Stadsontwikkeling

Programma ICT en de Stad

"In 2010 is sprake van een aantrekkelijk woon- en vestigingsklimaat voor burgers, bedrijven eninstellingen.ICT-voorzieningen dragen in sterke mate bij aan dit aantrekkelijke klimaat en scheppen denoodzakelijke randvoorwaarden voor deelname aan de moderne informatiemaatschappij."

Dordrecht Digitaal, een visie op ICT en de stad

In opdracht van : SBC, Karel van HengelRedacteur : Roei EsseboomDatum : 30 januari 2004Versie : 2.5Status : Definitief

Inhoudsopgave

Leeswijzer 3Samenvatting en conclusies 51 Inleiding 7

1.1 Aanleiding 71.2 Ontwikkeling programma 71.3 Positionering programma ICT en de Stad 81.4 Stad of regio? 101.5 Personele bezetting 10

2 ICT-infrastructuur 112.1 ICT-gebruik 112.2 Een toekomstvaste ICT-infrastructuur 122.3 Nut en noodzaak breedband 122.4 De uitrol van glasvezelnetwerken 152.5 De impasse 162.6 Doorbreken van de impasse 172.7 Mogelijke rol gemeente 18

3 ICT-gebruik 203.1 ICT-gebruik en de burger 203.2 ICT en bedrijven 243.3 ICT en onderwijs 253.4 ICT en zorg 263.5 ICT en overig 27

Bijlage 1 - De alternatieve infrastructuren op een rij 29Bijlage 2 - Hoe ziet een glasvezelinfrastructuur er uit? 31

Leeswijzer

Het programma ICT en de Stad is een uitwerking van de visie Dordrecht Digitaal. In deze visie isop hoofdlijnen aangegeven hoe ICT-toepassingen en ICT-infrastructuur kunnen bijdragen aan degewenste ontwikkeling van de leefbare, aantrekkelijke en unieke stad. De visie Dordrecht Digitaalis geschreven in de vorm van een Powerpoint presentatie en is te lezen en te downloaden opwww.dordrecht.nl/ictendestad.In het voorliggende programma ICT en de Stad wordt dieper ingegaan op nut en noodzaak vanbepaalde ontwikkelingen en wordt de gewenste rol van de gemeente in deze ontwikkelingenverder uitgewerkt. Het programma is daarom ook veel uitgebreider en diepgaander dan de visie.Dit heeft als reden dat ICT en de Stad een breed aandachtsgebied is, dat raakvlakken heeft metmeerdere sectoren en disciplines binnen de gemeentelijke organisatie. Bovendien wordt in hetprogramma een positie ingenomen ten aanzien van ontwikkelingen die van strategisch belang zijnvoor de stad. Het is van essentieel belang dat een standpunt aangaande de gemeentelijke rol inde ontwikkeling van een glasvezelnetwerk bijvoorbeeld, ingenomen wordt op basis van goedgefundeerde argumenten.Om het College van B&W en de Gemeenteraad te kunnen voorzien van gedegen informatieaangaande ontwikkelingen die voor sommigen wellicht nog relatief nieuw en onbekend zijn, is ervoor gekozen volledigheid te laten prevaleren boven compactheid. De essentie van hetprogramma is echter goed terug te vinden in de paragraaf Samenvatting en conclusies.

In hoofdstuk 1 wordt aangegeven wat de aanleiding is voor het programma en hoe hetprogramma ICT en de Stad zich verhoudt tot het E-government programma. Verder wordtonderbouwd dat programmasturing de voorkeur geniet boven losse initiatieven die in de lijnontplooid worden en wat dat voor gevolgen heeft voor de positionering van het programmabinnen de organisatie.De kern van het programma wordt gevormd door hoofdstuk 2 en 3. In hoofdstuk 2 wordtuitvoerig ingegaan op nut en noodzaak van een toekomstvaste ICT-infrastructuur en de huidigeimpasse in de ontwikkeling van een dergelijke infrastructuur.Hoofdstuk 3 gaat in op het ICT-gebruik van burgers, bedrijven en instellingen en de rol die degemeente kan spelen om dit gebruik te stimuleren en te faciliteren.Om het programma zo leesbaar mogelijk te houden, is er voor gekozen de technische aspectenzoveel mogelijk op te nemen in bijlagen. Bijlage 1 geeft een overzicht van de verschillendeinfrastructuren die geschikt zijn voor datacommunicatie en geeft onderbouwing voor de stellingdat glasvezel de meest toekomstvaste infrastructuur is.Bijlage 2 beschrijft de architectuur van een glasvezelnetwerk en illustreert daarmee tevens decomplexiteit van de aanleg van een stedelijk dekkend netwerk. Deze bijlagen zijn puur bedoeldvoor de geïnteresseerde lezer die zich verder wil verdiepen in de achterliggende technologie.

Schematisch kan de opbouw van het programma ICT en de Stad als volgt worden weergegeven:

H2 ICT-infrastructuur

Conceptueel model Programma ICT en de Stad

H3 ICT-gebruik Projecten jaarschijf 2004

Fiber to theBusiness

Fiber to theHome

Fiber to theInstitute

- TelefonieProject 1 - Haalbaarheid Fiber to the Business

Project 7 - ICT-workshops bedrijven

Project.8- Digitaal parkmanagement

•—g Project 4 - Slim graafwerk

Pl|||s|pil||:!

;- - É-learning •'"£ jï:ji- Woning • :

Project 2 - Haalbaarheid Fiber to the Home

Project 5 - Ontwikkeling wijkwebsites

Project 11 - ICT en de woning

Project 9 - Kansen voor ICT en de unieke stad

Project 3 Haalbaarheid onderwijsnetwerk

Prpject $ - Gezóndheidsportaal

Project 10-Opschapng naar programma en' ' '

Samenvatting en conclusies

InfrastructuurICT is overal, ICT wordt steeds vaker ingezet en ICT wordt steeds intensiever ingezet. Dit geldtvoor consumenten, het bedrijfsleven, de overheid, het onderwijs, de zorgsector en overige non-profit organisaties. Naarmate het gebruik van ICT en de datacommunicatie intensiever worden,groeit de behoefte aan een toekomstvaste ICT-infrastructuur. Het is algemeen geaccepteerd datop middellange termijn de huidige infrastructuren niet meer kunnen voorzien in de behoefte aanbandbreedte en dat glasvezel de technologie is met de meeste garantie voor de toekomst.Vanwege de grote investeringen, de lange terugverdientijden die gepaard gaan met deontwikkeling van glasvezelnetwerken en het feit dat er op dit moment nog onvoldoende vraag isnaar breedbandige verbindingen, stelt de telecomsector zich vooralsnog afwachtend op. De groeivan de datacommunicatie gaat echter onverminderd door, hetgeen onderstreept wordt door hetsnel toenemende aantal ADSL-aansluitingen. Binnen nu en 5 jaar zal de vraag naar echtebreedband zich openbaren. Aangezien de aanleg van een stedelijk dekkend netwerk voor een stadals Dordrecht zo'n 3 a 4 jaar in beslag neemt, is het van belang nu goed na te denken over welkeontwikkeling het meest bijdraagt aan de gewenste ontwikkeling van de stad en welke rol degemeente daarin moet spelen.Hoewel, vroeg of laat, de markt de aanleg van glasvezel wel op zich zal nemen, bestaat hetgevaar dat als gevolg van "cherry picking" uitsluitend die delen van de stad ontsloten wordenwaar sprake is van intensief dataverkeer en waar zich gebruikers bevinden die niet alleenbehoefte hebben aan nieuwe diensten maar ook in staat zijn daar voor te betalen. Naast dezemogelijke digitale tweedeling, is er een grote kans dat er monopolieposties ontstaan die deontwikkeling van nieuwe diensten door andere marktpartijen belemmeren. Om te garanderen dater tijdig een stedelijk dekkend glasvezelnetwerk ontstaat dat voor alle aanbieders van dienstentegen gelijke condities toegankelijk is, is het dus noodzakelijk dat de overheid zich met dezeontwikkeling bemoeit.Met betrekking tot de aanleg van glasvezel op bedrijventerreinen (fiber to the business) en tussennon-profit instellingen (fiber to the institute) kan de gemeentelijke rol, zeer waarschijnlijk, beperktblijven tot die van aanjager en vraagbundelaar. In het geval van fiber to the home, dat wilzeggen glasvezel in iedere meterkast in Dordrecht, mag de rol van mede-investeerder niet opvoorhand worden uitgesloten. In meerdere gemeenten in Nederland (en buitenland) is er voorgekozen de impasse te doorbreken en een regierol te pakken door een minderheidsbelang tenemen in een ontwikkelingsbedrijf. In sommige steden neemt de gemeente zelfs een belang van100%. Voordat echter een definitief standpunt wordt ingenomen met betrekking tot de volledigeverglazing van de stad, is het noodzakelijk een haalbaarheidsonderzoek te doen waarbij dedialoog en samenwerking gezocht wordt met marktpartijen die nu reeds een belangrijke positieinnemen op de markt voor datacommunicatie. Naast KPN en UPC zullen andere marktpartijenworden uitgenodigd hun visie te geven op de uitrol van een stedelijk dekkend glasvezelnetwerk inDordrecht. Op basis van de uitkomsten van dit haalbaarheidsonderzoek zal een advies wordenvoorgelegd aan het College van B&W en de Gemeenteraad zodat een definitief standpuntaangaande fiber to the home kan worden ingenomen.

ICT-gebruikBehalve het feit dat alleen al op basis van de autonome groei van de datacommunicatie deontwikkeling van een glasvezelnetwerk met stedelijke dekking gewenst is, faciliteert deaanwezigheid van een breedbandig netwerk bovendien de ontwikkeling van allerlei additionele(nieuwe) diensten die bijdragen aan een aantrekkelijk vestigingsklimaat voor burgers, bedrijven eninstellingen. Behalve telefonie, televisie en internettoegang kan glasvezel de ontwikkeling en hetgebruik van toepassingen als teleleren, telezorg, telewerken, cameratoezicht, video-on-demand,E-government en digitaal parkmanagement faciliteren en stimuleren. Ook ten aanzien van het ICT-gebruik van burgers, bedrijven en instellingen dient de gemeente een actievere rol te spelen dantot nu toe het geval was.

ICT en sociale kwaliteitHet is voor een stad van vitaal belang dat haar burgers aansluiting hebben en houden op deontwikkelingen in de maatschappij. ICT maakt een belangrijk onderdeel uit van dieontwikkelingen. Door ICT explicieter in te zetten in de wijk door middel van digitale trapveldjes en

wijkwebsites, wordt een bijdrage geleverd aan het dichten van de digitale kloof en wordt desociale cohesie gestimuleerd.

ICT en economische ontwikkelingHet innovatief vermogen van een onderneming is in toenemende mate bepalend voor het succesvan die onderneming. In het kader van de economische ontwikkeling van de stad en regio is hetdaarom van belang dit innovatief vermogen te stimuleren. De Rijksoverheid heeft aan dit aspectinvulling gegeven, onder andere, door middel van het programma "Nederland gaat digitaal". Hetonder de aandacht brengen van dit programma door middel van workshops, kan het innovatiefvermogen van het lokale bedrijfsleven stimuleren. Ook het digitale ondernemersloket stimuleerthet gebruik van ICT binnen de onderneming en draagt bij aan een efficiëntere communicatie ensamenwerking tussen bedrijfsleven en gemeente. De aanwezigheid van een glasvezelnetwerk opbedrijventerreinen biedt mogelijkheden voor digitaal parkmanagement. Daarbij kan gedachtworden aan camerabewaking, alarmsystemen, gebouwenbeheer, gezamenlijk serverpark metcentrale helpdesk, externe data-opslag, hosting van softwarepakketten, logistieke netwerken enhet gezamenlijk inkopen van telefoontikken. Hoewel dit soort dienstverlening wellicht niet vandoorslaggevende betekenis is voor de locatiekeuze van een onderneming, draagt het zeker bij aaneen aantrekkelijk vestigingsklimaat. Wanneer glasvezelnetwerken op bedrijventerreinengerealiseerd worden, dient de gemeente dan ook de ontwikkeling van digitaal parkmanagementaan te jagen.

ICT en onderwijsBinnen de onderwijs- en zorgsector kan en moet nog een belangrijke efficiencyslag gemaaktworden door een effectievere inzet van ICT. Onderwijsinstellingen in Dordrecht hebbenaangegeven behoefte te hebben aan ondersteuning bij de invoering van ICT in het onderwijs. Inhet programma ICT en de Stad wordt hier voor een deel invulling aan gegeven door deontwikkeling van een onderwijsnetwerk aan te jagen. De belangstelling voor bundeling vantechnisch beheer en het bovenschools regelen van het netwerkbeheer is groot. Doorsamenwerking op het gebied van inkoop, helpdesk en technisch beheer zijn groteschaalvoordelen haalbaar en kunnen scholen hun energie richten op een effectieve inzet van ICTbinnen de onderwijsprogramma's in plaats van allerlei technische vraagstukken.

ICT en zorgEen ontwikkeling die ook in de zorgsector duidelijk waarneembaar is, is de evolutie van eenaanbodgeoriënteerde- naar een vraaggestuurde organisatie. Een toepassing die ontwikkeld isvanuit deze filosofie, is het gezondheidsportaal. Het Regionaal Gezondheidsportaal is een plek ophet internet waar de consument en zijn zorg- en dienstverleners elkaar ontmoeten en opbetrouwbare en gestructureerde wijze informatie uitwisselen als ondersteuning van- enaanvulling op het persoonlijk contact. Hoewel de ontwikkeling van een gezondheidsportaal inprincipe een taak is voor de zorgsector zélf, geven zorgaanbieders aan dat een gemeentelijke rolvan aanjager zeer gewenst is om e.e.a. in gang te zetten.

ConclusieHet is algemeen aanvaard dat goede ICT-voorzieningen bijdragen aan de maatschappelijke eneconomische ontwikkeling van steden in het algemeen en de grote steden in het bijzonder. Metde successen van het E-team heeft Dordrecht zich op het gebied van E-government weten tepositioneren als koploper van Nederland. Het is van strategisch belang dat nu ook gestart wordtmet het explicieter nadenken over de inzet van ICT in relatie tot de ontwikkeling en positioneringvan de stad. Door het programma ICT en de Stad te onderschrijven wordt niet alleen gekozenvoor het uitvoeren van de voorgestelde projecten, het betekent tevens een stellingname metbetrekking tot de profilering van de stad Dordrecht: een stad met veel historie die zich tevensweet te presenteren als een innovatieve, toekomstgerichte stad met een aantrekkelijkvestigingsklimaat voor burgers, bedrijven en instellingen.

1 Inleiding

1.1 AanleidingIn de visie Dordrecht Digitaal wordt een aantal uitspraken gedaan over de ontwikkeling vanDordrecht en de rol die ICT daarbij speelt. Het gaat met nadruk om een visie: een gewenstetoekomstsituatie. In de visie is nog geen uitspraak gedaan over de haalbaarheid van dezeontwikkelingen en de rol van de gemeente in de totstandkoming van bepaalde ICT-voorzieningen.De visie Dordrecht Digitaal geeft invulling aan een deel van de integrale ICT-visie. Deze totaalvisieheeft betrekking op vier aandachtsgebieden:

MaatschappijICT en de Stad

Externe dienstverlening

Communicatie met deburger (Politiek en Beleid)

Interne organisatie/dienstverlening

Door beleid te maken voor bovenstaande vier domeinen, en projecten te formuleren ter invullingvan dit beleid, krijgt de integrale ICT-visie gestalte. Zo hebben de programma's E-government1&2 op succesvolle wijze invulling gegeven aan de pijler externe dienstverlening en voor een deelook aan de pijler interne organisatie/dienstverlening. Daarmee is reeds een belangrijke bijdragegeleverd aan de integrale ICT-visie.Ook het aandachtsgebied "communicatie met de burger" is voor een deel al ingekleurd metontwikkelingen als het burger- en raadsinformatiesysteem en de gemeentelijke website. Verdereuitwerking van deze pijler zal met name afhangen van de uitkomsten van het traject bestuurlijkeprocesvoering en moet de komende jaren plaatsvinden.De pijler "ICT en de Stad" heeft betrekking op de vraag op welke wijze ICT ingezet kan wordenmet betrekking tot de ontwikkeling van de stad. De visie Dordrecht Digitaal geeft invulling aan ditdeel van de integrale ICT-visie.Om de in de visie Dordrecht Digitaal geformuleerde toekomstbeelden te realiseren, is hetprogramma "ICT en de Stad" opgesteld.

1.2 Ontwikkeling programmaNoch de visie Dordrecht Digitaal, noch het programma ICT en de Stad is tot stand gekomen ineen ivoren toren. Om een beeld te krijgen van de stand van zaken en te verwachtenontwikkelingen, zijn vele gesprekken gevoerd met andere gemeenten, marktpartijen en diverseinterne en externe partners. Hoewel het ondoenlijk is om gesprekken te voeren met allestakeholders in de stad die nadenken over ICT als beleidsinstrument, bestaat een redelijk beeldvan wat er op dit moment leeft in de stad. Zo is onder andere gesproken met corporaties,onderwijs, zorgsector, politie en bedrijfsleven. Om een beeld te krijgen van de behoefte aanglasvezel op bedrijventerreinen is onder 200 leden van de Dordrechtse Ondernemersverenigingen de Werkgevers Drechtsteden een enquête afgenomen. Overwogen is ook om via eeninternetpanel een enquête af te nemen onder de Dordtse burgers. Aangezien er echter een goedbeeld bestaat van de behoeften van de consument wat betreft breedband en internetdiensten, ishier van afgezien.

Het programma is niet af. In een ideale wereld wordt een visie ontwikkeld en vertaald naar beleidmet duidelijke kaders voor de uitvoering. In een wereld waarin de technologische en economischeontwikkelingen elkaar in hoog tempo opvolgen, is het echter beter een aantal scenario's open tehouden en door "learning by doing" te groeien, dan een rigide keurslijf te formuleren waarbinnende ontwikkelingen moeten plaatsvinden.Vanwege de breedte van het aandachtsgebied ICT en de Stad is er bovendien voor gekozen omin het programma een aantal zwaartepunten aan te brengen. De relatie tussen ICT en veiligheid isbijvoorbeeld nog relatief onderbelicht. Voor de beleidsvelden die in deze versie nog niet(voldoende) vertegenwoordigd zijn, wordt in 2004 en 2005 de relatie met ICT alsbeleidsinstrument nader in kaart gebracht.Een andere reden dat dit programma gezien moet worden als een eerste stap, is het feit dat ertot op heden nauwelijks is nagedacht over de vraag hoe ICT expliciet als instrument zou kunnenen moeten worden ingezet ten behoeve van de ontwikkeling van de stad. Belangrijk in deze is degewenste rol van de gemeente. Veel ICT-gerelateerde ontwikkelingen in de maatschappij, zullenzonder overheidsbemoeienis moeten en kunnen plaatsvinden. Sommige voorzieningen diebijdragen aan de leefbare, aantrekkelijke en unieke stad, zullen echter pas ontstaan wanneer degemeente een rol op zich neemt. Afhankelijk van het ambitieniveau van de gemeente Dordrecht,de wenselijkheid van een ontwikkeling en de mate waarin de markt ontwikkelingen oppakt, kande rol van de gemeente variëren van aanjager tot vraagbundelaar en zelfs tot die van mede-investeerder. De gemeentelijke rol kan bovendien gedurende het verloop van een projectveranderen, wanneer de markt in beweging komt en de ontwikkeling verder zelf oppakt.Om deze reden is er in bepaalde gevallen voor gekozen ontwikkeling en uitvoering van beleidvoor een deel gelijk op te laten lopen. Naar aanleiding van het programma ICT en de Stad wordenprojecten voorgesteld, die invulling geven aan het geformuleerde beleid. De ervaring die met dezeprojecten wordt opgedaan, dient vervolgens als input voor evaluatie, bijstelling en verdereontwikkeling van het beleid.

Focus op infrastructuurHet programma ICT en de Stad is dus geen statisch gegeven maar een evoluerend proces. Er isnog een reden waarom het programma niet af is. Om praktische redenen is er voor gekozen omin deze eerste versie van het programma het accent te leggen op ICT-infrastructuur. Deinfrastructuur is de basis voor het ICT-gebruik.In updates van het programma zal meer aandacht komen voor het stimuleren van het ICT-gebruikvan burgers, bedrijfsleven en onderwijs- en zorgsector. Verder is het belangrijk dat ook binnende aandachtsgebieden kunst, cultuur, toerisme, verkeer, milieu en veiligheid explicieter wordtnagedacht over de rol die ICT zou kunnen spelen in het realiseren van doelstellingen en in welkemate dit een taak voor de gemeente is.

1.3 Positionering programma ICT en de Stad

De programma-aanpak is een zinvolle en nuttige manier van werken bij een unieke opgave dietijdelijk en complex is en waaraan mensen met beperkte middelen doelengericht moetensamenwerken"1.De activiteiten die in het kader van ICT en de Stad (zullen) plaatsvinden voldoen aan dezedefinitie. ICT is overal, ICT wordt steeds vaker ingezet, ICT wordt steeds intensiever ingezet. Ditgeldt ook voor de gemeentelijke organisatie. Binnen alle sectoren van onze organisatie wordt ICTin meer of mindere mate ingezet om ambities te verwezenlijken. Soms als een ondersteunendinstrument, soms als richtinggevende component. Door de veelheid aan processen, activiteitenen projecten bestaat het gevaar dat ICT-gerelateerde inspanningen gefragmenteerd zijn. Middelenworden versnipperd ingezet, waardoor niet geprofiteerd wordt van mogelijke schaalvoordelen.Kennis wordt onvoldoende gedeeld, afdelingen treden zelfstandig naar buiten hetgeen somsverwarring zaait bij ketenpartners, activiteiten vinden dubbel plaats wegens gebrek aanafstemming etc.Wanneer ICT versnipperd wordt ingezet in de lijn van de organisatie, zonder centrale visie enregie, bestaat derhalve het gevaar dat het wiel keer op keer wordt uitgevonden en dat demeerwaarde van integratie niet wordt verzilverd.

"Wijnen & van der Tak - Programmamanagement, sturen op samenhang, 20028

Samenhang kan gerealiseerd worden door activiteiten in het kader van ICT en de Stadprogrammatisch aan te sturen en het programma goed te positioneren binnen de gemeentelijkeorganisatie.Het aandachtsgebied ICT en de Stad heeft de volgende kenmerken die van belang zijn voor depositionering:

• ICT en de Stad heeft een duidelijk zwaartepunt binnen de sector Stadsontwikkeling maaris ook in sterke mate sectoroverstijgend.

• Binnen meerdere sectoren lopen projecten en worden activiteiten ontplooid die eenduidelijke relatie hebben met ICT en de Stad.

• Binnen de organisatie is op dit moment relatief weinig kennis aanwezig m.b.t. ICT en deStad.

• Er zijn op het gebied van kennis en investeringen in infrastructuur grote schaalvoordelente behalen wanneer activiteiten gecoördineerd plaatsvinden.

• Activiteiten in het kader van ICT en de Stad vinden plaats op projectbasis.• Er zijn raakvlakken tussen E-government en ICT en de Stad; onderlinge afstemming is

noodzakelijk.

Om deze redenen wordt de volgende positionering geadviseerd:

Het programma wordt inhoudelijk aangestuurd door de stuurgroep ICT en de Stad ondervoorzitterschap van de Directeur Stadsontwikkeling, die tevens opdrachtgever voor hetprogramma is.De stuurgroep zorgt voor draagvlak en terugkoppeling naar en vanuit de betrokkensectoren en programma's. Aangezien voor de stuurgroep van het programma ICT en deStad grotendeels andere leden gewenst zijn dan de leden van de stuurgroep E-government, wordt voorgesteld een aparte stuurgroep ICT en de Stad samen te stellen.

• Het programma ICT en de Stad wordt in ieder geval formatief gepositioneerd binnen deSector Stadsontwikkeling.

Vanuit het programma worden niet alleen eigen projecten aangestuurd maar ook projecten uit delijn die duidelijke raakvlakken hebben met het programma en/of waar schaalvoordelen behaaldkunnen worden door afstemming van activiteiten. Projecten in de lijn geïnitieerd, met een meerdan gemiddeld gehalte aan ICT, worden in de ontwerpfase reeds afgestemd met deprogrammamanagers van E-government en ICT en de Stad en/of hun stuurgroepen. Indienmeerwaarde te realiseren valt door het betreffende project op te nemen in één van deprogramma's zal de stuurgroep daartoe opdracht moeten geven.

1.4 Stad of regio?

De visie Dordrecht Digitaal en het bijbehorende programma ICT en de Stad zijn, conform deopdracht, opgesteld voor de Gemeente Dordrecht. Het onderwerp ICT en de Stad is uiteraard nietalleen van betekenis voor de gemeente Dordrecht. De vraag hoe ICT ingezet kan worden inrelatie tot de ontwikkeling van de stad is voor iedere gemeente van strategisch belang. Doorgebruik te maken van de kennis en de contacten die in de gemeente Dordrecht zijn opgebouwd,kunnen de overige Drechtsteden in relatief korte tijd resultaat boeken.Daarnaast is schaalgrootte een belangrijke factor. Dit geldt met name voor infrastructureleprojecten zoals de aanleg van een glasvezelnetwerk. De businesscase voor een gemeente vangemiddelde omvang zal lastig rendabel te maken zijn. Indien binnen de overige Drechtsteden ookinteresse bestaat om een glasvezelnetwerk aan te leggen, is het verstandig om ook op dit puntde samenwerking aan te gaan. De haalbaarheid van investeringen in glasvezelinfrastructuur hangtimmers 1 op 1 samen met de schaalgrootte van het project.In het stuk "Projecten 2004" wordt daarom voorgesteld, bij gebleken belangstelling van deoverige Drechtsteden, het programma ICT en de Stad zo snel mogelijk op te schalen tot eenregionaal programma.

1.5 Personele bezetting

Omdat het programma nog in ontwikkeling is, is het lastig in te schatten hoeveel capaciteit nodigis voor 2004. Wat betreft de programmamanager, zal er in ieder geval voor de eerste helft sprakezijn van 0,8-1,0 FTE. Mochten de haalbaarheidsstudies aanleiding geven tot vervolgprojecten,hetgeen wel verwacht mag worden, dan zal ook voor de tweede helft van 2004 behoeftebestaan aan ongeveer 1 FTE. Indien het programma zoals hier voorgesteld tot uitvoering komt,zal er dus dekking en invulling gevonden moeten worden voor 1 FTE ten behoeve van devoorgestelde activiteiten van de programmamanager. Daarvan kan 0,4 FTE worden ingezet vanuitSO/Beleid/EZ, voor de overige capaciteit moet een oplossing gevonden worden.Verder bestaat behoefte aan administratieve ondersteuning ten behoeve van het programma ende diverse projecten. Gedacht wordt aan 0,2 FTE voor 2004.De invulling van alle overige uren zal gevonden moeten worden bij de diverse afdelingen ensectoren die bij de uitvoering van het programma betrokken zijn. Dekking voor deze uren zalgevonden moeten worden binnen de reguliere urenplanning voor 2004.De personele capaciteit zal in 2005 worden uitgebreid, afhankelijk van de uitkomst van dehaalbaarheidsonderzoeken die in 2004 worden uitgevoerd en de verdere ontwikkeling van hetprogramma.

10

2 ICT-infrastructuur

Een belangrijk deel van het programma ICT en de Stad richt zich op het realiseren van eentoekomstvaste ICT-infrastructuur. In de visie Dordrecht Digitaal is geconcludeerd dat deaanwezigheid van breedband van vitaal belang is voor de ontwikkeling van de stad. In dithoofdstuk wordt verder ingegaan op nut en noodzaak van breedband, de technieken die inaanmerking komen en de rol die de gemeente moet spelen om de ontwikkeling van eentoekomstvaste ICT-infrastructuur op gang te brengen.

2.1 ICT-gebruikTerwijl de grote internet hype van de jaren '90 definitief voorbij is en telecombedrijven enbeleggers in ICT langzaamaan weer overeind kruipen, groeit het gebruik van ICT onverminderd.ICT is overal, wordt vaker gebruikt en ook steeds intensiever gebruikt. Dit geldt niet alleen voorbedrijven en instellingen maar zeker ook voor de consument. Consumenten schakelen massaalover op digitale fotografie en video, versturen mp3-tjes, spelen games, chatten. Het gebruik vane-mail, het raadplegen van internetsites als informatiebron en bijvoorbeeld telebankieren is bij demeeste consumenten niet meer weg te denken. Naarmate de verbindingen breedbandigerworden, komen daar nieuwe toepassingen bij als telewerken, video on demand en on-linegaming. Als gevolg van dit toenemende ICT-gebruik groeit het dataverkeer al jaren exponentieel:

3500

S 000

.2.500

2000

. l SOP

1000

.500

. 1997

Bron TNfO-SHoi.v.AMS-K.

'1999 2001 2002

Figuur 1: volume internetverkeer in de maand december, 1997-2002

De veelheid van toepassingen en de toenemende intensiteit, stellen steeds hogere eisen aan deICT-infrastructuur. Verschillende onderzoeken wijzen uit dat in de nabije toekomst de behoefteaan bandbreedte2 zal groeien naar een niveau van minimaal 10 Mbps. De onderstaande figuurgeeft aan hoe de vraag naar bandbreedte zich zal ontwikkelen en hoe zich dat verhoudt tot deverschillende beschikbare technieken:

Bandbreedte wordt aangegeven door het aantal bits per seconde dat verstuurd kan worden over een infrastructuur. Een telefoonmodemheeft een snelheid van 56 kilobits per seconde (Kbps). ISDN heeft een snelheid van 64 of 128 kilobits. Veel mensen stappen tegenwoordigover op ADSL of op internetten via de TV-kabel. De voordelen daarvan zijn een hogere snelheid (256 tot 2000 kilobits per seconde) en jebetaalt een vast bedrag per maand zonder tikken. Dat betekent dat je zoveel kunt internetten als je wilt voor een vast bedrag. Glasvezelbegint met snelheden van 10.000 of 100.000 kilobits per seconde en werkt ook zonder tikken. Met deze snelheid is het mogelijk behalvetekst en foto's ook geluid en bewegend beeld van een hoge kwaliteit te bekijken zoals bijvoorbeeld videoclips, het journaal en zelfgemaaktevideofilms.

11

T3

T3O

10Gbps

Gbps

fiQ 100 Mbps

10 Mbps

1 Mbps

•D

i(ü 100 Kbps

•3";;--•• >•:,-• -t'.'*'•. *: •:•"/! r-W<Vï\#.>•?• '•Missss^ie^v K'! #'j$s*"

Marktvraag breedband

* %6k Modem/ISDN

2003 2005Jaar

2010

Figuur 2: ontwikkeling breedbandmarkt

2.2 Een toekomstvaste ICT-infrastructuur

De huidige infrastructuren kunnen de exponentiële groei van het dataverkeer slechts nog enkelejaren aan, maar daarna zal de maximale capaciteit bereikt zijn. Er ontstaat dus in toenemendemate behoefte aan een toekomstvaste ICT-infrastructuur. Zo'n infrastructuur moet in ieder gevalvoldoen aan de volgende voorwaarden:

• Breedbandig: minimaal 10 Mbit symmetrisch.• Betrouwbaar: bij storingen moet snel een back-up verbinding tot stand kunnen komen

(vergelijkbaar met de consequenties van een stroomstoring).• Schaalbaar: een hogere capaciteit van de verbinding moet later tegen relatief geringe

kosten realiseerbaar zijn.• Open netwerkstructuur: het netwerk moet voor iedere aanbieder toegankelijk zijn tegen

gelijke condities zodat het ontstaan van machtsposities wordt voorkomen.

Er zijn momenteel verschillende infrastructuren die 'breedband' leveren, te weten koper(telefoonkabel), coax (televisiekabel) en glasvezels. Daarnaast maken draadloze technieken zoalsWiFi (Wireless Fidelity) stormachtige ontwikkelingen door. De verwachting is dat er als basismaar één vaste typologie breedbandinfrastructuur zal zijn, namelijk die van glasvezels. Debandbreedte die glasvezel kan bieden is in principe ongelimiteerd en is schaalbaar vanwege deapparatuur die met de glasvezels verbonden is.Om het programma ICT en de Stad zo leesbaar mogelijk te houden, is besloten de technischeaspecten van breedband te behandelen in bijlagen. In bijlage 1 staan alle alternatieveinfrastructuren op een rij en wordt de conclusie onderbouwd dat glasvezel de enigetoekomstvaste communicatieinfrastructuur is.

2.3 Nut en noodzaak breedband

De ontwikkeling van de behoefte aan bandbreedte geeft reeds de noodzaak van eentoekomstvast, breedbandig netwerk aan. De huidige netwerken van koper en coax voldoenmomenteel aan de vraag naar bandbreedte maar zijn niet toekomstvast. De behoefte aan echtebreedband zal vanaf 2007 evident worden. Aangezien het voor een stad als Dordrecht 3 a 4 jaarzal gaan duren om een netwerk met stedelijke dekking aan te leggen, is het van belang nu te

12

starten met het vormen van een strategie ten aanzien van de realisatie van een dergelijkeinfrastructuur.Glasvezel is de meest toekomstvaste communicatie infrastructuur in de zin dat het kan voorzienin de groeiende behoefte aan bandbreedte. Daarnaast draagt de aanwezigheid van eenglasvezelnetwerk bij aan de maatschappelijke en de economische ontwikkeling.

Maatschappelijke ontwikkelingDankzij de verhoging van de breedbandcapaciteit kunnen via één infrastructuur meerderediensten tegelijkertijd aangeboden worden. Omdat de ontwikkeling van toepassingen endienstverlening via breedbandinfrastructuren nog in de kinderschoenen staat, wordt verwacht dathet aantal soorten diensten de komende jaren sterk zal toenemen. Vanuit de techniek bezien is erongelofelijk veel mogelijk. De aanwezigheid van technologie biedt echter geen garanties voor hetgebruik ervan. De ontwikkeling van additionele diensten zal onder andere afhankelijk zijn van hetaantal potentiële gebruikers, hun behoeften en hun bereidheid om voor de nieuwe diensten tebetalen. Wanneer en in welke mate nieuwe diensten zullen worden ontwikkeld is dus moeilijk inte schatten. Een gezonde dosis realisme is dus op zijn plaats.Naast internet kunnen onder andere de volgende diensten over één en dezelfde glasvezel wordenaangeboden:

• TelefonieOok wel IP-telefonie of VoiceOverIP genoemd.

• TelevisieHet huidige standaardpakket met TV-zenders voldoet slechts in beperkte mate aan debehoeften van de consument. De meeste allochtone Dordtenaren moeten het stellenzonder televisieaanbod vanuit hun geboorteland. Het standaardpakket van UPC voorziethier niet in. Echter, gezien het grote aantal satellietschotels in de stad is de consumentblijkbaar wel bereid om te betalen voor deze zenders. De aanwezigheid van eenglasvezelnetwerk kan een impuls zijn voor een beter op de consument afgestemd aanbod.Verder zullen diensten als video-on-demand en delay TV3 naar verwachting eenbelangrijke ontwikkeling vormen.

• TelelerenLeerlingen die, om welke reden dan ook, niet in staat zijn fysiek aanwezig te zijn tijdensde les, kunnen op afstand op een interactieve manier deelnemen aan het onderwijs.Daarnaast ontstaan er mogelijkheden voor onderwijs op maat in kleinere marktsegmentenzoals het volwassenenonderwijs. In dit kader zijn in Engeland succesvolle pilotprojectengedaan met voortijdige schoolverlaters, die dankzij onderwijs op afstand alsnog hundiploma behaalden.

• TelezorgIn de zorgsector wordt al jaren lang gewerkt aan het verkorten van de verblijfsduur vanpatiënten. Het toepassen van zorg op afstand is daarin een logische en te verwachtenvervolgstap. Gedacht kan worden aan het on-line monitoren van vitale functies, consultop afstand, cameratoezicht met bewegingsdetectie en het koppelen van patiëntgegevensvan verschillende zorgaanbieders (ketenintegratie).

• TelewerkenMet een breedbandige verbinding is het mogelijk om vanuit huis contact te maken met dewerkplek en in te loggen op het bedrijfsnetwerk. De gebruiker merkt, wat de ICTmogelijkheden betreft, geen verschil tussen werken op de werkplek of werken vanuithuis.

• E-governmentDankzij de aanwezigheid van breedband kan de digitale dienstverlening van de gemeenteeen extra impuls krijgen. Gedacht kan worden aan video- en (meertalige) audio-ondersteuning tijdens de intake van transacties en het promoten van de stad methistorisch en aktueel filmmateriaal.

• ToezichtCameratoezicht op kritieke punten kan het gevoel van veiligheid versterken. Daarnaast isgebleken dat het ook bijdraagt aan de bestrijding van straatcriminaliteit. Indien er een

3 Delay TV - Via een centrale database kunnen programma's bekeken worden op de computer of TV die reedsuitgezonden zijn. In kenniswijk in Eindhoven heeft NOB een proefopstelling. Hier is het mogelijk om alle uitzendingen diegeweest zijn op de publieke zenders nog een keer te bekijken op een door de gebruiker gewenst tijdstip.

13

glasvezelnetwerk in de stad ligt, is de inzet van camera's m.b.v. webcamtechnologie eenbetaalbare oplossing. Verder kan gedacht worden aan huisbewaking op afstand zoalsbrand- of inbraakdetectie.

• Local communitiesMensen met een breedbandige internetverbinding blijken vaker on-line te zijn, raadplegenhet internet vaker als informatiebron en communiceren meer met mensen uit hun eigenomgeving waardoor de sociale cohesie in wijk en stad toeneemt.

Economische ontwikkelingBij ICT in relatie tot economie wordt vaak ten onrechte alleen gedacht aan de ICT-sector. Hoewelin sommige sectoren het ICT-gebruik intensiever is dan in andere, blijkt dat ICT in toenemendemate van belang is voor het totale bedrijfsleven. Dit geldt ook voor breedband. De ontwikkelingen het gebruik van breedband wordt gezien als een doorbraaktechnologie die zal doordringen inalle bedrijfstakken, met economische effecten die vergelijkbaar zijn met de invoering van detelefoon, de televisie en de computer. Effectievere uitwisseling van informatie en koppeling vaninformatiesystemen tussen ketenpartners leidt tot meer ketenintegratie waardoor ookproductieprocessen en logistieke processen veranderen.In het Strategisch Economisch Profiel Drechtsteden wordt een toekomstvisie voor deDrechtsteden uitgewerkt: "...in 2015 is de regionale economie van de Drechtsteden ingrijpendveranderd. De nieuwe economie bestaat uit een versterkte clustering van kennis-, technologie- enproductontwikkeling en productie-activiteiten in de speerpuntsectoren maritieme metalectro, ICT-sector en creatieve logistieke sector".De ICT-sector heeft in de afgelopen jaren zware klappen te verduren gekregen. Deze terugslagmoet gezien worden als een noodzakelijke shake-out in een jonge industrie op weg naarvolwassenheid. Euforie maakte plaats voor realisme met als gevolg dat overgewaardeerdeondernemingen het vertrouwen van beleggers verloren. Het barsten van de internet-bubblebetekent echter niet dat de ICT-sector, en met name de ICT-diensten sector, afgedaan heeft alspotentiële groeisector voor de Drechtsteden.In Shipping Valley werd ook al het verband tussen ICT en de logistieke sector gelegd. Hethavengebied is momenteel onderwerp van gesprek, waarbij de herstructurering van terreinen enbedrijven hoge prioriteit krijgt. Op deze wijze zouden die bedrijven kunnen worden aangetrokken,die aan het profiel van Shipping Valley voldoen. Naast 'traditionele' vestigingsplaatsfactoren alsbeschikbaarheid van een kade, een opslagruimte of een goede wegenontsluiting, dient in dit lijstjeóók de beschikbaarheid van breedband voorzieningen te worden opgenomen.In havens vindt steeds meer digitalisering plaats. De logistieke sector is bij uitstek een branchewaarin veel geïnvesteerd wordt in applicaties die er op gericht zijn de vervoersketen beter opelkaar te laten aansluiten. Dit resulteert in efficiency en doet de rendementen verbeteren. In hetkader van digitale ketenintegratie valt te denken valt aan EDI-achtige (Electronic DataInterchange) systemen en andere web-based applicaties.In Shipping Valley is veel aandacht voor multimodaliteit, een koppeling tussen zeetransport,binnenvaart, wegtransport en spoorwegtransport. Dit betekent dat er tussen de verschillendemodaliteiten veel afstemming nodig is om een vloeiend transport te kunnen realiseren. Doordigitale toepassingen in te zetten, kan de informatiestroom soepel verlopen en de kosten vantransport verlaagd worden door efficiëntie in de informatieprocessen. Binnen de keten wordenveel data verstuurd, hetgeen de aanwezigheid van een goede breedbandige infrastructuuronontbeerlijk maakt.Een efficiënte en economisch slagvaardige haven heeft een moderne infrastructuur. Zeker geziende groeiende integratie van informatie in de keten is ook een hoogwaardige digitale infrastructuureen essentieel ingrediënt van een haveninfrastructuur. De infrastructuur wordt niet alleenaangewend voor datatransport tussen bedrijven in de transport sector; ooktransportbegeleidingssystemen en cameratoezicht toepassingen binnen het haventerrein kunnengebruik maken van de aanwezige breedbandinfrastructuur.

De aanwezigheid van een breedbandige infrastructuur op bedrijventerreinen in het algemeen, kanbovendien een belangrijke impuls betekenen voor de ontwikkeling van parkmanagement.Mogelijke toepassingen zijn: camerabewaking, alarmsystemen, gebouwenbeheer, gezamenlijkserverpark met centrale helpdesk, externe data-opslag, hosting van softwarepakketten, logistiekenetwerken, intranet en website voor het Dordtse bedrijfsleven, en het gezamenlijk inkopen vantelefoontikken.

14

Implementering van breedbandtechnologie draagt sterk bij aan de productiviteit en daarmee aanhet concurrerend vermogen van aangesloten bedrijven. De economische effecten zijn lastig uit tedrukken in harde cijfers. Het rapport "Slagkracht door Glas"4 dat in opdracht van de gemeenteAmsterdam is opgesteld door de commissie Andriessen, gaat uit van een stijging van het brutobinnenlands product die omgerekend neerkomt op € 17.500 per inwoner over een periode van 10jaar.

De aanwezigheid van een glasvezelnetwerk voorziet dus niet alleen in de toekomstige behoefteaan bandbreedte, het faciliteert ook de ontwikkeling van allerlei additionele diensten en draagthierdoor in sterke mate bij aan een aantrekelijk woon- en vestigingsklimaat.Dit wordt bevestigd door een enquête die is afgenomen onder 192 leden van de DordrechtseOndernemers Vereniging en de vereniging Werkgevers Drechtsteden. Ondernemers geven aan datICT op dit moment al een prominente rol speelt binnen de bedrijfsvoering. Bovendien verwacht91 % van de respondenten dat ICT in de komende jaren een belangrijkere rol zal gaan spelen,90% geeft aan de aanwezigheid van een glasvezelnetwerk te beschouwen als een positievebijdrage aan het vestigingsklimaat van het bedrijventerrein en de gemeente.

Breedband en GSBDe ontwikkeling van breedband en het stimuleren van ICT-gebruik zoals geformuleerd inhoofdstuk 3, sluiten aan bij diverse doelstellingen geformuleerd in het GSB. Wat het programmaICT en de Stad betreft, is met name een duidelijke link te leggen met de economische en socialedoelstellingen van het GSB.Vanaf 2005 maakt breedband deel uit van het grotestedenbeleid. Het ministerie vanEconomische Zaken bevestigt de eerdergenoemde groei van datacommunicatie en stelt dat in2009 de digitale informatiestromen zo groot zijn dat geen enkele instelling zonder breedband kan.ICT maakte al onderdeel uit van het GSB via de digitale trapveldjes en digitale broedplaatsen.Gezien de economische en sociale betekenis van breedband is de ontwikkeling van breedbandigenetwerken als nieuw GSB-thema opgenomen in het beleidskader 2005-2009. EZ zal, alscoördinator van de pijler Economie, voor de periode 2005 tot en met 2009 afspraken gaanmaken met de steden die er het meeste belang bij hebben om via het grotestedenbeleid deontwikkeling van breedband een extra impuls te geven.

2.4 De uitrol van glasvezelnetwerkenAls glasvezel inderdaad het spreekwoordelijke "ei van Columbus" is, rijst de vraag waaromdergelijke netwerken nog niet op grote schaal zijn gerealiseerd.Overigens is het niet zo dat er nog helemaal geen glasvezel ligt in Nederland. De koper en coaxnetwerken liggen in de Local Loop5, ook wel last of first mile genoemd. De backbones(hoofdverbindingen) en cityringen zijn echter al verglaasd tijdens de internethype in de jarennegentig. Dit betekent dat glasvezel genaderd is tot aan de wijk. De problematiek rondomglasvezelnetwerken spitst zich dus toe op het ontbreken van de last mile.Er is een aantal redenen aan te geven waarom die last-mile tot op heden niet verglaasd is:

• Het gaat om grote investeringen. De gemiddelde investering per gebruiker zullen ca.1.300 tot 1.650 Euro bedragen afhankelijk van de karaktereigenschappen van de wijk.

• Het gaat slecht in de telecomsector a.g.v. het barsten van de internet-bubble, groteinvesteringen in mobiele telefonie (o.a. UMTS-frequenties) en minder geslaagdeovernames en fusies. Ook financiële instellingen zijn op dit moment terughoudend om teinvesteren in ICT-gerelateerde projecten.

• Gevestigde telecom- en kabelbedrijven hebben veel geïnvesteerd in koper- encoaxtechnologieën en hebben er baat bij deze netwerken zolang mogelijk te blijvenexploiteren en nieuwe investeringen uit te stellen.

• Er is nog niet veel vraag naar echte breedband. De groeicurve van het dataverkeer geeftaan dat de behoefte aan verbindingen met een capaciteit van 10Mbit of meer, pas vanaf2007 zichtbaar wordt.

4 Amsterdam: Slagkracht door glas - Advies van de Commissie Andriessen voor de aanleg van glas-naar-de-meterkast5 Lokale (op buurt/wijk niveau) lussen, waar de huishoudens op aangesloten kunnen worden. Het laatste gedeelte vanhet netwerk, het gedeelte naar de aansluiting van de gebruiker.

15

• De investeringen in de passieve laag hebben een laag rendement en een terugverdientijddie buiten de investeringshorizon van de telecomsector valt.

Technisch en economisch gezien, kan de exploitatie van een glasvezelnetwerk6 opgesplitstworden in drie lagen:

De ICT-waardeketen: verschillen in investeringshorizon

1liiill:illllllM

liilllllliiB

iiiiiliB

ROl 2-3 jaar

ROI 5 jaar j

l ROl 15-20 jaar

• de passieve laag; totaal van buizen, glasvezels en opstelruimtes• de actieve laag; alle apparatuur die verbonden is met de glasvezel om dataverkeer

mogelijk te maken• de diensten laag; aanbod van diensten als internettoegang, digitale TV enz.

2.5 De impasse

Omdat op het niveau van de passieve infrastructuur marktpartijen niet in staat en niet bereid zijnbreedbandige netwerken aan te leggen, komt op het niveau van de dienstenaanbieders deontwikkeling van breedbandige content niet op gang. Andersom geldt, dat door het ontbrekenvan breedbandige diensten de behoefte aan echte breedband anno 2003 onvoldoende is om demarkt in beweging te zetten. Hier ontstaat dus een "kip-ei-situatie" die tot gevolg heeft dat deuitrol van glasvezelnetwerken niet spontaan op gang komt.Op termijn, wanneer de behoefte aan bandbreedte nog verder toeneemt, zal de marktongetwijfeld in beweging komen. De kans dat dan een netwerk ontstaat met stedelijke dekking,met gelijke kansen voor alle aanbieders en vrije keuze voor de consument is klein. Indien aanlegvan breedband toch door de markt wordt opgepikt, ontstaat vrijwel zeker een monopolie-situatievoor de "first-mover". Op de onderste laag van de passieve infrastructuur zijn de rendementen zólaag en de terugverdientijden zó lang dat het economisch nauwelijks rendabel is om er eentweede glasvezelinfrastructuur naast te leggen. Een concurrentieslag op de onderste laag zou hetvoor beide partijen vrijwel onmogelijk maken het netwerk te laten renderen. Dit draagt niet bij aaneen evenwichtige ontwikkeling van een toekomstvaste ICT-infrastructuur en is dus vanuit devisie Dordrecht Digitaal bezien een ongewenst scenario.Het is evenmin een gewenste situatie dat er een monopolie op de glasvezelkabel ontstaat en éénmarktpartij beslist welke gebruikers en welke aanbieders tegen welke condities gebruik kunnenmaken van het netwerk. Het is in het belang van de consument dat er sprake is van een openinfrastructuur, dat wil zeggen dat het netwerk voor iedere aanbieder tegen gelijke conditiestoegankelijk is. Dit voorkomt te hoge prijzen, vergroot de keuzevrijheid en stimuleert deontwikkeling en het aanbod van nieuwe diensten door verschillende marktpartijen.

6 Voor een uitgebreide technische beschrijving van de architectuur van een glasvezelnetwerk zie bijlage 2.16

Een ander probleem dat zich voordoet wanneer uitrol van glasvezelnetwerken aan de markt wordtovergelaten, is het ontstaan van een digitale tweedeling. De markt zal (in de eerste 5 a 10 jaar)de uitrol van breedband beperken tot die locaties waar een hoge penetratiegraad te verwachtenvalt. Dat wil zeggen: die wijken waar nu reeds sprake is van intensief dataverkeer en gebruikerswonen, die niet alleen behoefte hebben aan nieuwe diensten, maar ook in staat zijn daarvoor tebetalen. Een wijk als Wielwijk, waar de ontwikkeling van het internetgebruik zeer sterkachterloopt op het landelijk gemiddelde, zal niet op de prioriteitenlijst staan wanneer de uitrol vanglasvezel een marktgedragen ontwikkeling is. Als gevolg van dit soort "cherry-picking" is dan eendeel van de stad wél breedbandig ontsloten en een deel niet.De gemeente zal dan alsnog met de vraag geconfronteerd worden of zij dit een acceptabelesituatie vindt of dat deze wijken dan maar d.m.v. gemeentelijke investeringen ontsloten moetenworden.

Tot slot levert het volledig aan de markt overlaten een aantal praktische problemen op. Wanneerverschillende marktpartijen actief zijn in de stad kan dat leiden tot extra overlast als gevolg vangraafwerkzaamheden. Het valt te verwachten dat iedere marktpartij besluit een eigen cityring aante leggen om van daaruit te vertakken naar de wijk(en) waarin de onderneming actief wil zijn.Aangezien telecombedrijven graafrecht hebben volgens de Telecomwet, heeft de gemeente zeerbeperkte instrumenten om deze graafwerkzaamheden te coördineren.Verder is er het probleem van compatibiliteit. Wanneer er in de ene wijk een netwerk ligt vanonderneming A en in de andere wijk van onderneming B, wil dat niet zeggen dat die tweenetwerken gekoppeld kunnen worden. Afgezien van technische compatibiliteit van systemen,zullen ondernemingen er belang bij hebben zo min mogelijk informatie te delen met hunconcurrent waardoor daadwerkelijke koppeling van netwerken niet plaatsvindt.

2.6 Doorbreken van de impasse

In voorgaande paragrafen is het volgende naar voren gekomen:

• de behoefte aan een toekomstvaste ICT-infrastructuur neemt toe;• glasvezel voldoet het beste aan de voorwaarden die aan een dergelijke infrastructuur

worden gesteld;• glasvezelnetwerken faciliteren en stimuleren bovendien de ontwikkeling van nieuwe

diensten;• de aanwezigheid van een dekkend glasvezelnetwerk dat voor iedere aanbieder van

diensten tegen gelijke condities toegankelijk is, draagt in sterke mate bij aan eenaantrekkelijk woon- en vestigingsklimaat;

• wanneer deze ontwikkeling aan de markt wordt overgelaten zullen monopoliepositiesontstaan en zal als gevolg van een onvolledige dekking van het netwerk de digitale kloofgroter worden;

• overheidsbemoeienis kan de impasse in de ontwikkeling van breedband doorbreken.

Conclusie:Om een toekomstvaste infrastructuur, met stedelijke dekking, voor alle aanbiederstoegankelijk, te kunnen realiseren, is het noodzakelijk dat de gemeente een rol speeltin deze ontwikkeling.

De behoefte aan echte breedband zal zich vanaf 2007 openbaren. De uitrol van een netwerk zal3 a 4 jaar in beslag nemen. Het is dus van belang dat de gemeente nu haar positie bepaalt; nudoet zich de gelegenheid voor om een sturende rol in deze ontwikkeling op te pakken.Gemeentelijke bemoeienis met infrastructurele ontwikkelingen is uiteraard geen onbekendfenomeen. In het verleden zijn gas-, elektriciteits-, water- en rioleringsinfrastructuren aangelegddie zonder gemeentelijke bemoeienis niet op deze manier gerealiseerd hadden kunnen worden.Een ontwikkeling die zeer verwant is met de ontwikkeling van glasvezelnetwerken, is de aanlegvan het CAI-netwerk in de jaren '70. In 1973 besloot het College van B&W tot aanleg van eenCAKcentrale antenne inrichting) netwerk. Het Gemeentelijk Energie Bedrijf kreeg opdracht totaanleg en exploitatie van het netwerk. Met het project was ruim f l 13 miljoen gemoeid, erwerden zo'n 30.000 aansluitingen gerealiseerd. Aanleiding waren de beperkingen van TV-

17

ontvangst via de ether en de behoefte aan meer capaciteit vanwege de toename van hetzenderaanbod. Voorafgaand aan deze beslissing waren al wat lokale initiatieven ontplooid doorwoningbouwverenigingen, er was zelfs sprake van een installatiebedrijf dat aanbood voor eigenrekening een netwerk aan te leggen in de wijk Dubbeldam. Om versnippering en incompatibilieitvan initiatieven te voorkomen en de openheid van deze nutsvoorziening te kunnen garanderenwerd destijds besloten de ontwikkeling niet aan de markt over te laten.Over de vraag of een volledig door de overheid gedragen ontwikkeling nog van deze tijd is, kanmen van mening verschillen. Anderzijds mag privatisering geen doel op zich zijn; het dientuitsluitend nagestreefd te worden indien dat in het belang van de afnemer van het product is. Inhet geval van glasvezelnetwerken kan gesteld worden dat de eindgebruiker het meest gebaat isbij een ontwikkeling waarin de overheid een sturende rol speelt zodat de toegankelijkheid en dedekking van het netwerk gewaarborgd wordt.

2.7 Mogelijke rol gemeente

De rol van een gemeente kan vele vormen aannemen. Op dit moment speelt de gemeenteDordrecht een passieve rol met betrekking tot de realisatie van netwerken: de gemeente geefttrajecten aan waar gegraven mag worden en verstrekt vergunning wanneer verschuldigde legeszijn voldaan.Een meer sturende rol zou de volgende vormen kunnen aannemen:

• aanjager: het stimuleren & inspireren van derden• vraagbundelaar: het bij elkaar brengen van partijen waarna de markt de ontwikkeling over

neemt• investeerder: de gemeente wordt (voor een deel) eigenaar

De gewenste rol kan variëren per project en bovendien veranderen in de tijd. Met betrekking totde aanleg van glasvezelnetwerken kan op basis van doelgroep, marktbenadering, behoeften enschaalgrootte een onderscheid gemaakt worden tussen 3 typen projecten:

• Fiber To The Business - verglazing van bedrijventerreinen.Afhankelijk van het type bedrijven op het terrein kan er sprake zijn van eenmarktgedragen ontwikkeling en volstaat de rol van aanjager en vraagbundelaar.

• Fiber To The Institute - verbinden van gemeente-, zorg- en onderwijsinstellingen.Hier gaat het om een gezamenlijk initiatief van non-profit instellingen. De gemeentelijkerol beperkt zich tot aanjager en vraagbundelaar.

• Fiber To The Home - glasvezel naar iedere woning.Dit is uiteraard de meest ambitieuze optie. In het geval van FTTH gaat het om groteinvesteringen en speelt de problematiek van de openheid en de dekking van het netwerk.De rol van (mede) investeerder moet niet worden uitgesloten.

In ruim twintig gemeenten lopen glasvezelprojecten in verschillende stadia van uitvoering enverschillenden rollen voor de betreffende gemeente. Verglazing van bedrijventerreinen vindt o.a.plaats in Nieuwegein (het Klooster en Galecopperzoom) en Amersfoort (Vathorst).FTTI-projecten lopen in Tilburg (Breedband Inkoopcombinatie Tilburg) en Groningen (CommunityNetwork Groningen) waar non-profit instellingen met elkaar verbonden zijn via een cityring. In hetkader van het GigaMAN-project zijn FTTI-projecten opgestart in o.a. Arnhem, Nijmegen enLeeuwarden.In Rotterdam heeft OBR de passieve infrastructuur aangelegd in de nieuwbouwprojectenNesselande (5000 woningen) en Lloydkwartier (1750 woningen en ICT-bedrijvenpark). Zowelbedrijven als woningen zijn daar inmiddels voorzien van glasvezel. Amsterdam heeft gekozenvoor een aanpak van de gehele stad (400.000 meterkasten) te beginnen met Zeeburg Plus enneemt 30% van het eigen vermogen dat benodigd is voor de passieve infrastructuur, voor haarrekening. In Almere is het project Fiber City van start gegaan. 500 bedrijven en 1700 woningenworden aangesloten, op een netwerk dat door de gemeente Almere wordt aangelegd. Ook inAmersfoort, Nijmegen, Deventer, Den Bosch, Helmond, Appingedam en Eindhoven lopen FTTH-projecten.

De ervaringen opgedaan in andere steden zullen uiteraard zoveel mogelijk benut worden tenbehoeve van de verdere uitwerking van het programma ICT en de Stad. Bovenal is het echter van

18

belang dat de Gemeente Dordrecht vanuit haar eigen visie op de stad bepaalt welke rol zij wilspelen ten aanzien van ontwikkeling van glasvezelnetwerken.In "Projecten 2004" worden 3 projectvoorstellen uitgewerkt die de haalbaarheid van FTTB, FTTIen FTTH in kaart moeten brengen. Indien FTTH een haalbare ontwikkeling blijkt, vervalt denoodzaak van een FTTI-project omdat alle non-profit instellingen direct meegenomen kunnenworden in het project.

19

3 ICT-gebruik

In hoofdstuk 2 is beargumenteerd dat de aanwezigheid van een breedbandig netwerk in de stadin belangrijke mate het gebruik van ICT faciliteert en stimuleert. De aanwezigheid van eentoekomstvaste ICT-infrastructuur kan echter nooit garanties bieden voor het gebruik van ICT ineen stad. In dit hoofdstuk wordt aangegeven welke bijdrage de gemeente kan leveren aan hetICT-gebruik bij burgers, bedrijven, onderwijssector en zorgsector.

3.1 ICT-gebruik en de burger

Het ICT-gebruik van de burger is in eerste plaats een zaak voor de burger zélf en niet voor deoverheid. Of iemand besluit een computer aan te schaffen en zich toegang tot het internet teverschaffen is een individuele beslissing.Het is voor een stad echter van vitaal belang dat haar burgers aansluiting hebben en houden opde ontwikkelingen in de maatschappij. ICT maakt een belangrijk onderdeel uit van dieontwikkelingen. De arbeidsmarkt stelt andere eisen aan werknemers, mensen maken gebruik vanandere media om met elkaar te communiceren en ook het gebruik van allerlei duurzameconsumptiegoederen, of dat nu een auto is of een wasmachine, vereist andere vaardigheden vande consument dan 50 jaar geleden.Voor de ontwikkeling van de stad is het dus van belang dat de gemiddelde burger kennis heeftvan, en toegang heeft tot, allerlei ontwikkelingen op het gebied van ICT. De gemeente kan indeze een faciliterende en stimulerende rol spelen.

De digitale kloofOndanks de aanwezigheid van een toekomstvaste ICT-infrastructuur zullen er altijd groepenburgers zijn die niet of slechts in beperkte mate gebruik maken van ICT. Onderzoek van het CBSgeeft aan dat "...verschillen in pc-bezit het beste verklaard kunnen worden door verschillen in hetopleidingsniveau van de kostwinner en de samenstelling van het huishouden. Hoe hoger deopleiding van de kostwinner, hoe groter de kans dat er binnen het huishouden een pc aanwezig is(en omgekeerd). Alleenstaanden hebben vaak geen pc. Kinderen binnen het huishouden vergrotenjuist de kans op de aanwezigheid van een pc"7. Als reden voor het niet bezitten van een pc geeft53% aan geen interesse in computers te hebben, 12% een pc te duur te vinden en 10% dekennis en vaardigheden te missen om er mee om te gaan.De digitale kloof lijkt dus niet, zoals vaak gedacht, veroorzaakt te worden door de kosten vanICT-gebruik maar eerder door een gebrek aan interesse. Om het ICT-gebruik te stimuleren is duseen bewustwordingsproces gewenst. Hoewel met name de lagere inkomensgroepen de afgelopenjaren steeds meer achterstand inlopen, bestaan er absoluut gezien nog grote verschillen tussende onderscheiden groepen.Specifiek punt van aandacht voor Dordrecht, is het feit dat het pc-bezit en het internetgebruik inDordrecht achterlopen bij het landelijk gemiddelde. In 2002 had 68% van de Nederlanders een pcmet internettoegang. In Dordrecht lag dat gemiddelde op 62%, met Wielwijk (38%) als triestdieptepunt.

Digitale trapveldjesMet name in die wijken waar het opleidingsniveau en inkomen gemiddeld laag zijn, dreigt deburger de aansluiting op de moderne informatiemaatschappij te missen. De aanwezigheid vandigitale trapveldjes kan een bijdrage leveren aan het dichten van deze digitale kloof.Op 6 april 2000 verrichtte minister Van Boxtel de aftrap van het project 'Digitaal Trapveld'. Hijstelde 20 miljoen gulden beschikbaar voor 30 gemeenten om één of meerdere trapvelden op tezetten. Gemeenten konden hiervoor zelf een plan maken en dit indienen bij de minister. DeGemeente Dordrecht heeft destijds geen gebruik gemaakt van deze mogelijkheid. Dedoelstellingen van een digitaal trapveld zijn destijds geformuleerd als:

• Verkleining van de digitale kloof: bevordering van de zelfredzaamheid van de inwonersvan de betreffende wijk middels vergroting van hun algemene ICT-vaardigheden;

7 CBS - De digitale economie 200320

• Verbeteren arbeidsmarktpositie: verhogen van het arbeidsmarktperspectief van deinwoners van de betreffende wijk middels vergroting van specifieke ICT-vaardigheden;

• Versterken sociale cohesie/ community building: het bevorderen van contacten tussenverschillende groepen bewoners in de betreffende wijk, zowel van verschillende etnischeherkomst als van verschillende leeftijdsgroepen;

Uit een rapportage van Social Quality Matters komt de volgende stand van zaken naar voren8:

• Er zijn nu 234 trapvelden in 22 gemeenten en dit aantal stijgt nog steeds;• Op ongeveer een derde van deze trapvelden hebben in het afgelopen jaar bijna 15.000

mensen leren omgaan met ICT en wordt er per trapveld door een grote groep mensen perjaar zo'n 3.000 keer gebruik gemaakt van de publieke faciliteiten die het trapveld biedt;

• Steeds vaker wordt vanuit het trapveld gewerkt aan het versterken van de socialecohesie in de wijk;

• De trapvelden zijn opgebouwd met relatief weinig investeringen en er zijn waardevollenetwerken ontstaan;

• Gemiddeld is er per trapveld € 227.040 geïnvesteerd maar veel trapvelden lijken eengebrek aan financiën te hebben. Zeker als eind 2003 de financiering vanuit het ministerieteneinde loopt, zouden veel trapvelden het moeilijk kunnen gaan krijgen;

• De trapvelden zijn zeer afhankelijk van vrijwilligers.

Eind 2003 is in de Short Stay Facility in Wielwijk een digitaal trapveld van start gegaan. Hetproject Wijkgericht ICT Wielwijk (WICT) is in eerste instantie bedoeld voor mensen die nog geenof weinig ervaring met ICT hebben. Het project zal de bewoners van Wielwijk de mogelijkheidbieden elkaar te ontmoeten en ervaringen uit te wisselen. Ook zal worden getracht om andereactiviteiten, naast het aanbieden van ICT gerichte cursussen en faciliteiten, te organiseren, desociale cohesie in de wijk te versterken en wijkbewoners op een andere manier kennis te latenmaken met ICT. Het project Wijkgericht ICT Wielwijk wordt in nauwe samenwerking metcollega's in Crabbehof uitgevoerd. Hier is in de bibliotheek een internet-café ingericht.De ervaringen die worden opgedaan in Wielwijk en Crabbehof dienen als input voor de verdereontwikkeling van beleid met betrekking tot ICT in de wijk. Daarbij zal de ontwikkeling van digitaletrapvelden moeten worden afgewogen tegen andere maatregelen die kunnen bijdragen aan hetdichten van de digitale kloof zoals het subsidiëren van cursussen ICT-gebruik bij instellingen alsde Open Universiteit. Dit is een afweging die door het Programmabureau Wijken gemaakt moetworden.Indien ook in andere wijken digitale trapveldjes worden ontwikkeld, verdient het de voorkeur dezeprojecten aan te sturen vanuit het programma ICT en de Stad zodat reeds vergaarde kennis in deorganisatie wordt benut en mogelijke schaalvoordelen met betrekking tot infrastructuur wordenverzilverd.

WijkwebsitesEen andere relatie tussen de gemeente en het ICT-gebruik van de burger is de website. Door eengoede digitale dienstverlening aan te bieden, die eenvoudig te gebruiken is, wordt het gebruik vanICT gestimuleerd. Bovendien kan de gemeentelijke organisatie hierin een voorbeeldfunctievervullen naar andere instellingen en bedrijven in de stad. Deze rol van de gemeente wordtingevuld met het E-government programma en zal hier niet verder worden besproken.

Met het winnen van de Webwijzer Award heeft Dordrecht laten zien tot de kopgroep vanNederland te behoren op het gebied van E-government. De wijken komen er op de website echternog wat bekaaid van af. De gemeentelijke website biedt nu al per wijk informatie voor bewoners.Deze wijkpagina's verstrekken echter met name algemene (soms verouderde) gemeentelijkeinformatie en zijn daardoor in sterke mate aanbodgericht en statisch. Er is nauwelijks sprake vanactueel nieuws over en van de wijk, er is geen mogelijkheid tot interactiviteit of deelname aanwebredacties, waardoor het gevoel dat dit 'onze website voor de wijk is' achterwege blijft. Erwordt wel geïnformeerd maar relatief weinig gecommuniceerd.

1 SQM - Toekomst van de trapvelden, 200321

In veel grote steden zijn wijkwebsites ontstaan: ter informatie, als virtuele ontmoetingsplek, omte discussiëren over ontwikkelingen van en in de wijk of om herstructurering en renovatie tebegeleiden. Een wijkwebsite die meer vraaggestuurd is en van onderaf is opgebouwd omdatbewoners, organisaties die actief zijn in de wijk zelf kunnen meebouwen aan de website, kan desociale cohesie binnen een wijk stimuleren. Doordat bewoners zelf kunnen meebouwen aan desite d.m.v. persoonlijke pagina's, ontstaat een kleurrijk beeld van de wijk en haar bewoners. Erontstaan contacten tussen bewoners variërend van het uitwisselen van mp3-tjes tot een virtuelemarktplaats en er kan een lokale markt ontstaan voor basale voorzieningen, zoals het uitlaten vanhonden, oppasservice, de digitale agent etc.

Een wijkwebsite kan bovendien het wijkwerk stimuleren:

• Activiteiten in de wijk zijn voor iedereen via de site te volgen en stimuleren deelname,hierdoor wordt de maatschappelijke betrokkenheid vergroot.

• Het biedt een laagdrempelige vorm van communicatie tussen wijkbureau en burger.• Het biedt mogelijkheden tot interactieve beleidsvorming.

Het is nog niet duidelijk in hoeverre deze aanpak tot kostenbesparingen leidt. Duidelijk is wel dathet wijkwerk met eigen websites de juiste keuze maakt. De wijkwebsite zal in toenemende mateals communicatiekanaal met de wijk gaan dienen. Gebruikers kunnen ook zelf het initiatief nemenom over gemeentelijke beleidsvoorstellen te overleggen. Dat versnelt en verdiept de inspraak-procedures met de stad en leidt uiteindelijk tot meer draagvlak voor gemeentelijk beleid.

In Oud Krispijn is inmiddels een wijkwebsite opgebouwd in het kader van het project Oud KrispijnVernieuwt. Tot op heden vervult deze vooral een functie in het informeren van professionals(gemeente en samenwerkende organisaties en instellingen) en bewoners. De website biedtactueel nieuws, dat niet alleen afkomstig is van de gemeente maar ook van bewoners(groepen)en betrokken organisaties. Op basis van de website verschijnt een digitale nieuwsbrief voorprofessionals en een papieren Wijknieuwsbrief voor bewoners. De bedoeling is dat de websiteuitgroeit tot een interactieve ontmoetingsplek voor iedereen die in Oud Krispijn woont (of gaatwonen) of werkt in of voor de wijk.In §2.5 van "Projecten 2004" wordt een projectvoorstel uitgewerkt met als gewenst resultaateen format voor alle wijkwebsites.

ICT en sociale cohesieHet is een groot misverstand dat internetgebruik ten koste zou gaan van het onderhouden vansociale contacten. Internet is bij uitstek een laagdrempelig medium dat gebruikt wordt ombestaande contacten te onderhouden en nieuwe contacten te leggen. Uit onderzoek blijkt dat eengroot deel van het e-mail verkeer lokaal is. In steden met een breedbandige infrastructuur is 80%van de communicatie lokaal en 20% interlokaal.Met name jongeren gebruiken e-mail en messenger services op internet om sociale contacten teleggen en te onderhouden: ongeveer 1 op de 5 jongeren ontmoet via internet nieuwe vrienden.Dit soort "digitale contacten" worden onderhouden in aanvulling op traditionele vormen vancontact en dragen bij aan de sociale cohesie binnen wijk en stad.

ICT en de woningTot slot is er een raakvlak tussen gemeente en burger met betrekking tot ICT in geval vannieuwbouw en renovatie van woningen. In hoofdstuk 2 is uitvoerig ingegaan op het toenemendeICT-gebruik van de consument en de wenselijkheid van glasvezelnetwerken. Het intensievere ICT-gebruik van de consument stelt andere eisen aan de woning. Zo leggen steeds meerconsumenten netwerken aan in huis. De gemiddelde nieuwbouwwoning is wel voorzien vanelectriciteitsbedrading, maar kabelgoten om in huis een netwerk aan te leggen ontbreken. In detoekomst is dit probleem wellicht niet meer aan de orde wanneer ICT-gebruik binnen het huisvooral draadloos dataverkeer betreft en ieder huis voorzien is van één centrale server die metallerlei computer- en huishoudelijke apparatuur (draadloos) verbonden is. Stelt dit andere eisenaan de inrichting van de woning? Ook in het kader van de vergrijzing en de daaruit voortvloeiendebehoefte aan zorg zullen andere eisen aan de woning worden gesteld. ICT, en domotica in hetbijzonder, spelen hierin een steeds belangrijkere rol. Aanpassingen aan de woningen, achteraf,zijn vaak kostbaar.

22

Nieuw te bouwen woningen moeten op de toekomst zijn voorbereid. Bouwkundigevoorbereidingen ten behoeve van ICT-gebruik in de woning, moeten worden opgenomen inprogramma's van eisen, zodat gewaarborgd wordt dat ook met betrekking tot het ICT-gebruikvan de bewoner, de woningvoorraad toegesneden is op de toekomst. De gemeente Dordrechtmoet hierin een leidende rol spelen.Om goed op deze veranderingen in te kunnen spelen is het van belang dat een beeld gevormdwordt van de woning van de toekomst, welke rol ICT daarin speelt en in welke mate dit anderebouwkundige eisen aan de woning stelt dan op dit moment het geval is.Vervolgens zal, in een tweede fase, een plan van aanpak moeten worden opgesteld voor deimplementatie van deze bouweisen binnen onze eigen organisatie en bij de woningbouw-corporaties.

23

3.2 ICT en bedrijven

Stimuleren ICT-gebruikVoor het concurrerend vermogen van een onderneming is het van groot belang dat deondernemer op de hoogte is en blijft van de voor zijn onderneming relevante ontwikkelingen ophet gebied van ICT. Dit is in de eerste plaats een verantwoordelijkheid van de ondernemer zélf.De overheid kan het ICT-gebruik bij ondernemingen echter wel stimuleren.Nederland heeft de ambitie te behoren tot de Europese koplopers op de elektronische snelweg.Het Ministerie van Economische Zaken verwoordt in haar nota 'Het MKB in De Digitale Delta' (juli2001) haar activiteiten om het Nederlandse MKB in vier jaar tijd (2002-2005) te laten aansluitenbij de Europese kopgroep ten aanzien van het gebruik ICT en elektronisch zakendoen. Deactiviteiten zijn gericht op kleine- en middelgrote bedrijven met minder dan 100 werknemers dieICT kunnen en willen inzetten om met name hun zakelijke contacten met externe partijen teversterken.De organisatie Syntens is verantwoordelijk voor de uitvoering van het overgrote deel van deactiviteiten genoemd in bovengenoemde nota. Vanaf 1 januari 2002 worden de activiteiten vanSyntens uitgevoerd onder de vlag van 'Nederland gaat digitaal'. De missie van 'Nederland gaatdigitaal' is het versterken van het innoverend vermogen van het Nederlandse, midden- enkleinbedrijf, door stimulering van het structureel gebruik van internet en elektronisch zakendoen.Dit op een dusdanige wijze dat het Nederlandse MKB zich kan meten met de top van Europa.Eén van de instrumenten die Syntens inzet, is het organiseren van workshops voor bedrijven.Bedrijven kunnen in hoge mate de inhoud van het programma zélf bepalen door aan te gevenover welke onderwerpen ze meer willen weten. In aansluiting op deze workshops kunnenbedrijven Syntens tegen geringe onkostenvergoeding inhuren om een advies op maat te gevenaangaande innovatie in het algemeen en de inzet van ICT in het bijzonder.De Gemeente Dordrecht kan een faciliterende rol spelen met betrekking tot de activiteiten vanSyntens, door workshops te organiseren voor lokale ondernemers. De gemeente draagt zorg voorde organisatie, locatie en promotie; Syntens verzorgt in samenspraak met de ondernemers deinhoud.Dit soort themabijeenkomsten draagt niet alleen bij aan een effectievere inzet van ICT in hetlokale bedrijfsleven, het zijn bovendien goede gelegenheden om het gemeentelijke beleid metbetrekking tot ICT uit te dragen en Dordrecht te profileren als een innovatieve en aantrekkelijkevestigingsplaats.

Digitaal ondernemersloketOp de site van de gemeente Dordrecht is binnen het E-loket een ondernemersloket gemaakt. Ditloket moet (startende) ondernemers, besturen van stichtingen en verenigingen en medewerkersvan bedrijven een eenvoudige toegang bieden tot de producten en diensten binnen de gemeente.In de toekomst zal het digitale ondernemersloket samengaan met de informatie voor bedrijven diebij de KVK te vinden is. Tot die tijd zal de gemeente haar eigen bedrijven portal hebben.

De voordelen van dit aparte ondernemersloket, ten opzichte van de huidige informatie die op degemeentelijke website te vinden is, wordt door de volgende punten samengevat:

• Verbeterde communicatie naar de ondernemers• Verbeterde communicatie met de ondernemers• Hoger gebruik van de online diensten die de gemeente aanbiedt.• De mogelijkheid om extra online producten aan te bieden dan nu het geval is in het e-

loket door het gebruik van een bedrijven pincode.

Digitaal parkmanagementZoals in §2.3 duidelijk werd, kan de aanwezigheid van een breedbandige infrastructuur opbedrijventerreinen een belangrijke impuls betekenen voor de ontwikkeling van parkmanagement.De aanwezigheid van een glasvezelnetwerk garandeert niet dat dit soort diensten spontaanontstaan. De technologie is er, of deze ook wordt aangeboden hangt af van de marktvraag. Ingevallen waarin die vraag versnipperd is of in situaties waarin sprake is van het "zwartrijdersprobleem", kan de gemeente een coördinerende rol spelen. In zekere zin kan hier een vergelijkgemaakt worden met het project beveiliging bedrijventerreinen: de gemeente coördineert enbundelt de vraag zodat er voldoende draagvlak ontstaat voor een marktgedragen oplossing.

24

De aanwezigheid van een gezamenlijk breedbandig netwerk is een noodzakelijke voorwaarde voorde ontwikkeling van digitaal parkmanagement. Afhankelijk van het succes van FTTB-projecten ishet zinvol om de ontwikkeling van digitaal parkmanagment aan te jagen. In "Projecten 2004"wordt daartoe een voorstel gedaan.

3.3 ICT en onderwijs

In het e-Learning-actieplan van de Europese Unie (2001) wordt het begrip e-learning gedefinieerdals "..het gebruik van de nieuwe multimedia-technologieën en internet om de kwaliteit van hetleren te verbeteren door middel van het vergemakkelijken van de toegang tot middelen endiensten, alsmede door uitwisseling en samenwerking op afstand". Het vermogen om met ICTom te gaan, kan gezien worden als een nieuwe vorm van geletterdheid. Deze digitalegeletterdheid wordt even belangrijk als de klassieke geletterdheid (kunnen lezen en schrijven)honderd jaar geleden was. Zonder deze geletterdheid kunnen burgers noch volwaardigmeedraaien in de maatschappij, noch de vaardigheden en kennis verwerven die voor de 21ste

eeuw noodzakelijk zijn.In Nederland is gekozen voor een terughoudende rol van de overheid als het gaat om de manierwaarop scholen in hun plannen, organisatie en onderwijsprocessen ICT gebruiken. Vernieuwing,door het integreren van ICT in het onderwijs, is voor een groot deel de verantwoordelijkheid vande scholen zelf. In veel scholen ontwikkelt de toepassing van ICT voor onderwijsdoeleinden zichdoor gebrek aan tijd, financiën en deskundigheid echter slechts aarzelend9.

Tijdens een brainstorm bijeenkomst heeft met name het primair onderwijs aangegeven behoeftete hebben aan ondersteuning bij de (inhoudelijke) invoering van ICT in het onderwijs.De dienst Onderwijs en Welzijn heeft vervolgens op verzoek van het Lokaal Onderwijs Forumlaten onderzoeken welke wensen en behoeften de scholen en besturen hebben en welke demogelijke samenwerkingspartners zijn. De doelstelling van het onderzoek is het verbeteren vanhet onderwijsleerproces in de brede zin met behulp van ICT, waarbij gezocht wordt naar demeerwaarde van bestuurlijke samenwerking.Eén van de aandachtsgebieden waar het onderzoek zich op richt is Techniek en Beheer. Op ditgebied zijn grote schaalvoordelen te behalen die door de meeste po-scholen vanwege hunomvang niet of moeilijk te realiseren zijn. Samenwerking kan de volgende voordelen hebben:

• gezamenlijke inventarisatie informatiebehoefte;• een gezamenlijke professionele ICT-afdeling met centrale helpdesk;• gezamenlijke inkoop hardware;• veel onderwijssoftware heeft een licentie voor enkele duizenden gebruikers; meerdere

scholen kunnen met één licentie af;• indien scholen via glasvezel verbonden zouden kunnen worden, is het ook niet langer

nodig in ieder gebouw een aparte server te hebben. Het netwerk kan dan bediend wordenmet één centrale server. Hiermee zijn enorme besparingen te realiseren. Scholen dienendan wel overeenstemming te bereiken over welke organisatie of school deze centrale rolzal gaan vervullen.

Uit een eerste rapportage van het onderzoek blijkt dat er sterke behoefte bestaat aan hetbundelen en het bovenschools regelen van het (netwerk)beheer: " ...De wens hiertoe is groot.Het Da Vinci College zou in elk geval als potentiële aanbieder moeten worden beschouwd voorhet beheer van de netwerken en netwerkdiensten. Da Vinci kan mogelijk: één fysiek netwerk(centraal serverpark) aanleggen voor po(vo), via de ICT-academie service, faciliteiten en diensten(o.a. ELO, websites, portals, etc.) bieden en een centrale helpdesk en technische ondersteuningleveren. Vanuit het programma ICT en de Stad kan een (haalbaarheids) onderzoek(mogelijkheden/ kwaliteit/ betrouwbaarheid/ kosten/ voordelen) worden geïnitieerd naar demogelijkheden van Glasvezel en Breedband voor scholen dan wel de koppeling met hetGemeentelijke en/of Da Vinci netwerk."10

Verder geven de schoolbesturen aan dat er geen bestaand samenwerkingsverband is dat bij allenop voldoende raakvlak kan rekenen om een spilfunctie in de regie van ICT in het onderwijs inDordrecht voor de komende jaren te vervullen. "Het liefst ziet men hier een rol weggelegd voor

9 CBS - De Digitale Economie, 200310 CED/Inholland - ICT in het Dordtse onderwijs 2003-2006, tussenrapportage september 2003

25

de Gemeente, al dan niet gekoppeld aan het E-Government of ICT en de Stad programma. Debesturen willen hierin wel hun verantwoordelijkheid nemen door in de vorm van een regiegroep(besturen en vertegenwoordiging gemeente) opdrachtgever te zijn voor een of twee (tijdelijk) bijde gemeente aan te stellen projectcoördinatoren of kwartiermakers".In §2.3 van "Projecten 2004" wordt een project geformuleerd met als doel de ontwikkeling vaneen onderwijsnetwerk aan te jagen.

3.4 ICT en zorg

Ook in de zorgsector is ICT niet meer weg te denken. Afgezien van de ontwikkeling en hetgebruik van allerlei hoogwaardige medische apparatuur zijn er in de zorgsector 3 ontwikkelingengaande waarin ICT een belangrijke rol speelt.

zorg op afstandPatiënten verblijven gemiddeld korter in ziekenhuizen dan 20 jaar geleden. Dit is een ontwikkelingdie doelbewust in gang is gezet en voorlopig nog niet ten einde is. Een logische en te verwachtenvervolgstap is het aanbieden van zorg op afstand. Gedacht moet worden bijvoorbeeld aanteleconsulten, on-line monitoring van vitale functies en bewegingsdetectie en alarmering. Dit zijnontwikkelingen die technisch gezien al enige tijd mogelijk zijn, maar nog niet op grote schaalplaatsvinden. Eén van de redenen is dat bij het gedeeltelijk digitaliseren van dienstverlening,aanpassingen binnen de organisatie nodig zijn. Dit is vergelijkbaar met de mid-office problematiekvan E-government; wanneer de front-office gedigitaliseerd wordt, heeft dat consequenties voorde inrichting van de mid-office in een organisatie. Het initiatief voor de ontwikkeling van telezorgzal daarom moeten liggen bij de zorgsector zélf.

ketenzorgEen onderwerp dat al enkele jaren hoog op de agenda staat bij diverse zorginstellingen is het,samen met diverse partners, kunnen bieden van een samenhangend zorgaanbod. Aangezien eenpatiënt met veel verschillende zorgaanbieders te maken krijgt en het soms lastig is het overzichtte behouden, is ketenzorg vanuit de patiënt bezien een zeer wenselijke ontwikkeling. Aan deaanbodkant is echter een goede regie en kritische doorlichting van bestaande zorgprocessennoodzakelijk. In een vergaande vorm van ketenintegratie is ook de informatiearchitectuur vanorganisaties op elkaar afgestemd en zijn relevante gegevensbestanden aan elkaar gekoppeld.Ketenintegratie op dit niveau kan leiden tot grote kostenbesparingen maar is tot op hedennauwelijks gerealiseerd vanwege de grote investeringen die er mee gemoeid zijn en de discussieover welke ketenpartner leidend moet en/of mag zijn in deze ontwikkeling.

gezondheidsportaalEen ontwikkeling die ook in de zorgsector duidelijk waarneembaar is, is de evolutie van eenaanbodgeoriënteerde naar een vraaggestuurde organisatie. Een toepassing die ontwikkeld isvanuit deze filosofie is het gezondheidsportaal. Het Regionaal Gezondheidsportaal is een plek ophet internet waar de consument en zijn zorg- en dienstverleners elkaar ontmoeten en opbetrouwbare en gestructureerde wijze informatie uitwisselen als ondersteuning van- enaanvulling op het persoonlijk contact. Het gezondheidsportaal is ontwikkeld in opdracht van degemeente Almere en wordt inmiddels ook voor andere steden opgezet. Het gezondheidsportaal isin hoge mate vraaggestuurd en interactief en gaat in die zin verder dan websites alswww.zorgwijzer.nl .Uit een onderzoek onder internetgebruikers dat de Raad voor de Volksgezondheid en Zorg lietuitvoeren naar het gebruik van het internet in relatie tot het kiezen van zorg, komt naar voren datde patiënt een duidelijke behoefte heeft aan informatie en communicatie11. Van deinternetgebruikers zoekt bij een gezondheidsprobleem 70% via het internet naar informatie overdit probleem; bijna 20% doet dit in zo'n geval vaak of altijd. Meer dan 75% van deondervraagden zou via het internet vragen aan hun huisarts willen stellen. Wanneer dit zoukunnen denkt 40% minder vaak naar de huisarts te gaan; slechts 7% zegt vaker te zullen gaan.Ongeveer 70% van de ondervraagden zou zijn gegevens over zijn eigen gezondheidstoestandwillen kunnen raadplegen indien men (chronisch) ziek is of zou zijn.Een gezondheidsportaal kan voorzien in deze behoefte aan informatie en communicatie van depatiënt. In zekere zin komen in een dergelijke toepassing begrippen als telezorg en ketenzorg, zij

11 Internetgebruiker en kiezen van zorg - Raad voor de Volksgezondheid en Zorg, 200326

het nog in bescheiden vorm, samen. Bovendien kan de ontwikkeling van een gezondheidsportaaleen opmaat betekenen naar verdere ontwikkeling van telezorg en ketenintegratie.Op initiatief van de Gemeente Dordrecht is het Regionaal Gezondheidsportaal gedemonstreerdaan een aantal regionale zorgaanbieders. Tijdens deze bijeenkomst werd geconcludeerd dat eendergelijke ontwikkeling wenselijk is en de kwaliteit van zorg kan verbeteren. Hoewel deontwikkeling van een gezondheidsportaal in principe een taak is voor de zorgsector zélf, gavenaanwezige zorgaanbieders aan dat een gemeentelijke rol van aanjager zeer gewenst is om e.e.a.in gang te zetten.In §2.8 van "Projecten 2004" wordt een project voorgesteld dat de ontwikkeling van eenRegionaal Gezondheidsportaal in gang moet zetten.

3.5 ICT en overig

Het gevaar met een onderwerp als ICT en de Stad is dat, via een containerbegrip als ICT, degehele maatschappij in kaart gebracht moet worden. Om praktische redenen is er in ditprogramma voor gekozen prioriteit te leggen bij het ICT-gebruik van burgers, bedrijven, onderwijsen zorginstellingen. Deze keuze is gemaakt op basis van de mate waarin ICT-gebruik eninfrastructuur een rol spelen en de mate waarin het zinvol lijkt om activiteiten aan te sturen, ofminimaal te coördineren, vanuit een programma ICT en de Stad. Een aantal andere activiteiten enaandachtsgebieden is om die reden niet uitvoerig bestudeerd, maar zijn wel het vermelden waard.

ICT en veiligheidVeiligheid is een belangrijk punt op de politieke agenda. Cameratoezicht op kritieke punten kanhet gevoel van veiligheid versterken. Daarnaast is gebleken dat het ook bijdraagt aan debestrijding van straatcriminaliteit. Verhoging van de veiligheid kan echter nooit alleen metcamera's. Het zal onderdeel uit moeten maken van een integrale aanpak met politie,stadswachten, wijkwerk en justitie.Indien er een glasvezelnetwerk met stedelijke dekking aanwezig is, is cameratoezicht metwebcam-technologie een betaalbare oplossing. Het verdient aanbeveling om projecten, in hetkader van veiligheid, waarin ICT een meer dan gemiddelde rol speelt, af te stemmen met deprogrammamanagers E-government en ICT en de Stad zodat bepaald kan worden in welke matehet zinvol is actviteiten aan te sturen vanuit één van deze programma's.

ICT en verkeerBij het in goede banen leiden van het verkeer speelt ICT al jaren een belangrijke rol.Verkeersregelinstallaties bestaan bij de gratie van ICT, de pollers in de binnenstad zijn metglasvezelkabels verbonden met het Stadskantoor en in de toekomst zou ICT nog kunnen wordeningezet ten behoeve van dynamisch verkeersmanagement en dynamische routeinformatiepanelen.Een belangrijk raakvlak tussen verkeerskundige projecten en ICT en de Stad, betreft het leggenvan kabels en leidingen. Aangezien een groot deel van de kosten van het leggen van kabelsbestaat uit het graafwerk, kan het afstemmen van activiteiten grote besparingen opleveren. Dezeafstemming vindt plaats via het kabels- en leidingenoverleg.

ICT en de unieke stadZowel in relatie tot toerisme als cultuur wordt ICT reeds ingezet als (ondersteunend) instrument.Een eerste indruk is dat, met name in relatie tot toerisme, ICT een belangrijkere rol zou kunnenspelen. De informatie die op dit moment beschikbaar is op de gemeentelijke website, maakt nogonvoldoende gebruik van de mogelijkheden om bezoekers van de website te verleiden tot eenbezoek aan Dordrecht en hun eventuele verblijfsduur te verlengen.Zoals vrijwel alle reisbureau's hebben ondervonden, zijn toeristen steeds meer gemotiveerd omzelf via het internet op zoek te gaan naar bezienswaardigheden en uitgaansgelegenheden en huneigen arrangementen samen te stellen. Een virtueel (video) rondje Dordt met de mogelijkheidwandelroutes uit te printen, een uitgaansagenda, het plaatsen van webcams bij evenementen,voorstellingen of terrassen, zijn toepassingen die wellicht een interessante stimulans kunnenbetekenen voor het bezoek aan de Binnenstad. De gemiddelde verblijfsduur van bezoekers zoubijvoorbeeld verlengd kunnen worden door het bieden van mogelijkheden om on-line zelfarrangementen samen te stellen. Een consument zou zo een compleet weekendje Dordrechtkunnen samenstellen door reserveringen te maken voor parkeerplaats, restaurant, theater, hotel,rondvaart en stadswandeling.

27

In §2.11 van "Projecten 2004" wordt een project geformuleerd dat als doelstelling heeft inzichtte krijgen in de wijze waarop ICT ingezet kan worden om het (toeristisch) bezoek aan de stad testimuleren. Het resultaat van het project kan dienen als input voor projecten en activiteiten vanhet programma-bureau Binnenstad waarin de meest kansrijke ICT-toepassingen worden ingezetom doelstellingen met betrekking tot "de unieke stad" te bereiken. In de ontwerpfase van deprojecten die hieruit voortkomen, zal bepaald moeten worden in welke mate het wenselijk is omeen project in het kader van de unieke stad aan te sturen vanuit het programma E-government ofICT en de Stad of geen van beide. Dit laatste zal afhangen van de mate waarin geprofiteerd kanworden van reeds aanwezige kennis en de mate waarin bundeling van activiteitenschaalvoordelen oplevert.

28

Bijlage 1 - De alternatieve infrastructuren op een rij

Draadloze techniekenMomenteel maken draadloze technieken zoals WLAN12 en WIFI13 een stormachtige ontwikkelingdoor en is er veel discussie over de vraag of deze infrastructuur concurrerend is aan een glasvezel-infrastructuur.In zekere zin is dit 'appels met peren vergelijken'. WiFi is één van de doorontwikkelingen vanmobiele communicatie en vormt een bedreiging voor UMTS. WiFi is een techniek die gebruikmaakt van een vrije etherfrequentie. Nadelen hiervan zijn de storingsgoeligheid en het feit dat debeveiliging van de verbinding onvoldoende is.Deze technieken bieden momenteel een bandbreedte van 11 Mbps per draadloos station. WiFi iseen 'shared medium'14 wat inhoudt dat wanneer er meer gebruikers tegelijkertijd gebruik makenvan de bandbreedte de snelheid per gebruiker omlaag gaat. Indien 10 gebruikers aangesloten zijnop één WiFi-station dan is de individuele bandbreedte ca. 1 Mbps. De draadloze technieken zullenverder ontwikkeld worden tot hogere bandbreedtes. Verwacht wordt dat draadloze technieken eensubstantiële rol zullen spelen in de breedbandontwikkelingen maar vooral op een lokaal niveau. Ditbetekent dat Wifi bijvoorbeeld goed kan worden ingezet binnen een bibliotheek, hotel, woning ofin kantooromgevingen. Verder zullen draadloze technieken ingezet worden in dunbevolktegebieden, waar aanleg van een vaste infrastructuur niet rendabel is.

SatellietCommunicatie via satellieten neemt de laatste jaren toe. Ook internetten via satelietcommunicatieis mogelijk. Dit gebeurt vaak via een inbelverbinding. Deze is nu nog vaak traag en de optredendevertragingen in de verbindingen van enkele seconden kunnen een probleem vormen voorbepaalde applicaties. Zowel de investeringskosten als de abonnementskosten zijn hoog en degeboden snelheid is vergelijkbaar met een ADSL-lite (512 Kbps) abonnement. Verwacht wordtdat satellietcommunicatie een minimale rol voor internetverkeer zal spelen in de nabije toekomst.

TV Kabel (coax)De coax kabels zijn aangelegd om kabeltelevisie mogelijk te maken. Naast analoge televisie isinternet, telefonie en digitale televisie mogelijk. Coax netwerken zijn opgebouwd als een 'sharedmedium' en zijn niet symmetrisch15. Bij internetten via de kabel kan daarom een vermindering vande internetsnelheid ontstaan wanneer meerdere mensen in de buurt tegelijkertijd internetten. Erzijn technieken ontwikkeld die deze vertragende werking verminderen, maar die technieken zijnnog niet overal in Nederland beschikbaar. Bij ADSL is geen speciale techniek nodig om eendergelijke vertraging tegen te gaan.De huidige internetabonnementen zijn te vergelijken met de ADSL abonnementen (512 Kbps tot 1Mbps). Verwacht wordt dat door de implementatie van het Eurodocsis 2.0 protocol debandbreedte van coax kan groeien tot 35 Mbps. Echter omdat coaxnetwerken zijn opgebouwdals een 'shared medium' zal de bandbreedte per gebruiker max. ca. 10 Mbps zijn en dus niet inverhouding staan tot glasvezel.

Koper (Inbelverbinding, ISDN, (A)DSL)De kopernetwerken zijn ooit neergelegd ten behoeve van telefonie. Over de kopernetwerken isook internetverkeer mogelijk in verschillende vormen. Internetten via een gewone telefoonlijnheeft, afhankelijk van het gebruikte modem, een maximale snelheid van 56 kilobyte per seconde.Met ISDN heeft men twee digitale kanalen naast elkaar van ieder 64 kilobyte per seconde,waarmee tegelijkertijd kan worden gebeld, geïnternet of gefaxt. Afhankelijk van de gehanteerdeapparatuur biedt ISDN de mogelijkheid om op twee kanalen tegelijkertijd te internetten, zodat decapaciteit verdubbelt (128Kbps).

12 WLAN = Wireless Local Area Network13 WiFi = Wireless Fidelity14 Shared medium = letterlijk: gedeeld medium. Wanneer een bepaald transmissiemedium wordt gebruikt door meerderegebruikers, die elk een individueel communicatiekanaal gebruiken. Vanuit een bepaald punt in de wijk wordt eenbandbreedte geboden, naarmate er meer gebruikers actief op het netwerk zijn daalt de transmissiesnelheid per gebruiker.15 Symmetrisch wil zeggen dat de snelheid waarmee gegevens kunnen worden ontvangen even groot is als de snelheidwaarmee gegevens kunnen worden verstuurd.

29

DSL-technieken (ADSL, SDSL, VDSL, XDSL) zijn momenteel populair en kunnentransmissiesnelheden leveren tussen de 0,5 Mbps tot maximaal ongeveer 10 Mbps. Verwachtwordt dat de maximale capaciteit van koper circa 10 Mbps zal zijn. De capaciteit wordtoverigens asymmetrisch ingezet. Dit betekent dat er meer capaciteit wordt gereserveerd voor hetdownloaden (binnenhalen van data) dan het uploaden (versturen van data).De voordelen van ADSL ten opzichte van een inbelverbinding zijn een hogere snelheid, het"always-on" zijn en het feit dat de gebruiker een vast bedrag per maand betaalt zonder tikken.

GlasvezelEr bestaan nogal wat verschillende definities van het begrip breedband. De huidige leveranciersvan internetverbindingen beschouwen de ADSL- en kabelabonnementen met eenmaximumcapaciteit van ca. 1,5 Mbps als breedband. De definitie van de expertgroep breedband16

gaat uit van een bandbreedte van minimaal 10 Mbps:

"Een breedbandig aansluitnetwerk ondersteunt tenminste een capaciteit van 10 Mbps sustainedrate en symmetrisch per aansluiting en is toekomstvast in die zin dat hogere capaciteiten latertegen relatief geringe kosten realiseerbaar zijn. Belangrijk is voorts dat een dergelijk breedbandignetwerk optimaal is ingericht om multimediaal digitaal transport te ondersteunen. Dit betreftonbestendig computer verkeer met een grote verhouding tussen de gemiddelde capaciteit en debenodigde piekcapaciteit".

De bandbreedte die wordt geboden door glas moet dus minimaal symmetrisch zijn. Dit houdt indat de capaciteit van het binnenhalen (downstream) van data naar de computer net zo groot isals de capaciteit voor het versturen (upstream) van data vanaf de computer van de eindgebruiker.Bij de huidige technologie is de downstream capaciteit vele malen groter dan de upstreamcapaciteit daar het Internet veelal gebruikt wordt voor het binnenhalen en downloaden vaninformatie. Een beperkte upstream capaciteit beperkt de mogelijkheden voor interactiviteit.Binnen de huidige technische mogelijkheden is glasvezel in principe de enige technologie die aande bovenstaande definitie kan voldoen. De bandbreedte die glasvezel kan bieden is in principeongelimiteerd en is schaalbaar vanwege de apparatuur die aan de glasvezels hangt.Glasvezel biedt naast bandbreedte nog meer voordelen. De beheersbaarheid van eenglasvezelnetwerk is goed te noemen. Er hoeft relatief weinig onderhoud plaats te vinden en veelbeheersmatige taken kunnen op afstand gedaan worden. Als er eenmaal glasvezels liggen zijndeze relatief makkelijk up-to-date te houden.

16 Slim Graafwerk, Samen werken aan glasvezel in de wijk, Een advies van de commissie Adriessen, Juni 200130

Bijlage 2 - Hoe ziet een glasvezelinfrastructuur er uit?

In de volgende paragrafen wordt een korte beschrijving gegeven van een mogelijke glasvezelnetwerkarchitectuur.

Passieve InfrastructuurGlasvezels zijn erg fragiel en kunnen niet zomaar in de grond gelegd worden. Daarvoor is eenbuizensysteem nodig en dienen opstelruimtes voor de afwerking van de glasvezels per wijk ofbuurt gerealiseerd te worden. Het totaal van buizen, opstelruimtes en glasvezels wordt depassieve infrastructuur genoemd.

De passieve infrastructuur bestaat uit verschillende onderdelen:Mantelbuizen (ducts);Glasvezels (fiber);Laskasten (handhole / manhole);Wijk Technische Ruimte.

Een mogelijke netwerkarchitectuur voor een glasvezelnetwerk wordt in de onderstaande figuurweergegeven.

Internet Exchange AMS-IX

Backbone

PoP -Point of PresenceLIX - Local Internet Exchange

Network MaD System

Bubl|cj:e*ephony Netwerk"

Cross Connection Point/ Hub

Wijk Technische Ruimte ,_*_Ca. 800-1500 aansluitingen /

Fiber to the Appartment

Figuur 3: FttX netwerkarchitectuur

De architectuur is gebaseerd op het creëren van "Broadband Islands". Dit zijn clusters vanwoningen en kantoren/bedrijven die aangesloten zijn op een redundante17 Wijk TechnischeRuimte (WTR). De aansluiting van de WTR naar iedere individuele huisaansluiting is nietredundant, leder "Broadband Island' is gekoppeld via een ringtopologie op wijkniveau. Vervolgenswordt deze ringtopologie aangesloten op de backbone/cityring via een Cross Connection Point

17 Redundantie betekent dat het netwerk dubbel uitgevoerd is. Het datasignaal komt via twee verbindingen de WTRbinnen in verband met de leveringszekerheid. Mocht 1 van de verbindingen uitvallen dan blijft het netwerk via de andereverbinding in de lucht.

31

(CCP). De service- en contentproviders zijn aangesloten op de backbone. Vanuit een centralePoint of Presence (PoP) worden de diensten aangeboden en verstuurd over het netwerk.

In de volgende paragrafen worden de verschillende onderdelen uit het netwerk kort toegelicht.

BackboneDe backbone is de verbinding die tussen Dordrecht en de Amsterdam Internet Exchange ligt. Debackbones kunnen beschouwd worden als de snelwegen die tussen alle steden in Nederlandliggen. Deze backbones bestaan reeds uit glasvezels omdat deze verbindingen grotehoeveelheden data moeten kunnen transporteren.

PoP, LIXDe PoP is een centrale locatie in de stad waar alle verbindingen binnenkomen via de cityring. Ditis tevens de locatie waar de dienstenleveranciers hun apparatuur neerzetten waarvandaan dediensten worden aangeboden. Tevens wordt vanuit dit punt de verbinding gemaakt met debackbone en dus de Internet Exchange.Vaak zijn er meerder dienstenleveranciers aanwezig binnen een PoP die ieder een eigenverbinding hebben met een Internet Exchange. Door allianties met carriers18 aan te gaan kangezamenlijk worden ingekocht. Ook kan er een Locale Internet Exchange (LIX) ontstaan waar dedienstenleveranciers hun lokale verkeer kunnen uitwisselen. De PoP wordt dan uitgerust als LIX.Hiervoor zijn extra investeringen nodig maar deze brengen geen substantiële verandering in debusiness case. Dit voorkomt dus dat lokaal verkeer via de AMS-IX moet verlopen. Het voordeelvan een LIX is dat kosten bespaard worden op backbone transport. Het kan hierdoor mogelijkworden dat lokaal verkeer gratis of tegen lagere kosten aangeboden wordt. Zo kan lokaaltelefoonverkeer gratis worden omdat het binnen het netwerk blijft.

CityringTijdens de telecom-boom zijn veel cityringen aangelegd. Deze cityringen bestaan uit glasvezels enlege ducts en vormen de 'slagader' van het netwerk in een stad. De capaciteit en hoeveelheidducts en glasvezels die gedurende die periode is neergelegd overtreft in grote mate de huidigebenutting. De werkelijke benutting van de netwerken is in Nederland gemiddeld 15 - 40%. Derestcapaciteit kan bij een totale verglazing van Dordrecht goed ingezet worden.

Cross Connection PointDit is het punt waar een verbinding gemaakt wordt tussen de cityring en de wijkring. Een CrossConnection Point is gevestigd in een Wijk Technische Ruimte (WTR). In deze WTR moet extraruimte gereserveerd worden voor routers en switches voor de verbindingen tussen de cityring enwijkring.

Wijk Technische Ruimte (WTR)In een WTR komen alle buizen en glasvezels van de aansluitingen inde wijk samen. Naast de buizeninfrastructuur komen er ookverbindingen binnen uit de richting van een Internet exchange via decityring.

Een WTR kan verschillende groottes hebben, afhankelijk van deafstand die overbrugd dient te worden en het aantal aansluitingen datbediend wordt. Zo worden er in dichtbevolkte gebieden voornamelijkkleine WTR's geplaatst die een afstand van ca. 700 meter (diameter)kunnen overbruggen. Deze WTR's staan voornamelijk in wijken metveel hoogbouw en/of in de dichtbevolkte laagbouw wijken (ca. 600-1200 aansluitingen). WTR's die ingericht worden om een afstand van2 km te kunnen overbruggen worden voornamelijk gebruikt in wijkenmet een lage woningdichtheid of uitgestrekte bedrijventerreinen.

Vanaf de WTR's, waar de randapparatuur (backbone routers, servermanagement systeem, provisioning system, cross connection tussen

18 Carriers = Backbone leveranciers die datatransport faciliteren32

Figuur 4: WTR Systeemkast waarin

actieve apparatuur wordt geplaatst,

(ca. 1 kast per 600-1200 aansluitingen)

actief & passief deel) is geïnstalleerd, wordt de eindgebruiker bereikt door de installatie van een'blow tubes'19 systeem dat gebaseerd is op een sternetwerk. Deze apparatuur kan van deexploitant van de 'local loop' zijn, maar in sommige gevallen zal hier ook apparatuur vandienstenleveranciers geplaatst worden. Beveiliging en bewaking van deze ruimtes zijn van grootbelang.

Indien Dordrecht totaal verglaasd wordt, dan zijn er ca. 60-90 WTR's nodig. Per WTR zijn er ca.600-1200 aansluitingen. Het benodigde oppervlak van een WTR is ca. 15 - 35 m2 afhankelijk vande hoeveelheid aansluitingen. De overheid kan, indien zij wil participeren in de aanleg van depassieve infrastructuur, ruimtes in gemeentelijke gebouwen ter beschikking stellen. De kostenvoor het aanpassen van een ruimte tot een volledig operationele WTR bedragen ca. 25.000 -60.000 Euro. In een WTR moeten de volgende voorzieningen aanwezig zijn:

• Beveiligde deuren;

• Ventilatievoorzieningen voor klimaatbeheersing;• Ingang voor buisinfrastructuur;

• Ruimte voor plaatsing actieve apparatuur;

• Voldoende elektriciteitsvermogen;• Voldoende verlichting;

• Aansluitpunten voor actieve apparatuur;

• De ruimte moet waterdicht zijn.

De meeste kosteneffectieve oplossing is om de WTR klein qua omvang te laten zijn. Dit betekentdat er ca. 600-1200 aansluitingen per WTR zijn. Uit een kostenanalyse blijkt dat ca. 10 groteWTR's waar dan 5000-6000 aansluitingen gerealiseerd kunnen worden niet kosteneffectief zijn.De kosten voor glasvezel stijgen dan enorm omdat de afstand tussen WTR en de woning en/ofbedrijf vele malen langer wordt. De (kosten)reductie in het aantal WTR weegt dus niet op tegende extra kosten die dan ontstaan voor de aanleg van glasvezels.

Verbinding tussen de WTR'sDe verbinding tussen de WTR's wordt gemaakt op basis van een ringtopologie met als doelredundantie te creëren en de kosten en logistiek van het civiele werk te optimaliseren. Dit wilzeggen dat naast de cityring er ook op wijkniveau een ring wordt aangelegd waarop de WTR'szijn aangesloten. Dit worden ook wel 'Broadband Islands' genoemd. Eén van de WTR's in eenwijkring fungeert tevens als Cross Connection Point. Bij de keuze de topologie van het netwerkdient rekening gehouden te worden met de verhouding tussen investeringskosten en operationelekosten die een bepaalde topologie met zich mee kan brengen.

BuissystemenIn een glasvezelnetwerk wordt ieder huis aangesloten op de buizeninfrastructuur. Tussen de WTRen een huis wordt een buisje aangelegd waarin een glasvezel geblazen wordt. Dit gebeurt via eenbuis-in-buis systeem of via 'burried fiber'.

Buis-in-Buis systeem:Bij dit systeem wordt er vanaf de WTR of Manhole een I HHIHHBB Glasvezelmantelbuis neergelegd waarin 24 minibuisjes zitten, lederminibuisjes gaat naar 1 huis. In een later stadium wordende glasvezels ingeblazen. Dit is een flexibel systeem ^^^^^^doordat het mogelijk is glasvezel te vervangen zonder dat Miniductdaarvoor gegraven hoeft te worden. De kosten vooruitlasmateriaal zijn relatief goedkoop. Geadviseerd wordtom een buis-in-buis systeem in te zetten minimaal vanafeen manhole tot aan het huis. De figuur toont een Mantelbuisvoorbeeld van een buis-in-buis systeem.

Buis-in-buis systeem

19 Blow Tubes Systeem. Mantelbuizen systeem waarin de glasvezels geblazen kunnen worden. Dit betekent datglasvezels in een later stadium nadat de mantelbuizen zijn ingegraven ingeblazen kunnen worden.

33

Burried Fiber:Deze techniek wordt vaak gebruikt voor backbone-netwerken. Er wordt één buis aangelegd waarbijvoorbeeld 96 vezelparen in worden geblazen. Deze netwerken kunnen liggen tot aan het huis.Naar ieder huis wordt dan een vezelpaar gelegd. Dit betekent dat duur aftakmateriaal moetworden ingezet. De kosten van burried fiber zijn lager dan van een buis-in-buis systeem maar hetsysteem is minder flexibel omdat bij vervanging opnieuw gegraven zal moeten worden.Geadviseerd wordt vanuit kostenoogpunt Burried Fiber aan te leggen van PoP tot aan de WTR ofManhole.

Een investering alleen in lege ducts in eerste instantie, waar vervolgens fiber in geblazen kanworden indien er een marktvraag ontstaat, is een mogelijkheid. Voordeel hiervan is dat in eersteinstantie de investeringskosten beperkt blijven tot alleen kosten voor ducts en graafwerk. Deinvesteringskosten kunnen dan over meerdere jaren uitgespreid worden. Een ander voordeel isdat er niet direct geïnvesteerd dient te worden in de rand- en actieve apparatuur. Een nadeel isdat de totale investeringskosten op de langere termijn hoger uitvallen, omdat meerderewerkzaamheden plaats moeten vinden t.o.v. in één keer aanleggen.

Redundante wijkring

Manhole op ca. 150-250 meter aansluiting

Multiduct buis (buis-in-buis)ucts

Figuur 5: Aansluiting WTR - Huizen met manhole

Aanleg tot in de meterkastIn het huis wordt een aansluiting gerealiseerd in de meterkast. Er komt via een inpandigmantelbuisje een glasvezel de woning in die wordt afgewerkt op een paneel waar de CPS (soortrouter voor de woning) wordt geplaatst. Afhankelijk van het type woning variëren de inpandigekosten tussen ca. 150 tot 180 Euro per aansluiting (excl. CPS).

Type glasvezelsVoor glasvezelnetwerken kunnen twee soorten glasvezel worden ingezet, te weten, de MultiMode Fiber (MMF) en de Single Mode Fiber (SMF). SMF is goedkoper dan MMF en is geschikterom grote hoeveelheden data over grotere afstanden te transporteren. Echter de actieveapparatuur voor SMF is momenteel duurder doordat geavanceerde lasers gebruikt worden. Deverwachting is dat SMF de standaard wordt. Daarnaast dalen de prijzen van SM apparatuur sterkde laatste tijd en de verwachting is dat er in de nabije toekomst nog maar een geringkostenverschil zal zijn tussen SM en MM. Op backbone en cityring niveau wordt in de regel SMFgebruikt. Op lager niveau wordt ook wel MMF ingezet.

Actieve apparatuurEr zijn verschillende manieren om een netwerk te activeren. Van belang is dat het netwerktransparant is voor verschillende soorten diensten. Gestreefd dient te worden naar een optimumtussen investeringskosten, operationele kosten, openheid, capaciteit en beheersbaarheid.

34

De onderstaande figuur geeft de configuratie van het actieve technische platform weer.

Service providers

Provisioning system

iüBil Management system

> 10 Mbps

Figuur 6: Architectuur Actieve infrastructuur

Er worden drie lagen onderscheiden in de actieve infrastructuur, te weten; Gore, Edge en de CPS(Customer Premisses Switch). De 'Gore' van de actieve apparatuur is geïnstalleerd in de PoP. De'Gore' apparatuur levert de diensten en stuurt deze uit naar het netwerk. De 'Edge' apparatuurbevindt zich in de WTR's en de Cross Connection Point. Dit zijn voornamelijk Switches enRouters en kunnen aangemerkt worden als de 'verkeerleiders' van het netwerk. De CPS is hetkastje dat bij de eindgebruiker geïnstalleerd wordt. Op de CPS kunnen de computer, de telefoonen eventueel de TV worden aangesloten.Het platform is gebaseerd op Internet Protocol (IP) en een ethernet open netwerk. Het systeemkan verschillende service providers toelaten die hun diensten 'ethernet based' aanbieden.

Het systeem dat hieronder is beschreven is slechts één mogelijkheid. Rekening is gehouden metde laatste ontwikkelingen in de roll out van operationele breedband ethernet systemen. Deonderstaande onderdelen horen bij de actieve laag:

Actieve apparatuur bij eindgebruiker (= CPS)In de meterkast van de eindgebruiker wordt een CPS geplaatstwelke gekenmerkt kan worden als een mini router. De CPSgeeft de mogelijkheid om een online verbinding te maken en isgeschikt voor IP services zoals Internet, VOIP20 en digitaletelevisie, maar ook voor andere IP diensten.

Voor digitale televisie op een analoog TV toestel is een settopbox nodig. Deze wordt vaak separaat van de CPS geleverd.Verschillende kabelbedrijven leveren deze settop boxen en dedaarbij behorende digitale TV diensten al. Digitaletelevisiekanalen nemen minder breedbandcapaciteit in beslagin verhouding tot analoge TV signalen. Daardoor is het mogelijk met een digitaal signaal meerkanalen over Coax en glasvezel te verzenden.

Bij het aanbieden van een Triple Play21 concept over een 1-parigglasvezelnetwerk zal een settop box noodzakelijk zijn. Deeindgebruiker zal simpelweg niet overstappen naar een digitaletelevisie waardoor de vertaling van een digitaal naar een analoogsignaal via een settop box onvermijdelijk is. De kosten van eensettop box zijn ca. 200 Euro. Verwacht wordt dat deze prijs omlaaggaat indien de markt zich ontwikkeld. R9uur 8: Voorbeeld settop

box Tandberg

Figuur 7: Voorbeeld- CPS van

Pankfttfrnnt

20 VOIP = Voice Over Internet Protocol = bellen via het Internet21 Het Triple Play concept gaat uit van drie diensten, te weten, Internet, Telefonie, Televisie

35

Verwacht wordt dat niet alle consumenten direct zullen overgaan op digitale televisie. Ditbetekent dat ook na de aanleg van een glasvezelnetwerk een analoog tv-signaal dient te wordenaangelegd. In bestaande situaties kan er voor gekozen worden om de huidige coax kabelsdaarvoor te gebruiken. In het kader van de passieve alliantievorm, kostenoverwegingen entechnische mogelijkheden heeft het de voorkeur om 1 vezel aan te leggen. Het is ook mogelijkom naar ieder huis twee glasvezelvezels aan te leggen waar dan één vezel gebruikt wordt voordigitale signalen en één voor het doorsturen van een analoog tv-signaal. De extra kosten voortwee glasvezels zijn marginaal en vormen geen belemmering voor het rendement van de businesscase.

Figuur 9: 2 parige glasvezel

Rand apparatuur (= Edge)De eindgebruikers zijn verbonden in het breedband systeem door "edge routers" die werken opbasis OSI level 2. Dit ten einde het gebruik van VPN's (Virtual Private Networks) tegen te gaan.Aanbevolen wordt een netwerk te realiseren dat gebruik maakt van Single Mode fiber. De kostenSingle Mode fiber zijn lager dan van Multi Mode fiber, echter de actieve apparatuur voor SingleMode fiber is momenteel nog duurder. De kosten van deze apparatuur worden echter steedslager. Single Mode heeft significante voordelen voor data transport over langere afstanden.Derhalve wordt altijd gekozen voor Single Mode fiber vanaf de WTR naar de backbone/cityring.Multi Mode fiber is geschikt voor kortere afstanden en heeft lagere kosten voor actieveapparatuur. Verwacht wordt dat Single Mode fiber en dus de daarbij behorende actieveapparatuur de standaard wordt.

CoreIn de kern van het systeem worden ethernet routers geïnstalleerd. Indien nodig kunnen eradditionele routers of versterkers geïnstalleerd worden om de signaalkwaliteit te kunnenwaarborgen.

Provisioning systeemHet provisioning systeem zorgt voor de interactie tussen de infrastructuur beheerder, denetbeheerder en eventueel de eindgebruiker. Dit systeem bevat onder andere hetfactureringssysteem.

Management systeemHet management systeem zorgt ervoor dat de netbeheerder het netwerk kan beheren en kan zienwat er op het netwerk gebeurd. De netbeheerder dient andere service providers toegang teverlenen om hun eigen beheer op het netwerk te kunnen doen. Dit uiteraard zonder het beheervan andere service providers te moeten onderbreken.

36