aan. We maken tegenwoordig in ons elektronisch medisch dossier ‘episoden’ aan. Een episode wordt aangemaakt bij een nieuwe klacht. Indien er meer dan tien episoden zijn, wees dan op je hoede! De mensen waar het nu over gaat, hebben soms wel veertig of meer episoden. Als je kritisch er naar kijkt, zou je natuurlijk veel episoden kunnen samenvoegen. In het begin, wanneer je zo’n patiënt pas in de praktijk hebt, ben je misschien nog niet zo op je hoede, hoewel de dikte van het dossier van de vorige huisarts je wel had kunnen waarschuwen. Je luistert goed, gaat serieus op alle klachten in. Er volgen verwijzingen naar specialisten, maar geleidelijk aan wordt het duidelijk: ‘het is nooit genoeg’. Dan wordt het tijd om grenzen te stellen en een beleid af te spreken. Ik ken collega’s die bewust iedere twee weken een afspraak plannen om te voorkomen dat zo’n patiënt iedere week komt of nog vaker. Mijnheer J. is zo iemand in mijn praktijk. Hij is 13 jaar geleden als vluchteling uit Sri Lanka gekomen. In het begin verstond ik hem nauwelijks en steeds moest er een tolk ingeschakeld worden. De laatste jaren gaat het beter, maar vooral heb ik alle klachten al meerdere malen gehoord denk ik. Het lukt mij nu meestal om het consult na zo’n tien minuten te beëindigen. Ik zal niet zeggen dat het goed is, het probleem is immers niet opgelost, maar het is een koers die voor mij werkbaar is en niet teveel ergernis opwekt. En mijnheer J. wordt niet zieker in al die jaren. Maar nu komt het. Deze mijnheer heeft ontdekt dat ik regelmatig hele aardige, geduldige en charmante huisartsen in opleiding in de praktijk heb. Hij maakt nu bij voorkeur een afspraak bij de aios. En nu begint alles weer van voren af aan. Vorige week heeft mijn aios ook de tolkendienst ingeschakeld. En de tolk vertaalde keurig al de klachten die hij al zo vaak naar voren had gebracht. Nu is het werken met een tolk een hele kunst. Heel belangrijk hierbij is dat jij, als huisarts, de regie moet houden. Jij stelt de vragen en grenst af. Je houdt ook de tijd in de gaten. In dit geval kwam er een brij van klachten, waar mijn aios al gauw de weg in kwijt was. Het was wel erg leerzaam. Les één: voordat je de patiënt uit de wachtkamer haalt, altijd even het dossier inzien. Les twee: sommige patiënten zouden beter steeds bij één arts moeten komen. Zo is er meer continuïteit in het beleid. Les drie: probeer te ontdekken wát de koers is. Alleen in hoge uitzondering van de koers afwijken.


UITZWAAIEN De volgende HAO’s hebben hun opleiderschap bij ons beëindigd. Wij danken hen van harte voor hun inzet! Frank Evenhuis Jack van Duijvenvoorde Dick Jungst Lonneke Ketelaar Frans van der Velde Na rijp beraad hebben wij besloten de samenwerking met de volgende opleiders te beëindigen. Ook hun danken wij voor hun inzet de afgelopen jaren. Gerrit Kimsma Frans Harmse

WELKOM Wij heten de volgende nieuwe opleiders van harte welkom! 2007: Hugo Klever 2008: Gerard de Bruijn Roos Daan Roeland Drijver Marjolein Dubois Maarten Hamming Willem Harmsen Barbara van Maanen-Thiel Frederieke Pijbes Marga Timmerman Theo Zijp

Een doel is een droom met een deadline



IN WELKE LEERGANG ZIT U? Hieronder kunt u zien bij welke leergang u dit jaar hoort. Mocht u van mening zijn dat dit niet klopt, dan vragen wij u vriendelijk zo spoedig mogelijk contact op te nemen met Sylvia el Gannouti (020-444 1795 of [email protected]). Leergang 1 Leergang 2 Leergang 3 Leergang 4

G.J. de Bruijn J. Boeke R. Daan C.R. Drijver M. Dubois M. Hamming W.B.M. Harmsen B.C. van Maanen-Thiel F.E. Pijbes T. Posthuma M.G.H. Timmerman T.P.S. Zijp

F.H. Bakker-Van Katwijk F. Bastiaans R. van Beest E. Blok G.W.M. Bongers C.M. Captein A.P. Coppes A. Dekkers H. van Eijkeren F. Fluitsma P. Hardy U. Heikens H.H. Hendriks H. Klever W. de Lege A.M. Loffelt Q.C.M. Meijer T. Movig K. Prince W. Veerman G.K. van Voorst Vader P. J.M. Viruly-Elders J.J.A. de Vreede

J.A. van den Bosch P.C. Brühl A. Davids W.B. van Dujn H. Eekhof W.C.M. de Haas P.A.J. Heemskerk G.J. van der Heide K. van Heusden H. Joosten C. Kerbert H. Korfker N. Mazloum R. Nof A. Noor M. Oijevaar J.A. Schulkes- v/d Pol E. Sleeboom J. van Soest W.A.M.J. Thunissen S.M. van Vliet M. Vlugter A. Willems

J.H. Berendse J.G. van den Berg M. van Bergeijk G.M.C.P.M. de Bont J. Brendeke G.J. de Bruijn S.M.L. Coningsby M.T.M.A. van den Ende H. van Enter M.J. Hamaker E.A.P. van der Heijden W. van Kernebeek W.G. Klaren E. Koelma B. van der Meer A. Nijland J..W.M. Schellekens I.F.M. van Westing

Leergang 5

Leergang 5 Leergang 5 Leergang 5

D. Arentz W. Avenarius T.P.J. Baars P. Bakker F.J. Banis N. Bartelsman J.M.J.M. Berentzen W.P.A. Berghoef C. den Boer J.B.M. Boink I.N. Bolhuis-Claasen G. Bontenbal A. Bos P. Bots L. Braaksma L. Braber G. Bruinsma-Stibbe G. Bucher H.B. Burggraaff TH.J.F. van Burink W. J. Christiaans R.F.A.A. Corsten E.S. Courant P. Dassen J.K. Dekker O. Dijkstra R.B. Dijkstra

M. A.van Doorn R.M. Elsas P.P. Geenen J.C.A. Groen J. Groen-Evers A.R. Groenstege B.J.M. de Groot K.M.P.A.M. Habryka G.G. Hagenbeek T. W.M. Harding H.C. de Hartog E.P. Heeneman J. de Heer R. den Heijer F.J.R. van Hijfte H. Hirschfeld F.H. Hoekstra M.H.J. den Hollander H.P. van der Horst H. Jacobs A.J. de Jager B. Jansen A. de Jong H.D. Kappelhoff W. van Kempen C. Koeman H. Kort

M. Kruse N.J. Kuijs J.H.W. Labots J.L. Laceulle P.A. Lesterhuis I.S. Letsch C.P. van Lidth de Jeude J.J. Lugtmeijer C.P.M. Mak R.A.M. van Mansfeld P. Marinus W.M. Maschhaupt C.A.M. Meereboer H.J. Meijman H.J.A.Mulder A.H.P.Mulders N.G.C. Nieuwendijk A.N. Nijman C.T.M. Odijk R.E. Oelderik A.H. Oortgiesen R.P.A. Otjes J. Padding C.A.M. Pel M. Pen F.A.L. Pieters B.A.H. Prins

H. Rol G.B. Roos A.A.L. Rutgers W. Schuurman J. Smaal R. Smeenk M. van Soestbergen J.A.H. Spelt L. Stofberg M.G. Stolk P.P. Strikwerda J.W.S. Stronck S.W. van Turennout W.J. Vaarkamp F.J.J.H. Veldhuis P.L. Verkuyl C.W. Verschoor A. Visser D. de Vries S.M.A. Vuister F.B. Weenink B. Wijnterp D.E.A. Wijs J.M.M. de Wit

ProVUssioneel – 2008 – april

Documents

Transcript of ProVUssioneel – 2008 – april