Project X Haren:

Morele paniek over Jeugd, Technologie en Crisis

Erik Bähre en Gerard van den Broek

2

Project X Haren:

Morele paniek over Jeugd, Technologie en Crisis

Erik Bähre en Gerard van den Broek

April 2013 © ISBN/EAN: 978-90-820409-1-3 Titel: Project X Haren Subtitel: morele paniek over jeugd, technologie en crisis Auteur: Bahre, Erik / Broek, Gerard van den Uitgever: Culturele Antropologie en Ontwikkelingssociologie NUR-code: 761 NUR-omschrijving: Culturele antropologie

3

Inhoudsopgave 1. Introductie 4

2. Morele paniek 5

2.1 Morele paniek en jeugd 6 2.2 Morele paniek door nieuwe technologieën 8 2.3 Morele paniek: Waarom Haren? 11

3. Politie en burgers 13 3.1 Van feestje naar rellen 13 3.2 Het voetbalveld 15 3.3 Na middernacht 15

4 Conclusie: een ‘feest’ van contradicties 18 Eindnoten 20

4

1. Introductie

Project X Haren werd een belangrijke gebeurtenis, voor de bewoners van Haren, voor de

bezoekers die tot ver uit de omgeving, zelfs het buitenland, kwamen, voor de betrokken

overheden, en als nationale gebeurtenis die dagen een belangrijke plaats in het nieuws kreeg.

Aanleiding voor Project X Haren was een Facebook post van een teenager uit Haren. Begin

september postte zij op Facebook een uitnodiging voor haar 16e verjaardag. De uitnodiging

vermeldde de datum van haar verjaardagsfeest - 21 september - en haar adres. De uitnodiging

was openbaar en werd door steeds meer mensen op Facebook verspreid. De uitnodiging werd

door 200.000 Facebook gebruikers ontvangen, waarvan 30.000 lieten weten dat ze naar het

feest zouden gaan, en van wie er uiteindelijk 3000 tot 5000 op 21 september naar Haren

gingen.i Haren werd plotseling wereldnieuws met bijdragen op Al Jazeera, het Duitse Der

Spiegel, het Vlaamse De Morgen, het Amerikaanse CNN, en het Britse News 24.ii

In deze studie willen wij een perspectief geven op de gebeurtenissen tijdens dit Project

X. Wat betekende dit voor de winkeliers, jeugd en alle andere inwoners van Haren? Hoe wordt

teruggekeken op de dag waarop Haren, een kleine, rustige en welvarende gemeente aan de

zuidkant van Groningen, opeens duizenden bezoekers kreeg en eventjes wereldnieuws werd?

Deze studie is gebaseerd op interviews die zijn afgenomen in november en december 2012. In

die periode hebben wij gesproken met bewoners en winkeliers van Haren en omstreken.iii Dit

waren informele gesprekken die plaatsvonden bij mensen thuis, in de winkel en op publieke

plaatsen zoals de straat, de markt en de openbare ruimte naast de Harense bibliotheek. Ons

doel is niet om een gedetailleerde reconstructie van die dag te geven, of te oordelen of het

optreden van de overheid wel of niet gepast was. Voor ons was het belangrijker om na te gaan

hoe een zeer uitzonderlijke gebeurtenis in het meer of minder collectieve geheugen van Haren

zijn plaats heeft gevonden.

5

2. Morele paniek

Onze bevindingen wijzen erop dat ‘Project X Haren’ zo veel momentum kreeg omdat het

leidde tot morele paniek en verontwaardiging. Volgens Stanley Coheniv is er sprake van morele

paniek als een gebeurtenis, plek, of groep mensen gezien wordt als een ernstige bedreiging

voor de sociale orde en maatschappelijke belangen. Bij morele paniek is er een sterke mate van

consensus: er is een vrijwel unaniem gedeelde vijandigheid tegenover een bepaalde groep of

gebeurtenis waarbij veel steun is voor optreden dat in andere omstandigheden als illegitiem

zou worden gekenmerkt. Deze morele paniek kan net zo snel verdwijnen als zij opkwam.v

De uitspraken die werden gedaan over ‘Project X Haren’ laten deze morele paniek en

verontwaardiging duidelijk zien. Zo sprak de officier van justitie over Project X als een ‘kleine

wereldoorlog’ en een ‘slagveld’.vi Een winkelier gevestigd in het centrum van Haren maakte

een soortgelijke vergelijking. Toen zij de grote mensenmassa’s door de straten zag lopen, zo

vertelde ze, deed het haar denken aan een oorlogssituatie. Een journalist zei over Project X:

‘Als Haren mijn moeder was is zij die dag slachtoffer geworden van groepsverkrachting.’ De

burgemeester van Haren sprak in een uitzending van Pauw en Witteman consequent over

gewelddadig tuig.vii Iedereen leek het erover eens te zijn dat Project X Haren een dramatische

gebeurtenis was.

Wij kregen de indruk dat het vooral de mensen die geen directe getuige van de

gebeurtenissen rond Project X waren en die die dag niet in het centrum van Haren waren voor

hardere maatregelen pleitten. Dat gold niet alleen voor mensen die via de media werden

geïnformeerd, maar ook bewoners die niet betrokken waren bij de gebeurtenissen. Zo vond

een gepensioneerde inwoner van Haren, die tijdens Project X op vakantie in Spanje was, dat de

politie waterkannonen had moeten inzetten en dat de politie op de ‘relschoppers’ had moeten

schieten. Een inwoner van Glimmen, gemeente Haren, vond ook dat de politie veel harder had

moeten ingrijpen. De ME had volgens hem sneller en harder moeten toeslaan en met geweld

de menigte moeten verdrijven. Deze man woonde weliswaar in de gemeente Haren, maar had

de gebeurtenissen alleen via de televisie meegekregen. Zijn zoon was die dag naar het

dorpscentrum van Haren gegaan. Nadat hij de beelden op televisie zag maakte hij zich erg

zorgen: "Ik belde hem die namiddag op: ‘je moet nu naar huis komen’. Hij wou niet, hij vond

het te gezellig, maar hij is toch gekomen." Ondanks dat zijn zoon zich in de menigte bevond,

vond hij toch dat de politie eerder en meer geweld had moeten gebruiken.

De mensen die in het centrum van Haren waren en bleven, hebben over het algemeen

een veel genuanceerder beeld van die dag. Een man van eind vijftig vond het heel gezellig om

samen met anderen een biertje op straat te drinken: "Ik vond de sfeer gemoedelijk. Als je in

een konijnenpak met een feestmust aankomt dan ben je hier niet om te rellen."

Een echtpaar vertelde ons over die dag. "We zaten in het café, onze stamkroeg. Het was

druk, er waren mensen uit het hele land! We spraken jongens uit Amsterdam en zelfs uit

6

Zeeland, helemaal met de trein hier naartoe gekomen. Eentje vroeg me: ‘vinden jullie het goed

dat we hier zijn?’ Ja natuurlijk vonden we dat goed. Op een gegeven moment stond ik buiten

voor het café en er liepen twee donkere mannen langs en ik nodigde ze uit om ook binnen te

komen. Eentje sloeg zijn bomberjack open en ik zag zijn politiebadge. Hij was politie in

burger, haha!"

Een jongen van rond de twintig die in een winkel in het centrum van Haren werkte

vertelde dat hij met plezier mee had gedaan aan het feest. Als het zich nog eens zou voordoen,

zo vertelde hij, zou hij zo weer mee doen. Hij had nergens spijt van. Tijdens interviews met

jongeren uit Haren kregen we de indruk dat de druk op jongeren om Project X te veroordelen

groot was. De jongeren moesten zeggen dat het een afschuwelijke gebeurtenis was, en moesten

benadrukken dat het terecht was dat justitie foto’s van jongeren verspreidde via Facebook en

andere sociale media. Een aantal jongeren vertelde dat ze wisten dat hun klasgenoten mee

hadden gedaan en ook agressief waren geweest. Deze klasgenoten ontkenden dat nu en

veroordeelden Project X Haren sterk: "Het is nogal hypocriet," vertelde één van hen; "ze

vertellen iedereen dat de politie de daders moet vinden en vinden het goed dat daarvoor

sociale media worden gebruikt. Maar ze zijn natuurlijk ontzettend opgelucht dat de politie

geen foto van hen zelf verspreidt." Ook ouders vertelden dat hun kinderen weliswaar in Haren

waren maar vervolgens benadrukten ze dat hun kinderen niet mee hadden gedaan aan

ongeregeldheden zoals te veel drinken, het scanderen van agressieve leuzen tegen de politie of

door gewelddadig te worden. Hierdoor kon het beeld ontstaan dat Project X Haren een

gebeurtenis was van buitenstaanders waar Harenaren zelf niet bij betrokken waren. Het lijkt er

op dat iedereen het erg moest vinden wat er die dag gebeurde en dat er geen alternatieve

vertogen beschikbaar waren. Als je wat langer en informeel met mensen sprak, bleek echter dat

de meeste Harenaren eigenlijk een veel genuanceerder beeld van de gebeurtenissen hadden

(zie sectie 3).

De morele paniek die Project X veroorzaakte lijkt drie deelverklaringen te hebben. De

oorzaken zijn een breed gevoelde zorg over het gebrek aan controle over de jeugd; zorgen die

ontstaan als nieuwe technologieën, in dit geval Facebook, zich aandienen; en de zorgen over

de gevolgen van de financieel-economische crisis die tegenstellingen in Nederland kan

verscherpen.

2.1 Morele paniek en jeugd

Zorgen over de gebrekkige controle van en over jongeren, vooral jonge mannen, lijken bij alle

samenlevingen en in alle tijden voor te komen en gebeurtenissen waar veel jongeren bij

betrokken zijn, leiden regelmatig tot morele paniek.viii

De situatie waarin jongeren zich bevinden is niet gemakkelijk. De jeugd wordt zwaar

getroffen door de huidige financiële en economische crisis. De jeugdwerkeloosheid stijgt, en

7

het zijn vooral jongeren die tijdelijke arbeidscontracten hebben die hun positie kwetsbaar

maakt. Het lijkt steeds vaker voor te komen dat jongeren zelfs onbetaalde arbeid verrichten,

zogenaamde ‘stages’. Dit zijn ‘stages’ voor bedrijven en overheidsinstanties waar soms een

kleine onkostenvergoeding tegenover staat. Deze ‘stages’ worden echter gevolgd terwijl de

studie vaak al lang is afgerond. Het lijkt bij de jongeren die deze onbetaalde arbeid verrichten

vooral te gaan om het opdoen van werkervaring en het ontwikkelen van netwerken voor de

arbeidsmarkt. Ook kan het belangrijk zijn voor gevoelens van eigenwaarde en een positief

zelfbeeld. Voor werkgevers vormen deze stages evenwel een bron van goedkope arbeid.

Niet alleen de arbeidsmarkt, maar ook de wereld van het onderwijs is problematischer

geworden. Het maatschappelijk aanzien van onderwijs lijkt af te zijn genomen nadat relatief

kleine incidenten zoals de ‘HBO fraude’ jarenlang landelijk nieuws waren. Het onderwijs komt

vooral in negatieve zin in het nieuws waarbij de indruk wordt gewekt dat studenten, leerlingen

en docenten niet gemotiveerd zijn (zie ook het interview met de minister van onderwijs in het

NRC van 19-1-2013). De bijdrage die het onderwijs aan de sociaal-economische mobiliteit van

jongeren kan geven lijkt afgenomen. De socioloog Dronkers noemt om die reden onderwijs de

‘ruggengraat van ongelijkheid’ix. De financiële crisis heeft ook gezorgd voor minder

mogelijkheden op de woningmarkt en tot grotere onzekerheden over de toekomst van sociale

een maatschappelijke voorzieningen.

De tegenstellingen tussen jong en oud lijken door deze ontwikkelingen verscherpt te

worden. Röell en Van Gunsteren signaleren de generatieproblematiek in hun boek ‘Jongeren

Welkom’. De jongeren die zij interviewden hebben een weinig rooskleurig beeld van de

toekomst. De toegenomen onzekerheid bij jongeren vertaalt zich echter zelden in politieke

actie, niet in het minst omdat de structuren die daarvoor zouden kunnen dienen zijn

weggevallen of niet meer legitiem zijn.x

Vakbonden worden door jongeren eerder gezien als gerontocratische clubjes, er is een

nationale politieke partij voor ouderen die vooral opkomt voor de financiële zekerheid van

gepensioneerden. Kortom, het lijkt er op dat spanningen tussen generaties zijn toegenomen,

dat de grenzen van de solidariteit voor een belangrijk deel bijdraagt aan een generatiekloof

waarbij jongeren het gevoel hebben dat ze aan het kortste eind trekken. Entertainment speelt

goed in op deze groeiende generatietegenstellingen en sinds enige tijd zijn er diverse

spelletjesprogramma's op televisie waarin ouderen en jongeren tegenover elkaar staan.

In de lokale en nationale media werd zeer negatief over jongeren die in Haren waren

gesproken, met uitzondering van de populaire jongeren radiostations, zoals SLAM FM, Radio

538, en Veronica. Mensen die niet bij Project X waren, vertellen dat ze het gerechtvaardigd

vinden om op ongewapende jongeren die in het centrum van Haren staan te schieten. Het

online en wijd verspreiden van foto’s van jongeren die ervan worden verdacht zich

8

ongeoorloofd te hebben gedragen wordt vrijwel unaniem gesteund maar het risico van een

online publiekelijke schandpaal wordt niet echt besproken.

Het rapport ‘Twee Werelden’ van de Commissie ‘Project X Haren’, beter bekend als de

Commissie Cohen, gaat tot op zekere hoogte mee in deze morele paniek over jongeren. Het

rapport roept niet op tot hardere maatregelen tegen jongeren, maar de analyse gaat tegelijk uit

van een tweedeling tussen generaties op basis van de Griekse Goden Apollo en Dionysos:

“Apollo, de god die staat voor de rede, en daarmee voor orde en maatvoering, voor

datgene wat wij met rationaliteit en moraliteit in verband brengen staat tegenover

Dionysos, de god die staat voor menselijke aandriften, voor seksuele energie, voor

losbandigheid, kortom voor het losbreken uit de orde… In Haren botsten die

behoeften, botsten twee werelden: die van jong en die van gevestigd.” (p.24)

Door jongeren af te beelden als losbandig en als gedreven door menselijke aandriften en

seksuele energie lijkt het rapport de morele paniek over jongeren toch te bevestigen. De

Commissie bevestigt ongewild hiermee de morele paniek over jongeren en onderschat hierbij

het plezier dat een deel van de ouderen tijdens Project X Haren hebben gehad, evenals het

beheerste gedrag van veel jongeren. De convocatie van de bijeenkomst van de Koninklijke

Academie van Wetenschappen op 3 juni van dit jaar bevat eveneens de wat ronkende taal. In

sectie drie zullen wij laten zien dat de verhoudingen tussen jongeren en ouderen in

werkelijkheid subtieler waren.

De populariteit van een project X feest zou kunnen komen omdat het voor jongeren

een niet-politieke en feestelijke manier is om uiting te geven aan generatieverschillen die door

de financieel-economische crisis verscherpt zijn. In een aantal opzichten doen de

feestelijkheden, evenals het zware morele oordeel dat daarop volgt, denken aan de punk

beweging in de jaren ’80. Deze beweging was een reactie op de economische crisis, hoge

jeugdwerkeloosheid en een sterk afgenomen vertrouwen in de publieke instituties. Het lijkt

erop dat de maatschappelijke tegenstellingen, versterkt door de huidige economische situatie,

bijdraagt aan de populariteit van project X evenals aan de sterke morele verontwaardiging die

daarop volgde.

2.2 Morele paniek door nieuwe technologieën

Nieuwe technologie leiden al snel tot utopische en dramatische verwachtingen en dat geldt

ook voor sociale media zoals Facebook.xi Facebook bestaat nog geen tien jaar en heeft meer

dan één miljard actieve gebruikers. 89% van de Nederlandse jongeren tussen de 15 en 20 jaar

maakt gebruik van Facebook en de verwachting is dat dit percentage nog verder zal stijgen.xii

9

Het gebruik van Facebook kwam vooral op in de gesprekken met mensen die niet zelf

in Haren waren. In het gesprek met de gepensioneerde man die tijdens de Project X

gebeurtenissen in Spanje was, kwam dat goed naar voren. Voor hem was het helder. De

problemen die zich hadden voorgedaan kwamen volgens hem direct voort uit het gebruik van

de mobiele telefoon en de sociale media. Hij was ervan overtuigd dat dit zonder mobiele

telefoon en Facebook niet mogelijk was geweest. Hij was er bovendien van overtuigd dat de

‘traditionele’ media, zoals radio en tv geen rol hadden gespeeld in de gebeurtenissen. Hij

stoorde zich er aan dat mensen steeds afhankelijker waren van hun telefoon en internet. Zelf

liet hij zien dat hij geen smartphone had terwijl hij zijn ergernis uitte over leeftijdsgenoten die

regelmatig op internet zaten. De gebeurtenissen in Haren bevestigden deze man in zijn

overtuiging dat internet en sociale media maar beter vermeden konden worden.

Het was vooral de combinatie van nieuwe en traditionele media. Immers, zo vond hij,

het werd vooral groot nadat radiozenders waar vooral jongeren naar luisteren een oproep

hadden gedaan om naar Haren te komen. Wel maakte hij zich zorgen over het gebruik van

Facebook onder jongeren die soms moeilijk leken te overzien wat de gevolgen van hun posts

konden zijn. Zijn kinderen mochten daarom alleen in de woonkamer achter de laptop zitten

waardoor hij en zijn vrouw direct konden zien wat ze deden. Zijn kinderen mochten niet op

hun kamer computeren en moesten, als ze gingen slapen, hun smartphones inleveren om er zo

voor te zorgen dat ze niet de hele nacht door gingen met chatten of het gebruiken van andere

sociale media. Hij sprak daar ook wel over met andere ouders van tieners: hoe moet je omgaan

met sociale media en welke grenzen moet je stellen? Hij wees het gebruik van sociale media

niet geheel af maar maakte zich wel zorgen over de gevolgen die het kon hebben voor

jongeren. Uiteindelijk had hij zelf ook maar een Facebook account geopend om zo wat meer

inzicht te krijgen in die wereld en iets makkelijker met zijn kinderen over sociale media te

kunnen praten.

Hij maakte zich vooral zorgen over de rol van Facebook bij reputaties. Posts hadden

soms een veel grotere impact dan de kinderen konden voorzien, en ook ouders vond hij soms

onverantwoord met Facebook omgaan:

Hij: ‘Ik ken ouders die zijn gescheiden en hun kinderen zijn afwisselend bij de vader en

de moeder. Je ziet dat die ouders vooral mooie Facebook berichten plaatsen over hun

tijd met de kinderen: ‘het weekend was zo gezellig!, we hebben zo veel plezier gehad!’

Allemaal mooie foto’s’.

EB: ‘jaja, dus de ouders gaan met elkaar in competitie via Facebook?’

Hij: ‘ja, ze laten aan de andere ouder zien hoe goed en leuk ze het hebben en dat de

kinderen het bij hun veel leuker hebben dan bij de ander. Maar als je weet hoe het er in

werkelijkheid aan toe gaat… Ik ken de ouders, dat is een heel ander verhaal, heel triest.’

10

Het lijkt erop dat de risico’s die met Facebook worden geassocieerd een rol spelen bij de

verontwaardiging, vooral onder mensen die niet aanwezig waren. Tijdens enkele gesprekken

werd gerefereerd aan een specifiek televisiefragment. Het televisiefragment laat zien hoe een

man gewapend met een schroevendraaier het straatnaambordje ‘Stationsweg’, de straat waar

Merthe woont, aan het verwijderen is. Dit was een voorzorgsmaatregel die de gemeente had

genomen. Uit meerdere gesprekken kwam naar voren dat hieruit bleek hoe onbenullig de

gemeente was en hoe weinig zicht de overheid had op de mogelijkheden van digitale media:

straatnaambordjes zijn niet meer belangrijk in een tijdperk waar smartphones zijn uitgerust

met navigatie apps. Het verwijderen van de straatnaamborden werd zo symbool voor een

traditionele overheid die geen rekening hield met nieuwe communicatietechnologieën en

hierdoor slechts machteloos kon toezien.

In een tijd waarin jongeren voor moeilijke keuzes staan, in een tijd waarin een

financiële en economische crisis door Europa waart, een tijd waarin zij weinig of soms zelfs

helemaal geen keus hebben – opleiding, wonen, werk, en weinig contact hebben met de

oudere generaties (cf. Röell en Van Gunsteren 2013) is het niet opmerkelijk dat jongeren een

bindmiddel als Facebook aangrijpen om een peergroup te vormen. Facebook vormt voor

jongeren een gemakkelijk toegankelijk podium om regelmatig bij elkaar te komen en ideeën

en beelden van hun leven te delen.

Het lijkt niet onwaarschijnlijk dat virtuele propinquiteit een belangrijke rol heeft

gespeeld bij het en masse naar Haren togen van duizenden jongeren uit alle streken van

Nederland en zelfs buurlanden. De voortdurende “nabijheid” van jongeren op Facebook en

andere sociale media heeft het effect dat impliceert dat die, weliswaar, virtuele, nabijheid tot

toenemende onderlinge aantrekkingskracht leidt, zoals de sociaal psychologen Festinger,

Schachter en Back in 1950xiii naar voren brachten, tot propinquiteit (van het Latijnse

propinquitas = nabijheid). Zij toonden aan dat mensen die op dezelfde verdieping wonen een

grote mate van propinquiteit kennen dan zij die op verschillende verdiepingen wonen.

Hetzelfde gebeurt op de werkvloer; onder geloofsgenoten, familie en verwanten, leden van een

sportclub en zo meer. Het propinquiteitseffect betekent dat mensen geneigd zijn intieme,

vriendschappelijke en zelfs romantische relaties aan te knopen, naarmate zij meer en

intensiever met elkaar omgaan. Facebook vormt een perfect vehikel voor het doen ontstaan

van propinquiteit, zij het in virtuele zin. Mede als gevolg van het feit dat ouderen zich niet of

minder op Facebook vertonen is het waarschijnlijk dat Project X voor de vele gelijkgestemden,

als gevolg van het virtuele propinquiteitseffect gezamenlijk optrokken en om het “feestje” in

Haren ook gezamenlijk te gaan vieren; het was hún feestje, niet dan van de Harenaren, de

inwoners uit dat well to do kakdorp bij Groningen, en dat lieten ze zien ook. Doordat

Facebook nieuwe en voor velen onbekende sociale verhoudingen en gemeenschappen kan

11

leiden, is het bij uitstek een voedingsbodem voor morele paniek over corrumperende en

amorele effecten.

2.3 Morele paniek: Waarom Haren?

Waarom vond Project X in Haren plaats? Het antwoord op die vraag was unaniem. De

mensen die we spraken waren ervan overtuigd dat het overal had kunnen zijn. Merthe had een

verkeerde Facebook instelling gebruikt waardoor iedereen de uitnodiging kon zien en ‘liken’,

en dit werd door radio, en later televisie, steeds groter gemaakt.

De morele paniek zou versterkt kunnen worden door het grote gevoel van

onvoorspelbaarheid. Tijdens interviews vertelden mensen regelmatig dat een Project X feest

overal kan plaatsvinden. Het had ook in een ander dorp kunnen gebeuren, en het zou zo weer

kunnen gebeuren. Het was volgens de bewoners die wij spraken volledig toevallig. Dit gevoel

van onvoorspelbaarheid lijkt bij te dragen aan de onzekerheid en publieke verontwaardiging.

Er doen zich wel vaker ongeregeldheden voor, bijvoorbeeld bij demonstraties,

voetbalwedstrijden of andere grote evenementen. Maar Project X was anders: het was toeval

en kon zomaar uit het niets ontstaan en dat maakt het zo zorgwekkend.

Toch vragen wij ons af of Project X Haren zo toevallig was. Er worden immers

continue uitnodigingen gepost op Facebook en het zal regelmatig voorkomen dat Facebook

gebruikers een verkeerde instelling hebben waardoor een bericht in het netwerk van Facebook

gebruikers door iedereen gelezen en verspreidt kan worden. Dat zal toch niet zo uitzonderlijk

zijn en biedt volgens ons geen verklaring voor de ontwikkelingen op 21 september.

Volgens ons speelt de reputatie van Haren, en het contrast dat deze reputatie vormt

met ontwikkelingen elders in Nederland, een verklaring. Haren is in het recente verleden

dikwijls als ‘het Wassenaar van het Noorden’ afgeschilderd,xiv zoals bijvoorbeeld bij het

internationale evenement de Giro d'Italia dat in 2002 werd gehouden. Net zoals Wassenaar

een welvarende gemeente aan de rand van Den Haag is, zo zou Haren dé welvarende gemeente

aan de rand van Groningen zijn. Haren werd in de media geportretteerd als een ietwat

belegen, welvarend en vergrijsd dorp met een aantal bezienswaardige molens, kerken en een

hortus. Het is, zo benadrukt de plaatselijke VVV site, een omgeving voor mooie fietstochten

en u kunt er “een balletje slaan op een van de oudste golfbanen van het noorden: de Noord-

Nederlandse Golf & Country Club”.xv Deze ‘parel van het noorden’ zoals Haren ook wel wordt

genoemd kreeg in 2006-2007 de titel ‘Groenste dorp van Nederland’ en het weekblad Elsevier

verkoos Haren tot beste gemeente van 2011 én 2012.xvi

Het beeld van het elitaire dorp – dat een flink deel van de Groningse civitas academica

herbergt - komt enigszins tot uitdrukking in de demografische gegevens. Haren kent

nauwelijks niet-westerse allochtonen (3% tegen 11,2% landelijk), en is hoog opgeleid. In

Haren is het aantal VWO scholieren relatief dubbel zo hoog als landelijk, en ook het

12

individuele jaarinkomen is een stuk hoger dan het landelijke gemiddelde (36.700 Euro in

Haren tegen 29.600 Euro landelijk).xvii

Zou het imago van Haren zoals dat in de media naar voren kwam een rol hebben

gespeeld bij het ontstaan van Project X en als het ware een symbool is geworden voor

verscherpte sociaal-economische tegenstellingen in Nederland? Het is immers zeer

ongebruikelijk dat dergelijke ongeregeldheden zich voordoen in een welvarende gemeente.

Bovendien, Haren vormt een scherp contrast met de levensstijl van Project X. Project X draait

om een levensstijl die kosmopolitisch, brutaal, jong, consumptief en sexy is. Dit staat haaks op

het stereotype Haren dat een levensstijl vertegenwoordigt waar provinciale ouderen zonder

smartphone ‘een balletje slaan’. Haren zou wel eens zo aantrekkelijk kunnen zijn geworden

voor het organiseren van Project X vanwege haar symbolische betekenis. In de media werd

Haren een karikatuur van de elitaire gemeente dat een scherp vormt met de cruciale sociaal

economische uitdagingen van deze tijd.

13

3. Politie en burgers

Tijdens de gesprekken komen drie gebeurtenissen naar voren die van groot belang waren voor

de manier waarop Project X Haren zich ontwikkelde en ervaren werd. Deze gebeurtenissen

zorgden er voor dat een redelijk en ontspannen feestje een grimmige en bedreigende sfeer

begon te krijgen. Onze bevindingen contrasteren enigszins met die van het hoofdrapport van

de ‘Commissie Cohen’ dat eerder rept van een geleidelijke escalatie op basis van een scherpe

tegenstelling tussen de wereld van jongeren en ouderen.

De mensen die wij spraken die tijdens Project X op het dorpsfeest waren hadden over

het algemeen veel respect voor de politie en de ME. Iemand vertelde: “De ME mocht niets, ik

heb er respect voor,” en een andere bewoner vertelde: Ik zag hoe de platte petten werden

aangevallen. Het waren veertig agenten met gele hesjes aan en ze moesten knokken voor hun

leven.” Een enkeling sprak de zorg uit dat de ingestelde ‘Commissie Cohen’ vooral een politiek

doel zou dienen; dat hij een schuldige moest aanwijzen: ‘het is geldverspilling; waarom doen

ze er zo lang over?’ vroeg iemand zich af. ‘Er moeten zeker koppen rollen, iemand moet

natuurlijk de schuld van de rellen krijgen’. Maar mensen die wij spraken vonden vaak dat er

zo weinig aan te doen was, dat het moeilijk was om één persoon of instantie verantwoordelijk

te stellen.

3.1 Van feestje naar rellen

Tot een uur of 8 was Project X vooral een gezellig antiautoritair feestje. Mensen vertelden ons

hoe ze samen bier op straat dronken, hoe er een gebroederlijke sfeer ontstond tussen jong en

oud, tussen bewoners uit Haren en bezoekers uit de rest van Nederland, Duitsland, en België.

Grote massa’s mensen, vooral jongeren die vanuit Groningen kwamen lopen; stelletjes liepen

hand-in-hand richting de dorpskern, en mensen stonden met een biertje op straat te kletsen

en te kijken naar elkaar en de toestromende mensen. Ook de houding van de politie vonden

de geïnterviewden prettig. Zij die in het centrum van Haren waren, vonden de politie

ontspannen en zeker niet agressief.

Maar om 20.15 sloeg de sfeer drastisch om. Een winkelier vertelde ons hierover:

“Ik had wel het gevoel dat het uit de hand kon lopen, maar niet dat het zo erg zou

worden. Om 19.50 was de sfeer nog prima. Ik liep even weg van mijn winkel op zoek

naar een familielid en iets later liep ik terug en toen kwam de meute op me af. Toen

kwam de ME en de sfeer sloeg om. Ik kon niet zien wat er voorin gebeurde, misschien

was er voorin wat uitdagerij. Iets later, rond 20.30 uur, was er een aardig feest bij de

kerk, maar toen kwam daar ook de ME aan en ben ik weg gegaan. Ik heb mijn zoon

verteld dat hij naar huis moest gaan, daar was hij eerst wel boos over. Ik heb toen de

menigte en de ME ontlopen en ben toen via de achteringang een café ingegaan. De

14

voordeur van het café was gesloten, maar het was er druk, maar er werd geen alcohol

geschonken. Op een gegeven moment keek ik buiten en zag honderden jongeren en

ME. Toen ben ik daar tot na 10 uur ’s-avonds gebleven, ik zat vast in de kroeg – waar

de sfeer heel goed was – en kon niet weg."

Een andere man vertelde dat hij iets na acht uur over een houten schutting vlak bij de

Aldi keek. De Aldi ligt zeer dichtbij het adres van Merthe én vlak bij de vestiging van Albert

Heijn die rond 8 uur werd geplunderd. Hij wou over de schutting klimmen om zo bij de

mensenmasssa vandaan te komen. Maar toen zag hij daar tientallen jongens staan: zwijgend

stonden ze daar, met over hun hoofden getrokken capuchons en bivakmutsen. Hij schrok daar

erg van en realiseerde zich dat hij moest zorgen dat hij wegkwam: “De stemming sloeg toen

ook om, nadat er zwaar vuurwerk was afgegaan. Het was opeens heel grimmig en heftig”. Een

echtpaar merkte ook dat op diezelfde plek en rond die tijd de sfeer drastisch omsloeg:

"We kwamen uit het café en zagen opeens een stuk of 40-50 jongens met bivakmutsen

over straat lopen. Ze scandeerden leuzen over “boeren” en “joden.” Dat was rond half

negen. We hoorden eerst een vlinderbom afgaan, dat was vast een teken. We dachten:

‘nu gaan we naar huis’. Het werd ook al donker. Het waren jonge gasten maar ook wat

ouderen. De sfeer was angstig en toen we zagen hoe in paniek twee ME voertuigen op

elkaar knalden hielp dat niet."

Nu wordt geweld wel vaker onterecht aan buitenstaanders toegeschreven, maar hier

gaven verschillende ooggetuigen een zeer concreet beeld. Een aantal mensen dat wij spraken

vermoedden dat het hier ging om een georganiseerde actie van de F-side van een voetbalclub.

Volgens deze mensen was er geen sprake van een geleidelijke escalatie van geweld maar een

duidelijk moment van en een duidelijke oorzaak voor de omgeslagen stemming.xviii Ondanks

verwoede pogingen zou het de politie niet gelukt zijn om deze groep te identificeren en op te

pakken of op een andere manier onder controle te krijgen.

15

3.2 Het voetbalveld

De gemeente Haren verspreidde nogal wat tegenstrijdige berichten over het al dan niet

wenselijk zijn van het door Facebookers verlangde feestje. In de media werd herhaaldelijk

aangegeven dat er geen sprake was van een feest, maar toen de duizenden Haren inmiddels al

hadden bereikt, bleek dat er wellicht toch sprake zou zijn van een terrein waar de Facebookers

heen gestuurd, dan wel gelokt zouden kunnen worden.

De oude voetbalterreinen van VV Haren en Gorecht net buiten de dorpskom leken

hiervoor de aangewezen plek. Slechts weinigen bleken echter geneigd hier naar toe te gaan.

Volgens sommige bewoners werd het voetbalterein in eerste instantie gebruikt om bezoekers

naartoe te leiden en ze zo buiten de dorpskern te houden. Een bewoner beschreef wat nog het

meest op kettling ofwel corralling lijkt. Al eerder op de avond leek de politie deze methode toe

te passen toen jongeren die uit de richting Glimmen kwamen om te kijken naar de “

feestelijkheden” niet meer terug mochten keren, maar gesommeerd werden zich naar de

dorpskom te begeven. Bij deze controversiële methode drijft de politie grote groepen mensen

samen op één open plek, bijvoorbeeld een plein of veld. De politie probeert zo controle te

krijgen over een groep mensen door ze één voor één uit deze door politie gecontroleerde

omgeving te halen. De bezoekers kwamen zo terecht op een voetbalterrein waar eigenlijk niets

te doen was. Een bewoner liet weten dat er verschillende lokale muziekgroepen naar het

terrein zouden komen en aanboden om de bezoekers te entertainen. Een aantal bands zouden

niet zijn aangekomen, anderen zouden zijn weggestuurd door de politie, en bovendien bleek

er onvoldoende stroom voor de geluidsinstallatie voorhanden te zijn. Er moest toen een

noodaggregaat worden gehaald en tegen de tijd dat het noodaggregaat in Haren was

aangekomen was het voor velen te laat; de rellen waren al begonnen - hetgeen voor velen het

"feest" werd, maar voor even zovelen reden om Haren te gaan verlaten. Toen de rellen al uren

achter de rug waren, was het geluid van muziek tot zeker 3.00 uur 's-morgens te horen. Het is

niet bekend of zich hier ook daadwerkelijk tot die tijd ‘feestgangers' ophielden. De

opstandigheden waren er ook niet naar, vanaf 24.00 uur was het zachtjesaan gaan regenen en

de ME was doende Haren schoon te vegen, onder andere met behulp van bereden politie.

3.3 Na middernacht

Een aantal bewoners herinnert zich nog goed hoe de politie en de ME een charge uitvoerden.

Deze vond rond half één ‘s-nachts plaats op de Rijksstraatweg van Haren richting Groningen.

In november, ruim twee maanden na deze charge, was een aantal bewoners nog zichtbaar

aangedaan als ze over deze gebeurtenis vertelden. Een echtpaar dat aan de Rijksstraatweg

woont vertelde ons hierover.

Ze stonden voor hun huis te kijken naar de gebeurtenissen op straat en wilden ook in

de gaten houden of er geen vernielingen werden aangericht. Ze stonden daar met een groep

16

bezoekers uit de omgeving toen rond 12.15 een agent in burger naar ze toe kwam. De agent

verzocht de bewoners en andere mensen zo snel mogelijk weg te gaan omdat er een charge zou

worden uitgevoerd. Het echtpaar ging naar binnen en moest toestaan dat er zo’n 15 tot 20

mensen op last van de politie in hun huis een veilig heenkomen zochten. Die mensen waren

erg blij dat ze even konden schuilen. Twee meisjes uit Veendam konden meteen even naar het

toilet. Ze zijn later nog terug gekomen omdat ze hun tas in huis hadden laten liggen. Een

jongen vertelde dat de spiegel van zijn auto was geslagen en het echtpaar heeft hem toen

plakband gegeven om het provisorisch te repareren. Een andere jongen had een hoofdwond.

Hij vertelde dat hij eerder die dag beroofd was en naar het ziekenhuis moest gaan om de wond

te laten verzorgen. De sfeer, zo vertelde het echtpaar, was ontspannen, zelfs gezellig en er was

zeker geen sprake van gevoelens van antagonisme tussen jong en oud. Toen ze een minuut of

tien binnen waren werd de charge uitgevoerd. De man vertelt: “we leefden in een roes, ik

stond te trillen op m’n benen. Er was ME te paard, we hoorden glas breken. Maar ze

concentreerden zich gelukkig op de andere kant van de straat, daarom hadden we geluk. Onze

auto is gelukkig niet beschadigd.”

Hoewel het interview ruim twee maanden na Project X Haren plaatsvond was de man

nog steeds aangedaan en het leek hem moeite te kosten om uit te leggen welke indruk de

charge op hem had gemaakt. Hij vertelde dat eerst een grote groep mensen voorbij kwam,

vooral jongeren. Deze werden door de ME te paard als het ware vooruit gejaagd richting

Groningen. Desondanks wist de vooruit rennende massa onderweg veel schade aan te richten.

Een vijftiental auto’s werd bij de Volvogarage vernield en vrijwel alle etalageruiten werden er

ingegooid. De ruiten van de nabij gelegen slagerij, kapsalon, verzekeringskantoor, de

hypotheekshop, de stomerij en nog een handvol winkels waren eveneens ingegooid. Het is niet

duidelijk of de etalages en winkelruiten in de omringende straten ook pas werden ingegooid

toen de massa door de ME achterna werd gezeten.

Ook een andere man heeft de charges van de bereden ME aan de Rijksstraatweg van

begin tot eind kunnen waarnemen. Het is opmerkelijk dat er vrijwel geen andere

geïnterviewden zijn die verslag kunnen doen van dit politieoptreden.xix Er zijn voor zover

bekend ook geen (amateur)beelden op Youtube of andere media. Toch was met name deze

politiecharge van grote betekenis. Het centrum van Haren (het winkelgebied langs de

Rijksstraatweg) werd leeg geveegd, waarbij een grote mensenmassa moest vluchten in de

richting van de stad Groningen. De voortvluchtigen koelden ondanks of dankzij de charge

kennelijk hun woede en ongenoegen op winkelruiten, auto's en andere particuliere en

gemeentelijke bezittingen. Vrijwel niemand weet exact aan te geven hoeveel bereden politie er

nu daadwerkelijk is ingezet en op welke wijze. De politie te paard die uiteindelijk na

middernacht is ingezet, heeft vrijwel niemand uit het dorp gezien. Volgens een enkele

ooggetuige zou het om tussen de 15 en 25 politie te paard gaan.

17

Meer in het centrum van het dorp, toen er ruiten waren gesneuveld, hebben winkeliers

elkaar geholpen de schade te beperken, of op zijn minst erger willen voorkomen. Enkelen

hebben tijdens de schermutselingen zelfs houten platen bij de doe-het-zelf-zaak weten te

halen, nadat men de eigenaar/beheerder had gebeld, om deze snel voor de kapot gegooide

ramen te timmeren. Kennelijk kon men dat zonder al te veel problemen doen.

Er was nog een “middenstander” die stand hield: de man van churrizo-kraam, hartje

centrum, recht voor de kerk. Hij vertelde dat hij wel tot bijna 01.30 uur volop van zijn

zoetwaren heeft gebakken en verkocht. Echt bang is hij niet eens geweest, ofschoon enkele

“feestgangers” aan de gasfles morrelden en zijn uithangbordje van zijn kraam – een vrolijk

opgeschilderde minicaravan – hadden geslagen.

Het is voor ons niet helemaal duidelijk geworden wat de opzet van de charge was.

Sommige bewoners vertelden dat de charge de jongeren naar klaarstaande bussen had moeten

leiden en dat ze in deze bussen weg konden worden gebracht. Anderen vertelden dat de bussen

tegen die tijd al lang weg waren en dat die bussen waren gebruikt om mensen naar Haren te

brengen. Van de bussen is geen of nauwelijks gebruik gemaakt. Wellicht was het doel van de

charge om mensen uit de dorpskern te verdrijven richting Groningen, in de verwachting dat

ze in Groningen zouden blijven of vanuit Groningen verder naar huis zouden gaan, ondanks

dat tegen die tijd nauwelijks nog openbaar vervoer beschikbaar was. Iemand anders vertelde

ons dat ook na die charge de rellen in het dorp nog door gingen: “mensen verstopten zich

gewoon even in de tuinen of paadjes tussen de huizen als ze politie of ME zagen.” De volgende

ochtend werd duidelijk dat zich onder de nacht ervoor voortvluchtende massa, zich veel

bezoekers hadden bevonden die op de fiets naar Haren waren gekomen. Met name in de

plantsoenen en tuinen langs de (lange) Rijksstraatweg lagen honderden achtergelaten fietsen.

Ondanks de dubbele charges, bleef het tot na 13.00 enigszins onrustig aan de

Rijksstraatweg en de ME slaagde erin om een achtergebleven "relschopper" die zich aan de

achterzijde van de Volvogarage ophield te arresteren. Nog wat verdwaald langslopende

"feestgangers" werden met gebruikmaking van enig fysiek vertoon van ME'rs en rechercheurs

in burger gesommeerd zich uit de voeten te maken.

18

4. Conclusie: een ‘feest’ van contradicties

Bij de bezoekers van Project X Haren was geen sprake van politiek engagement of een of

andere vorm van activisme. Project X Haren was er vooral voor de lol, om enigszins

recalcitrant op straat met een biertje in de hand feest te vieren. Er werd vooral materiële

schade aangericht. Er werd een auto in brand gestoken, en de plunderingen bleven beperkt tot

het stelen van sigaretten uit de Albert Hein, die overigens vlakbij de plek ligt waar die avond

enkele tientallen door Harenaren aangeduide “hooligans” zich verscholen hadden. Er was geen

veelvuldige ernstige geweldplegingen en er vielen geen doden. Helaas was er wel één ernstig

gewonde te betreuren. Toch werd Project X Haren door velen ervaren als een dramatische

gebeurtenis; het was een ‘kleine wereldoorlog’, het was vergelijkbaar met de

groepsverkrachting van je moeder. Project X Haren domineerde dagenlang het Nederlandse

nieuws en werd ook even internationaal nieuws. Hoe kan het dat een lokale en redelijk

onschuldige gebeurtenis toch zoveel onrust in Nederland teweegbracht?

De reden waarom Project X Haren zoveel momentum kreeg was morele paniek.

Project X werd vrijwel unaniem, behalve wellicht voor de deelnemers, gezien als een

bedreiging van de maatschappelijke orde. Project X Haren werd een podium van een aantal

cruciale maatschappelijke contradicties. Deze maatschappelijke tegenstellingen zijn, ondanks

dat ze niet politiek geuit zijn, wel degelijk van belang omdat ze de oorzaak zijn van de morele

paniek die is ontstaan. Tot op zekere hoogte gaat het rapport van de ‘Commissie Cohen’ mee

in deze morele paniek. Zo wordt naar project X Haren met de term ‘D-day’ verwezen, een

term die binnen de krijgsmacht wordt gebruikt voor een militaire operatie (p.12). Ook heeft

het rapport het over een geleidelijke toename van geweld vanaf 19.30 uur (p13-14). Hierdoor

ontstaat het beeld van een uniforme groep mensen die langzaam maar zeker in een

escalerende spiraal van geweld tegenover de politie kwam. Dat beeld kan de morele paniek

versterken omdat het onduidelijkheid over Project X Haren versterkt. Op basis van onze

gesprekken met bewoners krijgen we een andere indruk, namelijk dat er een aantal specifieke

gebeurtenissen plaatsvond. De bewoners die wij spraken noemden drie specifieke oorzaken,

namelijk de groep van 40-50 agressieve jongeren die na de vuurwerkontploffing door de

straten van Haren liep; de verwarrende situatie op het voetbalveld dat als alternatief had

moeten dienen; en de charge van de bereden ME na middernacht.

Het rapport van de ‘Commissie Cohen’ concludeert dat Project X Haren een botsing

was tussen Apollo, de Griekse god van de beheersing en ratio die hier de ouderen en de

gevestigde orde symboliseert, en Dionysos, de Griekse god van de menselijke driften, hier

staand voor de losgeslagen jeugd.. Dit beeld verwoordt weliswaar de morele paniek die er in

Nederland is ontstaan en de morele paniek, of op zijn minst grote zorg die er in de

samenleving heerst over jongeren. Tegelijkertijd geeft deze tegenstelling niet weer hoe de

mensen die bij Project X Haren aanwezig waren de dag hebben ervaren.

19

De ingrediënten van deze morele paniek waren de zorgen van en over de jeugd, zorgen

over nieuwe technologieën en zorgen over sociaaleconomische tegenstellingen in Nederland.

Door de financieel-economische crisis van 2007 worden de tegenstellingen scherper. Terwijl

het onderwijs aan status heeft ingeboet is de arbeidsmarkt voor jongeren verslechterd en

ontstonden politieke bewegingen die de generatieverschillen politiek exploiteren. Jongeren

worden steeds vaker als probleem gedefinieerd.xx Jongeren zijn actiever op sociale media als

Facebook en deze nieuwe vormen van gemeenschap leiden tot zorgen, vooral van ouderen en

de overheid. Bovendien, Haren was een aansprekende locatie voor Project X. Het ‘Wassenaar

van het Noorden’ met het jarige meisje dat in een grote villa woont vormt een schril contrast

met de leefomstandigheden van veel jongeren elders in Nederland. Zo konden

maatschappelijke problemen en zorgen geprojecteerd worden op een rustig dorpje onder de

rook van Groningen. De thema’s die in Project X Haren samenkomen (jeugd, nieuwe

technologie, en sociaal economische tegenstellingen) spreken vrijwel iedereen aan en zorgen

bij veel mensen voor gevoelens van onbehagen. Om die reden sprak Project X Haren zo veel

mensen aan en kon het even wereldnieuws worden.

20

Eindnoten

i Zie Hoofdrapport Commisse ‘Project X Haren’, p. 15 en 22. Hoofdrapport Commissie ‘Project X’ Haren: Twee

Werelden: You only live once. 5 maart 2013.

ii www.demorgen.be/dm/nl/990/Buitenland/article/detail/1505123/2012/09/22/Facebookfeestje-ontspoord-30-

gewonden-veel-schade-in-Haren.dhtml; www.spiegel.de/panorama/gesellschaft/facebook-party-in-holland-

eskalation-bei-polizeieinsatz-a-857316.html; www.news24.com/World/News/Dutch-cops-swamped-after-

Project-X-party-2012092; www.aljazeera.com/news/europe/2012/09/20129221652150656.html;

ireport.cnn.com/docs/DOC-844085.

iii Er zijn ongeveer 25 gesprekken gevoerd. De interviews werden afgenomen door Erik Bähre, Gerard van den

Broek, en een aantal studenten van de cursus ‘Anthropology of the Information Society’. Wij willen Susie

Dalton, Tamara Lodder, Manisha Pandey en Nicole de Vette danken voor hun medewerking. Dorien Zandbergen

en Zane Kripe die de cursus ‘Anthropology of the Information Society’ gaven willen wij ook bedanken voor hun

medewerking. iv Cohen, Stanley. 1972. Folk Devils and Moral Panics: The Creation of the Mods and Rockers. London:

MacGibbon and Kee.

v Thoden van Velzen, H.U.E. 1995. "Revenants That Cannot Be Shaken: Collective Fantasies in a Maroon

Society." American Anthropologist 97(4):722-32.

vi Zie http://robzijlstra.wordpress.com/2012/10/12/wereldoorlogje/

vii Uitzending 25-9-2012, zie http://omroep.vara.nl/media/186697

viii Voor een materialistische verklaring hiervoor zie Meillasoux, Claude. 1981. Maidens, Meal, and Money.

Cambridge: Cambridge University Press. Zie ook de beschouwing op zijn werk in Moore Moore, Henrietta L.

1988. Feminism and Anthropology. Cambridge: Polity.49-54. Zie voor benaderingen van Jeugd en jeugdcultuur

Bucholtz, Mary. 2002. "Youth and Cultural Practice." Annual Review of Anthropology 31:525-52.

ix Dronkers, Jaap (2007) Ruggengraat van Ongelijkheid: beperkingen en mogelijkheden om ongelijke

onderwijskansen te veranderen. Mets en Schilt: Amsterdam. x Röell, Emillie en Herman Van Gunsteren (2013). Jongeren Welkom. Bert Bakker: Amsterdam. In voorbereiding.

xi Voor recente antropologische en etnografische studies naar digitale media zie Horst, H.A. & Miller, D. (Eds.)

(2012). Digital Anthropology. Oxford: Berg en Coleman (2010) Ethnographic Approaches to Digital Media.

Annual Review of Anthropology 39: 487-505.

xii Zie http://www.marketingfacts.nl/berichten/Facebook-nummer-1-in-nederland-7.3-miljoen-gebruikers.

xiii Festinger, L., Schachter, S., Back, K., (1950) "The Spatial Ecology of Group Formation", in L. Festinger, S.

Schachter, & K. Back (eds.), Social Pressure in Informal Groups, 1950. Hfdst 4.. Zie ook de benadering van

intersubjectiviteit in Knorr Cetina, K. and U. Bruegger (2002). "Global Microstructures: The Virtual Societies of

Financial Markets." American Journal of Sociology 107: 905-950.

xiv Zie bijvoorbeeld www.volkskrant.nl/vk/nl/6177/Malou-van-Hintum/article/detail/3321911/2012/09/25/Het-

Wassenaar-van-het-Noorden-was-ook-wel-erg-naief.dhtml en http://www.artikel7.nu/maatschappij/de-harde-

realiteit-in-haren.html

xv Zie http://vvvharen.nl/een-groen-dorp/groenste-dorp-van-nederland.

xvi www.elsevier.nl/Nederland/nieuws/2012/6/Elsevier-onderzoek-De-beste-gemeenten-van-2012-

ELSEVIER342462W/. Deze 2012 verkiezing was in Juni, nog voor het Project X feest plaats vond.

xvii Zie de CBS (2011): Gemeenten op Maat: 11 Haren. Online www.cbs.nl/NR/rdonlyres/3CEDB279-6209-4FF1-

817B-47EDCF9C2BB3/0/Haren.pdf xviii

Zie ook het dagboek van het Harense gemeenteraadslid Henk Firma in de NRC: “Alsof het afgesproken is,

gaat om acht uur vuurwerk de lucht in. Daarna breekt de veldslag los.” Uit: “Man, mijn buxus is

wereldberoemd!; Hollands Dagboek”. Sectie Z&Z, NRC Handelsblad, zaterdag 29 september 2012.

xix Het rapport van de ‘Commissie Cohen’ verwijst kort naar deze charge (p.16).

xx Ook het rapport van de ‘Commissie Cohen’ signaleert de generatieverschillen in de ontwikkeling van Project

X Haren.