Vangerechtvaardigdeangstnaar‘morelepaniek’DeontwikkelingvandeNederlandseweerbaredemocratieenhaaruitersteverzetsmiddel;

hetpartijverbod

Naam: UrsusEijkelenberg

Begeleiders: dhr.prof.dr.L.F.M.Besselink

dhr.mr.dr.J.H.Reestman

Afstudeerrichting:Staats-enBestuursrecht

Instelling: UniversiteitvanAmsterdam

1

Inleiding

Het vraagstukvande ‘weerbaredemocratie’ isnaeenperiodevanbetrekkelijke stilte

aan de hand van vernieuwingsdrang omtrent het partijverbod in de huidige Tweede

Kamerdebatten abrupt herrezen. Gebaseerd op een groeiende angst voor ‘hen’ die

andere waarden vertegenwoordigen dan die wij als de ‘onze’ beschouwen, lijkt de

schreeuw naar formalisering van democratische beginselen als grondslag voor een

partijverbod nieuw leven te zijn ingeblazen. Deze angst dient echter gerelativeerd te

worden.Angstiseenproductvandeperceptievanrisico’s.Enindeformatievandeze

risico’s heeft in demoderne samenleving een omslag plaatsgevonden.1Steedsminder

komen we in aanraking met gevaren die een uitvloeisel zijn van de natuur— zoals

aardbevingenofoverstromingen—maardestemeerzijnweonderworpenaangevaren

die door de mens zelf geformeerd zijn — terrorisme, nucleaire rampen en web-

criminaliteit. Deze verandering van risico’s staat tevens voor een transitie in

risicoperceptieofangst;vanangstvooreenrechtsreeks,concreetrisiconaarangstvoor

eenrisicodatzichenkelopenbaartindekennisdiejijhebtoverdemogelijkegevolgen.

Mogelijkegevolgenzijnnietzichtbaarendetoenamevanonzichtbarerisico’smaaktdat

er rusteloosheid is ontstaan in de risico-ervaring: een constante alertheid voor een

wijdverspreidwebaanonzichtbarerisico’s.2Eendergelijkeovervloedaanrisicoprikkels

heeftinhetmenselijkbewustzijngeleidtoteenafkeervanrisico’s.3

Risicoperceptie en het veroorzaakte diffuse angstgevoel vertaalt zich ook naar

het politieke debat en het handelen van beleidsmakers. Steeds meer wordt onze

maatschappij zo ingericht dat risico’sworden uitgebannen, althans erwordt getracht

het gevoel te wekken dat er alles aan wordt gedaan om de risico’s in te perken.4

Veiligheid is gepolitiseerd5en bestaat tegenwoordig als centraal agendapunt.6Deze

overreactie ten gevolge van risicoaversie kanworden geduid als paniek en heeft een

1Beck,RiskSociety:TowardaNewModernity,London:SAGEPublications1992,p.4.2Ibid.,p.19-20.3Furedi,ThePoliticsofFear:BeyondLeftandRight,London:ContinuumInternationalPublishingGroup2Ibid.,p.19-20.3Furedi,ThePoliticsofFear:BeyondLeftandRight,London:ContinuumInternationalPublishingGroup2005,p.130.4Amooree.a.,RiskandtheWaronTerror,ArtificialIntelligenceSeries,NewYork:Routledge2008,p.9.5Beck,RiskSociety:TowardaNewModernity,London:SAGEPublications1992,p.19.6ExemplarischvoorhetbelangvandeveiligheidopdepolitiekeagendaisdestandpuntvandeVVDmetbetrekkingtotcriminaliteit:“VeiligheidisvoordeVVDvanhetallergrootstebelang.DeVVDwileenNederlandwaariedereenveiligzijnwerkkandoen,waarinkinderenveilignaarschoolkunnenenwaariedereenvanzijnvrijetijdkangenietenzonderdaarbijbangtehoevenzijnvoorcriminelen.DevrijesamenlevingwaardeVVDnaarstreeft,valtofstaatmetveiligheid”.

2

negatieve uitwerking op de wisselwerking tussen mensen en groepen. 7 Het kan

bovendien een disproportionele factor zijn in het vaststellen of inperken van onze

(grond)rechten.

In het licht van deze uitwerking tracht ik de huidige— herleefde— discussie

omtrent het partijverbod te plaatsen. Voorts richt ik me tot het startpunt van de

discussiedatmetnametijdensennahetInterbellumextensiefaandeordeisgeweest.

Dedreigingenopkomstvanhetfascismegekoppeldaandeangstdiedezeontwikkeling

teweegbracht,warenvoorsommigedemocratenextrinsiekeprikkelsomhunbestaande

visieopdedemocratieenhaarbescherminggrondigteherwaarderen.Eénvanhenwas

professor George van den Bergh. In zijn oratie ‘De democratische staat en de niet-

democratische partijen’8bespreekt de hoogleraar het gevaar van antidemocratische

partijenendeprecairesituatiewaarindedemocratiezichopdatmomentbevindt.Hoe

dit ‘probleem’ het hoofd te bieden, is de kern van zijn betoog. Het partijverbod is op

basisvandeantidemocratischetendensengedurendehetInterbellumenhetdoorVan

denBerghuitgesprokenwensbeeld in de loop vande tijd van aanpassingen voorzien.

Gebaseerdopbovenstaandeelementenzalditschrijvendevolgendeindelingkennen:

Deel I van deze verhandeling neemt u mee naar het nationale startpunt van de

weerbare democratie-discussie, de antidemocratische tendensen gedurende het

InterbellumendegedurfdetegenkrachtgebodendoorVandenBergh.Weaanschouwen

de ‘weerbaarheid’ — of ‘weerloosheid’ — van de Nederlandse staatsinrichting anno

1936 en gaan chronologisch voort langs de meest bepalende wettelijke en

jurisprudentiële gebeurtenissen die vorm hebben gegeven aan de weerbare

karakteristieken die de Nederlandsche democratie met betrekking tot het

verenigingsrechthedentendagevertoont.Dezekroniekzaldefeitelijkeontwikkelingen

koppelen aan de interpretatie van Van den Bergh en zodoende de invloed of

voorspellende werking van de redevoering aantonen. Als slotsom zal op basis van

voorgaande uiteenzetting worden uitgewerkt aan welke democratieconceptie —

formeelofmaterieel—deNederlandsedemocratischeordehetmeestverwantisenhoe

ditzichvertaaltnaarhet‘weerbare’paradigma.

7Furedi,ThePoliticsofFear:BeyondLeftandRight,London:ContinuumInternationalPublishingGroup2005,p.1938OratieVandenBerghstaatafgedruktin:Cliteure.a.,wattedoenmetantidemocratischepartijen?,Amsterdam:Elsevier2014,p.122-152.

3

DaarnaastwordtinDeelIIhetactueledebataangaandewettelijkeaanpassingen

van het partijverbod kritisch geanalyseerd. Het ontstaan, de ontwikkeling en de

relevantie van deze roep naar vernieuwing wordt vergeleken met de gebeurtenissen

gedurende het Interbellum en aan de hand van een theoretische uiteenzetting in de

context van het schrijven van sociologen Goode en Ben-Yehuda zal de abrupte

vernieuwingsdrangtenfaveurevandemocratieversterkendewetgevingwordenbetiteld

als ‘morele paniek’. De onderlinge invloed die verscheidene krachtvelden binnen het

spectrumvanbeleidsvormingopelkaaruitoefenen—media,burgersenbeleidsmaker

— alsook de gevolgen van het op basis van dit debat doorvoeren van wettelijke

‘versterking’ van het partijverbod, id est het weerbare karakter van de democratie,

zullen worden uitgewerkt.

4

DeelI:

1. Algemeneintroductie:GeorgevandenBerghendesocio-politieke

context:GerechtvaardigdeAngst p.6

1.1. Interbellumenfascisme p.6

1.2. VandenBergh:gerechtvaardigdeangstendemocratieconcepties p.9

1.3. VandenBerghaanhetwoord. p.11

1.4. VandenBergh:wettelijkkaderanno1936,deiureconstituto-

endevoorgestaneinvullingdaarvan,deiureconstitutendo:

positiefrechtelijkeanalyse. p.13

2. Deevolutievanhetpartijverbod:eenkroniek. p.17

2.1. Hetna-oorlogseNederland p.17

2.2. DeherzieningvanhetBurgerlijkWetboek:vanWVV1855naarboek2BWp.18

2.3. NVU:denieuwewetgevingindepraktijk–eendefectaanhetlicht p.20

2.4. DeGrondwetswijziging1983-hetnieuweArtikel8 p.23

2.5. Dereparatiewet1988–vanbevoegdheidnaarverplichting p.24

2.6. NationaleVolkspartij/CP’86:denieuwewetgevingindepraktijk–

hetdefectgerepareerd. p.28

2.7. Martijn–het‘ontwrichtingscriterium’–

eennieuwelezingvanhetverbodsartikel? p.29

3. TerugkoppelingnaarVandenBergh–

deeindschetsvanNederlandseweerbaarheid p.33

3.1. VandenBergh:eengoedbewaardeerfenis? p.33

3.2. Dehuidigesituatie:Formeleenmateriëledemocratieconcepties. p.35

3.3. DeNederlandseweerbaredemocratie:eenclassificatie p.36

5

DeelII:

4. Deroepnaarvernieuwing-‘Morelepaniek’ p.42

4.1.Hetdebat p.43

4.2.Achtergronddebat p.46

4.3.Morelepaniek–Cohen p.47

4.4.Morelepaniek–Goode&Ben-Yehuda p.48

4.4.1.Bezorgdheid p.49

4.4.2.Vijandigheid p.50

4.4.3.Overeenstemming p.51

4.4.4.Disproportionaliteit p.52

4.4.5.Volatiliteit p.54

4.5.Dedriehoek–Burger/Media/Politiek p.55

4.6.Eencontextuelevergelijking:1936–2015:

vangerechtvaardigdeangstnaarmorelepaniek p.58

5.Conclusie p.60

-Literatuurlijst p.63

Verduidelijkingvooraanvang:

Het scherpe oog van de lezer zal inmiddels hebben opgemerkt dat in dit schrijven het

weerbarekaraktervandedemocratiewordtgekoppeldaandemogelijkheideenpolitieke

partijteverbieden.Eenverduidelijkingishieropzijnplaats.Hetpartijverbodiswellicht

demeest ingrijpende uiting van deweerbare democratiemaar zeker niet de enige. Dit

schrijven richt zich zodoendedus slechts op éénvande vele aspecten enheeft niet tot

doeleenuitputtendeverhandelingtewordenoverdevelekenmerkenvanhetweerbare

democratie-principe. Daarbij is bovendien nog een extra verduidelijking op zijn plaats.

Niet alleenbeperktdit schrijvenzich tothetpartijverbod,het richt zichbovendienmet

name op die partijen die op wettige wijze en via de democratische route trachten de

democratie en democratische beginselen aan te tasten. Rekening houdende met

bovengenoemdeafbakeningvanhetonderzoekzaldelezerzichdusdienenterealiseren

dat conclusies die volgen over demate vanweerbaarheid en de positie vanNederland

binnen het weerbare paradigma enkel weergaven zijn van het onderzochte.

6

DeelI:

1:IntroductieVandenBergh–GerechtvaardigdeAngst:Fascisme–Interbellum–

Wetgeving–VandenBergh.

OmeengedegenintroductievandehoofdrolspelervandeelIvandezeverhandelingte

gevenendaarnaastzijnmetamorfoseindemocratischdenkentekunnenduiden,ishet

noodzakelijkomdesocio-politiekecontextwaarinhijzichbevondweertegeven.Indie

contextisdestrekkingvanzijnoratie,eenpleidooivoorhetweerbaardermakenvande

democratie,betertebegrijpen.

1.1. HetInterbellumenfascisme

HetdemocratischsysteemophetEuropesecontinentheefthetzwaarteverdurengehad

tijdens de jaren tussen de twee grote oorlogen. Enerzijds kende men een sterk

communistischregimeinhetoostendatverdereexpansievandeidealenvoorogenhad.

Anderzijds,gedrevendooreenaversietegenhetcommunistischeblokenalsvruchtvan

de eerste grote oorlog, kende men een explosieve toename van (extreem)

nationalistischeenfascistischepartijenengroeperingeninverschillendeWest-enZuid

Europesestaten.Zobewoogdeeerstefascistischegolf tussen1919en1929vanItalië,

onder leiding vanMussolini, naarOostenrijk, Hongarije, Duitsland en Frankrijk.9Deze

openlijk antidemocratische partijen opereerde binnen het gegeven kader van de

democratie en konden zodoende deelnemen het politieke spel dat zij uiteindelijk te

grondewildenrichten.DetoenamevanfascismeinhetpolitiekeklimaatvanEuropese

staten kenmerkte zich doordat degene die de politieke macht verwierf, tevens de

publiekeopiniebeheerste.10Dezeontwikkelingomvatteeentransitievaneenoverheid

dieelementairerechtenwaarborgdeenhandeldeopbasisvanhetrechtsstaat-principe,

naar een opportunistische en autoritair staatsbestuur dat handelde op basis

9P.Morgan,FascisminEurope,London:Routledge2003,p.29.10Loewenstein,MilitantdemocracyandfundamentalrightsI,TheAmericanPoliticalScienceReviewVol.31,No.31937,p.417–424.

7

vande‘raisond’Etat’11.Daarmeewerdeengeleidelijketransitievaneenconstitutionele

naareenemotioneleoverheidgerealiseerd.12

Bovendienlageendergelijkeoverganginhetverlengdevandekarakteristieken

vanhet fascisme.Het fascisme isniet zozeergebaseerdopde realisatievanhogereof

ideologischedoeleindenmaarkanmeerwordenbeschouwdalseenpolitieke techniek

ommachtteverkrijgenentebehouden,waarbijdeeerderbeschrevenmutatievanhet

overheidsapparaat centraal staat. Het open, ‘weerloze’ en dus inherent vergankelijke

democratischesysteemnodigdehetfascismeuitongehinderdengelegitimeerdmachtte

verkrijgen. Zodoende konden de revolutionaire — en openlijk antidemocratische —

bewegingen uit de schaduw van het politieke spel treden waarvan ze lange tijd

verstotenwaren,enomarmdenzedemogelijkheidongemoeidhetpolitiekestrijdtoneel

tebetreden.Demachtspositievandezegroeperingenisdusvoornamelijkgelegeninhet

feitdatzeinstaatwarenhetdemocratischesysteemtegebruikenalspodiumommacht

teverwervenen,bijgevolg,telegitimeren.Eentechniekdiehaargrondslagkentineen

aloudeGriekselistbleekzodoendeandermaalsuccesvol:het fascistische—Griekse—

paard, getooid met democratische legitimatie, had zich zonder moeite langs de

Trojaansestadsmurenvandedemocratieweten tebegevenom,eenmaalaangekomen

bij de kern, de essentie van de democratie te gronde te richten.13In deze vorm

vertegenwoordigdededemocratiedestropomdenekvanhaareigenwezen.

DeeerstefascistischegolfdiehetEuropesecontinentteisterdebleekbovendien

slechts een prelude van de fascistische vloed die vanaf 1930 het continent zou

overspoelen.Opbasisvanhetgelegdefundamentuitdeeerstegolfwisthetfascistische

virusonvermoeibaarvoort tewoekeren.Vanuit Italië,Hongarije,Oostenrijk,Duitsland

enFrankrijkblekenookSpanje,Portugal,deScandinavischelanden,deLagelandenen

zelfshetVerenigdKoninkrijkniet immuun.14De impactdiehetvirusopverschillende

plekken heeft gehad is erg uiteenlopend, maar zeker is dat het in een relatief korte

11Wanneerdetermwordttoegepastopinternationalebetrekkingenduidtdezeophetschendenvaninternationaalrechttenfaveurevanhetnationalebelang.Wanneerzezichtoespitstopinternebetrekkingenisersprakevaneenberoepophetalgemeenbelang,eenverwijzingnaardeopenbareordeofdreigendeonbestuurbaarheidenchaos.Hetisdaneenpogingtotrechtvaardigingvanafwijkingvandenormalerechtsregels.In:C.Kortmann,Staatsrechtenraisond’Etat,Deventer:Kluwer2009,p.7.12Loewenstein,MilitantdemocracyandfundamentalrightsI,TheAmericanPoliticalScienceReviewVol.31,No.31937,p.417–424.13Ibid.14P.Morgan,FascisminEurope,London:Routledge2003,p.114.

8

periode een enorme expansiedrift heeft getoond. Elk van de bovengenoemde

parlementairedemocratieënhadeenfascistischedeelnemertedulden.15

De uiterstemanifestatie van democratische fragiliteit en de eerder beschreven

fascistischemachtstechniekhadplaats indeWeimarRepubliek tussen1930 en1934.

Als uitvloeisel van de eerste grote oorlog verkeerde de Republiek economisch en

politiek in crisis. De parlementaire democratie werd ondermijnd door een constant

gebrek aan vertrouwen waardoor verscheidene regeringscoalities door moties van

wantrouwen rigoureus werden neergesabeld. Deze onbestuurbaarheid in samenhang

metdeeconomischedepressieendeanti-pluralistischetendenswaarmeeHitlerenzijn

NSDAP16het parlementaire landschap wilde omvormen, bleken de opmaat voor de

ondergang van de parlementaire democratie in de Republiek. Aan de hand van de

herleefdeverenigingsdrang17werdenuitermateactivistischingesteldeindividuendoor

de NSDAP geworven en gebruikt als instrumenten om de aantrekkingskracht van de

partij te verhogen.18Een groeiende electorale achterbanmaakte het onmogelijkHitler

en zijn partij langer uit te sluiten van de regeringstafel. Nu Hitler een sterke

democratische legitimatie kende, wist hij, in ruil voor zijn steun, zijn benoeming tot

kanselieraftedwingen.19Omdaarmeeterugtekomenopeerdergebruiktebeeldspraak:

het Trojaanse paard had op dat moment tot de kern van het democratische

machtscentrumwetendoortedringenenderhalveheteerstedeelvanhet fascistische

machtsspel—hetverkrijgenvanmacht—succesvolvoltooid.Omookhettweededeel

—deconsolidatievandeverkregenmacht—toteensuccestemaken,moestenHitler

enzijn trawantenwachten tothet juistemomentomdebuikvanhethoutengestel te

verlatenenafterekenenmethetpolitiekepluralisme.20

Brand bij de Rijksdag leidde uiteindelijk tot de eerste manifestatie van de

teloorgang van het parlementaire mechanisme en de openbaring van raison d’Etat-

15Ibid.,p.115.16HetfascismeisdetermdieinengezinderechtsnationalistischebeweginguitItaliëbehelstmaarinbredezinallesoortgelijke(extreemnationalistischebewegingen)omschrijft.HierondermoetvolgensdemeesteauteurseveneensverstaanwordenhetextreemrechtseNationaal-SocialismevanHitlerenzijnNSDAP(Nazisme).Afgeleiduit:Sauer,NationalSocialism:TotalitarianismorFascism?,TheAmericanHistoricalReview,Vol.73,No.2,OxfordUniversityPress1967,p.405.17S.Berman,CivilSocietyandtheCollapseoftheWeimarRepublic,WorldPolitics,Vol.49,No.3,1997,p.407.18Ibid.,p.408.19M.Broszat,TheHitlerState.TheFoundationandDevelopmentoftheInternalStructureoftheThirdReich,NewYork:Routledge2013,p.118-120.20Reviewof:R.Koshnar,SocialLife,LocalPoliticsandNazism.Marburg1880-1935.Reviewby:R.Bessel,SocialHistory:Vol.14,No.2(May,1989),p.271.

9

gestuurd overheidshandelen. Zo verschoof de wetgevende bevoegdheid gradueel van

het parlement naar de regering door het uitvaardigen van een nooddecreet en het

aannemen van een (machtigings-)wet.21 Deze laatste maakte het mogelijk voor de

overheid verdere nooddecreten en wetten uit te vaardigen die zonder parlementaire

consensus constitutionelewaarborgen i.e. fundamentele rechten van burgers konden

inperken.Ditmetalsdoelstelling“denoodvoorstaatenmenswegtenemen.”22Nahet

onttrekkenvandewetgevendebevoegdheidaanhetparlementkondendestadspoorten

van Troje ontsloten worden en werd de finale stap gezet in de teloorgang van de

democratie in de Republiek: alle politieke partijen, behalve de NSDAP, werden

verboden.23

1.2.VanDenBergh:GerechtvaardigdeangstenDemocratieconcepties.

Het beschrijven van de socio-politieke context gedurende het Interbellum is een

noodzakelijk vereiste om te begrijpen inwelke omstandigheden de gedachten en het

schrijven van George van den Bergh tot stand zijn gekomen. De ontwikkelingen in

binnen- en buitenland en de gebleken fragiliteit van het democratische systeem dat

symbool stond voor vrijheid en gelijkheid, werden door Van den Bergh en andere

democratenmet argusogen aanschouwd.24De eerst nog kleine en onzichtbare vijand

hadzichinraptempowetenteontwikkelentoteenconcrete,fascistischereus.Instaat,

zo beweesWeimar, het democratisch systeem in een soepele beweging de nek om te

draaien. Er was dus geenszins sprake van een diffuse angstbeleving voor een

onzichtbaar, niet-concreet risico dat zich openbaarde aan de hand van demogelijke

gevolgen.DeangstdieVandenBerghbewogenmoethebbenindetijdvoorafgaandaan

zijnintreeredewasgefundeerdoprisicogevolgendiezichreedsmanifesteerden:feiten,21Omtrentdelegaliteitvandemachtsovernameverschillenverscheideneauteursvanmening.Methetoogopdestrekkingvandeeerderenoodverordening(dezenoodverordeningkenthiergeenverdereverdieping.Benoemingisindezecontextsufficiënt)uitgevaardigddoorHitlerendeRijkspresident-consensusvandeRijkspresidentiseenconstitutiefvereistevoorhetuitvaardigenvannoodverordeningen-moetmenconcluderendatdeuitslagvandestemmingweldegelijkalsformeel-rechtmatigisaantemerken.22G.Fergusson,ABlueprintforDictatorship.Hitler'sEnablingLawofMarch1933,internationalAffairs(RoyalInstituteofInternationalAffairs1944-)Vol.40,No.2,1964,p.248.23M.Broszat,TheHitlerState.TheFoundationandDevelopmentoftheInternalStructureoftheThirdReich,NewYork:Routledge2013,p.118-120.24HettweedeligeschrijvenvanKarlLoewensteinuit1937wordtdoorvelengezienenbeschrevenalshetfundamentvanweerbaarheids-denken.Echter,VandenBerghhadeenjaareerderditdemocratieverstekendepleidooigehouden.Hetbetekendehetstartseinvoordeontwikkelingvaneenuitgebreidaantalacademischeverhandelingenbetreffendeditonderwerp.

10

empirischonderbouwdeontwikkelingendieaantoondendatheteerdernogontastbare

risico inmiddels volgroeid was tot een concreet en tastbaar gevaar dat voorts een

directeaantastingbleekvandedoorhemfundamenteelgeachtewaardeninherentaan

hetmens-zijn.Dezeconcretiseringvangevaarendeomvangdaarvanwas,andersdan

het diffuse angstgevoel (i.e. de paniek die de huidige samenleving kenschetst) een

rechtvaardigingvandeangstendevernieuwingsdrangdieVandenBerghaandehand

vanzijnoratieontsluierde.

Omtevensdeontwikkelingendieaandehandvandezeredevoeringzijningezetscherp

tekunnenweergevenenomineenlaterefasevanditschrijvendepositievanVanden

BerghendeNederlandsedemocratieaccuraattekunnencategoriseren,ishetbelangrijk

prealabel twee diametraal verschillende — en later ontwikkelde —

democratieconceptenteonderscheiden.25

Allereerst de formele democratie opvatting. In dit model wordt democratie

getypeerdalseeninstitutioneleconstructievoorhetkiezenvanpolitiekeleidersenhet

vaststellen van de politieke voorkeur van demeerderheid. Doordat het primaat bij de

meerderheidsbeslissing ligt, wordt de overheid beperkt in het zelf selecteren van

(preferabel) gedachtengoed. “Tolerantie is in dezede transcenderendenorm.”26Debat

endeelnameaandeverkiezingsstrijdzijnopenvooralleideologieënwaardoorersprake

isvaneen‘vrijemarktvoorideeën’.Menvertrouwtophetdemocratischproceszelfom

antidemocratische geluiden in tedammen.27Ditmodel ziet zichzelf geconcretiseerd in

bepaalde constitutionele karaktertrekken zoals het ontbreken van beperkingen op

parlementaire wetgeving 28 en het ontbreken van restricties op de mogelijkheid

constitutioneleveranderingendoortevoeren.29

Als tegenhanger bestaat het materiële democratieconcept. Een democratie

vertegenwoordigt bepaalde fundamentele waarden die een zekere bescherming

25VanderWoude,Democratischewaarborgen,UniversiteitMaastricht2008,p.57.26Bourne,Theproscriptionofpartiesandtheproblemwith‘militantdemocracy’,CentreforthestudyofEuropeanpoliticalparties,OnlineWorkingPaperSeries,NO.3/2011.p.627Couwenberg,Democratie,hoeishetmogelijk?,Civismundi:21maart2012,p.2.28ZiehierbijvoorbeeldhettoetsingsverbodinNederland:artikel120Grondwetstaathetderechterniettoewetteninformelezintebeoordeleninhetlichtvandegrondwet.Ditverboddientenigszinsgerelativeerdtewordenvanwegedemogelijkheidwetteninformelezinweltetoetsenaan(Europese)verdragen.29Fox&Nolte,intolerantdemocracies.In:Fox&Roth,democraticgovernanceandinternationallaw,CamebridgeUniversityPress2000,p.389.

11

behoeven.30Omdeduurzaamheid vandezewaardenof rechten tewaarborgen, is het

noodzakelijk dat zij in sommige gevallen worden ingeperkt. Een in wezen

antidemocratisch instrument 31 dat leidt tot de zogenaamde paradox van de

democratische rechtsstaat32 meer specifiek de paradox van tolerantie.33Dit model

beschouwt de democratische procedure als een middel voor het realiseren van een

samenlevingwaarineeniederbeschiktoverbepaaldesubstantiëlerechtenenvrijheden.

Tolerantie is geen vereistewanneer deze rechten en vrijheden op het spel staan. Een

kernvanwaardengenietzodoendespecialebeschermingtegeneventueleinfractie.34Op

basis van die ratio kunnen de vormings- en bewegingsvrijheid van politieke partijen

wordenbeknot.Zotrachtmenhetsysteemtebehoedenvoorbesluitenopgetekendinde

waan van het moment en ontplooit het een zekere zelfpreservatie. Concreet

weerspiegelt deze opvatting zich in specifieke amendementsverboden van

‘geconstitutionaliseerde’ democratische waarden en de rechterlijke toetsing van

wetgeving aan de grondwet.35Een voorbeeld van een dergelijke ontwikkeling valt te

herleidenuitdepost-WeimarconstitutievanDuitsland.36 Inhet lichtvanvoorgaande

uiteenzetting is het ‘weerbaar’ maken van de democratie een expressie van de

verschuivingvanformeelnaarmaterieeldemocratie-denken.

1.3.VandenBerghaanhetwoord.

George van den Bergh, sociaal-democraat in hart en nieren, sprak in 1936 over ‘De

democratischeStaatendeniet-democratischepartijen’.37Deredevoeringzagoppartijen

30Heringae.a.,Staatsrecht,Deventer:Kluwer2012,p.39.31Elzinga,Depolitiekepartijenhetconstitutionelerecht,Nijmegen:ArsAequiLibri1982,p.115.32Rijpkema,Popper’sparadoxofDemocracy,Think:Vol.11,No.32,2012,p.93-9633Popper,TheOpenSocietyanditsEnemies,London:Routledge2002,p.668.34Bourne,Theproscriptionofpartiesandtheproblemwith‘militantdemocracy’,CentreforthestudyofEuropeanpoliticalparties,OnlineWorkingPaperSeries,NO.3/2011.p.7.35Dewetgeverinformelezinkanwordenbeperktdoordathaarbesluitengeachtwordeninstrijdtezijnmetconstitutionelewaarden.Hetiseen(nietdemocratischgelegitimeerde)rechterdieeenopdemocratischewijzetotstandgekomenbesluitkanontkrachten.Teitel,Militatindemocracy:comparativeconstitutionalperspectives,MichiganJournalofInternationalLaw,Vol.49,No.29,2007,pp.64.36Artikel21(2)Grundgesetzverklaartdatpartijendieopgrondvanhundoelofaandehandvanhetgedragvanhunledenafbreukdoenaande‘vrijedemocratischestaatsordening’ongrondwettigzijn.(HetDuitseConstitutioneleHofdientditvasttestellen).Artikel79(3)Grundgesetz:“ewigkeitsklausel’:deprincipesbeschreveninartikel1en20Grundgesetzwordenbuitendemachtvandemocratischebesluitvorminggelegd.Zodoendewordtookdedemocratieansichvereeuwigd(art.20(2)GG).37Cliteure.a.,wattedoenmetantidemocratischepartijen?,Amsterdam:Elsevier2014,p.122-152

12

diehetdemocratisch staatsbestel in eenniet-democratischewillenveranderen—een

dictatuur—endaartoemiddelen aanwendendie alswettig tebeschouwen zijn.Door

middelvanpropagandaendeelnameaanverkiezingentrachttenzeopwettigewijzetot

wijziging van de grondwet te geraken,met als doel een omslag van democratie naar

dictatuur.38Metoogvoorhettoenemendebelangvandeze ‘wettige’antidemocratische

partijenenalsantwoordopdesterkerwordendeantidemocratischegeluideninbinnen-

en buitenland,39 voelde Van den Bergh zich genoodzaakt af te stappen van een

hardnekkig geloof in de democratische onaantastbaarheid van de gelijkheid van

overtuigingeneneenvrijemarktvanideeën.Eerbiedenrespectvoordepersoonlijkheid

vaniedermens,verdraagzaamheid,isdekernvandedemocratieenkanalleenbestaan

op basis van reciprociteit.40 Deswege bepleit hij een negatieve uitzondering voor

groeperingen met dictatoriale aspiraties als het gaat om het hebben van eerlijke en

gelijkekansenbinnenhetdemocratischespel.Omtotdieconclusietekomenmaakthij

devolgendedistinctie:hetgeenhetdictatorialeideaalvanalleandereopwettelijkewijze

terealiserenpolitiekedoeleindenonderscheidt,ishetwegvallenvandedemocratische

“zelfcorrectie”.41Inzoverrededemocratiebestaat, iselkebeslissing,goedof fout,open

voor het op democratische wijze herstellen van dat besluit. Het wegvallen van het

democratischsysteemalsgevolgvandemocratischebesluitvormingishetenigebesluit

dat hier een uitzondering op vormt. De transitie van democratie naar dictatuur is

daardoor democratisch onherroepelijk. Ten behoeve van de houdbaarheid van de

democratische rechtstaat en ter afbraak van de dictatuurideologie is het zodoende

gerechtvaardigd voor de democratie om dictatoriale middelen te hanteren als

beschermingtegendedictatuurgedachte.

Afteleidenuitdeteneurvanhetbetoogiseenpersoonlijkeevolutievanformeel

naarmaterieeldemocratie-denken.InhetverlengdevandezeuiteenzettingneemtVan

den Bergh de Nederlandse wet ter hand om aan te tonen op basis van welke

38Ibid.,p.126.39Deomslagvanconservatismenaarnationalismeenfascisme:VonderDunk,ConservatismeinvooroorlogsNederland,BijdragenenMededelingenbetreffendedeGeschiedenisderNederlanden.Deel90.MartinusNijhoff:DenHaag1975,p.34.DeopkomstvandeNationaalSocialistischeBeweging,eenextractvandeeerderbeschrevenNSDAPuitDuitsland:TeSlaaenKlijn, OntstaanenopkomstvandeNationaalSocialistischeBeweging,1931-1935,Volume1 ,Boom:Amsterdam2009,p.37e.v. 40Cliteure.a.,wattedoenmetantidemocratischepartijen?,Amsterdam:Elsevier2014,p.128.41Ibid.,p.129.

13

overwegingeneenpartij aldannietverbodendient teworden.Ditonderzoekzal zich

richtenopdezeanalysevanhetpositieverecht.

1.4.VandenBergh:Wettelijkkaderanno1936,de iureconstituto-endevoorgestane

invullingdaarvan,deiureconstitutendo:positiefrechtelijkeanalyse.

Deiureconstituto:

De grondslag van de wettelijke positie die politieke partijen in 1936 bekleedde, is

gelegeninartikel10vandeGrondwet1848.‘Hetrechtderingezetenentotvereenigingen

vergaderingwordt erkend.Dewet regelt enbeperkt deuitoefening vandat recht in het

belangderopenbareorde.’42BelangrijkisomvasttestellendatdepolitiekepartijeninhetNederlandserechtssysteemalsverenigingenwordenaangemerkt43.Hetheeft liefst

drieherzieningenvanhetinitiëlevoorstelgekostvooraleerhetparlementinstaatwas

met het grondwetsartikel in te stemmen. De laatste wijziging, het toevoegen van het

zinsdeel ‘en beperkt’, werd gelezen als een mogelijkheid voor het openbaar gezag

preventieftehandelenalsdeopenbareordeinhetgedingwas.Opbasisvanhetbelang

van de openbare orde zijn zowel een repressieve als preventieve beperking van de

verenigingsvrijheid te rechtvaardigen. Deze beperkingsmogelijkheid diende naar de

wensvanhetparlementzobreedmogelijkteblijvenenleiddetoteenruimelezingvan

het openbare orde criterium zonder deze te preciseren. 44 Daarmee was de

grondwettelijkebeschermingvanhetverenigingsrechtdiemenaanvankelijkvoorogen

had met het opstellen van het artikel dankzij geleidelijke erosie gedurende de

meervoudigebehandelingvanhetvoorstel,gedevalueerdtoteen”verward”artikeldat,

zoalsThorbecke formuleerde,45met zichzelf in strijdwas en gebaseerdwas op “vrees

voor die verenigingen die uit een volledige erkenning van het verenigingsrecht voort

42GrondwetvoorhetKoninkrijkderNederlanden1848.(cursiveringU.E.).43Eskes,RepressievanpolitiekebewegingeninNederland:eenjuridisch-historischestudieoverhetNederlandsepubliekrechtelijkeverenigingsrechtgedurendehettijdvak1798-1988,Zwolle:TjeenkWillink1988,p.29-33.44HandelingenvandeRegeringenStaten-Generaal,overdeherzieningderGrondwet1847-1848,DeelIII,S’Gravenhage:1949,p.87.45Ookindezesituatiewerd(grond)wetgeverbeïnvloeddoorangstvoorgebeurtenissendiebuitendelandgrenzenplaatshadden.DeopkomstvanrevolutionairegroeperingeninDuitsland,FrankrijkenItaliëgenereerdeangstvoor‘wangebruik’vanhetverenigingsrecht.In:Buijs,DeGrondwet:Toelichtingenkritiek,DeelI,Arnhem:GoudaQuint1983,p,84.

14

zouden kunnen komen”.46De Grondwet diende in deze verzwakte vorm dus niet als

effectievebeschermingtegendewetgever.

Verdere(vereiste)regelingvanhetverenigingsrechtwerdgerealiseerddoorde

Wet van 22 April 1855 tot regeling en beperking der uitoefening van het recht van

Vereniging en Vergadering. (hierna ook: WVV 1855)47Deze wet was van toepassing

gedurendehetInterbellum.Deartikelenééntotenmetdriezullengezienhunrelevantie

hierwordenweergegeven.

Artikel1:Totdeoprichtingvaneenverenigingwordtgeenmachtiginggevorderd.

Artikel2:Deverenigingstrijdigmetdeopenbareordeisverboden.

Artikel3:Met de openbare ordewordt strijdig geacht, elke vereniging,welke tot doel

heeft:

Lid 1: Ongehoorzaamheid aan of overtreding van de wet of een wettelijke

verordening.

Lid2:Aanrandingofbederfdergoedezeden.

Lid3:Stoornisindeuitoefeningderrechten,vanwiehetookzij.

OpbasisvaneenconjunctievanartikeltweeendriekendehetNederlandsestaatsbestel

dus een instrument om politieke parten verboden te verklaren. Een verbod was

afhankelijkvanhetaanhangigmakenvaneenprocesdoorhetOpenbaarMinisterieen

deacceptatieenveroordelingdoordeStrafrechter.48

Deiureconstituendo:

VandenBerghkomttoteeninterpretatievandezewet,meerspecifiekeeninvullingvan

devoorwaardenuitartikeldriediestaanopgesomdindeafzonderlijkleden.Hoedient

aan deze begrippen het beste een invulling te worden gegeven en hoe dient deze

invulling als verbod op wettige antidemocratische partijen te functioneren? De

voorwaarden opgesomd zijn alternatieve voorwaarden: wordt aan één van deze

voorwaardenvoldaan,kandepartijinkwestieverbodenworden.

46Eskes,RepressievanpolitiekebewegingeninNederland:eenjuridisch-historischestudieoverhetNederlandsepubliekrechtelijkeverenigingsrechtgedurendehettijdvak1798-1988,Zwolle:TjeenkWillink1988,p.29-33.47Ibid.,p.593–EenafdrukvandeWetuit1855.(OmzettingvanoudNederlandsnaaractueeltaalgebruik:U.E.).48Ibid.,p.45.

15

Heteerste lidkentvolgensVandenBergheenuiterstongelukkige formulering.

Hetzietspecifiekopdieverenigingenwiensdoelinstrijdismetdewetmaaromvatniet

diepartijendietotdoelhebbenhetwijzigenvaneenwetdieietsverbiedt.49Daaromis

het actief bevorderenof totdoel hebbenvanwederrechtelijkhandelenvolgensdit lid

een gegronde reden voor een partijverbod, maar kan het tot doel hebben van een

wijziging van dewettelijke bepaling die dit handelen alswederrechtelijk kwalificeert,

nietonderditlidvallen.Dateenverbodoppartijendieeenwijzigingvaneenwettelijk

verbod ambiëren op basis van dit lid niet opportuun is, wordt duidelijk als we de

praktischegevolgeninogenschouwnemen.Hetisimmerszodatvrijweliederepolitieke

partij het streven kent een bestaand verbod wettelijk te doen opheffen of wijzigen.

Volgen we de mogelijkheid dat op basis daarvan een partijverbod wettelijk

aanvaardbaar is, dan zullen vrijwel alle politieke partijen tot de categorie ‘verboden

verenigingen’behoren.50Eeninterpretatiealsdezezoualsgevolghethelepolitiekeen

wettelijkesysteemineenstevigehoudgreephouden.

Het tweede lid biedt daarentegen meer grond voor een verbod van

antidemocratische partijen. Het centrale vereiste is dat het doel van een vereniging

strijdigismetdegoedezeden.Ofersprakeisvaneendergelijkzedelijkexceswordtter

beoordelingbij de rechter gelegd.Aandehandvaneenbestuursrechtelijkedefinitie51

vandit ‘goedezeden-criterium’beoogtVandenBerghteachterhalenwatdewetgever

vanderechterverlangtwanneerdezeaanbeoordeling toekomt.Daaruitblijktdateen

rechternietdientuittegaanvanzijnsubjectieve—persoonlijke—opvattingaangaande

goede zeden, maar behoort hij na te gaan wat in ons land— algemeen— als goede

zeden worden beschouwd.52Ondanks dat er daarmee een duidelijke beroep wordt

gedaan op de “joods-christelijke tradities” 53 die ons zedelijk bewustzijn hebben

geconstrueerd, isderechternietopvoorhandgezegendmeteenduidelijkeafbakening

laat staan een concretisering van dit toetsingscriterium. Om dit criterium te

verduidelijken tracht Van den Bergh aan de hand van een casuïstische

vergelijkingsmethodiekteachterhalenoferverenigingenzijndieondankshun‘wettige’

strevennaarwetswijzigingentochongeoorloofdzijn.Gebaseerdopdrievoorbeelden—

partijen die genocide, slavernij en oorlog wettelijk aanvaardbaar willen maken —49Cliteure.a.,wattedoenmetantidemocratischepartijen?,Amsterdam:Elsevier2014,p.131.50Ibid.,p.132.51Ibid.p.133.52Ibid.,p.134.53Ibid.,p.73.

16

concludeert hij dat ‘het zedelijke bewustzijn van het Nederlandse volk’ deze drie

gefingeerdepartijdoelen instrijdachtmetdegoedezedenwaardooreenpartijverbod

gerechtvaardigd is. Het algemene zedelijk bewustzijn zal echter anders oordelen

wanneerhetpartijenbetreftdietotdoelhebbende“afschaffingvanarbeidswetten,de

uittredinguitdeVolkenbondofdewederinvoeringvandedoodstraf.”54Waaromdeze

differentiatie?Het verschil zit in de aard van de bedreigde beginselen. De eerste drie

voorbeelden bedreigen fundamentele zedelijke beginselen 55 , de anderen slechts

secundaire. 56 Door deze van elkaar te onderscheiden kan het door de wetgever

ontworpen,onduidelijkecriteriumenigszinswordengeconcretiseerd.Derechterdient

inzijnbeoordelinguit tegaanvan fundamenteleovertuigingendieleveninhetzedelijke

bewustzijnvanhetNederlandsevolk.Ofdaarsprakevan is,kande rechterachterhalen

via “gevalsvergelijking”.57 In het geval van antidemocratische partijen die gebruik

maken van wettige middelen kan er op basis van deze uitwerking worden

geconcludeerddathundoelenwerkzaamheidvrijwelaltijdinstrijdzijnmetmeerdan

één fundamenteel geachte overtuigingen die leven in het Nederlandse zedelijke

bewustzijn — zoals gelijkheid voor de wet en vrijheid van overtuiging. Zodoende is

strijdmetdeopenbareordeex.artikel3vandeWVV1855vastgesteldendienendeze

‘dictatuurpartijen’verbodenteworden.58

Eenkanttekeningishieropzijnplaats.Eerderinditschrijvenisgesprokenover

het rechtens buiten het bereik van de wetgever stellen van bepaalde fundamenteel

geachte grondrechten of beginselen. Deze onaantastbare of ‘supraconstitutionele

beginselen’59zijn formeel verheven vanwege hun fundamentele karakter en daardoor

rechtensnietvoorveranderingvatbaar.Omdatdezeformaliseringveelwegheeftvande

hierbovenbeschrevensystematiekdieVandenBerghhanteert,dienthiereenduidelijk

onderscheid gemaakt te worden. Van den Bergh spreekt zich expliciet uit tegen het

54Cliteure.a.,wattedoenmetantidemocratischepartijen?,Amsterdam:Elsevier2014,p.136.55Debedreigdefundamentelebeginselenindezevoorbeeldenzijngodsdienstvrijheid,vrijheidvanovertuigingengelijkheidvoordewet.Ditisgeenlimitatieveopsommingmaarzijnslechtsenkelevoorbeelden.56Ibid.,p.136.57Ibid.p.73.58Ibid.,p.140.59SupraconstitutionalismeenNederlandin:Nieuwenhuis,Partijverbodensupra-constitutionalismeinrechtsvergelijkendperspectief:eendrieluik,in:Ophetsnijvlakvanrechtenpolitiek,Opstellenaangebodenaanprof.mr.L.Prakke,Deventer:Kluwer2003,p.211.

17

formaliseren van onaantastbare beginselen. 60 Grondrechten moeten rechtens open

staan voor verandering. Zedelijke beginselen daarentegen, dienen zolang ze als

fundamenteel gezien worden, beschermd te worden door de wet. Een partij die op

wettigewijzeeengrondwetswijzigingnastreeft,zaldusnietkunnenwordenverboden

op basis van lid één, artikel drieWVV 1855maar kan, als dit grondrecht tevens een

fundamenteel zedelijk beginsel betreft, wel worden verboden op basis van lid 2. Het

zedelijk bewustzijn en daarmee ook de verbodsbepaling die het meebrengt, zijn

zodoendebepalendvoorhetbestaansrechtvaneenpartij.Zedelijkeovertuigingenzijn

evenwelgeenvaste,onveranderlijkewaarden.

2. Deevolutievanhetpartijverbod:eenkroniek.

DewettelijkemogelijkheideenpartijteverbiedenissindsderedevoeringvanVanden

Bergh en het einde van de Tweede Wereldoorlog aan meerdere veranderingen

onderworpengeweest.Ditonderdeelvanhetonderzoekzaleenuitwerkingzijnvande

meest bepalende gebeurtenissen die de koers van de ontwikkeling hebben bepaald.

Daarbij zalhetdoorVandenBerghgeuitewensbeelddiezietopdegrondslagenvoor

een partijverbod centraal staan. De opbouw is vormgegeven op basis van de

chronologische ontwikkelingen en zal zowel (grond)wetswijzigingen alsook de

toepassing en invulling van deze wettelijke kaders door de rechterlijke macht

beschrijven.

2.1. Hetna-oorlogseNederland

HeteindevandeTweedeWereldoorlogresulteerdeineenmutatie inhetNederlandse

politieke landschap. De eerder aanwezige antidemocratische partij, de NSB, en het

Duitse prototype waaraan deze zowel ideologische concepten als macht ontleende,

werden meteen na de oorlog verboden.61De nasmaak die de periode van oorlog en

antidemocratische ontwikkelingen achterliet, betekende een herleving van

democratische notie met als voornaamste richtpunt de vrijheidsbeginselen uit de60Nieuwenhuis:‘MetStruyckenbenikvanoordeel,datmendegrondrechtennietalseeuwige,onveranderlijkerechtenkanbeschouwen.’In:Partijverbodensupra-constitutionalismeinrechtsvergelijkendperspectief:eendrieluik,in:Ophetsnijvlakvanrechtenpolitiek,Opstellenaangebodenaanprof.mr.L.Prakke,Deventer:Kluwer2003,p.13761Website:ParlementenPolitiek:http://www.parlement.com/id/vh8lnhrpfxue/nationaal_socialistische_beweging_nsb

18

grondrechten.62Handinhandmetdieherlevingwaseenbesefontstaanvanhetgevaar

van antidemocratische partijen en de noodzaak hier wettelijk tegen op te kunnen

treden.Dezeontwikkeling confronteerdedeNederlandsepolitiekmetdeparadoxvan

de democratische rechtsstaat. Grondrechten zijn belangrijk, maar wanneer dienen ze

beknottewordenomhunduurzaamheidtegaranderen?Degrondslagvoorditdenken

met betrekking tot partijverbodenwerd gevondenbij VandenBergh.Nade oorlog is

meerdanéénproevevaneennieuweGrondwetgeformuleerddiehetverenigingsrecht

trachtte te hervormen.63De eerste significantewettelijke verandering heeft echter tot

1976opzichlatenwachten.

2.2.DeherzieningvanhetBurgerlijkWetboek–vanWVV1855naarboek2BW.

DeverhuizingvandeWVV1855naarhetBWin1976werdingegevendoordenoodzaak

de rechtspersoonlijkheidsmaterie, die in deWVV 1855 geregeldwas, naar het BW te

verplaatsen. Met die verplaatsing rees de vraag of de verbodsbepaling van politieke

partijen,diepubliekrechtelijkvanaardis,welinhetBWthuishoorde.Uiteindelijkging

de regering overstagmet de argumentatie dat het doelmatigerwas de regelingen die

zien op verenigingen bij elkaar te plaatsen. 64 Dat deze verplaatsing van het

verbodsregime naar een privaatrechtelijke omgeving ook nadelen zou kennen, werd

reeds voorspeld. Zo bepleitte Thorbecke in 1855 tijdens de behandeling van deWVV

1855dathetbijelkaarplaatsenvan‘ongelijksoortige’eenzekerebronvanverwarring

zou blijken.65De invloed die de civielrechtelijke omgeving zou hebben op het gebruik

van de regeling kwam in een later stadium, gedurende de NVU-zaak, naar voren.66

Uiteindelijk zag het regeringsvoorstel met betrekking tot repressiemiddelen tegen

verenigingeneralsvolgtuit:opvorderingvanhetOMwerdeenvereniginga)ofalleen

verboden verklaard, b) of ontbonden vanwege verboden aard, c) of ontbonden om

62Eskes,RepressievanpolitiekebewegingeninNederland:eenjuridisch-historischestudieoverhetNederlandsepubliekrechtelijkeverenigingsrechtgedurendehettijdvak1798-1988,Zwolle:TjeenkWillink1988,p.286.63Ibid.,p.289-290:AuteursvandezeproevezijnbijvoorbeeldVanPoll,RommeenPompe.64VanZeben,Parlementairegeschiedenisvanhetnieuweburgerlijkwetboek:parlementairestukkensystematischgerangschiktenvannotenvoorzien,Boek2Rechtspersonen,Deventer/Antwerpen:Kluwer1963,p.252.65Eskes,RepressievanpolitiekebewegingeninNederland:eenjuridisch-historischestudieoverhetNederlandsepubliekrechtelijkeverenigingsrechtgedurendehettijdvak1798-1988,Zwolle:TjeenkWillink1988,p.415.66Zieuitwerkingin2.3.

19

andere redenen zoals strijd met de statuten. 67 Een definitie van de verboden

rechtspersoonwasbovendienvereist:“Eenrechtspersoonisverbodenwanneerhaardoel

ofwerkzaamhedeninstrijdismetdeopenbareordeofdegoedezeden.”68Methetplaatsen

vandezeverbodsdefinitieinboek2BWwerddefinitiefafscheidgenomenvandeWVV

1855alshetomhetverenigingsrechtgaat.Hetresultaatvanhetvoorstelkwamophet

volgende neer: het OM had drie routes die ze kon volgen om rechtspersonen te

beoordelen.Deeersteraaktederechtspersonendiebijhunoprichtingreedsbeschikten

over een verboden aard. Op vordering van deOM konden deze via de civiele rechter

verboden worden verklaard. Ontbinding kwam hier niet ter spraken omdat de

oprichtingshandeling als nietig diende tewordenbeschouwd.De tweede optie zag op

rechtspersonendienahunoprichtingeenverbodenaardmanifesteerden. Indatgeval

was alleen een gecombineerde verbods- én ontbindingsvordering toegestaan bij de

burgerlijke rechter. De laatste optie was een rechtstreekse strafrechtelijke actie via

artikel 140 lid2WetboekvanStrafrecht.69Opbasisdaarvankwam1976de volgende

wetgevinginboek2BWtotstand:70

-Artikel15BW:Eenrechtspersoonisverbodenwanneerhaardoelofwerkzaamhedenin

strijdismetdeopenbareordeofdegoedezeden.

-Artikel16BW:Lid1:Derechtbankkaneenverbodenrechtspersoonopvorderingvan

hetOMontbinden.

Lid2:Indienhetdoelinstrijdismetdeopenbareordeofdegoedezeden,

spreektderechtbankdeontbindingnietuitdannaderechtspersooninde

gelegenheidtehebbengesteldbinneneendoorderechtbanktebepalen

termijnhaardoelzodanigtewijzigen,datditnietmeerinstrijdismetde

openbareordeofgoedezeden.

-Artikel17BW:Eenrechtspersoondieinernstigemateinstrijdhandeltmethaar

statuten,kanopvorderingvanhetOMdoorderechtbankwordenontbonden.

67Eskes,RepressievanpolitiekebewegingeninNederland:eenjuridisch-historischestudieoverhetNederlandsepubliekrechtelijkeverenigingsrechtgedurendehettijdvak1798-1988,Zwolle:TjeenkWillink1988,p.412.68VanZeben,Parlementairegeschiedenisvanhetnieuweburgerlijkwetboek:parlementairestukkensystematischgerangschiktenvannotenvoorzien,Boek2Rechtspersonen,Deventer/antwerpen:Kluwer1963,p.172.69Eskes,RepressievanpolitiekebewegingeninNederland:eenjuridisch-historischestudieoverhetNederlandsepubliekrechtelijkeverenigingsrechtgedurendehettijdvak1798-1988,Zwolle:TjeenkWillink1988,p.417.70Ibid.,p.603:BijlageVIbevatdewettekstanno1976.(Cursivering:U.E.)

20

2.3.NVU:denieuwewetgevingindepraktijk–eendefectaanhetlicht.

“DenHaagmoetblankenveiligblijven!”71Detotdantoeonbekendepolitiekepartijde

Nederlandse Volks-Unie (NVU) weet voor aanvang van de Haagse

gemeenteraadsverkiezingen1974deaandachtopzichgevestigdnahetopenbarenvan

een pamflet met deze campagneslogan. De toch al weinig verhullende slagzin werd

gevolgd door een oproep aan de bewoners van Den Haag mee te helpen de stad te

ontdoen van de “parasiterende kleurling uit de West”.72Tumult alom. Leden van de

TweedeKamerverzochtendeMinistervan Justitieomhandelendop te tredeneneen

verbodenverklaring—opbasisvandetoennoggeldendeWVV1855—vandeNVUte

initiëren. Actie van deminister bleef uit. Individuele leden van de verenigingwerden

ondertussen strafrechtelijk vervolgd voor het verstrekken van discriminatoire

pamfletten,maardeverenigingzelfbleefbuitenschot.OoknarassenrelleninSchiedam

waar racistischeNVU-pamflettenwerden aangetroffen en het op landelijk televisie en

radiouitenvanontluisterendracistischgedachtengoed,bleefeenaanzettoteenverbod

achterwege.73Naderende verkiezingen en een kamerdiscussie over de aanwezigheid

van een runenteken74in hetNVU-program bleken de uiteindelijke vonk te zijn die de

wielenvandewagendedendraaien.75Uitdereactievandeministerbleekdathetdoel

of streven76als verwoordt in de statuten van de vereniging, geen aanleiding was om

overtegaantotactiegerichttegendeverenigingalsrechtspersoon.Bovendienzoueen

dergelijke actiemakkelijk gepareerd kunnenworden door een beroep te doen op de

uitzonderinguitartikel16lid2boek2BWdieineenreparatiemogelijkheidvoorzag.De

feitelijke gedragingen van de vereniging die in een onderzoek naar voren kwamen

bodendaarentegenvoldoendegrondenvoorhetOpenbaarMinisterieomopbasisvan

71VanHolsteyn,bestrijdingvanracismeenrechtsextremisme,wetenschappelijkebijdragenaanhetmaatschappelijkedebat,S&Djaargang55:1998,p.88.72NVUpamflet1974.73HetbetrofnationaleTV-enradiotijddiezeontvangenhaddenomdatzeinallekieskringeneenkieslijsthaddeningediend.74EentekendatineeneerderstadiumgebruiktwerddooreenspecialeafdelingvandeWaffen-SS‘sierde’hetprogram.75Aanhangselbij:HandelingenTweedekamerderStaten-Generaal,vergaderjaar1976–1977,nummer1107,p.2221.76OnderscheidttussenDoelenWerkzaamheid:VanZeben,Parlementairegeschiedenisvanhetnieuweburgerlijkwetboek:parlementairestukkensystematischgerangschiktenvannotenvoorzien,Boek2Rechtspersonen,Deventer/Antwerpen:Kluwer1963,p.177.

21

artikel16lid1boek2BWeenverbodenverklaringenontbindingvanderechtspersoon

bijderechtbanktevorderen.77

Het creëerde een, bij nadere analyse, verwonderlijke situatie: het OM diende

buiten haar gebruikelijke habitat van het strafrecht te stappen om aldaar een

bestuursrechtelijke handeling te deponeren in een omgeving van privaatrechtelijke

aard.78Datdezesituatie leidde toteenonbehaaglijkesituatiebijdebetrokkenactoren

viel af te leiden uit het feit dat, ondanks het belang van openbaarheid van de

overwegingen, werd besloten de zaak achter gesloten deuren te behandelen.79De

vordering van het OM in deNVU zaakwas gebaseerd op artikel 16 lid 1 boek 2 BW:

“ontbindingvandeverenigingopbasisvandoelofwerkzaamheiddieinstrijdismetde

openbareordeofgoedezeden”.

Indeoverwegingvande rechtbank80stonddeverbinding tussendevereniging

NVUendestichtingtotsteunaanentoezichtopdeNederlandseVolks-Unie centraal.Zo

waren demeest prominente leden in het verenigingsbestuur tevens in de functie van

bestuurder aan de stichting verbonden. Op bestuurlijk vlak had de stichting

zeggenschapoverde tebepalenkoersende invullingvanprominentepositiesvande

verenigingenbovendienwashettotaalaaneconomischwaardevollezaken—roerend,

onroerend,geldenenrekeningen—ineigendomvandestichting.81Debehandelingvan

de rechtbank betrof daarnaast de strijd met de openbare orde op basis van de

werkzaamheidvandevereniging.Vanwegederacistischeuitingendiedeverenigingvia

radio,tvenpamfletopenbaarde,dievolgensderechtbankgrensdenaanhetmisdadige,

stonddestrijdmetdeopenbareordeengoedezedenalseenpaalbovenwater.Opbasis

van die feiten in combinatiemet artikel15 boek 2 BW had de NVU te gelden als een

verbodenvereniging.82

DerechtbanklietechternadevorderingvandeOvJtebekrachtigen.Opbasisvan

debedoelingenvandewetgeveromderechtervrijtelateninzijnkeuzehetverbodal

dan niet aan een ontbinding te koppelen, en gezien de onbetwiste

afhankelijkheidspositiediedeverenigingjegensdestichtinginnam,washetbelangvan

77Eskes,RepressievanpolitiekebewegingeninNederland:eenjuridisch-historischestudieoverhetNederlandsepubliekrechtelijkeverenigingsrechtgedurendehettijdvak1798-1988,Zwolle:TjeenkWillink1988,p.441.78Ibid.,p.442.79Ibid.,p.443.80RbAmsterdam8maart1978,NJ1978,281.81Ibid.,§2.82Ibid.,§10.

22

eenontbinding—dievolgensderechtbanktotdoelhadhetregelenvanaansprakenen

schulden die derden jegens de verboden rechtspersoon bezitten — komen te

vervallen.83De rechtbank die bij de beoordeling van de verbodsbepaling nog beroep

deed op een publiekrechtelijke argumentatie, leek deze met betrekking tot de

ontbindingtemijden.Zodoendewerdhetontbindingsmiddel,datpubliekrechtelijk-DNA

heeft, mede door de plaatsing in het BW als een privaatrechtelijk verschijnsel

geïnterpreteerd.84De verwarring die Thorbecke reeds in 1855 voorspelde kwamhier

zichtbaarnaarvoren.Daarnaastuittederechtbankinhaaroverweging—endusnietin

hetdictum;dezezagenkelopdeontbindingsvordering—deovertuigingdathetdoor

haar vastgestelde verboden karakter tot gevolg zou hebben dat de leden van de

verenigingopbasisvanartikel140Sr.vervolgdkondenwordenenbovendiendeelname

aandeverkiezingenviadeKieswetzouverhinderen.85Indenootbijdeuitspraakvande

rechtbank (m.nt. j.m.m. Maeijer) werd deze conclusie aangaande de gevolgen van de

verbodenverklaringechterstantepedegerelativeerd.86Datdekwalificatiealsverboden

rechtspersoonslechtsindeoverwegingennietinhetdictumwasopgenomenzouertoe

leidendatdieconclusievangeenverdere juridischebetekeniszouzijnenerdusgeen

sprakewasvan‘bijdewetverboden’rechtspersoon,alsbijvoorbeeldvereistisinartikel

140 Sr.87 De conclusie van de rechtbank had niet te gelden als een declaratoire

uitspraak.

Dat deze relativering van de uitspraak van de rechtbank een adequate

interpretatievande juridischegevolgenbetrof,werd ineen laterstadiumbekrachtigd

doordeHogeRaad.88Deconclusiesindeoverwegingvanderechtbankdiezagenopde

verbodsverklaring ende consequenties die daar aan verbondenwerden, hadden geen

bindende kracht omdat de vordering tot ontbinding in het dictum werd afgewezen.

Zodoendewarennochdecivielerechternochdestrafrechteraanditoordeelgebonden

in een ander geding. Evenmin werden de Kiesraad noch het centraal stembureau

gedwongenenigeconsequenties teverbindenaanhetverbodsoordeel.Zodoende isde

83RbAmsterdam8maart1978,NJ1978,281,§13.84Eskes,Partijverbodenkiesrecht,NJB1978,p.847.85RbAmsterdam8maart1978,NJ1978,281,§12.86Ibid.,nootMaeijer.87Ibid.,nootMaeijer,§2.88HR9maart1979,NJ1979,363.

23

classificatievandeNVUalsverbodenverenigingeenjuridischijdeloordeelgebleken.89

DaarnaasthadhetOMnagelatentegendeontbindingsuitspraakinberoeptegaan.

Hetdefectdat konontstaannade verplaatsing vandebepalingenvandeWVV

1855naarhettweedeboekBW90haddusbetrekkingopdekeuzevrijheiddiederechter

gegevenwasomaldannietovertegaantotontbindingvanderechtspersoonopbasis

vanprivaatrechtelijkeoverwegingen.Werddezeontbindingjuridischnietnoodzakelijk

geacht,dankoninhetgevalvaneenontbindingsvorderinghetverbodnietalslosstaand

element worden toegepast. Om dit defect te repareren moest de ontbinding het

onlosmakelijke wettelijke gevolg zijn van het oordeel dat het een verboden

rechtspersoonbetrof.Dezereparatieheefttienjaaropzichlatenwachten.

2.4.DeGrondwetswijziging1983-hetnieuweArtikel8.

Het voorstel uit 1976 dat zag op de herziening van de grondwet, meer specifiek de

klassiekegrondrechten,hadvoorogeneenscheidingaantebrengeninhetverenigings-

envergaderrechtdiesedert1848aanelkaargekoppeldwaren.Eenredendaarvoorwas

te vinden in het feit dat de grondwetgever de keuzehad gemaakt geen ‘misbruik van

grondrechtbepaling’91te integrerenmaardebeperkingenvangrondrechtentebaseren

opdebeperkingsclausules vandegrondrechten zelf.92Debeperkingvanverscheidene

enveelomvattendegrondrechtenopbasisvanéénformulezouhet“waarborgkarakter

vandegrondrechten”namelijktezeerondermijnenentevens“derechterlijkemachtte

zeer voor politieke strijdvragen plaatsen”.93Bovendien maakte het feit dat de beide

rechten zo verschilden qua uiterlijk het opportuun deze grondrechten en daarmee

tevens de beperkingsclausules van elkaar te scheiden. Het gevaarwas immers dat de

beperkingendiepassendwarenvoorhetenerecht,eenonevenredigeinperkingvande

ander zouden betekenen. Daarnaast werd delegatie naar een lagere wetgever

89VanderPote.a.,HandboekvanhetNederlandsestaatsrecht,Deventer:Kluwer2006,p.358.90Eskes,RepressievanpolitiekebewegingeninNederland:eenjuridisch-historischestudieoverhetNederlandsepubliekrechtelijkeverenigingsrechtgedurendehettijdvak1798-1988,Zwolle:TjeenkWillink1988,p.415.91UitdeKamerstukkenblijktdatinhetpleidooitenfaveurevaneendergelijkebepalingdeintreeredevanVandenBerghisgebruiktomeenaantastingvangrondrechtendoorgrondrechtenteillustreren.In:KamerstukkenII,1976–1977,13872,nr.7,p.4.92KamerstukkenII,1975–1976,13872,nr.3,p.8enNieuwenhuis,Partijverbodensupra-constitutionalismeinrechtsvergelijkendperspectief:eendrieluik,in:Ophetsnijvlakvanrechtenpolitiek,Opstellenaangebodenaanprof.mr.L.Prakke,Deventer:Kluwer2003,p.211.93KamerstukkenII,1976–1977,13872,nr.7,p.4.

24

voorkomendoorinhetnieuweartikeldewoorden“bijdewet”toetevoegen.94Ookhet

naast elkaar plaatsen van de criteria “openbare orde” en “goede zeden” die tot een

beperking van het verenigingsrecht konden leiden, werd niet langer noodzakelijk

geacht.Tegenwoordigzouhetnieuwegrondwetsartikel enkelnogde “openbareorde”

noemen,waarondertevensdegoedezedenzoudenwordenverstaan.

Artikel 8 Grondwet: het recht tot vereniging wordt erkend. Bij de wet kan dit recht

wordenbeperktinhetbelangvandeopenbareorde.95

2.5.Dereparatiewet1988–vanbevoegdheidnaarverplichting.

Aandehandvandeeerderbeschrevenpraktijkervaringmethetnieuweverbodsregime

werdduidelijkdathetverbodsregime,vanwegedeverplaatsingvandeWVV1855naar

het BW, aan functionaliteit en dus kwaliteit had ingeboet. De regering erkende dat

vernieuwingofreparatievandeverbodsmogelijkheidnoodzakelijkwas,tenminstevoor

die gevallen dat het een politieke organisatie betrof.96Met name onder druk van het

internationaal verdrag97dat beschermde tegen rassendiscriminatie, werden de eerste

stappengezet richtingwetswijziging.9899Deministerraadkwam tot een akkoordover

eenwetsontwerpdatzouinhouden:“Derechterkan, indienhijwerkzaamheid instrijd

metdeopenbareordevaststelt,eenrechtspersoonopvorderingvanhetOMontbinden

enverbodenverklaren.Isalleendedoelstellinginstrijdmetdeopenbareordedankan

derechtspersoondetijdkrijgenditteherstellen”.100Dezeformuleringweeseropdatde

rechter na het constateren van een verboden werkzaamheid verplicht was een

ontbindinguittespreken.Hetvoorstelzoudeeerdereartikelen15en16transformeren

94Eskes,RepressievanpolitiekebewegingeninNederland:eenjuridisch-historischestudieoverhetNederlandsepubliekrechtelijkeverenigingsrechtgedurendehettijdvak1798-1988,Zwolle:TjeenkWillink1988,p.461.95Ibid.96KamerstukkenII,1981-1982,17476,nr.3,p.4.97VerdragvanNewYorkvan7maart1966.98VanderPote.a.,HandboekvanhetNederlandsestaatsrecht,Deventer:Kluwer2006,p.358.99DatdezedrukaanwezigwasdoetzichblijkenuitdeexplicietevermeldingdatmenernietaanhoefttetwijfelendatrassendiscriminatieookinNederlandverbodenis.In:KamerstukkenII,1981-1982,17476,nr.3,p.4.100Eskes,RepressievanpolitiekebewegingeninNederland:eenjuridisch-historischestudieoverhetNederlandsepubliekrechtelijkeverenigingsrechtgedurendehettijdvak1798-1988,Zwolle:TjeenkWillink1988,p.484.

25

naaréénartikel (15)metdrie ledendie,bovendien, in combinatiemetartikel140Sr.

gelezendiendeteworden:101

Lid1.Eenrechtspersoonwaarvandewerkzaamheidinstrijdismetdeopenbareordeof

degoedezeden,isverboden.

Lid2.Opvorderingvanhetopenbaarministeriewordtzulkeenrechtspersoondoorde

rechtbank verboden verklaard en ontbonden. De rechtbank stelt vast sedert welk

tijdstipderechtspersoonverbodenis.

Lid3.Eenrechtspersoonwaarvanhetdoelinstrijdismetdeopenbareordeofdegoede

zedenwordtopvorderingvanhetopenbaarministeriedoorderechtbankontbonden.

De rechtbank kan de rechtspersoon in de gelegenheid stellen binnen een door de

rechtbank te bepalen termijn zijn doel tewijzigen. Zij spreekt de ontbinding niet uit,

indiennaafloopvandezetermijnhetdoelnietmeerinstrijdismetdeopenbareordeof

degoedezeden.

In lijn met de eerder beschreven verandering die in de Grondwet was doorgevoerd,

werdook inditontwerpdezinsnede“ofdegoedezeden”weggelaten.Dekansopeen

verkeerde interpretatie van het begrip lag namelijk voor de hand.102Derhalve diende

dezewijziging gezien teworden als een logische stap omaansluiting te vindenbij de

Grondwetenwasdezeogenschijnlijkebeperkingvandeverbodsgrond,bovendien,geen

wijziging van de (inhoud van de) verbodsbepaling maar slechts een verduidelijking

daarvan.103EenverduidelijkingwastevensdeuitlegdiedeministerindeMemorievan

Antwoord aan de enige overgebleven verbodsvoorwaarde meegaf. ‘Strijd met de

openbareorde’diendegeïnterpreteerdtewordenals“handelingendie inbreukmaken

op de algemeen aanvaarde grondvesten van ons rechtsstelsel”. 104 Om dit te

verduidelijkenvolgdeeenaantalvoorbeelden,waarvanéénzagophetbepleitenvanhet

straffeloosmakenvanhetdodenvaneenbepaaldebevolkingsgroep.Dezerechtstreekse

verwijzing naar— en benoeming van— Van den Bergh, die dit voorbeeld aangreep

101KamerstukkenII,1984-1985,17476,nr.1-2,p.1-2.102Gelezendiendeteworden‘immoreel’enniet‘onfatsoenlijk’.In:KamerstukkenII,1981-1982,17476,nr.5p.3.103KamerstukkenII,1984-1985,17476,nr.5-7p.3.104Ibid.

26

tijdens zijn gevalsvergelijking,105leidde uiteindelijk tot het duiden van het ‘openbare

orde-criterium’ als handelingen die “een aantasting inhouden van de als wezenlijk

ervaren beginselen van ons rechtsstelsel -die, indien op grote schaal toegepast,

ontwrichtend zoudenblijken voorde samenleving”.106Juist het feit dat deminister dit

voorbeeld aanhaalt met een expliciete verwijzing naar de redevoering van Van den

Bergh, laat zien dat zijn bedoeling is geweest de door Van den Bergh geopteerde

“fundamentele zedelijke beginselen van het Nederlandse volk” als duiding van het

verbodscriterium te integreren. 107 De aanvulling bij het criterium dat ziet op

‘maatschappelijke ontwrichting’ kan gelezen worden als de verplichting slechts in

uiterstegevallenhetverbodsregime toe tepassen.Dezeaanvullingheeft lange tijdals

functieloze appendix gefungeerd maar is in de praktijk uiteindelijk een struikelblok

geblekenvooreenduidigerechterlijkeinterpretatievanhetverbodsregime.108

Datdewetgevernooitbedoeldheeftonderhetnieuweverbodsregimepartijente

plaatsendie (grond)wetswijzigingenambiëren,blijkteveneensuitdebehandelingvan

het voorstel. Pleidooien ten behoeve van politieke wensen zijn zaken “waarover de

kiezermoetoordelen,nietderechter”.109 Hetwetsvoorstelmagniet tot gevolg hebben

datdevreesvooreenverbodzalleidentoteenverschralingvanhetpolitiekelandschap.

DaarmeewordtaansluitinggevondenbijVandenBerghdiepleittevooreenveranderlijk

karakter van de grondwet zolang deze aanpassing niet de op dat momenteel

fundamenteel geachte zedelijke beginselen zouden aantasten.

Daarnaast kende de invulling van het ‘openbare orde-criterium’ een aanvullend

voordeel.Andersdanbijvoorbeeldeenwettelijkeopsommingvangevallendiezouden

kunnen leidentoteenverbodsgrond,wasermethet ‘openbareorde-criterium’endus

de ‘als wezenlijk ervaren beginselen’ een lezing gevonden die bestandwas tegen “de

tanddestijds.”110Netals,ofmisschienbetergezegd,aandehandvanVandenBergh’s

beschouwing werd erkenning gegeven aan de veranderlijke aard van het zedelijk

bewustzijn. De rechter diende dus een oordeel te vellen op basis van de heersende

105Zieditschrijvenp.16106KamerstukkenII,1984-1985,17476,nr.5-7p.3.107Eskes,RepressievanpolitiekebewegingeninNederland:eenjuridisch-historischestudieoverhetNederlandsepubliekrechtelijkeverenigingsrechtgedurendehettijdvak1798-1988,Zwolle:TjeenkWillink1988,p.577.108Zie2.7.:VerenigingMartijn.109KamerstukkenII,1984-1985,17476,nr.5-7,p.6.110KamerstukkenII,1984-1985,17476,nr.5-7p.3.

27

overtuigingtentijdevanzijnoordeel.111

Ten slotte blijkt uit de formulering van het wetsvoorstel en tevens uit de

behandeling daarvan dat de discretionaire bevoegdheid die de rechter zichzelf

verschafte onder het oude artikel om al dan niet over te gaan tot ontbinding van de

rechtspersoonnahetvaststellendatverbodenkarakterkwamtevervallen.Inhetgeval

dat de rechter concludeerdedat dewerkzaamheid vande rechtspersoon in strijdwas

metdeopenbareordeenerdussprakewasvaneenverbodenrechtspersoon,hadhet

ontbindingsoordeeltegeldenalseenrechterlijkeverplichting.112Wasersprakevaneen

doeldatindruistetegendeopenbareordedan,nadatderechterderechtspersooninde

gelegenheidhadgesteldhetdoelaan tepassen,werdgeenverboduitgesprokenmaar

beperktedeuitspraakzich totontbinding.Voortzettingvandewerkzaamheidvaneen

rechtspersoon nadat deze verboden en ontbonden was, zou bovendien leiden tot

vervolging via artikel 140 Sr. 113

In1989heeftereenvernummeringplaatsgevondendieartikel15BWnaarartikel20

omzette.Totophedenstaatdeverbodsmogelijkheidvanrechtspersonendusinartikel

20boek2BW:114

Lid1:Eenrechtspersoonwaarvandewerkzaamheidinstrijd ismetdeopenbareorde,

wordtdoorderechtbankopverzoekvanhetopenbaarministerieverbodenverklaard

enontbonden.

Lid2:Eenrechtspersoonwaarvanhetdoelinstrijdismetdeopenbareorde,wordtdoor

de rechtbank op verzoek van het openbaar ministerie ontbonden. Alvorens de

ontbindinguittesprekenkanderechtbankderechtspersoonindegelegenheidstellen

binneneendoorhaartebepalentermijnzijndoelzodanigtewijzigendathetnietmeer

instrijdismetdeopenbareorde.

Lid 3: Een rechtspersoon vermeld in de lijst, bedoeld in artikel 2, derde lid, van

Verordening(EG)nr.2580/2001vandeRaadvan27december2001(PbEGL344), in

BijlageIvanVerordening(EG)nr.881/2002vandeRaadvan27mei2002(PbEGL139)

111KamerstukkenII,1984-1985,17476,nr.5-7p.4.112Ibid.,p.5.113VanderPote.a.,HandboekvanhetNederlandsestaatsrecht,Deventer:Kluwer2006,p.359.114Wet15november1989,Stb.541.

28

of is vermeld en met een ster aangemerkt in de Bijlage bij het Gemeenschappelijk

Standpunt nr. 2001/931 van de Raad van 27december 2001 (PbEG L 344) is van

rechtswegeverbodenennietbevoegdtothetverrichtenvanrechtshandelingen.

2.6. Nationale Volkspartij / CP’86: de nieuwe wetgeving in de praktijk – het defect

gerepareerd.

DerechtsgangvandeNationaleVolkspartij/CP ’86(hiernaook:CP’86)bleefbeperkt

tot behandeling in eerste instantie115 enwas exemplarisch voor hoe het vernieuwde

verbodsregime te werken had met betrekking tot politieke verenigingen.

Op basis van artikel 2:20 lid 1 BW vorderde het OM de verbodenverklaring en

ontbinding van de CP ’86. Een civielrechtelijke sanctie die met terughoudendheid

gebruiktdiendetewordendaarheteenpolitiekepartijbetrof.116Aandevordering lag

ten grondslag dat de werkzaamheden van de CP’86 racistisch, discriminerend en

opruiend waren. 117 Bovendien gaf het OM een expliciete vermelding van het

internationale antiracisme verdrag 118 om zo een signaal af te geven aan de

internationale gemeenschap dat Nederland inmiddels, nadat ze onder pressie van

andereverdragspartijeneenwetswijziginghaddoorgevoerd,119hetontstanedefectdat

aanhetlichtkwamtijdensdebehandelingvandeNVU-zaakhadgerepareerd.DeCP’86

was volgens het OM een politieke façade die de vorm van een partij alleen had

aangenomenomopbasisvandiestatusandermansrechtenopdisproportionelewijzete

kunnenschenden.Bovendienwarenenkelebestuursledenindejarenvoorafgaandaan

het proces strafrechtelijk vervolgd en veroordeeld wegens haat zaaiende en

discriminatoire uitlatingen gedurende partij-gerelateerde activiteiten. 120

Derechternaminzijnoverwegingmeedattijdensdeparlementairebehandeling

van het verbodsartikelwerd vastgesteld dat het ‘openbare orde- criterium’ niet ruim

diendetewordenuitgelegd.121Derhalveligtdenadrukop“handelingendieeeninbreuk

maken op de algemeen aanvaarde grondvesten van ons rechtsbestel, zoals vrijheid en115RbAmsterdam18november1998,NJ1999,377.116Ibid.,§4.1117Ibid.,§2.118VerdragvanNewYorkvan7maart1966.119KamerstukkenII,1981-1982,17476,nr.3,p.4.120Opbasisvanartikel:137ct/m137gSr.121Volgensderegeringblijktuitdewetshistoriedatdebepalingeenrestrictieverelezingbehoeftdandebepalingen‘strijdmetdewet’enaantastingvanandermansrechten’.In:KamerstukkenII,1981-1982,17476,nr.5,p.2.

29

menselijke waardigheid.”122Ondanks deze restrictieve interpretatie van het criterium

horen het “bij herhaling aanzetten, uitlokken en propageren van discriminatie” daar

zeker wel onder te vallen.123Daarnaast vormen de aaneenschakeling van racistische

uitingengedragenvandeledeneenschakelindewerkwijzevandepartijdiedermate

zwaarwegendzijndatdezealsdewerkzaamheid vandepartijgezienmoetenworden.

Nuvoorderechtervastiskomentestaandatdewerkzaamheidvandepartijuitermate

discriminatoire handelingen betrof die de ‘als wezenlijk geachte beginselen van ons

rechtsstelsel’ aantastten en dus voldeden aan het in strijd met de ‘openbare orde-

criterium’,werddepartijopbasisvanlid1artikel20boek2BWverbodenverklaarden

ontbonden. 124

Metdezeuitspraakwerddesuccesvollecorrectievanhetgebrekkigeoudeartikel

15boek2BWgefinaliseerd.Dediscretionairebevoegdheidvanderechteriskomente

vervallen met betrekking tot de ontbinding en daarnaast krijgt het

(partij)verbodsmiddelmeererkenningvoorwathetwerkelijk is:eenpubliekrechtelijk

middel.Bovendienishierdedoordewetgeverbedoeldelezingvanhet‘openbareorde-

criterium’gehanteerdenistevensduidelijkgewordendatNederlandweervoldoetaan

de standaard die het internationaal verdrag tegen rassendiscriminatie beoogde te

waarborgen.

2.7. Vereniging Martijn – het ‘ontwrichtingscriterium’ – een nieuwe lezing van het

verbodsartikel?

DeverbodenverklaringvanverenigingMartijn,heeftvanafhetmomentvanbehandeling

doorde rechtbank tot enmetdeuitspraakdoordeHogeRaadeenhoop consternatie

veroorzaakt. Niet enkel vanwege het streven van de vereniging — het wettelijk

aanvaardbaarmakenvanpedofilie—ofdetijdwaarinditgebeurde—eenperiodevan

extrememaatschappelijkesensibiliteitmetbetrekkingtotpedofiliealsuitvloeiselvande

Amsterdamse zedenzaak125en de pedofilie gerelateerde ontmaskeringen binnen de

kerkgemeenschap — maar, op juridisch-wetenschappelijk vlak, vooral vanwege de

discrepantie tussen de rechterlijke uitspraken in verschillende instanties. Duidelijk is

geworden dat het ogenschijnlijk goed functionerende verbodsregime op basis van

122RbAmsterdam18november1998,NJ1999,377.§4.3.123Ibid.124Ibid.,§5.125RbAmsterdam21mei2012,ECLI:NL:RBAMS:2012:BW6148.

30

dezelfde feiten bij drie instanties tot een andere conclusie kan leiden. Een verklaring

hiervooristevindeninhetgewichtdatwordttoegekendenerzijdsaanrechtsstatelijke

argumenten en anderzijds aanmorele argumenten.126Daarnaast is de zaakbehandeld

nog voordat de vereniging zich wettelijk heeft kunnen omdopen tot politieke partij.

Hierdoor isdeNederlandseverbodsmethode,die alle verenigingen—aldannietmet

eenformeelpolitiekkarakter—onderdezelfdeverbodssystematiekplaatstmaarbijde

beoordeling verschillende criteria hanteert, onder druk komen te staan. De volgende

uiteenzetting betreft derhalve de rechterlijke behandeling van een verbod van een

vereniging met betuigde politieke aspiraties. Of de uitspraak van de Hoge Raad

uiteindelijk te gelden heeft voor politieke partijen is daardoor uiterst onzeker.

Uitgeslotenishetniet,vandaardebehandeling.

DebeoordelingdoordeRechtbankgeschieddeaandehandvaneen“drietrapsraket”127

en leidde tot de conclusie dat de werkzaamheid van Martijn in strijd was met de

openbare orde. De reden hiervoor was gelegen in het streven van de vereniging om

seksueelcontactmetkinderen teverheerlijkenenmogelijk temakenvoorhaar leden.

Een streven dat, zo oordeelde de rechtbank, een inbreuk vormt op de seksuele

integriteit van kinderen, wat heeft te gelden als één van de meest fundamentele

waarden in onze samenleving en zodoende indruist tegen de rechtsorde.128Met deze

beoordelingkomtderechtbanktoteenuitspraakopbasisvandealgemeenaanvaarde

grondvestenvanonsrechtsstelseldie—opbasisvanmoreleoverwegingen—doorde

werkzaamheidvanMartijnwordenaangetast.Aandehandvandezeredeneringkwam

strijdmetdeopenbareordevasttestaan.Deverenigingwerdverbodenenontbonden.

HetHof oordeeldeafwijkend:129methetoogophet tebeschermengrondrecht

van vereniging kon een verbodsbepaling alleendanwordenuitgesprokenwanneer er

sprake was van een daadwerkelijke en ernstige aantasting van als wezenlijk ervaren

beginselen van ons rechtsstelsel, die bovendien van dien aard was dat deze een

ontwrichting van onze samenleving zou (kunnen) betekenen. De laatste zinsnede is

afkomstig uit deMemorie van Antwoord130bij het voorstel van het verbodsartikel en

126Molier,deverenigingMartijnmagtochbestaan,overdescheidingvanrechtenmoraalNJB(88)2013/1389,p.1509.127Ibid.128RbAssen27juni2012,LJNBW9477par.2.14.129HofLeeuwarden4april2013,LJNBZ6041,par.4.12–4.22.130KamerstukkenII,1984-1985,17476,nr.5-7p.3.

31

had tot dan toe— gedurende de behandeling van hetwetsvoorstel, de CP’86-zaak of

tijdensdebehandelingvandeMartijn-zaak ineersteaanleg—noggeenexpliciete rol

van betekenis gespeeld.131Het Hof achtte het echter noodzakelijk dat deze zinsnede

werdgelezenalseenextracriteriumomeenverbodenontbindinguittespreken.132Op

diewijzekreegdetotdantoegenegeerdeappendixhetzelfdegewichtalsde‘aantasting

vanwezenlijkervarenbeginselenvanonsrechtsstelsel’.Vanwegedecumulatieveaard

vandeopsommingconcludeerdehetHofdatverbodenontbindingnietpassendwaren

nuaandetweedevoorwaardenietwasvoldaan.Deuitlatingenvandeverenigingzijnals

verwerpelijkaantemerken,maarzijnnietstrafbaar.Desamenleving,zooordeeldehet

Hof,moetopenblijvenvooropvattingendienietdoordemeerderheidgedragenworden

zolangdezenietontwrichtendwerken.133Het‘ontwrichtingcriterium’134krijgtzodoende

defunctieomrechterlijketerughoudendheidterealiserenendusruimtetebiedenaan

ideeënendebat,hoeafkeurenswaardigdezeookmogezijnvoordemeerderheid.

Uiteindelijk achtte de Hoge Raadde strijd met de openbare orde wel bewezen

omdat juist kinderen, gezien hun afhankelijke positie, bescherming behoeven ten

aanzienvanvolwassenen.135DeHogeRaad(inovereenstemmingmetderechtbanken

hetHof)oordeeldedatdewerkzaamheidvandeverenigingalseendaadwerkelijkeen

ernstigeaantastingvanhetbeschermingsbeginselvanseksueleintegriteitvankinderen

had te gelden. De vraag is nu echter of het door het Hof toegepaste

‘ontwrichtingscriterium’ terecht een dusdanige gewichtige rol van betekenis had

gespeeldgedurendedebehandeling.Kortgezegd:nee,volgensdeHogeRaadisdatniet

hetgeval.HetontwrichtingscriteriumwordtdoordeHogeRaadaandekantgeschoven

maarvaltdaarmeeniet terugopdeeerdereconclusievanderechtbank. Inplaatsvan

het criterium gehanteerd door het Hof of het ‘normale’ criterium gebruikt door de

rechtbank,kiestdeHogeRaadervooreennieuwcriteriumteontlenenaanhetEuropees

VerdragvoordeRechtenvandeMens136(hiernaook:EVRM).Aandehandvanartikel

10lid2EVRMwordthetverbodsregimegekoppeldaaneen“pressingsocialneed”.137De

verbodenverklaringdientdustewordenbeoordeeldalseennoodzakelijkemaatregelin

131VanderPloeg,Hoemoeilijkishetomeenverenigingteverbieden?Deel2:dezaakMartijn,NJB2013(40),p.2810.132HofLeeuwarden4april2013,LJNBZ6041par.4.12.133Ibid.,§4.22-4.23.134Ibid.,§4.8.135HR18april2014,ECLI:NL:HR:2014:948.136Artikel10lid2en11lid2EVRM.HR18april2014,ECLI:NL:HR:2014:948,r.o.v.3.8-3.12.137Ibid.,uitspraak§3.6.

32

een democratische rechtsstaat om het verenigingsrecht in te perken. Ondanks de

uitgesprokenterughoudendheidinhetverbiedenenontbindenvanverenigingen,achtte

deHogeRaadhetmethetoogopdebeschermingvankinderennoodzakelijkomineen

democratische samenleving en in overeenstemmingmet internationale verplichtingen

deverenigingMartijnteverbiedenenontbinden.Debeschikkingvanderechtbankwerd

zodoendebekrachtigd.138

De toepassing van de ‘noodzakelijkheidstoets’ stond voor een aanmerkelijke

verlaging van de door het Hof gehanteerde ‘verbodshorde’, namelijk de

ontwrichtingstoets139en leidde tot kritische geluiden binnen rechtswetenschappelijke

kringen.140DeHogeRaadkiestervooraftewijkenvandeuitspraakvanhetHofende

rechtbank en zodoende dus ook van de wetsgeschiedenis, ten minste wanneer dit

criterium tevens te gelden heeft voor politieke verenigingen. Het verlaten van de

ontwrichtingstoets die het Hof als adequate waarborg aanmerkte en dus het

aanmerkelijk verlagen van de ‘verbodshorde’ kan worden gezien als precedent in de

behandeling van sommige verenigingsverboden maar zal mogelijkerwijs geen

precedentwerkingdienentehebbenvoordesubcategorievanpolitiekepartijen.Omdat

deverlagingvandiestandaardindeuitspraakvandeHogeRaadniettevensexplicietop

politiekepartijenvantoepassingwordtverklaard,maarooknietwordtontkenddathet

welzois,zaleenvolgendezaakdiewelexplicietistoegespitstophetverbiedenvaneen

politieke partij moeten uitwijzen in welke mate de overkoepelende — verlaagde —

verenigingsstandaard naar Europese richtlijnen doorwerkt op de door de wetgever

beoogde verheven status van politieke partijen.Wordt de noodzakelijkheidstoets een

algemeen criterium dan zullen we definitief van de wetshistorie wegdrijven, aan de

hand van een soepeler verbodscriterium geïntroduceerd door een rechter zonder

democratische legitimatie.

3.TerugkoppelingnaarVandenBergh-DeeindschetsvanNederlandse

weerbaarheid.

3.1.VandenBergh:Eengoedbewaardeerfenis?138Ibid.,uitspraak§4.139Dezeverlagingvanrechtsbeschermingisoverigens-paradoxaalgenoeg-instrijdmetartikel53vanhetEVRMdiehetnationalerechtvoorrangverleentwanneerdezeeenmeeruitgebreiderechtsbescherminginhoudt.140Brouwer,Vanverbodenverenigingendeopenbareorde,NJB(27)2013/1608,p.1787.

33

AandehandvanvoorgaandekroniekvaltdeinvloedvanVandenBergh’sintreeredeop

de ontwikkeling van het partijverbod niet te ontkennen. Ondanks de politieke

gebeurtenissenvooraanvangvandeTweedeWereldoorloginbinnen-enbuitenland,is

de Nederlandse wetgever naderhand nooit overgegaan tot het formaliseren van

onaantastbaredemocratischebeginselen.EenvoorkeurdieookVandenBerghgenoot.

Hetzouiederepartijvrijmoetenstaanrechtenseenveranderingvandegrondwetnate

streven. Een beperking van die vrijheid is alleen in uiterste gevallen toegestaan, zo

oordeelt Van den Bergh. De wetgever heeft deze terughoudendheid ook in de

behandelingvandehuidigewetgevingverwoordviahet‘ontwrichtingscriterium’.Alleen

inuiterstegevallen, gevallendieontwrichtendzoudenblijkenvoorde samenleving, is

eenbeperkingvanhetverenigingsrechtgerechtvaardigd.Het isnamelijkdekiezerdie

een dergelijk voorstel tot wijziging van grondrechten dient te beoordelen, niet de

rechter.141

En ook in het bepalen van de gronden voor een verbod vindt de wetgever

aansluiting bij Van den Bergh. Volgens de laatste is een partijverbod aanvaardbaar

wanneer deze partij dewaardendie door het zedelijk bewustzijn vanhetNederlands

volkalsfundamenteelofonaantastbaarwordenaangemerkt,trachtteveranderen.Een

grondwetswijziging die geen aantasting van die fundamentele beginselen omvat is

zodoende toegestaan. In deze betekenis is het ‘fundamentele zedelijke bewustzijn’ als

toetsingsonderdeel in het huidige ‘openbare orde-criterium’ geïntegreerd. Door het

voorbeeld uit Van den Bergh’s oratie over te nemen tijdens de behandeling van de

actuelewetgeving—hetvoorbeeldvanhetpleidooivoorhetdodenvaneenbepaalde

bevolkingsgroep—endaarnaastexplicietdeoratietevermelden,heeftdewetgeverde

bedoelinggehaddezienswijzenvanVandenBerghovertenemenenzoeenmanierte

vinden om soortgelijke pleidooien doorwettig handelende partijen via een verbod te

kunnen beknotten. Op basis daarvan komt de minister tot een meer nauwkeurige

beschrijvingvanhet‘openbareorde-criterium’dienaadloosaansluitbijVandenBergh:

dealswezenlijkervarenbeginselenvanonsrechtstelsel.DaarmeeheeftvandenBergh,

via dewetgever, de rechter van handvatten voorzien die enige houvast bieden bij de

toepassingvanhetpartijverbod.

141KamerstukkenII,1984-1985,17476,nr.5-7p.6.

34

Tevens is het aan de redenering van de wetgever af te lezen dat hij ook met

betrekkingtothetveranderlijkekaraktervanhetbeschermendebeginselmetVanden

Berghopeenlijnzit.HetfundamentelezedelijkbewustzijnvanhetNederlandsevolkis

geenszinseenvaststaand,onherroepelijkgegeven,zomeentVandenBergh.Hiersluitde

wetgever zich bij aan. Door het gebruik van de ‘als wezenlijk ervaren beginselen’-

maatstafheefthetwetsartikelzichzelfimmuungemaakttegeneventueleinvloedvande

“tand des tijds”. Het is nu een bewegelijk richtsnoer geworden dat bij een gewijzigde

opvattingvanwatpreciestotdiewezenlijkebeginselenbehoort,nogsteedstoepasbaar

is.

Na recente ontwikkelingen in de rechtspraak, echter, dient bovenstaande

uitwerking over de invloed die Van den Bergh heeft gehad op de invulling van het

partijverbodenigszinsgerelativeerdteworden.DehandvattendieVandenBerghviade

wetgeveraanderechtergebodenhadbijhetinvullenvanhet‘openbareorde-criterium’

zijninmiddelsgestaagaandegripvanderechteraanhetontglippen.NadeMartijn-zaak

en de verschillende lezingen die in verschillende instanties werden toegepast is er

onduidelijkheidomtrenthetgebruikvanhetverenigingsverbodontstaan.Hoedienter

naastde‘wezenlijkebeginselenvanonsrechtsstelsel’omgegaantewordenmethetdoor

de wetgever gegeven ‘ontwrichtingcriterium? Kan deze op den duur losgelaten en

vervangenwordendoordedoordeHogeRaadgeïntegreerde‘noodzakelijkheidstoets’?

Eendergelijkewijziging zoude terughoudendheid dieVandenBergh en dewetgever

voorogenhaddenniettengoedekomenenzoubovendieneenafwijkingbetekenenvan

eenopdemocratischewijzetotstandgekomencriterium.Interessantwordtomtezien

hoederechtereenvolgendgevalzaloordeleneninhoeverrede‘alswezenlijkervaren

beginselen’,het‘ontwrichtingscriterium’ende‘noodzakelijkheidstoets’daareenrolvan

betekeniszullenspelen.

3.2.Dehuidigesituatie:Formeleenmateriëledemocratieconcepties.

Als we de huidige situatie analyseren en de vraag moeten beantwoorden welke

democratie-conceptie van toepassing is op Nederland, komen we tot een minder

eenduidig antwoord. Nederland heeft kenmerken van zowel formele als materiële

opvatting en kiest ondertussen, bewust, voor geen van beide. Aan de hand van een

pragmatischehoudingvandewetgeverontbreektdenoodzaakomeenweloverwogen

35

theoretische democratieopvatting te concretiseren.142Deze houding is kenschetsend

voor de Nederlandse politieke cultuur.143 Enerzijds heeft het ontbreken van formeel

vastgelegdeonveranderlijkebepalingendeschijnvaneenformeledemocratie-opvatting

versterkt.144De grondwet en de daarin vastgelegde grondrechten zijn niet rechtens

onaantastbaarnochkanéénvandezegrondrechtenalsdirectegrondslagdienenvoor

eenpartijverbod.Hetisimmersde‘strijdmetdeopenbareorde’dieindegrondwetals

basis voor een partijverbod is geduid. Daarmee wordt het partijverbod formeel

onttrokken aan wat het tracht te beschermen, namelijk; de fundamenten van de

(liberale)democratie.Hetstaatzodoendeiedereenvrijeenwijzigingvangrondrechten

natestrevenwaarbijtolerantieheefttegeldenalsdetranscenderendenorm.Bovendien

staat in Nederland het meerderheidsprincipe centraal binnen het

besluitvormingsproces. Een rechter mag wetten in formele zin niet toetsen aan de

grondwet.145

Echter,de invullingvanhet ‘openbareorde-criterium’diedoordewetgeverop

basisvanVandenBergh isgerealiseerd,biedtvoldoenderuimteomtoteenmateriële

bescherming van door de rechter nader in te vullen beginselen te komen. De rechter

heeft de mogelijkheid gekregen in uiterste gevallen146het recht op vereniging in te

perken, dat is wanneer er wordt vastgesteld deze partij inbreukmaakt op de op dat

momentals ‘wezenlijk tebeschouwenbeginselenvanonsrechtsstelsel.’Zodoendekan

men deze ‘wezenlijk beginselen’ alsmateriële, onaantastbare beginselen beschouwen:

zolang ze alswezenlijkworden ervaren zullen ze in de praktijk onveranderbaar zijn.

Tolerantie heeft plaats temaken voor intolerantiewanneer het een dezer beginselen

betreft.Alsgevolgvanbovenstaandeconstateringdientmenzichwelterealiserendat

142Heringae.a.,StaatkundigJaarboek1982-1983,Leiden1982,p.135.143Eskes,RepressievanpolitiekebewegingeninNederland:eenjuridisch-historischestudieoverhetNederlandsepubliekrechtelijkeverenigingsrechtgedurendehettijdvak1798-1988,Zwolle:TjeenkWillink1988,p.577.144Nieuwenhuis,Partijverbodensupra-constitutionalismeinrechtsvergelijkendperspectief:eendrieluik,in:Ophetsnijvlakvanrechtenpolitiek,Opstellenaangebodenaanprof.mr.L.Prakke,Deventer:Kluwer2003,p.211.145Nederlandkenteentoetsingsverbod:hetstaatderechternietvrijwetteninformelezintetoetsenaandeGrondwet.Art.120Gw.Dittoetsingsverbodisenigszinsuitgeholdsindsdemogelijkheidbestaatwettenwelaanverdragentetoetsen.146Eskesisvanmeningdathetontwrichtingscriteriumdoordewetgeveristoegevoegdomaantegevendateeninperkingalleeninuiterstegevallenisterechtvaardigen.Hetbetreffendiegevallendieontwrichtendzoudenblijkenvoordesamenleving.Ditisvolgenshemde‘trigger’voordewerkingvanhetmateriëledemocratieconcept.In:Eskes,RepressievanpolitiekebewegingeninNederland:eenjuridisch-historischestudieoverhetNederlandsepubliekrechtelijkeverenigingsrechtgedurendehettijdvak1798-1988,Zwolle:TjeenkWillink1988,p.577.

36

debeschermingvandezebeginselengeeneeuwigdurendebescherminghoefttezijn.De

classificatie van beginselen als zijnde ‘wezenlijk voor ons rechtsstelsel’ moet worden

beschouwtalseenflexibelenormenzaliederekeeropnieuwgewogendienenteworden

ophetmomentvantoetsingdoorderechter.

Ondanks dezemateriële bescherming van democratische beginselen zal ik Nederland

moeten onttrekken aan de neutraliteit die zij tot op heden met betrekking tot dit

onderwerp uitgedragen heeft en zal de gebrekkige formele bescherming van

democratische fundamenten an sich uiteindelijk moeten leiden tot de conclusie dat

Nederland thans in wezen en in recht meer het formele democratische ideaal

behartigt.147

3.3.DeNederlandseweerbaredemocratie:Eenclassificatie.

OmhetNederlandsedemocratische landschap tekunnengebruikenbijhetweergeven

vandedemocratieals ‘weerbaar’,zaleersthetconcept‘weerbaar’verduidelijktdienen

te worden. In een ‘weerbare democratie’ staat de afweging met betrekking tot het

tolereren van intolerantie centraal. Enerzijds zal volgens Popper “de keuze voor

onbegrensde tolerantie leiden tot het verdwijnen van tolerantie in zijn geheel”.148

Anderzijds zal een te hoge mate van (democratische) intolerantie id est het

verloochenen en uithollen van democratische (vrijheids)rechten een autoritaire of

dictatoriale democratie tot gevolg hebben. De uiting van het ‘weerbare’ is vaak een

tussenweg tussen beide uitersten en kent in het vormgeven daarvan een omvangrijk

scala aanwettelijkemiddelen.Dekeuze tussen tolerantie en intolerantie is eenkeuze

dieinherentisaandedemocratischerechtsstaat.Daaruitvaltafteleidendatinwezen

alle democratieën in zekermateweerbaar zijn.149Het concept is daardoor een breed

vangnet geworden van verscheidene democratische reacties op velerlei uitingen van

intolerantie.150Enige overeenstemming over de precieze betekenis van het begrip is

vanwege deze verscheidenheid aan elementen en de wisselende nadruk op

147VanderWoude,Democratischewaarborgen,UniversiteitMaastricht2008,p.59.148Popper,TheOpenSocietyanditsEnemies,London:Routledge2002,p.668.149Thiele.a.,The‘militantdemocracy’principleinmoderndemocracies,Ashgate2009,p.3.150ErwordtdoorAngelaBournegesprokenover“conceptstretching”in:Bourne,Theproscriptionofpartiesandtheproblemwith‘militantdemocracy’,CentreforthestudyofEuropeanpoliticalparties,OnlineWorkingPaperSeries,NO.3/2011.p.4.

37

verschillende ingrediënten lastig te formulerenofuitde literatuur teherleiden.151Op

basis van die wetenschap heb ik er voor gekozen de uitkomsten van bovenstaand

onderzoek te concretiseren aan de hand van een rechtsvergelijkend kader. Ik zal de

gegevens uit bovenstaand onderzoek met betrekking tot het partijverbod

implementeren in een driedimensionaal model opgesteld door Angela Bourne.152Dit

model is een verduidelijking van de diversiteit van democratieën en de bijbehorende

reactiesopantidemocratischgedachtengoed.Hetbetrefthieruitsluitendweerbaarheid

indezinvaneenpartijverbodenisdusgeenuitkomstdiehetweerbarekarakteroverde

gehele breedteweergeeft. Ditmodel biedt de lezer demogelijkheid in een oogopslag

inzicht te krijgen in de partij-weerbaarheid vanNederland in vergelijkingmet andere

democratischestaten.

Eerst volgt eenkorteuitlegbetreffendede criteriadieBournegebruikt inhaar

model. Daarnaast zal de Nederlandse situatie aan die criteria worden verbonden en

kunnenwe,nadatdegegevenszijntoegepastindefiguur,aflezeninwelkeverhouding

deNederlandseweerbaarheidstaat tenopzichtevananderedemocratieën.Decriteria

zijndevolgende:

Horizontaal

Op de horizontale as van de figuur worden onderscheiden de formele en materiële

democratieconcepties. Enerzijds staan de meerderheidsbeslissing en vrije markt van

ideeën centraal. Tolerantie is de transcenderende norm — de formele opvatting.

Anderzijds kent men waarde toe aan een onaantastbare democratische kern die ten

behoeve van de duurzaamheid van deze kern tolerantie kan verloochenen — de

materiëleopvatting.153

Hetvraagstukformeel/materieelisreedsinditschrijvenbeantwoord154entoont

aan dat Nederland een grensgeval is die thans meer het formele democratieconcept

uitdraagt. Kenmerken die Nederland tot een formele democratie maken zijn o.a. het

151Zievooreenkleineweergavevandezeverscheidenheidaanconceptualisatiesbijvoorbeeld:Thiele.a.,The‘militantdemocracy’principleinmoderndemocracies,Ashgate2009-Pfersmann,Shapingmilitantdemocracy:LegalLimitstoDemocraticStability,in:Sajóe.a.,MilitantDemocracy,Utrecht:ElevenInternationalPublishing2004,p.47-69-Loewenstein,MilitantdemocracyandfundamentalrightsI,TheAmericanPoliticalScienceReviewVol.31,No.31937,p.417–424.152Bourne,Theproscriptionofpartiesandtheproblemwith‘militantdemocracy’,CentreforthestudyofEuropeanpoliticalparties,OnlineWorkingPaperSeries,NO.3/2011.p.20.153Heringae.a.,Staatsrecht,Deventer:Kluwer2012,p.3.154Ditschrijven:3.2.Dehuidigesituatie:Formeleenmateriëledemocratieconcepties.

38

ontbreken van beperkingen op de mogelijkheid de grondwet te herzien en de

afwezigheidvanformelebeperkingenvoordewetgeverinhetmakenvanwettendoor

bijvoorbeeld het in de grondwet geïntegreerde toetsingsverbod155en de afwezigheid

vanformelesupraconstitutionelebeginselenzoalsDuitslanddiekent.

Verticaal

De verticale as differentieert staten die partijen verbieden op basis van

antidemocratisch(anti-systeem)handelenenstatendieeenverbodlegitimerenopbasis

vanantidemocratischeideologieënen/ofhandelen.ZokentAmerikaeensysteemwaarin

ruimte is voor alle ideologieën, ook antidemocratische, maar deze vrijheid eindigt

wanneererwordtovergegaanophandelen,metnamewanneerersprakeisvangeweld.

Het Duitse systeem daarentegen kent de ‘vrije democratische orde’ een dusdanig

fundamenteelkaraktertoedatdezebehalvehethandelenookbescherminggeniettegen

antidemocratischeideeën.Eenkanttekeningbijdezeextradimensieisdatzeuitgaatvan

hetpuntdat:‘alseenverbodwordtuitgesproken,danisdatvanwegehaarhandelenof

ideologie’.Dit laatdus ruimtevoor zowel formele alsmateriëledemocratie er voor te

kiezengeenpolitiekepartijenteverbieden.156

Opdezevraagishetantwoordviadewetsgeschiedenisendepraktijkervaringte

achterhalen.Nederlandkentinartikel20boek2BWzoweldemogelijkheideenpartijte

verbiedenopbasisvanhaarwerkzaamheden(lid1)alsookopbasisvanhaardoel(lid

2). Echter deze laatste mogelijkheid wordt in hetzelfde artikel enigszins ontkracht.

Voordateenverbodopbasisvanhetdoelkanwordenuitgesproken,moetdepartijinde

gelegenheidwordengesteldhaardoelaantepassen.Vanwegedezereparatiemethodiek

ishetonwaarschijnlijkdateenverbodopbasisvanhetdoeltotstandkomt.Depraktijk

leert ons bovendien dat de werkzaamheid van een partij tot op heden inderdaad de

enige grondslag voor eenpartijverbod is geweest.DaarmeebehoortNederland tot de

categorie democratieën die,als een verbod uitgesprokenwordt, de grondslag van het

verbodenkelherleidenuituithethandelenvandepartij.

155HetverbodparlementairewetgevingtetoetsenaandegrondwetdientenigszinsgerelativeerdtewordenvanwegehetmonistischekarakterdatdeNederlandsestaatsinrichtinguitdraagtmetbetrekkingtotEuropeseregelgeving.Toetsingaanverdragendieinfeitedezelfdebeginselenvertegenwoordigenalsdegrondwetwordtmetditartikelnietuitgesloten.156Bourne,Theproscriptionofpartiesandtheproblemwith‘militantdemocracy’,CentreforthestudyofEuropeanpoliticalparties,OnlineWorkingPaperSeries,NO.3/2011.p.22.

39

Diagonaal

Eendiagonaleasverdeelttenslottedefiguurintweeparten.Aandeenezijdevindtmen

democratieën dieactief het aanwezige verbodsinstrument hanteren en aan de andere

zijde democratieën diegeen specifieke rechtsregels kennen die zien op het verbieden

vaneenpartijofzichonthoudenvandetoepassingvandezeregels.Deze laatstevorm,

het onthouden van het gebruik van het verbodsmiddel, dient bovendien nog verder

gespecificeerd te worden in staten die een permissieve houding aannemen door er

(actief) voor te kiezen zich te onthouden van de verbodsmogelijkheden en staten die

zichoppassievewijzeonthoudenvanhetgebruikvanpartijverboden.157Eenvoorbeeld

vandielaatstecategorieisGroot-Brittannië.Dezedemocratiekentwelenigewetgeving

die ziet op het verbieden van politieke partijen maar desondanks kenmerkt zij zich

vooral door een ‘fragmentarische aanpak’ van (politiek) extremisme. Bij de Britse

aanpakwordende(legislatieve)pijlengerichtopeenspecifiekegroepenhetspecifieke

gevaardatdezevormt, zondergebruik temakenvanalgemene regelsdie zienopeen

partijverbod. De rechtvaardiging van ingrijpen aan de hand van een algemene

overkoepelende theorie of algemene verbodsleer geniet blijkbaar geen voorkeur.

Extreemrechtsepartijenwordennietverboden158eneeneerderuitgesprokenverbodop

deaandeIRAgelieerdeSinnFeinpartij isreedsin1975opgeheven.159Zodoendeisde

Britsemethodetebeschouwenalseendemocratiediezichoppassievewijzeonthoudt

vanhettoepassenvaneenhetpartijverbod.

Nederland, als contrast, kent een mettertijd geëvolueerde, algemene

verbodsmethodiek.Deaanwezigheidvanhetverenigingsverbodinhetalgemeenende

eerderbeschreveninvullingvandecriteriavoorpolitiekepartijenspecifiek,duidenop

de bedoeling een achterliggende verbodstheorie te ontwikkelen die,wanneer voldaan

aan de gegeven criteria, effectief kan worden toegepast. Bovendien blijkt uit dit

onderzoek dat ondanks een constante notie van terughoudendheid 160 bij zowel

wetgeveralsrechter,deverbodsregeleffectiefwordttoegepastwanneerallereersthet

157Bourne,Theproscriptionofpartiesandtheproblemwith‘militantdemocracy’,CentreforthestudyofEuropeanpoliticalparties,OnlineWorkingPaperSeries,NO.3/2011,p.23-26.158EénuitzonderingdaargelatengedurendedeTweedeWereldoorlog,dezogenaamdeBritseUnievanFascistenin1940.159Bourne,Theproscriptionofpartiesandtheproblemwith‘militantdemocracy’,CentreforthestudyofEuropeanpoliticalparties,OnlineWorkingPaperSeries,NO.3/2011.p.26.160Hetverbiedenvaneenpartijisinwezeneenpolitiekekeuze.Derhalvedientderechter,diedemocratischelegitimatieontbeert,zichterughoudendopstellenbijdebeoordelingdaarvan.In:Eskes,RepressievanpolitiekebewegingeninNederland:eenjuridisch-historischestudieoverhetNederlandsepubliekrechtelijkeverenigingsrechtgedurendehettijdvak1798-1988,Zwolle:TjeenkWillink1988,p.446.

40

OpenbaarMinisterieenvervolgensderechterovertuigdzijndataandecriteriavanhet

verbodsregime is voldaan. In die uiterste gevallen dat bepaalde wezenlijk geachte

democratische beginselen met voeten worden getreden wordt een actieve invulling

gegeven aan het in Nederland aanwezige verbodsregime. Doordat het verbodsartikel

meerderemalen is effectief is ingeroepen, kanNederlandworden gecategoriseerd als

een (gematigd) activistische formele democratie. Benadrukt wordt terughoudendheid,

nietonthoudinginzijngeheel.

De figuur(1) laatziendatNederlandeen formeledemocratie isdiezich terughoudend

opstelt in het gebruik van het partijverbodmaar zich er zeker niet van onthoudt. De

gegeven regelsworden op de gegevenmomentenactief toegepast en slechts op basis

van—zoblijktuitdepraktijk—hethandelenvandepartij.

Figuur 1:161DeNederlandseweerbare democratie in rechtsvergelijkend perspectief: Het

Partijverbod.

FormeleDemocratie

MateriëleDemocratie

Als verbod, dan op basis van anti-systeem handelen.

Als verbod, dan op basis van anti-systeem handelen en/of ideologieën.

Passief

PassiefPermissief

Frankrijk

Duitsland

Nederland

Groot-Brittanië

JapanItalië

Actief toepassen (intolerant)

Onthouden van toepassen (tolerant)

161DefiguuriseenvertalingenbewerkingvanhetmodelgerealiseerddoorA.Bourne.HetiseenbewerkingindezindatNederlandhieraanistoegevoegd.DeanderedemocratischestatenzijnovergenomenuitdefiguurvanBourne.In:Bourne,Theproscriptionofpartiesandtheproblemwith‘militantdemocracy’,CentreforthestudyofEuropeanpoliticalparties,OnlineWorkingPaperSeries,NO.3/2011,p.23-26.

41

Datalledemocratieënviawetgevinghunstaatsbestelverhardenenderhalveobjectieftot

de specie ‘weerbaar’ behoren, hebben we reeds geconstateerd.162Echter, gezien de

verscheidenheidinduidingenengradatiesdieindeliteratuurnaarvorenkomen—het

zogenaamde“conceptstretching”—ishetbelangrijkteonderkennendatdekwalificatie

van een democratie als ‘weerbaar’ tevens een subjectief bestanddeel bevat. Zo zal

bijvoorbeeld niet iedereen demening delen dat Nederland als ‘weerbare democratie’

valt te bestempelen.Dit heeft temakenmet het individueel te formeren ideaalplaatje

omtrent de mate of rigiditeit van de democratie-bescherming. Om dit subjectieve

elementniet teverwaarlozengedurendedezeanalysezalhierhetdoorVandenBergh

uitgesprokenwensbeeldalsmaatstafwordengebruikt.

Aan de hand van die maatstaf kunnen we concluderen dat Nederland zich

ontwikkeltheefttoteenweerbaredemocratie,indiezindatzedemogelijkheidheeftin

noodsituaties een verbodsmechanisme aan te spreken die, mits voldaan aan de

voorwaardenvanhetartikel,beginselenalswezenlijkduidtenzodoenderechtenseen

functionele bescherming biedt tegen ongewenste tendensen. Een uitgesproken

beschermingvanfundamenteelgeachtebeginselenblijftechterachterwegenwaardoor

andersdenkenden geenszins worden gedemotiveerd hun idealen na te streven. Deze

invulling strookt in grote lijnenmet het naar voren gebrachte verlangen vanVanden

Berghenindegeestvanzijnoratiestelikdanookdat,methetoogopdemogelijkheid

eenpartijteverbieden,Nederlandzichontwikkeltheefttoteenweerbaredemocratie.

DeelII

4.Deroepnaarvernieuwing-‘Morelepaniek’

Inhettweededeelvandezeverhandelingwordtaandachtbesteedaanhetactueledebat

overwettelijkeaanpassingenvanhetpartijverbod.Hetontstaan,deontwikkelingende

relevantie van deze roep naar vernieuwing wordt aan de hand van een theoretische

uiteenzetting in de context van het schrijven van sociologen Goode en Ben-Yehuda

uitgelegd als een gevolg van ‘morele paniek’. In dat kader zullen bovendien de

162Pfersmann,Shapingmilitantdemocracy:LegalLimitstoDemocraticStability,in:Sajóe.a.,MilitantDemocracy,Utrecht:ElevenInternationalPublishing2004,p.53.

42

onderlinge invloeden die verscheidene krachtvelden binnen het spectrum van

beleidsvormingopelkaaruitoefenenwordenuitgewerkt.Totslotzalikmerichtenopde

gevolgenvanhetopbasisvanditdebatdoorvoerenvan(grond)wettelijkewijzigingen.

4.1.Hetdebat

“AlstweederdevanalleNederlandersmorgendeshariazouwilleninvoeren,danmoetdie

mogelijkheidtochbestaan?”163

Met deze woorden veroorzaakte minister Piet Hein Donner in 2006, bewust of

onbewust,eenvlaagvancommotieenontsteltenis.Hoekoneenministervanjustitiein

een liberaledemocratiezichzo ‘destructief’uitlatenoverhet systeemdatgarantstaat

voor vrijheid en gelijkheid? Een provocatie die het startsein betekende voor een

hernieuwdediscussieoverhetpartijverbodenons ‘open’democratischesysteem.Hoe

weerbaarisdedemocratieenhoedienenwemetdenieuwe‘vijand’,desharia-partij,om

te gaan? Demeest recente debattenmet betrekking tot het partijverbod kwamen tot

standindriefasen.

AllereerstresulteerdendeuitsprakenvanDonnertijdenseenspoeddebatineenoproep

aan de Tweede Kamer om “onze democratie te beschermen tegen de gevaren van de

sharia”.164AandehandvaneenvoorstelvanhetCDAwerdgeopperdeenvoorbeeldte

nemenaanDuitsland,waardedemocratischerechtsstaatgrondwettelijkebescherming

geniet.165Volgens het CDA was de Nederlandse staatsinrichting op het moment van

spreken te fragiel enweerloosen isde shariaonverenigbaarmetonzedemocratische

rechtsstaat. De democratie dient weerbaar gemaakt te worden tegen partijen die de

sharia propageren: “Binnen de huidige wet kunnen we partijen die de democratische

spelregelsmisbruikenmetalsdoelomonzerechtsstaatomzeeptehelpennietvoldoende

stoppen.InandereEuropeselandenzijnwelalzulkemogelijkheden.EenlandalsDuitsland

heeft de democratische rechtsstaat al jaren verankerd in de grondwet en het is daar

163VanWeezelenKleijwegt,PietHeinDonner:demeerderheidtelt,VrijNederland16-09-2006.164Onbekendeauteur(CDAwebsite),‘Democratiebeschermentegendegevarenvandesharia’,15-09-2006.165Artikel79(3)jo.20(2)Grundgezets.

43

verboden om democratische vrijheidsrechten te misbruiken om ze voor anderen af te

schaffen.WijzijneralsCDA-fractievoordatookdeNederlandsedemocratieweerbaarder

wordtgemaakttegenpartijendieonzerechtsordeenvrijheidafwillenschaffen.”166CDA-

kamerlid Van Haersma Buma deed daarbij expliciet een oproep de “democratie te

beschermen tegen de gevaren van de sharia”. De oproep kon niet op al te veel bijval

rekenennudeVVDendePvdAreeds ineeneerderstadiumhaddenaangegevengeen

voorstander te zijn van het weerbaardermaken van de democratie.Wel gaven ze te

kennendatdeshariaonverenigbaar ismetdegrondslagenvanderechtstaat.HetCDA

concludeerde dat “dewinst uit deze discussiewas dat nu ook andere partijen duidelijk

hebben uitgesproken dat de sharia onverenigbaar is met onze Nederlandse waarden.

Hopelijk kunnenwede door ons voorgesteldemaatregelen danalsnoggaannemen.Het

CDA zal haar best blijven doen voor het beschermen van onze democratie”.167Nu een

eerstepoging geen resultaat opleverde en tevenshetmomentum—nadeuitspraken

vanDonner — tijdelijk verdwenenwas, duurde het tot 2014 voordat er een nieuwe

poging werd gewaagd het partijverbod in het algemeen, de vormingsvrijheid van de

sharia-partij specifiek, te beknotten. Wederom was het de CDA-fractie die een motie

indiendeomsharia-partijentekunnenverbieden:168

“DeKamer,gehoorddeberaadslaging,

overwegende,daterineenweerbaredemocratiegeenruimteisvoorgroeperingendiededemocratischerechtsordemisbruikenomdezerechtsordeomvertewerpenenafteschaffen;

overwegende dat hiervan sprake is wanneer groeperingen de sharia zoudenbepleiten;

overwegende,datookhetEuropeesHofvoordeRechtenvandeMensensteltdatdeshariainherentstrijdigismethetEVRM;

verzoekt de regering voorstellen te doen om groeperingen wiens doelstellingenonvermijdelijk leidentothetterzijdeschuivenvanonzedemocratischerechtsordetekunnenverbieden;

engaatovertotdeordevandedag.”

166Onbekendeauteur(CDAwebsite),‘Democratiebeschermentegendegevarenvandesharia’,15-09-2006.167Ibid.168KamerstukkenII,2014-2015,2927,nr.243.

44

DitkeerstonddeTweedeKamerminderonwelwillendtegenovermaatregelen.DeVVD

en de PVV steunden de motie en ook de SGP en de ChristenUnie waren niet geheel

negatief.169DaarmeekwameenKamermeerderheidsteedsdichterbij.MinisterAsscher,

verantwoordelijkvoorintegratie,beloofdeopbasisvandegeopenbaardesteunvoorde

motieeenonderzoekintestellennaardemogelijkhedenvooreendergelijkverbod.170

Uiteindelijk werd er vanuit het kabinet terughoudend gereageerd op de motie. De

democratischerechtsstaatwas reedsmetvoldoendewaarborgenomkleed, zowerder

geoordeeld.

Dat deze conclusieweinig bevredigendwas voor een deel van de kamer bleek

toennietveellaterdeChristenUniehetstokjeovernamvanhetCDA.Inapril2015heeft

de ChristenUnie voorgesteld de ‘democratische rechtsstaat’ te formaliseren in de

grondwet.171Op die wijze beoogt men te voorkomen dat de democratische vrijheden

wordenmisbruiktdoortegenstandersvanderechtsstaat.ZosteltSegers,fractielidvan

de ChristenUnie: “ISIS-achtige partijen die een kalifaat in Nederland willen zijn zo’n

bruuskering van onze vrijheden, daar kan geen ruimte voor zijn.”172Zulke bewegingen

dienenverbodentewordennogvoordatzezittingkunnennemeninhetparlement.Over

derelevantievandezegrondwetswijzigingsteltCDA-kamerlidHeerma:“metderecente

terroristischeaanslagenendeopkomstvanISISisdediscussieoverdeweerbaarheidvan

dedemocratieweeractueelgeworden”.173Hetkabinetheefttoegezegdeenonderzoekte

startennaardereactievananderedemocratieënopantidemocratischepartijenennaar

hethuidigeinstrumentariumvanderechteromdergelijkepartijenteverbieden.

Uit deze — beknopte — uitwerking van de meest recente debatten over de

grondslagenvanhetpartijverbod,moetblijkendatdeactueledemocratieversterkende

tendensen tijdens het debat onlosmakelijk gekoppeld worden aan de opkomst van

partijendiedeinvoeringvandeshariabehartigen.Waarin2006nognauwelijkssteun

wasvoorhetvoorstel,isdesteunvoorhetplanomeenpartijverbodtebaserenophet

formelebeginselvandedemocratischerechtsstaattotaan2015gestaagtoegenomen.

4.2Achtergronddebat

169Slager,Eenverbodopshariapartijen,dieerhelemaalnietzijn?,Trouw28-11-2014.170Ibid.171Bakker,ChistenUnie:wijziggrondwetomanti-democratischepartijenteverbieden,deVolkskrant09-04-2015172Ibid.173Slager,Eenverbodopshariapartijen,dieerhelemaalnietzijn?,Trouw28-11-2014.

45

De aversie jegens sharia-gerelateerde groeperingen en een toenemende mate van

‘islamofobie’,174kent zijn grondslag in eenbredere ontwikkelingdie ontstaan is nade

aanslageninNewYorkin2001.Hetwarendezeaanslagendiedewestersesamenleving,

met de Verenigde Staten als aanvalsleider, ertoe aanzette de oorlog te verklaren aan

terroristenenmoslimfundamentalisten.Echter,indeveertienjaardievolgdenlijkthet

risicoomslachtoffertewordenvandezegroeperingenalleenmaartezijntoegenomen.

Metdemislukte‘Arabischelente’enhetdaardoorontstanemachtsvacuüm,deopkomst

vangroeiendeextremistischemoslimmilitiesenuiteindelijkde recentegenesisvande

shariapropagerende IslamitischeStaat,175 zijn fundamentele islamitischebewegingen

herenderactievergeworden.Deoorlogdiesinds9/11gevoerdwordtdoordewesterse

coalitie openbaart zichniet alleenophet strijdtoneel inhetMidden-Oosten enAfrika,

maarverplaatstzichooknaarhetterritoriumvandewestersebondgenotenindevorm

van aanslagen. Deze tactiek van terreur werpt zijn vruchten af. Door de

onberekenbaarheid van dergelijke aanslagen en de constante dreiging die hier van

uitgaat,draagtdedreigingbijaandekennisdiemendenkttehebbenoverdemogelijke

gevolgen en hetmogelijke slachtofferschap. Dit leidt tot een diffuus angstgevoel176en

een constante alertheid voor een onzichtbare vijand. Onzekerheid en

onvoorspelbaarheid”177 als kenmerken van de moderne risicomaatschappij. 178 Deze

ontwikkelingwordtbovendienversterktdoordeprominentepositiediedemediageven

aan het optekenen van het ‘naderende risico’ van de fundamentalistische Islam en de

sharia.Opbasisvandie terreur isderisicomaatschappij teduidenalseencatastrofale

maatschappijvanwegedeopkomstvaneen“politiekpotentieelaancatastrofes”dieeen

reflectieve reactie van bestuurders en beleidsmakers tot gevolg zullen hebben.179

Zodoende wordt risico een constructie; “het is een manier waarop wij besturen en

174Morgane.a.,GlobalIslamophobia:Muslimsandmoralpanicinthewest,Ashgate2012.175Mizner,HowtheUShelpedISIS,JacobinMagazine,06-01-2015.176DegebruikteEngelsetermis“anxiety”.Ikhebhethiervertaaldalsangstgevoelenlaterzalikdezevertalenalsvrees(zienoot26).Erisgeenbedoelingdaarmeeeenonderscheidtemakentussendebetekenisvandevertaling.In:Beck,RiskSociety:TowardaNewModernity,London:SAGEPublications1992,p.20.177Ungar,MoralPanicversustheRiskSociety:TheimpliationsofthechangingSitesofSocialanxiety,TheBritishJournalofSociology,Vol.No.52IssueNo.2,2001,p.282.178Beck,RiskSociety:TowardaNewModernity,London:SAGEPublications1992,p.19-20.179Beck,RiskSociety:TowardaNewModernity,London:SAGEPublications1992.

46

bestuurdworden”.180Eenontwikkelingdiealsvruchtbarebodemdientvoorhetontstaan

vanmorelepaniek.181

4.3 Morelepaniek-Cohen

In“FolkDevilsandMoralPanics:CreationofModsandRockers”geeftStanleyCoheneen

eersteduidingvanhetfenomeen‘morelepaniek’:

“Societiesappeartobesubject,everynowandthen,toperiodsofmoralpanic.Acondition,

episode,personorgroupsofpersonsemergestobecomedefinedasathreattosocietal

valuesandinterests;itsnatureispresentedinastylizedandstereotypicalfashionbythe

massmedia;themoralbarricadesaremannedbyeditors,bishopspoliticiansandother

right-thinkingpeople;sociallyaccreditedexpertspronouncetheirdiagnosesandsolutions;

waysofcopingareevolved(ormoreoften)resortedto;theconditionthendisappears,

submergesordeterioratesandbecomesmorevisible.Sometimestheobjectofthepanicis

quitenovelandatothertimesitissomethingwhichhasbeeninexistencelongenough,but

suddenlyappearsinthelimelight.Sometimesthepanicpassesoverandisforgotten,except

infolkloreandcollectivememory;atothertimesithasmoreseriousandlong-lasting

repercussionsandmightproducesuchchangesinlegalandsocialpolicyorevenintheway

thesocietyconceivesitself.”182

Morele paniek heeft zodoende temakenmet de desintegratie van (bepaalde groepen

uit)desamenleving.183Eenspecifiekegroepmensenwordtmededankzijovervloedige

en eenzijdige media aandacht door diegene die naast hen leven als een bedreiging

gezien.Hetgedragvandiegroepwordtaangeduidals ‘schadelijkvoordesamenleving’

en zodoende wordt zij specifiek verantwoordelijk gehouden voor de dreiging en het

gevaardatervarenwordtdoorhunmedeburger.Cohenbestempelteendergelijkegroep

als ‘Folk Devils’.184Omdat het gevaar in deze groep specifiek schuilt, dient er ook

180Adam&VanLoon,‘Introduction’,in:Adam&VanLoone.a.,TheRiskSocietyandBeyond:CriticalIssuesforSocialTheory,London:Sage2000,p.2.181Hier,RiskandPanicinLateModernity:ImplicationsoftheConvergingSitesofSocialanxiety,TheBritishJournalofSociology,Vol.No.52IssueNo.2,2003,p.18-19.182Cohen,FolkDevilsandMoralPanics:ThecreationoftheModsandRockers,3rdedition,London:Routledge2002,p.1.183Garland,‘OntheconceptofMoralPanic’,Crime,Media,CultureVol4(1):9–30,SAGEPublications2008,p.9-11.184Cohen,FolkDevilsandMoralPanics:ThecreationoftheModsandRockers,3rdedition,London:Routledge2002,p.241-243.

47

specifiektegenhentewordenopgetreden.Hiermeerakenweaandebetekenisvanhet

woord ‘paniek’; “Een plotseling en buitensporig gevoel van nood en angst,meestal van

toepassing op een groep mensen, leidend tot een buitensporige en onbedachtzame

reactie.”185Zowordthetbeleidvanbeleidsmakersafgestemdopdeonrustdiebestaatin

desamenlevingenontstaatereentoenemenderepressievaneenspecifiekegroep.Dit

allesleidttotdisintegratievandezegroepuitdesamenleving.

4.4. MorelePaniek–Goode&Ben-Yehuda

Dat een dergelijke morele paniek momenteel plaatsheeft in (onder andere) de

Nederlandse samenleving met betrekking tot sharia gerelateerde groeperingen

specifiek, moslims in het algemeen, zal ik aantonen door de morele paniek te

deconstruerenaandehandvaneenmethodeontwikkeltdoorsociologenGoodeenBen-

Yehuda. 186 Ik hanteer hierbij vijf elementen die gelden als voorwaarden voor de

aanwezigheid van morele paniek: bezorgdheid, vijandigheid, overeenstemming,

disproportionaliteit en volatiliteit.187 Deze elementen zal ik tevens toetsen aan de

actualiteiten om zodoendede link te leggen tussen theorie enpraktijk.De lezer dient

hierbij in ogenschouw te nemendat het bij de koppeling vanhet partijverbod aande

theorievandemorelepaniekgaatomeenbredere,transnationalerisicoperceptiediede

basisvormtvandenationaleafkeertegensharia-partijen.Daarmeedoelikopdeafkeer

tegen moslimfundamentalisme in het algemeen. Omdat het onderscheid tussen een

moslimfundamentalist en een niet-fundamentalistischemoslim nietmet het blote oog

gemaakt kanworden, zal demorele paniek enmaatschappelijke desintegratie tevens

gevolgen hebben voor demoslimgemeenschap in het algemeen.188Het transnationale

karakter is een nieuw verschijnsel binnen de context van de morele paniek en

onderscheidt zich daarmee van andere recente voorbeelden. Om die reden dien ik te

verduidelijken dat wanneer er over de ‘samenleving’ of de ‘maatschappij’ gesproken

wordt,hiermeede‘westersesamenleving’bedoeldwordt.189

185(Vertaling:U.E.)in:Garland,‘OntheconceptofMoralPanic’,Crime,Media,CultureVol4(1):9–30,SAGEPublications2008,p.10.186Goode&Ben-Yehuda,MoralPanics:TheSocialConstructionofDeviance,Oxford:blackwell1994,p.36.187Ibid..,p.37188Morgane.a.,GlobalIslamophobia:Muslimsandmoralpanicinthewest,Ashgate2012,introduction.189Ibid.p.2.

48

Devoorbeeldendiegegevenwordenbijdeelementenzullenduszowel internationale

als nationale gebeurtenissen omschrijven. Vanuit nationaal oogpunt zal ik me

voornamelijk toeleggen op demorele paniek in verhouding tot het partijverbod. Ten

slotteishetnoodzakelijkopvoorhandaantegevendatdevijfelementenonderlingmet

elkaarverbondenzijnenelkaaroverlappen.

4.4.1Bezorgdheid

Hetalgemenestartpuntvaneenmorelepaniek is tevinden ineengroeiendepublieke

bezorgdheid. Dit gevoel wordt vaak aangewakkerd door een ingrijpend incident dat

breedwordtuitgemetendoordemedia.Deuitgebreidemediaaandachtendeaandacht

die door politici aanhet onderwerpwordt besteed, gevende ‘abnormale’ gebeurtenis

een‘normaal’karakter.Zecreërenhetgevoeldateendergelijkvoorvalonsallemaalkan

overkomen.Deaandachtvanmediaenpoliticzijnindicatorenvandeaanwezigheidvan

(verhoogde)bezorgdheid.Debezorgdheid,uitgedrukt inwijdverspreidevrees,190moet

terelaterenzijnaanhandelingenvaneenbepaaldegroependeimpactdiedezehebben

opdemaatschappij.191

Debasis—endetotophedenmeestduidelijkeexpressie—van(wereldwijde)

bezorgdheidjegensmoslimfundamentalismekwamtotwasdomnadeaanslagenophet

WTC inNewYork in 2001. Sindsdienwerden de eerste stappen gezet in de politieke

hervormingmetbetrekkingtotmulticulturalismeindewestersesamenleving.192Echter,

het eerste en meest tastbare voorbeeld van de wijdverspreide bezorgdheid en vrees

aangaandemoslimfundamentalismebinnenEuropatekendezichafronddeaanslagop

Charlie Hebdo. Wereldwijde media aandacht, ontelbare uitingen van ongeloof en

steunbetuigingen van politieke leiders dienden als expressie van de aanwezige

bezorgdheid. De meeste evidente uiting van bezorgdheid was de ‘Je suis Charlie-

campagne’ die op sociale media 193 was ontsprongen en nog maanden heeft

voortgeduurd. Op die manier werd een algemene én individuele link gelegd tussen

190HierishetEngelsewoord‘anxiety’als‘vrees’vertaald(vertaling:U.E.).191Morgane.a.,GlobalIslamophobia:Muslimsandmoralpanicinthewest,Ashgate2012,introduction,p.3.192Morgane.a.,GlobalIslamophobia:Muslimsandmoralpanicinthewest,Ashgate2012,introduction,p.1.193Hetgebruikvandenieuwe,directeensocialemediaheeftbijgedragenaanhetglobalekaraktervandemorelepaniekenistevenseennieuwewijzevannieuwsverslaggevingenopinievorming.Hetisderhalveeendominantefactorgewordenindetotstandkomingvaneenmorelepaniek.In:Morgane.a.,GlobalIslamophobia:Muslimsandmoralpanicinthewest,Ashgate2012,introduction.

49

slachtoffersenbezorgdemedemens.IedereenvoeldezichCharlie,iedereenvoeldezich

(potentieel)slachtoffer.

De aanslag, heeft het ook bijgedragen aan de voor dit onderzoek relevante

ontwikkeling van het partijverbod en de herleving van het debat. De meest recente

pogingomeenwijzigingindegrondwetdoortevoerenisdeelstoeteschrijvenaande

aanslag in Parijs. Zo bleek uit het debat rond het voorstel tot grondwetswijziging dat

“met de recente terroristische aanslagen en de opkomst van ISIS de discussie over de

weerbaarheidvandedemocratieweeractueelisgeworden”.194Denadrukdiegedurende

dedebattenwordtgelegdopdesharia-partijenspecifiek laat ziendateropmeerdere

momentenintijd,vaakgebaseerdopeenincident,hetangstgevoeleen(trans)nationale

bezorgdheidaanwakkertmetbetrekkingtotdehandelingenvaneenbepaaldegroep.In

ditgevalbetreftheteenalgemenevreesvoordeislamenmoslims.

4.4.2Vijandigheid

Hettweedeelementrichtzichopdevijandigheidtenaanzienvandegroepdietegende

belangen en waarden van de samenleving in beweegt en zodoende publieke

bezorgdheid veroorzaakt. Deze ‘vijanden’ vormen een bedreiging voor de morele

waardenvandesamenlevingendoormiddelvanstereotyperingwordteen‘FolkDevil”

gecreëerd. 195 Het plaatje krijgt zo een zwart-witte inkleuring: er wordt een

maatschappelijkbeeldgeschetstvan‘goed’versus‘kwaad’,‘wij’versus‘hen’.196Ookhier

speeltde identificatiemetslachtoffersvanhetmaatschappelijkafwijkendegedrageen

belangrijkerol.

In dit element schuilt maatschappelijk gezien het grootste probleem. De

stereotyperende,weinigdifferentiërendeaanpakvanmediaenpoliticitenaanzienvan

moslimsheeftgeleidtothetontstaanvanhetbestevoorbeeldvaneen‘FolkDevil’inde

recente geschiedenis.197Dit heeft vooral te maken met de oorlog tegen islamitische

terreurdiena9/11isingezet.Vanwegedetotstandkomingvaneenwestersecoalitiedie

zich opwerpt als beschermer van fundamentele westerse waarden, is de verhouding

‘westerling’ versus ‘moslim’ verder gepolariseerd. De huidige voortzetting van de

194UitspraakCDA-kamerlidHeermain:Bakker,ChistenUnie:wijziggrondwetomanti-democratischepartijenteverbieden,deVolkskrant09-04-2015.195Goode&Ben-Yehuda,MoralPanics:TheSocialConstructionofDeviance,Oxford:blackwell1994,p.38.196Cohen,FolkDevilsandMoralPanics:ThecreationoftheModsandRockers,3rdedition,London:Routledge2002,p.241-243.197Morgane.a.,GlobalIslamophobia:Muslimsandmoralpanicinthewest,Ashgate2012,introduction,p.1

50

westerse coalitie in de strijd tegen IS staat in het verlengde vandie tendens.Ookhet

‘normaalzotolerante’Nederlandkanzichnietonttrekkenaandergelijkepolarisatie.198

Aangemoedigd door hier benoemde uitspraken van politici en de retorische

kunstgrepen van vooral Geert Wilders worden burgers gedemotiveerd een kritische

nootteplaatsenbijhetstereotypebeelddatisontstaan.Sterkernog,politicihebbener

in grotemate aan bijgedragen dat sommigemensen bij hetwoord ‘islam’ of ‘moslim’

spontaanaangruwelijkhedenbeginnentedenken.Door‘alles’opeenhooptegooienis

metnameWilders is er in geslaagdhet sociaal-maatschappelijkeplaatjedat voorheen

metverschillendegrijstintenwas ingekleurd,nuvolledig zwart-wit temaken.Dat een

dergelijkepoliticus—metalsenigeduidelijkespeerpuntderepressievandeislam—de

afgelopen jaren een grote electorale aanhang heeft verworven en behouden,199 is

exemplarisch voor de stand van zaken omtrent het maatschappelijke element

‘vijandigheid.’ Ook de recente debatten die betrekking hebben op het verbieden van

sharia-partijenmoetenindat(gepolariseerde)lichtgezienteworden.

4.4.3Overeenstemming

Het derde element ‘overeenstemming’ vereist dat “de dreiging echt is, serieus is en

wordt veroorzaakt door de ‘Folk Devils’ en hun gedrag”.200Het element valt in grote

matesamenmethetelement‘bezorgdheid’.Doordeerkenningvanhetbestaanvande

‘bezorgdheid’, gebaseerd op o.a. de aandacht vanmedia en politici of bijvoorbeeld de

massale uiting van medeleven via sociale media, wordt er een algemene

overeenstemming bereikt over het bestaan en de ernst van de dreiging. De

hoofdgedachteachterdezeconsensusisdateropgetredendienttewordentegendeze

dreiging.

Omdat de overlapping met de eerdere elementen zo groot is, zal ik me hier

toeleggen op het kort aanduiden van de groeiende nationale politieke consensus

omtrent,allereerst,hetbestaanvaneenspecifiekedreigingofrisicoen,vervolgens,dat

er tegendezedreigingdient tewordenopgetreden.Datdeovereenstemming inbeide

gevallenaanwezigis,isnietalleenterugtevindenindeeerderbenoemdeaanhangvan

de anti-islampartij de PVV. Ook de partijverbod debatted zijn een reflectie van die198Ibid.,p.10.199Tijdensdegemeenteraadsverkiezingenvan2011en2015wasdePVVdevierdepartijvanhetlandopbasisvanhetaantalstemmen(2011:12,4%vanhettotaleaantaluitgebrachtestemmen,2015:11,7%vanhettotaleaantaluitgebrachtestemmen).Bron:RTL-nieuwsverkiezingsuitslagen.200Goode&Ben-Yehuda,MoralPanics:TheSocialConstructionofDeviance,Oxford:blackwell1994,p.39.

51

overeenstemming.Bijallerecentepogingenhetpartijverbodtewijzigenheeftdesharia-

partijcentraalgestaan.Hetsignaaldatdaarmeewordtafgegevenisdatdaar,binnende

kadersvandesharia (endus totopbepaaldehoogtebinnendemoslimgemeenschap),

hetwerkelijkegevaarvooronzeliberaledemocratieschuilt.Tijdensheteersteinitiatief

vandeCDAomhetpartijverbodaantepassenwerddeparlementaireconsensusoverde

positie van het risico duidelijk toen de PvdA en VVD fracties zich uitlieten over de

onverenigbaarheid van de shariamet de democratische rechtstaat. “Dewinst uit deze

discussie was dat nu ook andere partijen duidelijk hebben uitgesproken dat de sharia

onverenigbaarismetonzeNederlandsewaarden.”201Metdiezinsnedewordtvastgesteld

datereenbreeddraagvlakisvoordezeduidingvanhetrisico.Daarnaastwordterdoor

middel van democratie-verhardende voorstellen specifiek beoogd de dreiging in te

dammen.Deovereenstemmingisbovendiengestaagaanhettoenemen.Waarheteerste

voorstel van het CDA in 2006 nog geen draagvlak kende, zijn de meer recente

voorstellenuit2014en2015steedsdichterbijeenKamermeerderheidgekomen.202Met

dezeontwikkelingenlijktbredereconsensusteontstaandatdegrondwetzichexpressief

moetmanifesterenalsweerbaarenopenlijkstrijdbaarmoetzijnaangaandedewaarden

diezevertegenwoordigt.Degepostuleerdedreigingvansharia-partijenfungeerthierals

bruikbaarpropagandamiddelinhetrealiserenvandezedemocratieversterking.

4.4.4Disproportionaliteit

Het vierde element spitst zich toe op de vraag of de enorme publieke en politieke

reactiesopbijvoorbeeldde—vaakgruwelijke—dadenvanterroristengerechtvaardigd

zijn.Disproportionaliteitkanhiernietzomaarwordenaangenomenmaarzalgebaseerd

moeten worden op feitelijke uiteenzettingen. Ik zal daarom op twee manieren de

disproportionaliteit vande reactieophet ‘moslim-gevaar’ indewesterse samenleving

trachtenweertegeven.

Ten eerste valt uit statistieken over 125.000 aanslagen die sinds 1979 zijn

gepleegd af te lezen dat in feite slechts een marginaal aantal aanslagen binnen de

westersewereldwordtgepleegd.Frankrijk staathoogopde lijst vanwesterse landen

met de meeste aanslagen (in de periode tussen 2004-2013) maar vertegenwoordigt

201Onbekendeauteur(CDAwebsite),‘Democratiebeschermentegendegevarenvandesharia’,15-09-2006.202Reijners,‘MeersteuninKamervoorvebodanti-democratischepartijen’Elsevier09-04-2015.

52

minderdanéénduizendstevanhettotaalaantalaanslagen.203Bovendienblijktuitcijfers

vanInterpol204dathetaantalaanslagenbinnendeEuropeseLidstatenbijnametdehelft

isverminderd205waarvanbovendienslechtsietsmeerdan1%religieusgemotiveerdis.

Omspecifiekertothetrisicovandeislamtekomen:alswedecijfersvan2009en2012

samenvoegenzienwedatbinnendegrenzenvandeEuropeselidstatenslecht7vande

486aanslagendoormoslimfundamentalistenzijngepleegd.206OokinAmerikastaathet

aantalslachtoffersvanmoslimextremismenietinverhoudingtothetrisicodatdoorde

mediawordtafgeschilderd.Moslim-Amerikaansterrorismeheeftsinds9/11(2001)tot

2014geleidtot37dodenenstaatdaarmeeinschrilcontrasttotde190.000moordendie

in die periode in totaal binnen Amerikaanse grenzen hebben plaatsgevonden.207Wat

deze cijfers aantonen is dat de risicoperceptiemet betrekking tot aanslagen gepleegd

doormoslimfundamentalisten vaak alles behalve rationeel is. De aandacht die uitgaat

naar dit onderwerp in demedia en de politiek staat geenszins in verhouding tot het

concretegevaar.Wathierineenbelangrijkerolspeelt isdatdeaanslagendiegepleegd

zijnvaaktevensgerichtzijnopsymbolenvanwaardendie indewestersesamenleving

hoog in het vaandel staan. Zo was de aanslag op Charlie Hebdo een aanslag op de

vrijheidvanmeningsuitingenkan9/11wordengezienalseenrechtstreeksaanvalop

hetkapitalisme(WTC)en liberaledemocratie(hetvliegtuigdatbestemdwasvoorhet

Congres).208Inanderewoorden:emotionelekretenoverstemmendefeiten.

Tentweedezijnookdedebattendiespecifiekgerichtzijnopsharia-partijeneen

disproportioneleexpressieophetwerkelijkegevaar.AlswenagaandatNederlandéén

radicalesharia-partijkent—‘hizbuttahrir’:‘Partijvanbevrijding’—diewereldwijdal

veertigjaaraandewegtimmertmaarinNederlandpolitiekgeziengeenenkelerolvan

betekenisspeeltendusgeenpolitiekrisicovormt,kunnenweafleidendatdeaanpassing

vanhetpartijverbod,metalsaanhoudendemotiveringhetgevaarvandesharia-partij,

feitelijk ongefundeerd is. Daar komt bij dat het aantal extremistische moslims dat in

203Colijn,‘Afgrijselijkheidsindex’,VrijNederland08-01-2015,op:websiteClingendael:NetherlandsInstituteofInternationalRelations.204Gepubliceerdopdewebsite:http://thinkprogress.org/world/2015/01/08/3609796/islamist-terrorism-europe/.205Ibid.206Onbekendeauteur,SlechtstweeprocentaanslageninEuropagepleegddoorMoslimextremisten,Nieuwsblad.be,15-01-2015.207Kurzman,Muslim-AmericanTerrorismin2013,UniversityofNorthCarolina:ChapelHill,DepartmentofSociology,p.2-3.208Colijn,‘Afgrijselijkheidsindex’,VrijNederland08-01-2015,op:websiteClingendael:NetherlandsInstituteofInternationalRelations.

53

Nederlandkiesgerechtigdisonvoldoendezalzijnomüberhaupteenzeteltehalenbijde

Tweede Kamerverkiezing. Ook moeten we het Nederlandse mechanisme van de

parlementairedemocratienietonderschattenalskwalitatiefbeschermingsmiddeltegen

extremisme. Door coalitie- en oppositievorming zal de macht niet snel bij één partij

komenteliggen.Daardoorwordthetwijzigingvanfundamenteelgeachtedemocratische

waardenbemoeilijkt.Bovendienhoorteeneventueel ingrijpenvanderechteropbasis

van het huidige partijverbod ook nog tot de mogelijkheden. Al met al voldoende

bescherming tegen sharia partijen, lijkt mij. Het doorvoeren van wijzigingen aan het

partijverbod op basis van deze herhaaldelijk aangehaalde angst voor sharia

propagerendegroeperingenisduseendisproportionelereactieophetwerkelijkegevaar

datdezepartijen(kunnen)vormen.Depubliekeangstvoorde‘folkdevils’maaktzeeen

geschiktpropagandamiddelompolitiekedoelstellingentebereiken.Ineenlaterstadium

vanditwerkzalstilgestaanwordenbijhetsignaaldatuitgaatvandezedisproportionele

weergavevanderealiteitendeinvloeddiedezeheeftopdemaatschappij.

4.4.5Volatiliteit

Delaatstevoorwaardevoorhetvaststellenvanmorelepaniekbetrefthetdetecterenvan

een‘volatiele’aard.Volatiliteit indecontextvandemorelepaniekbetekentzoveelals:

abruptmaar krachtig tevoorschijn komen en verdwijnen. Volatiliteit is een inherente

kwaliteitvandemorelepaniekwaardoorhaaropkomstnetzoonverwacht isalshaar

verval.209“Wijbewoneneenpermanentemorelepaniekdieberustopeennaadloosweb

aan angsten”, zo stelt Cohen.210Deze stellingwil ik steunen als het gaat omde islam-

gerelateerdemorelepaniek.Desluimerendedochaltijdaanwezigeangstwordtvantijd

tot tijd ontwaakt en tot eenmaximumgedrevenwanneer er een incident plaatsvindt.

Tijdensditpiekmomentenmetnameindenasleepvindtereenversmeltingplaatsvan

allevijfbovengenoemdeelementen:depuursteexpressievanmorelepaniek.Daarna,zo

abrupt als het ontstaan is, verdwijnt de zichtbare paniek ookweer van de radar. Het

volatiele karakter is ook terug te zien in het debat aangaandehet partijverbod. 2006,

2014en2015zijnreedsbeschrevenalsmomentenwaardesharia-partijcentraalstond

indedebattendiegingenoverdemocratischeweerbaarheidenhetpartijverbod.

209Goode&Ben-Yehuda,MoralPanics:TheSocialConstructionofDeviance,Oxford:blackwell1994,p.39.210Cohen,FolkDevilsandMoralPanics:ThecreationoftheModsandRockers,3rdedition,London:Routledge2002,p.258.

54

Ondanks het steeds lastiger te duiden karakter, 211 rechtvaardigt de eerdere

uiteenzettinghetgeloofdatersindslangetijdsprakeisvaneenvergevorderdemorele

paniekmetbetrekkingtotmoslimsenislamgerelateerdeonderwerpen.Dezeconclusie

iswaardevolomdathetalsrichtlijnkandienenvoorhethandelenvanbeleidsbepalers.

Om het belang te illustreren zullen de hierna de nadelige en zwaarwegende

consequenties van het handelen op basis van een ongeïdentificeerde of genegeerde

morelepaniekwordenuitgewerkt.

4.5Dedriehoek–Burger/Media/Politiek–deconsequenties

Gedurendedebovenstaandedemonstratievandeaanwezigheidvaneenmorelepaniek

zijn al enige indicaties gegeven over de invloed die verschillende actoren binnen de

samenleving op elkaar uitoefenen. De verbondenheid tussen deze actoren — media,

publiek, academicienpolitici—alsookdeonderlinge invloed inhetaanwakkerenen

bevestigenvandeernstvaneenmorelepaniek,staanhierincentraal.212

Allereerst dient er sprake te zijn van een incident die, in de context van dit

schrijven, inenigemategerelateerd isaanmoslimextremismeenwordtbeschreven in

de media. Media aandacht fungeert als ‘trigger’ voor publieke bezorgdheid. Omdat

moslimextremismebovendienvaakwordtweggezetalsspecifiekgerichttegenactoren

ofsymbolenbinnendewestersesamenleving,wordendeslachtoffersvandedaadeen

personificatie van westerse waarden. Zodoende wordt een referentiepunt gecreëerd

voorbepaaldegevoelens: ‘wij’, i.e.dewestersewaarden,zijnhetslachtoffergeworden

van‘hen’.Ditelementversterktdepubliekebezorgdheidaanzienlijk.Demediagebruikt

deze bezorgdheid vervolgens om meer publiek aan te trekken. Criminaliteit in het

algemeenverkoopt,zo isgebleken,ende toenemendemediaaandacht leidt tevens tot

een toename in de perceptie van de ernst van de daad, wat vervolgens weer een

toenamevanpubliekeongerustheidtotgevolgheeft.Ookhetfeitdathetpubliekvolledig

afhankelijk is van de informatie verstrekt door de media,213maakt het publiek een

makkelijkslachtoffervandisproportionelenieuwsverstrekking.

211Garland,‘OntheconceptofMoralPanic’,Crime,Media,CultureVol4(1):9–30,SAGEPublications2008,p.9-11.212Burns&Crawford;‘Schoolshootings,themedia,andpublicfear:Ingredientsforamoralpanic’.Crim,LawandSocialChange32:2,1999,p.159.213Graber,Crime,NewsandthePublic,Praeger1980,p.4.

55

Tenslottezaldezespiraalleidentotpubliekeovereenstemming:ermoetworden

ingegrepen.214 De overheid wordt geconfronteerd met de al dan niet proportionele

publieke onrust en wordt geacht de burger te beschermen. Het publiek is namelijk

afhankelijkvandeoverheidvoorbeschermingenmeerinhetalgemeenhetwegnemen

vandeongerustheid.Deze afhankelijkheidspositie heeft invloedopdewaarborgenbij

het realiseren van beleid. Een ongeruste en afhankelijke samenleving zal de

mogelijkheid scheppen om de normaal gesproken zo robuuste sluispoorten van het

wetgevingsproceszonderal teveelmoeiteof tegenspraak tijdelijk teopenen.Hetsnel

aannemenvannieuwewettendientmaatschappelijkeongerustheid in tedammen.Dit

proces kent wel een groter, niet te negeren gevaar en stelt beleidsmakers voor een

dilemma: ofwel ze handelen niet en accepteren maatschappelijke bezorgdheid, of ze

handelenwelmaar tegelijkertijdvaliderenenrechtvaardigenzede (disproportionele)

bezorgdheiddiebestaatbinnendesamenleving.

Ondertussen moeten we niet negeren dat de kracht van morele paniek een

medaillemettweekantenis.Nietalleenstelthetbeleidsmakersvooreendilemma,het

creëert tevens een voor beleidsmakers gunstig klimaat om gewenste veranderingen

door te voeren. Paniek als sleutel tot lang gekoesterdewetswijzigingen.Demotie van

hetCDAdatdedemocratischerechtsordealsgrondslagvooreenverbodwilformaliseren

is daar een voorbeeld van. Door gebruik te maken van de juiste elementen en in te

spelen op de juiste sentimenten kunnen lang voorgestane plannen—de CDA pleit al

veel langer voor een meer materiele democratieopvatting naar Duits voorbeeld —

worden bereikt. Door aanhoudend te verwijzen naar het potentiele gevaar van de

sharia-partijheeftdeeerderbeschrevenwisselwerkingtussenmedia,burgerenbestuur

gestaag een omgeving gecreëerd waarin de voorgestane motie van de CDA is

aangenomen en eenmeer uitgesprokenmateriele democratieconceptie dus een reële

optieisgeworden.

Voor een moderne, multiculturele samenleving zijn deze tendensen absoluut

destructief.Alsmaatschappelijkegebeurtenissenonterechtwordengegeneraliseerden

er zodoende een groter probleemwordt gesuggereerd dan er in werkelijkheid is, en

empirischbewijswordtvervangendooremotiealsbasisvoorhandelen,zienwedatde

214Burns&Crawford;‘Schoolshootings,themedia,andpublicfear:Ingredientsforamoralpanic’.Crim,LawandSocialChange32:2,1999,p.160.

56

tegenstellingen binnen een samenleving worden versterkt 215 Een expressie van

handelen op basis van maatschappelijke onrust kan men herkennen in het huidige

debat. In samenhang met de desintegratieve werking van de morele paniek en de

bestempeling van een groep als gevaarlijk, wordt deze groep disproportioneel

benadeeld en ontstaat er maatschappelijke repressie. 216 Om deze toenemende

polarisatieintedammenishetvanbelangdatbinnenhetwezenvandedemocratische

rechtsstaat waarin de gelijkheid van rechten en vrijheden centraal dienen te staan,

beleidsmakersvoorzichtigomgaanmetdeautoritatievewaardevanhunbeslissingenen

daden.Dekeuzeomopbasisvanhetcontinurepeterendesharia-debathetpartijverbod

aan tepassenofdegrondwet tewijzigen,kan gelezenwordenalseenbevestigingen

rechtvaardiging van de reeds bestaandemaatschappelijke angstgevoelens en leidt tot

een groeiende ‘islamofobie’.217In tijden vanmorele paniek dienen beleidsmakers zich

bewusttezijnvanhunsocialefunctieenalsdemocratendienenzehetwaarborgenvan

gelijke rechten voor allemensen voorop te stellen in plaats van demorele paniek te

gebruiken als platform om begeerde veranderingen te realiseren ten koste van

sociaalmaatschappelijkevenwicht.

BatiaanRijpkemaheeftgelijkdathet “mal” isom te suggererendatdezemotie

specifiekbedoeld isomsharia-partijen teweren.218Maarhet isnogmaller,naïefzelfs,

om de kwalijke gevolgen van de aanhoudende argumenten over de gevaren sharia-

partijen enmoslimextremisme die onlosmakelijk aan het debatworden verbonden te

negeren en te beschouwen als een gezonde opmaat naar een discussie over de

beschermingvanonzedemocratie.Metdieontwikkelinglijktthanseenvolgendestapte

worden gezet in de richting van geaccepteerde xenofobe beleidsvoering. Ongetwijfeld

lijdtdittoteenverdererepressievaneendemocratischekernwaardedieinhethuidige

debatnietéénkeergenoemdis,namelijkhetculturelepluralisme.219

215Burns&Crawford;‘Schoolshootings,themedia,andpublicfear:Ingredientsforamoralpanic’.Crim,LawandSocialChange32:2,1999,p.162.216Morgane.a.,GlobalIslamophobia:Muslimsandmoralpanicinthewest,Ashgate2012,introduction,p.1.217Ibid.218Rijpkema,Fundamentelevraagvoorelkedemocratie:Hoegajeommetanti-democraten?,deVolkskrant,05-12-2014.219Morgane.a.,GlobalIslamophobia:Muslimsandmoralpanicinthewest,Ashgate2012,introduction,p.2.

57

4.6.Eencontextuelevergelijking:1936–2015:vangerechtvaardigdeangstnaarmorele

paniek

InheteerstedeelvanditonderzoekisdevernieuwingsdrangdieGeorgevandenBergh

uitte tijdens zijn oratie nader geanalyseerd. Daarbij is er gekeken naar de sociale en

politiekecontextdievaninvloedwarenopdetotstandkomingvanzijngedachtengoed.

Hetpolitiekeklimaatlietzichkenmerkendooreenreëledreigingvandeteloorgangvan

dedemocratie.Alsreëledreigingdienthierbegrepentewordendeabrupteenconcrete

manifestatievanantidemocratischetendensentemiddenvanvrijwelalledemocratieën

ophetEuropesecontinent.Nietalleenwarendeantidemocratischetendensenconcreet,

tastbaar en nabij, ook was reeds aangetoond dat deze antidemocratische partijen in

staat waren het instrumentarium van de ‘open democratische orde’ maximaal te

benuttenomzodoendededemocratietenvaltebrengen.Diegebeurtenisseninbinnen-

enbuitenland i.e. de concretiseringvanhet eerdernog sluimerende risico, hebbenbij

VandenBerghgeleidtoteenherwaarderingvanzijnpersoonlijkesociaaldemocratische

overtuigingen.Eenherwaarderingdiewerdingegevendooreengerechtvaardigdeangst

voor een concrete en sterke vijand. De huidige regeling die het product is van deze

rationele angst is ook toepasbaar in tijden van morele paniek. Echter, de criteria

waaraandienttewordenvoldaanvoordateenonafhankelijkerechterconcludeertdater

spraken isvaneenverbodenpartij,zijnwaarborgtegende invloedvanmorelepaniek

opdebeoordelingvanhetverbod.Derechterlijke toetsvertegenwoordigt rationaliteit

diegedurendemorelepaniekverlorenisgegaan.

Het tweededeel laatziendatdemodernesamenleving temakenheeftmeteen

omslag in de formatie en interpretatie van risico’s. Een omslag die er bovendien toe

heeft geleid dat ermisvattingen kunnen ontstaan omtrent dewerkelijke kans dat een

risicozichvoordoeten,zodoende,eenoprechtedreigingvormt.Insommigegevallenis

er dan sprake van ‘morele paniek’. Zo’n paniek manifesteert zich aan de hand van

disproportioneleberichtgevingindemediaendisproportioneleongerustheidbinnende

samenlevingoverhetgevaardatdeenegroep,de‘gevaarlijke’minderheid,vormtvoor

deander,demeerderheid.Dezebezorgdheidresulteertbovendieninconsensusdathet

gevaar beknot dient te worden. Maatschappelijke overeenstemming beweegt

beleidsbepalers ertoe disproportionele maatregelen te (willen) nemen. Het huidige

debat over het wijzigen van het partijverbod is een treffend voorbeeld van een actie

58

gebaseerd op morele paniek. Er kunnen vraagtekens worden geplaatst bij de

prominente positie die de sharia-partijen innemen binnen dit debat en de notie van

‘gevaar’waarmeedezeomkleedtworden.DewerkelijkekansdatmoslimsinNederland

massaal radicaliseren en voorstander worden van het invoeren van de sharia is niet

aannemelijk.Nogminder aannemelijk is dat een dergelijke partij voldoende stemmen

haalt om in de Tweede Kamer te komen en, binnen ons parlementaire systeem van

coalitievorming, voldoendemacht verkrijgt omdebeginselenvanonzedemocratische

rechtstaataantetasten.Onmogelijkisdatditallesgebeurtzónderdatderechterinstaat

is op basis van het huidige verbodsregime een dergelijke politieke partij de pas af te

snijden. Desondanks wint de voorgestane motie om de democratische rechtsorde te

formaliserenalscriteriumomeenverboduit tesprekensteedsmeerterreinonderde

vleugelsvandebeschrevenmorelepaniek.Ditterwijldekennisvaneenmorelepaniek

zou moeten leiden tot extra voorzichtigheid en een extra notie van rationaliteit

gedurende het wetgevingsproces. Een (grond)wetswijziging die gedrevenwordt door

irrationele maatschappelijke angstgevoelens — tot op zekere hoogte bewust

gestimuleerddoorverscheideneactoren terbehartigingvanhunbelangen—verdient

derhalveeenbijzonderkritischebehandeling.

Dit onderzoek naar de context van gerechtvaardigde angst ofmorele paniek is

relevantomdatdeconclusiekandienenalseenbruikbaarrichtsnoervoorhethandelen

vanbeleidsmakers.Deconstateringvandeaanwezigheidvanmorelepaniekvraagtom

eenverhoogdbesefvanrationaliteitalsgrondslagvoorbesluitvormingeneenbijzonder

kritische beschouwing over de sociaalmaatschappelijke gevolgen van eventuele

vervolgstappen. Zo zou verscherpte aandacht voor de precaire positie van een

minderheidsgroepering hoger op de agenda mogen staan bij diegene die zich in het

partijverbod-debat opwerpen als fervente ‘behartigers’ van de democratische

rechtsstaat.

5.Conclusie

Uitdezeverhandelingblijktdatwetgevererbewustvoorheeftgekozendemethodiek

die tegenwoordig wordt gehanteerd bij het verbieden van een partij (ogenschijnlijk)

opentelaten.Debasisvoordiekeuzeisterugtevoerenopeenoratieuitgesprokenin

1936doorGeorgevandenBergh.Gedrevendoordeabrupteenconcreteopwellingvan

59

antidemocratischesentimenteninbinnen-enbuitenlandformuleerdehijeencriterium

datonzedemocratieenerzijdsweerbaarmoestmakentegendergelijkeontwikkelingen,

anderzijdsruimtemoestbiedenaanandersdenkenden.

Aandehandvanhetcriteriumdateenpartijverbodrechtvaardigtwanneerdeze

partijdefundamentelebeginselendieleveninhetzedelijkbewustzijnvanhetNederlandse

volk aantast, heeft het verbodsregime zich gestaag geëvolueerd. Op basis van een

chronologische uiteenzetting van de meest toonaangevende wettelijke en

jurisprudentiële gebeurtenissen kan gesteldworden dat het Van den Bergh-criterium

eenleidendefactorisgeweestindeontwikkelingenvanhetpartijverbodenbovendien

voortleeftindeverbodsbepalingdiethansvantoepassingis.Erwordtmetdedoorde

wetgevergeopteerde lezingvande ‘wezenlijkebeginselenvanonsrechtstelsel’voorzien

ineenmateriëlebeschermingvandemocratischebeginselen,zolangdezealswezenlijk

wordenbeschouwd.DaarmeekomthetuitgesprokenverlangenvanVandenBerghop

drie manieren tot uiting: allereerst wordt er voorzien in een bescherming van

fundamentele beginselen, ten tweede is die bescherming niet geformaliseerd en ten

slottegenietenbepaaldebeginselenalleenbeschermingzolangzealswezenlijkworden

geduid. Daarmee wordt rekening gehouden met de veranderende aard van zedelijke

overtuigingen.Ookdeterughoudendheiddiederechterbetrachtmethettoepassenvan

eenverbodoppolitiekepartijenvalt terug tevoerenopdeoratievanVandenBergh.

Echter,nahetgebruikenvande(minderrigide) ‘noodzakelijkheidstoets’doordeHoge

Raad is het door de wetgever geformuleerde ‘ontwrichtingscriterium’ in ieder geval

voorniet-politiekeverenigingenvervangen.Ofdezewijziging tevensvan toepassing is

ophetverbodsmechanismevoorpolitiekepartijenisnietexplicietbesprokenmaarlijkt

methetoogopdewetsgeschiedenisergonwaarschijnlijk.

De door het verbodsregime gerealiseerde materiële bescherming van de

democratie is evenwel niet doorslaggevendwanneerNederlandwordt gekoppeld aan

eendemocratieconceptie.Methetontbrekenvanformelebeperkingenopparlementaire

wetgevingof constitutionelewijzigingen enhet ontbrekenvan formeledemocratische

grondslagenvoorhetuitsprekenvaneenpartijverbod,staatdeNederlandsedemocratie

—ondankshaarkarakteristieke‘neutraliteit’—vooralsnoginwezeneninrechtdichter

bij het formele democratieconcept. Ondanks deze categorisatie valt ze tevens te

bestempelenalsweerbaar,indiezindatzeactiefdeaanwezigeverbodsbepalingtoepast

60

wanneer geconfronteerdmet een noodsituatie. Daarmeewordt voldaan aan de in dit

werkgekozenvereistenvanweerbaarheid,gebaseerdopVandenBergh.

In recente debatten is het ‘open’ karakter van de Nederlandse democratie behoorlijk

onder druk komen te staan. De herleefde discussie centreert zich met name om de

dreigingdiesharia-partijenvormenvoordedemocratischerechtsstaat.Dedemocratie

dient, volgens sommige volksvertegenwoordigers, verhard te worden om haarzelf te

kunnen beschermen tegen deze islamitische, antidemocratische groeperingen. De

grondslag voor de aanhoudende benoeming van sharia-partijen is te vinden in een

kenteringinrisicovormingenrisicoperceptie.Dezeheeftertoegeleiddatereenfertiele

situatie isontstaanvoordeontwikkelingvan ‘morelepaniek’.Doordemediagevoede

maatschappelijke ongerustheid en daaruit ontsprongen vijandigheid, heeft geleid tot

consensusdatbestuurlijkoptredentegendeze ‘afvallige’maatschappelijkeminderheid

gewenst is. Een disproportioneel-repressieve houding ten aanzien van de

moslimgemeenschap, of ‘islamofobie’, is eenkwalijk gevolg vandezeontwikkeling.De

huidige debatten die zien op het partijverbod zijn een voorbeeld van zo’n

disproportionele conceptualisatie van het werkelijke gevaar. Door de volhardende

benoemingvandegevarendiedesharia-partijenhetmoslimfundamentalismemetzich

meedraagt, is de morele paniek voornamelijk een politiek instrument geworden om

eerderniet-gewenstewijzigingalsnogmaatschappelijkenparlementairaanvaardbaarte

maken.

Het doorvoeren van wijzigingen in de richting van een meer materieel

democratieconcept op basis van deze teneur kan derhalve in publieke sferen

geïnterpreteerdwordenalseendoordeoverheidgeïnitieerdebevestigingenzodoende

rechtvaardiging van de maatschappelijke bezorgdheid. Een signaal dat zondermeer

verdere polarisatie, het ‘wij’ tegen ‘hen’ gevoel, zal legitimeren en versterken, en een

‘stap vooruit’ betekent in de richting van maatschappelijke ontwrichting.

Beleidsbepalersdieinditdebatdebelangenvandedemocratischerechtsstaatbeweren

te behartigen zullen zich er meer bewust van moeten zijn dat de democratische

rechtsstaat gefundeerd is op gelijke rechten voor iedereen, waarbij een

minderheidsgroepering niet stelselmatig en doelmatig dient te worden misbruikt als

zwarteschaaptenbehoevevanopportunistischebeleidsstrategieën.

61

Verantwoording:Literatuur:Adam&VanLoonB.Adam&U.VanLoon,‘Introduction’,in:Adam&VanLoone.a.,TheRiskSocietyandBeyond:CriticalIssuesforSocialTheory,London:Sage2000.BakkerM.Bakker,ChistenUnie:wijziggrondwetomanti-democratischepartijenteverbieden,deVolkskrant09-04-2015.BeckU.Beck,RiskSociety:TowardaNewModernity,London:SAGEPublications1992.BermanS.Berman,CivilSocietyandtheCollapseoftheWeimarRepublic,WorldPolitics,Vol.49,No.3(Apr.,1997).BourneA.K.Bourne,Theproscriptionofpartiesandtheproblemwith‘militantdemocracy’,CentreforthestudyofEuropeanpoliticalparties,OnlineWorkingPaperSeries,NO.3/2011.BroszatM.Broszat,TheHitlerState.TheFoundationandDevelopmentoftheInternalStructureoftheThirdReich,NewYork:Routledge2013.BrouwerJ.G.Brouwer,Vanverbodenverenigingendeopenbareorde,NJB(27)2013/1608.BuijsBuijs,DeGrondwet:Toelichtingenkritiek,DeelI,Arnhem:GoudaQuint1983.Burns&CrawfordR.G.Burns&C.Crawford,Schoolshootings,themedia,andpublicfear:Ingredientsforamoralpanic,Crim,LawandSocialChange32:2,1999.Cliteure.a.OratieVandenBergh,Cliteure.a.,wattedoenmetantidemocratischepartijen?,Amsterdam:Elsevier2014.CohenS.Cohen,FolkDevilsandMoralPanics:ThecreationoftheModsandRockers,3rdedition,London:Routledge2002.ColijnK.Colijn,Afgrijselijkheidsindex,VrijNederland08-01-2015.

62

CouwenbergW.Couwenberg,Democratie,hoeishetmogelijk?,Civismundi:21maart2012.ElzingaD.J.Elzinga,Depolitiekepartijenhetconstitutionelerecht,Nijmegen:ArsAequiLibri1982.EskesJ.A.O.Eskes,RepressievanpolitiekebewegingeninNederland:eenjuridisch-historischestudieoverhetNederlandsepubliekrechtelijkeverenigingsrechtgedurendehettijdvak1798-1988,Zwolle:TjeenkWillink1988.EskesJ.A.O.Eskes,Partijverbodenkiesrecht,NJB1978,p.847.FergussonG.Fergusson,ABlueprintforDictatorship.Hitler'sEnablingLawofMarch1933,internationalAffairs(RoyalInstituteofInternationalAffairs1944-)Vol.40,No.2(Apr.,1964).Fox&NolteFox&Nolte,intolerantdemocracies.In:Fox&Roth,democraticgovernanceandinternationallaw,CamebridgeUniversityPress2000.FurediF.Furedi,ThePoliticsofFear:BeyondLeftandRight,London:ContinuumInternationalPublishingGroup2005.GarlandD.Garland,OntheconceptofMoralPanic,Crime,Media,CultureVol4(1):9–30,SAGEPublications2008.Goode&Ben-YehudaE.Goode&N.Ben-Yehuda,MoralPanics:TheSocialConstructionofDeviance,Oxford:blackwell1994.GraberD.A.Graber,Crime,NewsandthePublic,Praeger1980.Heringae.a.A.W.Heringae.a.,Staatsrecht,Deventer:Kluwer2012.HierS.Hier,RiskandPanicinLateModernity:ImplicationsoftheConvergingSitesofSocialanxiety,TheBritishJournalofSociology,Vol.No.52IssueNo.2,2003.VanHolsteyn,J.J.M.Holsteyn,bestrijdingvanracismeenrechtsextremisme,wetenschappelijkebijdragenaanhetmaatschappelijkedebat,S&Djaargang55:1998.

63

KortmannC.Kortmann,Staatsrechtenraisond’Etat,Deventer:Kluwer2009KoshnarR.Koshnar,SocialLife,LocalPoliticsandNazism.Marburg1880-1935.Reviewby:R.Bessel,SocialHistory:Vol.14,No.2,1989.KurzmanC.Kurzman,Muslim-AmericanTerrorismin2013,UniversityofNorthCarolina:ChapelHill,DepartmentofSociology.LoewensteinK.Loewenstein,MilitantdemocracyandfundamentalrightsI,TheAmericanPoliticalScienceReviewVol.31,No.31937.MolierG.Molier,deverenigingMartijnmagtochbestaan,overdescheidingvanrechtenmoraalNJB(88)2013/1389.MorganP.Morgan,FascisminEurope,London:Routledge2003.Morgane.a.P.MorganGlobalIslamophobia:Muslimsandmoralpanicinthewest,Ashgate2012.MiznerD.Mizner,HowtheUShelpedISIS,JacobinMagazine,06-01-2015.NieuwenhuisA.J.Nieuwenhuis,Partijverbodensupra-constitutionalismeinrechtsvergelijkendperspectief:eendrieluik,in:Ophetsnijvlakvanrechtenpolitiek,Opstellenaangebodenaanprof.mr.L.Prakke,Deventer:Kluwer2003.PfersmannO.Pfersmann,Shapingmilitantdemocracy:LegalLimitstoDemocraticStability,in:Sajóe.a.,MilitantDemocracy,Utrecht:ElevenInternationalPublishing2004.PopperK.Popper,TheOpenSocietyanditsEnemies,London:Routledge2002VanderPote.a.VanderPot,HandboekvanhetNederlandsestaatsrecht,Deventer:Kluwer2006.ReijnersT.Reijners,MeersteuninKamervoorvebodanti-democratischepartijen,Elsevier09-04-2015.Rijpkema

64

B.Rijpkema,PoppersparadoxofDemocracy,Think:Vol.11,No.32,2012RijpkemaB.Rijpkema,Fundamentelevraagvoorelkedemocratie:Hoegajeommetanti-democraten?,deVolkskrant,05-12-2014SauerW.Sauer,NationalSocialism:TotalitarianismorFascism?,TheAmericanHistoricalReview,Vol.73,No.2,OxfordUniversityPress1967.SlagerS.Slager,Eenverbodopshariapartijen,dieerhelemaalnietzijn?,Trouw28-11-2014.Teitel,Teitel,Militatindemocracy:comparativeconstitutionalperspectives,MichiganJournalofInternationalLaw,Vol.49,No.29,2007.TeSlaaenKlijnTeSlaaenKlijn, OntstaanenopkomstvandeNationaalSocialistischeBeweging,1931-1935,Volume1 ,Boom:Amsterdam2009. Thiele.a.M.Thiel,The‘militantdemocracy’principleinmoderndemocracies,Ashgate2009.UngarS.Ungar,MoralPanicversustheRiskSociety:TheimpliationsofthechangingSitesofSocialanxiety,TheBritishJournalofSociology,Vol.No.52IssueNo.2,2001.VanderPloegT.J.VanderPloeg,Hoemoeilijkishetomeenverenigingteverbieden?Deel2:dezaakMartijn,NJB2013.VanWeezelenKleijwegtVanWezelenKleijwegt,PietHeinDonner:demeerderheidtelt,VrijNederland16-09-2006.VanderWoudeVanderWoude,Democratischewaarborgen,UniversiteitMaastricht2008. VanZebenC.J.vanZeben,Parlementairegeschiedenisvanhetnieuweburgerlijkwetboek:parlementairestukkensystematischgerangschiktenvannotenvoorzien,Boek2Rechtspersonen,Deventer/Antwerpen:Kluwer1963.VonderDunkVonderDunk,ConservatismeinvooroorlogsNederland,BijdragenenMededelingenbetreffendedeGeschiedenisderNederlanden.Deel90.MartinusNijhoff:DenHaag1975.

65

Onbekendeauteur‘Democratiebeschermentegendegevarenvandesharia’,CDAwebsite,15-09-2006.Hyperlink:https://www.cda.nl/actueel/toon/democratie-beschermen-tegen-gevaren-van-de-sharia/OnbekendeauteurSlechtstweeprocentaanslageninEuropagepleegddoorMoslimextremisten,Nieuwsblad.be,15-01-2015Hyperlink:http://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20150115_01475369.KamerstukkenenHandelingen:KamerstukkenII,1976–1977,13872,nr.7.KamerstukkenII,1975–1976,13872,nr.3.KamerstukkenII,1981-1982,17476,nr.3.KamerstukkenII,1984-1985,17476,nr.1-2.KamerstukkenII,1984-1985,17476,nr.5-7.HandelingenvandeRegeringenStaten-Generaal,overdeherzieningderGrondwet1847-1848,DeelIII,S’Gravenhage:1949.HandelingenTweedeKamerderStaten-Generaal,vergaderjaar1976–1977,nr.1107.WettenenVerdragen:Nederland:GrondwetvoorhetKoninkrijkderNederlanden1848.Artikel8GrondwetArtikel10Grondwet(oud)Artikel120Grondwet.Artikel15boek2BurgerlijkWetboek(oud)Artikel16boek2BurgerlijkWetboek(oud)Artikel20boek2BurgerlijkWetboek

66

Artikel137ct/m137gWetboekvanStrafrecht.Duitsland:Artikel1Grundgesetz.Artikel20Grundgesetz.Artikel21(2)Grundgesetz.Artikel79(3)Grundgesetz.Verdragen:Artikel10,11en53vanhetEuropeesVerdragvoordeRechtenvandeMens.VerdragvanNewYorkvan7maart1966Jurisprudentie:HR9maart1979,NJ1979,363.HR18april2014,ECLI:NL:HR:2014:948.HofLeeuwarden4april2013,LJNBZ6041.RbAmsterdam8maart1978,NJ1978,281.RbAmsterdam18november1998,NJ1999,377.RbAmsterdam21mei2012,ECLI:NL:RBAMS:2012:BW6148.Overige:Cijfersinterpol:http://thinkprogress.org/world/2015/01/08/3609796/islamist-terrorism-europe/.Uitslagengemeenteraadsverkiezingen2011en2015RTL-nieuws:Hyperlink:http://www.rtlnieuws.nl/verkiezingenWebsite:ParlementenPolitiek:NSB:http://www.parlement.com/id/vh8lnhrpfxue/nationaal_socialistische_beweging_nsb