Professionele ruimte: geen ‘one size fits all’ · en de invloed van het promotieonderzoek in de...

0

EINDRAPPORTAGEDEELPROJECT1

Professioneleruimte:geen‘onesizefitsall’

Opvattingenvanlerarenenschoolleidersoverhetinrichtenen

benuttenvanprofessioneleruimteinscholen

RosanneZwart𝟑𝟑,MonikaLouws3,ItzélZuiker3,HelmaOolbekkink1,HanLeeferink𝟏𝟏,HarmenSchaap𝟏𝟏,JacobieneMeirink𝟐𝟐,

AnnavanderWant𝟐𝟐enPaulienMeijer𝟏𝟏

%RadboudDocentenAcademie,RadboudUniversiteit&InterfacultairCentrumvoorLerarenopleiding,OnderwijsontwikkelingenNascholing,UniversiteitLeiden'FaculteitSocialeWetenschappen,afdelingEducatie,UniversiteitUtrecht

MetmedewerkingvanJanvanTartwijk3

0

EINDRAPPORTAGEDEELPROJECT1




RosanneZwart𝟑𝟑,MonikaLouws3,ItzélZuiker3,HelmaOolbekkink1,HanLeeferink𝟏𝟏,HarmenSchaap𝟏𝟏,JacobieneMeirink𝟐𝟐,

AnnavanderWant𝟐𝟐enPaulienMeijer𝟏𝟏

%RadboudDocentenAcademie,RadboudUniversiteit&InterfacultairCentrumvoorLerarenopleiding,OnderwijsontwikkelingenNascholing,UniversiteitLeiden'FaculteitSocialeWetenschappen,afdelingEducatie,UniversiteitUtrecht

MetmedewerkingvanJanvanTartwijk3

13

Managementsamenvatting

De promotiebeurs biedt leraren sinds 2011 de mogelijkheid om naast hun leraarschap een

promotieonderzoek te doen. Er wordt daarbij verondersteld dat de promotiebeurs leraren

professionele ruimte biedt om zich door middel van dit onderzoek te professionaliseren en bij te

dragen aan schoolontwikkeling. In dit onderzoek gingen we na in hoeverre leraren met een

promotiebeurs deze professionele ruimte ook daadwerkelijk ervaren en benutten en tot welke impact

op professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling dit leidt. Daarnaast onderzochten we welke

persoonlijke en contextuele factoren van invloed zijn op de ervaren en benutte professionele ruimte

van leraren met een promotiebeurs. Tot slot vroegen we ons af of deze professionele ruimte

gedurende een periode van een jaar toe of afneemt.

Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvragen zijn 20 leraren uit het Voortgezet

Onderwijs met een promotiebeurs twee maal geïnterviewd over hun ervaren en benutte

professionele ruimte, de factoren die daarop van invloed zijn en de impact die dit volgens hen heeft

op hun professionele ontwikkeling en op schoolontwikkeling. Ook hebben deze leraren gedurende

een schooljaar drie keer een digitaal logboek ingevuld. De schoolleiders van deze leraren zijn

eenmalig geïnterviewd over hun perceptie van professionele ruimte voor deze leraren, hun rol hierin

en de invloed van het promotieonderzoek in de school. Om nader inzicht te krijgen in de relaties

tussen persoonlijke en contextuele factoren in relatie tot professionele ruimte, maakten we

casusbeschrijvingen.

Op basis van ons onderzoek kunnen we stellen dat de professionele ruimte die leraren

ervaren in relatie tot onderzoek, professionele en onderwijsontwikkeling en schoolontwikkeling

varieert. Het meest sterk verschillen leraren in de ervaren ruimte om bij te dragen aan

schoolontwikkeling; dit hangt mede samen met bijvoorbeeld het onderwerp van promotieonderzoek.

Omdat leraren niet altijd ruimte voor schoolontwikkeling ervaren, proberen ze hier ruimte voor te

creëren. Gedurende het jaar treedt er een verandering op in de professionele ruimte die leraren

creëren; leraren geven aan dat ze met name meer professionele ruimte creëren voor hun onderzoek,

aangezien deze ruimte vaak onder de druk komt te staan door hun onderwijstaken.

Uit de interviews en logboeken blijkt dat verschillende persoonlijke factoren en contextfactoren

invloed hebben op de professionele ruimte van leraren. De volgende persoonlijke factoren speelden

een rol: 1) motieven, 2) professionele geschiedenis, 3) intenties, 4) verantwoordelijkheid, en 5)

betrokkenheid. Bij de persoonlijke factoren varieerden leraren met name in hun motieven om

promotieonderzoek te doen. De volgende contextuele factoren speelden een rol: 1) werkdruk, 2)

actieve bijdrage en belangstelling schoolleiding, 3) leercultuur, en 4) interesse collega‐docenten.

Zowel persoonlijke als contextuele factoren konden een bevorderende of belemmerende rol spelen

bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met

1




DitonderzoekisgesubsidieerddoorhetNationaalRegieorgaanOnderwijsonderzoek(NRO),https://www.nro.nl/kb/405-14-403-zeggenschap-en-professionele-ontwikkeling-van-leraren-in-het-voortgezet-onderwijs,project405-14-403,metalsofficiëletitel:Professionaliseringsinitiatieveninhetvoortgezetonderwijsnaderbekeken:professioneleruimtevanlerareninrelatietotschoolontwikkelingen-organisatie.Zieookwww.professioneleruimte.info.Inonderliggendrapportwordenderesultatenvanhetdeelproject‘Opvattingenvanlerarenenschoolleidersoverdeprofessioneleruimtevanlerareninhetvoortgezetonderwijsenderelatiemetschoolorganisatie’gepresenteerd.

1




DitonderzoekisgesubsidieerddoorhetNationaalRegieorgaanOnderwijsonderzoek(NRO),https://www.nro.nl/kb/405-14-403-zeggenschap-en-professionele-ontwikkeling-van-leraren-in-het-voortgezet-onderwijs,project405-14-403,metalsofficiëletitel:Professionaliseringsinitiatieveninhetvoortgezetonderwijsnaderbekeken:professioneleruimtevanlerareninrelatietotschoolontwikkelingen-organisatie.Zieookwww.professioneleruimte.info.Inonderliggendrapportwordenderesultatenvanhetdeelproject‘Opvattingenvanlerarenenschoolleidersoverdeprofessioneleruimtevanlerareninhetvoortgezetonderwijsenderelatiemetschoolorganisatie’gepresenteerd.

23



































bij het ervaren van professionele ruimte. Als het gaat om de contextuele factoren valt op dat met 2

Professioneleruimteis….

“Hetbenuttenvanzelfgecreëerderuimteomjeprofessioneelteontwikkelen”

“Deruimtewaarinmedewerkerszichkunnenontwikkelenengroeieninhunvak.Individueleprofessioneleruimtesmoetenaanelkaargekoppeldzijn.”

“DeruimtediejealsorganisatiekuntbestedenaanR&D,losvandespecifiekelesvoorbereiding.”

“Eengezamenlijkgevoeldeeningevuldeverantwoordelijkvoorhetlerenvandeleerlingen.”

33




































3


Stel,iemandverteltuoverdeonderstaandesituatiediezichopeenschoolafspeelt.

Ermoeteenvisiestukgeschrevenwordenoverhetversterktbètaonderwijs.Vanuitdeschoolleidingwordengeeneisengesteldaanditstuk.Hetisweleendocumentdatleidendzalzijnvoordeingezettekoersvandeschool.Vierbèta-lerarenzijnvanwegehunvooruitstrevendeblikuitgenodigdombetrokkentezijnbijhetschrijvenvanhetstuk.Zehebbendaartoetaakurengekregen.Delerarenreageerdenineersteinstantieenthousiastophetverzoek.Echter,totdusverheeftdegroeplerarennognietsvoortgebracht.Zijgevenaanlievereerstrichtlijnenvanuitdeschoolleidingtekrijgenvoordatzijzelfaandeslagzullengaan.

Waarschijnlijkheeftuonmiddellijkeenideeoverwathieraandehandisenopwelkemanierudeze

situatiezouaanpakken.Uheeftongetwijfeldookindegatendatindezesituatieietsspeeltwatte

makenheeftmetverantwoordelijkheid,kaderseninspraakofzeggenschap.Ookdatersprakeisvan

eensituatiediezonietkanblijvenbestaan(erissprakevaneenspanning,eendilemma).Indeze

rapportagebesprekenweditsoortspanningsvollesituatiesvanuithetperspectiefvande

professioneleruimtevanleraren.Professioneleruimteverwijstdaarbijnaardedoordeleraar

gepercipieerderuimteindeschoolcontextomzowelbinnenzijn/haarlespraktijkalsbinnendeschool

naarvoldoeningtekunnenhandelen,enzijn/haareigenprofessioneleontwikkelingtekunnensturen

(Hupe,2009).Determwordttegenwoordigvaakvergezeldvanideeënrondomhetverschralenvan

hetberoepvanleraar,hetmeeruitvoerderdaneigenaarzijn,enhetlangzamerhandkwijtrakenvan

professioneleautonomieenzeggenschap.Alsdeleraardateigenaarschapofdieautonomienou

maarterugpaktdankomthetgoedmetdekwaliteitvanhetonderwijs.Goedonderwijsvaltofstaat

immersmetgoedelerarendiezelfaanhetroerstaanvanhunonderwijsontwikkeling.Problematisch

aanditsoortdiscussiesisdebegripsverwarringrondomprofessioneleruimte.Hetlijktalsofwe

wetenwatwemetdeprofessioneleruimtevanlerarenbedoelen,alsofhetietsiswatalleleraren

graagwillenhebbenenwatjegewoonmeeraanzemoetgeven.Helaasisdit,zoalsveelindecontext

vanonderwijs,indewerkelijkheidnietzoeenduidigalshetlijktenisermaarheelweinigbekend

overderolvanschoolleidershierbij.

Deonderzoeksvragendieinditonderzoekcentraalstondenzijn:

• welkeopvattingenhebbenschoolleidersenlerarenoverhetoptimaalinrichtenenbenutten

vanprofessioneleruimte?

• welkespanningsveldensignalerenschoolleidersenlerarenalshetgaatomhetoptimaal

inrichtenenvormgevenvanprofessioneleruimte?

43




































4

• hoebeschrijvenschoolleidersenlerarenderelatietussenhetoptimaalvormgevenen

benuttenvandeprofessioneleruimteenschoolorganisatorischeaspecten(zoalsde

leercultuur)?

• hoebeschrijvenlerarendeervarenleercultuurbijhenopschool?Enwatisderelatietussen

deleercultuurineenschoolenopvattingenvanlerarenoverhetoptimaalinrichtenen

benuttenvandeprofessioneleruimte?

Debevindingenvanditonderzoekzijngebaseerdopdeervaringenvan54lerarenen57schoolleiders

afkomstigvan681VO-scholeninNederland.Delerarenhebbendeelgenomenaandrieverschillende

professionaliseringsinitiatieven:1)BovenschoolseProfessioneleLeergemeenschappen(PLG’s),2)

EerstdeKlas/Onderwijstraineeshipen3)dePromotiebeursvoorleraren.Zievoorderapporten

specifiekgerichtopdezeinitiatievenSchaapetal.,2017;Meirink,etal.,2017enOolbekkinketal.,

2017.

Wehebbenonsindezekwalitatievestudiegerichtopdebetekenisdielerarenenschoolleiderszelf

aanprofessioneleruimtegeven.Wewarennietopzoeknaarwatlerarenenschoolleidersinde

praktijkdoenalshetgaatomhetinrichtenvandeprofessioneleruimte,maarjuistnaarhun

perceptiesvanhoeruimte‘werkt’enwathunoverwegingendaarbijzijn.Tevenshebbenwede

respondentennietrechtstreeksgevraagdnaarhunervaringenmaarhebbenwegeprobeerdhun

opvattingenenervaringenteachterhalenuitdemanierwaaroplerarenenschoolleidersoverhet

begrippratenofschrijven.

Bevindingen.Tabel0(opdevolgendepagina)geefteensamenvattingvandeopvattingen

dielerarenenschoolleidersoverprofessioneleruimtehebben.Overderelatiemetdeervaren

leercultuurineenschoolkunnenweconcluderendatereenonderscheidtemakenistussenleraren

waarvoordeleercultuureenrolspeeltindeervaringvanprofessioneleruimteenlerarenwaarvoor

deleercultuuropeenschoolernauwelijkstoedoet.Lerarenindezelaatstegroeplateneen

individueleopvattingvanprofessioneleruimtezien.Waardelaatstegroephelemaalgeeninvloed

lijktteervarenvandeleercultuuropschool,kunnendelerarenindeeerstegroepzowellasthebben

vanalsbaathebbenbijdeleercultuuropschool.Lerarendielasthebbenvandeleercultuurgeven

aandathunruimteopvattingnoodgedwongenindividueelis,terwijlzediteigenlijkmeercollectief

zoudenwillenbenutten.

Opbasisvandeanalysesvandereactiesvanschoolleidersopzevenspanningsvollesituaties,

latenderesultatenzien,datschoolleidersinpreciesdezelfdeonderwijsgerelateerdesituaties

verschillendedilemma’szienenopbasisdaarvansomsvoorovereenkomstigemaarvaakookvoor

verschillenderollen(handelingsalternatieven)voorzichzelfofvooranderenkiezen.Ditheeftdeelste

1van7schoolleidersisonbekendopwelkeschoolzewerkzaamzijnomdatzenietverplichtwarenditoptegeven.

53




































5

makenmethunmeeralgemenevisieopleiderschap,eensoort‘leiderschapsstijl’,maarmeernog

methuninterpretatievandespecifiekesituatie.

Hetisdaarbijvanbelangvanuitwelkperspectiefdeschoolleidersnaardesituatiekijken1)

vanuithetperspectiefvandeleraarofgroepleraren(indatgevalbenoemenzedilemma’sdiete

makenhebbenmetdehouding/gedragvanleraren)of2)vanuithetperspectiefvande

schoolorganisatie(indatgevalnoemenzebijvoorbeelddilemma’sdietemakenhebbenmethet

ontbrekenvanhelderecommunicatieoververwachtingenofeengebrekaaninbeddingindevisie

vandeschool)(beschrevenin§3.2.2).Inhetgevalvandeaanhetbegingenoemdesituatie,gaan

schoolleidersdandusófinopdecompetentiesvandelerarenomdevrijheidtedurvennemenom

keuzestemaken(perspectiefleraren),ófophetnietheldercommunicerenvankadersen

verwachtingen(perspectiefschoolorganisatie).Schoolleidersbeschouwendesituatiessomsalleen

vanuitéénperspectief,maarkiezenvaakookvooreencombinatievandietwee.

Tabel0samenvattingvandeopvattingenvanlerarenenschoolleiders

Opvattingen Lerarena SchoolleidersaProfessioneleruimteis….

…hetkrijgenvanmogelijkhedenvoorontwikkeling;…hetcreërenvanmogelijkhedenvoorontwikkeling;…hetgevoelvanvrijheidomietsopjeeigenmaniertekunnen/mogendoen.Decategorieprofessioneleruimteis‘hetbenuttenvanzelfgecreëerdemogelijkhedenvooreigenprofessioneleontwikkeling’,wordthetmeestgenoemd.

…eigenaarzijn/zeggenschaphebbenovereigenwerkenverantwoordelijkheidvoorlerenleerlingen;…verantwoordelijkzijnvooreigenprofessioneleontwikkeling–individueelen/ofcollectief;…ruimte(tijd)omeigenonderwijs/vakteontwikkelen;…keuzevrijheidhebben,aansluitendbijeigenwensen;…letterlijk,deruimtediedeschoolalsorganisatieheeftvoorprofessioneleenschoolontwikkeling.Decategorieprofessioneleruimteis:‘verantwoordelijkzijnvooreigen(individuele)professioneleontwikkeling’,wordthetmeestgenoemd.

Individueelofcollectief Professioneleruimtewordtindemeestegevallenopgevatalsindividueelofalsietswaarbijruimtevoorhetindividuinoverleg/afstemmingmetanderentotstandkomt.Mindervaakwordtcollectieveprofessioneleruimtebenoemd.

Netalsbijdeopvattingenvandeleraren,vattendeschoolleidersdeprofessioneleruimtevoornamelijkopalsietsdatbetrekkingheeftopdeindividueleleraarenzijnofhaarprofessioneleontwikkeling.

Initiatief Deleraarzelf,maarwelrolvoorsectie,teamenschoolleidingbijdeopvattingdatprofessioneleruimteininteractiemetanderentotstandkomt.

Schoolleiderszienprofessioneleruimtealsietsvandeleraar,maarinsituatieswaardeprofessioneleruimteopdeeenofanderemanierinhetgedingis,delenzezichzelfindemeerderheidvandegevalleneenbelangrijkeroltoe.

aditbetreftnietinallegevallenlerarenenschoolleidersvandezelfdescholen.

63




































6

Dehandelingsalternatievenofleiderschapsinstrumentendiedeschoolleidersnoemen

(beschrevenin§3.2.3),zijnonderteverdeleninvijftypen:(1)zelfalsschoolleidereenoplossing

bedenkenenookuitvoeren;(2)eerstbijandereninventariserenenverduidelijkenwathetprobleem

isvoordathij/zijeenoplossingbedenkt;(3)desituatievanuithetcollectiefbenaderen(4)eersteen

onderliggend,vaakgroterprobleemaanpakken(leercultuurverandering,visievormen)alvorensop

despecifiekesituatieintegaanen(5)ervoorkiezenomgeendirecteinvloeduitteoefenenopde

situatie.Overigenswijzendeschoolleidershierbijnietaltijdzichzelfalsbelangrijksteactorinde

schoolleidingaan.Resultatenlatenziendat‘de’schoolleidingverschillendeactorenenrollenkenten

dathetafhankelijkisvandesituatiewelkerolwanneerhetbestepast(beschrevenin§3.2.3).

Daarnaastwordennietalleleiderschapsinstrumentenbijelkespanningsvollesituatie(vignet)

genoemdenhebbendeschoolleidersooknietaltijddezelfdeoverwegingbijhetkiezenvanhetzelfde

instrument.Deinditrapportbeschrevenverkenningvandeherkendedilemma’sen

leiderschapsinstrumentenpervignet,wijstinderichtingvanderolvanschoolleidersalsinhoge

matesituationeel.Elkesituatievraagtomhetinzettenvaneenanderrepertoireaan

schoolleidersinstrumenten.

Samenvattendkunnenweopbasisvanderesultatenconcluderendat:

• professioneleruimtegeen‘onesizefitsall’conceptis.Datpercepties,opvattingen,waarden,

maarvooralookdebetekenisdielerarenenschoolleidersalsindividu,maarookalsgroep

aanprofessioneleruimtegeven(‘sensemaking’)vangrootbelangzijnbijhetwelofnietop

eenadequatemanierinzettenvanprofessioneleruimtevoorlerareninscholen;

• dathierbijdeschoolleidingeenbelangrijkerolheeftendatdieroldeelsafhankelijkisvan

eenleiderschapsstijl,maarveelmeernogvormkrijgtinsituationele‘repertoiresvan

leiderschapsinstrumenten’;

• professioneleruimteenleercultuureenbijzonderebandmetelkaarhebben.Deopvatting

dieeenleraarheeftoverprofessioneleruimte(bijv.individueelofingebedindeschool)lijkt

vaninvloedopdeervarenrelatietussendeleercultuuropschoolenhetervarenvan

professioneleruimte,maarookandersom,deperceptiediedeleraarheeftvande

leercultuurisgerelateerdaandeopvattingvandeeigenprofessioneleruimte;

• dedialoogoverprofessioneleruimteeenbelangrijkinstrumentlijktopdatachterliggende

overwegingenen(belemmerende)overtuigingenhelderwordenalshetgaatomhetwelof

nietinzettenvandeprofessioneleruimteopeenvooriedereenwaardevollemanier;


eenleiderschapsstijl,maarveelmeernogvormkrijgtincontext-sensitieve‘repertoiresvan

instrumenten’endatalslaatstedaarbijaandachtmoetzijnvoordevariatieinrollendie

73




































7

verschillendeactorenofgroepenvanactorenindeschoolhierbijkunnenenmoeten

vervullen.

Implicaties.Opbasisvanhetonderzoekbij54lerarenen57schoolleiderskunnenvanzelfsprekend

geengeneraliseerbareuitsprakenwordengedaanoverdemanierwaaropprofessioneleruimtezich

overhetalgemeenmanifesteertofwelkeopvattingenerheerseninalleVO-scholeninNederland.

Welkunnenweopbasisvandebevindingenaangevenwatvoordezelerarenenschoolleidersvan

belangisgeblekenenopbasisdaarvandenkrichtingenformulerendieookvoorandereninteressant

kunnenzijn.

• WaardeOnderwijsraadalsprakvanprofessioneleruimtealseencontinueafstemming

tussendedimensiescompetentie,structuurencultuur,komtookopbasisvanonze

resultatenheelduidelijknaarvorendatprofessioneleruimtegeen‘onesizefitsall’model

kent.Nietvoorlerarenmaarooknietvoorschoolleiders.Ditbetekentdaternietuitgegaan

kanwordenvanprofessioneleruimtealsrecht,plicht,ofarbeidsvoorwaardeinalgemenezin.

“Hetverplichtenvanhetbevoegdgezagommetlerarenafsprakentemakenoverdewijze

waaropzeggenschapvormwordtgegeven”–zoalsvoorgesteldinhetkadervanhet

wetsvoorstelprofessioneleruimte–heeftindepraktijkveelmeergevolgendanhet

vastleggenvandezeverantwoordelijkhedenineenprofessioneelstatuut.Naastdatdit

voornamelijkeen‘papierenverankering’is,zoalsdeOnderwijsraadookstelt,doethet

onvoldoenderechtaandeidiosyncratische,complexeendynamischeaspectenvan

professioneleruimte.

• Professioneleruimteisweleenwaardevolconceptgeblekenommetleraren,schoolleiders

enbegeleidersoveringesprektegaanenteconstaterenhoedittotuitingkomtindetijden

inverschillendecontexten.Hetlijktalseenlenstefungerenwaardoorlerarenen

schoolleidersnaarprofessioneleontwikkelingenschoolontwikkelingkijkenallijktlangniet

iedereenzichdaarvanbewust.Voorzowellerarenalsschoolleidingmoetdeafstemming

tussenlerarenenschoolleidersoverprofessioneleruimteveelmeerenmeerstructureel

plaatskunnenvinden.

• Alhoewelhetconceptprofessioneleruimtenietvooriedereenevengrijpbaaris,zoudenwe

tochnietwillenadviserenomhettevervangendoorhetdoordeOnderwijsraadgehanteerde

begriphandelingsvermogen.Handelingsvermogenheeftwatonsbetreftteveeleen

individueleconnotatieeneentesterkefocusopdegedragscomponent.Uitonzeresultaten

blijktdatzowellerarenalsschoolleidersprofessioneleruimteookopvattenalseen‘gevoel’

vanvrijheid,alshet‘hebbenvankeuzevrijheid’,eensoortruimtevooreigenheidzonderdat

ditdirectgekoppeldisaanhandelen;

83




































8

• WaarwewelheelsterkbijaanwillensluitenishetadviesvandeOnderwijsraadvoorhet

vergrotenvandeaandachtvoorhetbelangvanteamontwikkeling,deleercultuurinteamsen

scholenenteamleiderschapindecontextvanprofessioneleruimte.

• AlslaatstezienookwijnetalsdeOnderwijsraadhetbelangvaninvestereninde

professionaliseringvanschoolleidersmetnamegerichtophetomgaanmetdesoms

paradoxalebalanstussensturenenvrijlatenalshetgaatomdeprofessioneleruimtevan

lerareninscholen.

NetalsdeOnderwijsraadzijnwijvanmeningdatdehierbeschrevenoverwegingenvoornamelijk

gerichtzijnopsectorraden,besturen,school-enteamleidersenlerarenzelf.Deoverheidheefthierin

vooraleenondersteunendeenfaciliterenderol.

93




































9

Inhoudsopgave

1.Algemeneinleiding

2.Beknoptebeschrijvingvandeonderzoeksaanpak

3.Bevindingen

3.1Perspectieflerarenopprofessioneleruimte

3.2Perspectiefschoolleidersopprofessioneleruimte

4.Conclusiesenaanbevelingen

p.10

p.13

p.14

p.15

p.23

p.32

5.Verderlezen

5.1Theoretischeachtergrondenvanprofessioneleruimte

5.1.1opvattingenoverprofessioneleruimte

5.1.2professioneleruimteenspanningsvelden

5.1.3professioneleruimteenleercultuur

5.1.4professioneleruimteenschoolleiderschap

5.2Uitgebreidebeschrijvingvandegehanteerdemethode

5.2.1Methodologie

5.2.2Deelnemers

5.2.3Ontwikkelinginstrumenten

5.2.4Dataanalyse

5.2.5Beperkingenvanhetonderzoek

Nawoord

Referenties

p.39

p.39

p.40

p.41

p.43

p.44

p.46

p.46

p.47

p.48

p.53

p.56

p.58

p.59

Bijlagen

Bijlage1:Overzichtvandevignetten

Bijlage2:Overzichtsituatiekenmerkenpervignet

Bijlage3:Gemiddeldenenstandaarddeviatiesbelangvanoverwegingenpervignet

Bijlage4:Geraadpleegdeinternationaleennationaleexperts

103




































10

1. AlgemeneInleiding

1.1Hetbelangvanprofessioneleruimtevoorleraren

Hetonderwijsendaarmeeookhetberoepvanleraarstaatvolopindeaandacht.Indemedia

wordenkritischeuitsprakengedaanoverdekwaliteitvanhetNederlandseonderwijs,demotivatie

vanleerlingenendestatusvanhetleraarsberoepinzowelhetPO,VO,mbo,enHO.Doordezekritiek

isermeeraandachtgekomenvoordekwaliteitvandeleraarindiversebeleidsstukken(Ministerie

vanOCW,2011;Wartenbergh-Cras,Bending-Jacobs,vanCasteren,&Kurver,2013).Dekwaliteitvan

lerarenwordtgezienalseencruciaalelementinhetgevenenontwikkelenvangoedonderwijs.Een

grotereindividueleverantwoordelijkheid,meereigenaarschapvoorlerareneneengroterefocusop

prestatieen(professionele)autonomie,zijnkenmerkenvandehuidigenationaleeninternationale

trendophetgebiedvanonderwijs(Helgøy&Homme,2007).OokdeNederlandseoverheidneemt

maatregelenomdepositievandeleraarteversterken.Dezemaatregelenzijnsomsalgemeenvan

aard(bijvoorbeeldfunctiemix),ensomsgerichtopspecifieke(tekort)vakken(bijvoorbeeldDudoc-A

enDudoc-B)engroepen,zoalsaanstaandeleraren(academischeopleidingsscholen,

Onderwijstraineeship,EerstdeKlas),beginnendeleraren(BegeleidingStartendeLeraren)enervaren

leraren(ProfessioneleLeergemeenschappen,Promotiebeursvoorleraren).

OmdekwaliteitvanlerarentebevorderenisonderanderedeLerarenagenda2013-2020

opgesteldmetdaarin7agendapuntenwaaronder:Leraren,schoolleidersenschoolbesturenmaken

vanscholenlerendeorganisaties.Ditdoelwordtdoorhetministeriealsvolgtomschreven“Leraar,

lerarenteam,leidinggevendeenbestuurbouwensamenaaneenlerendecultuurwaarincontinu

wordtgewerktaanverbeteringvandeonderwijskwaliteit.Deleraarheeftdaarbijvoldoende

professioneleruimte,interessanteontwikkelmogelijkhedenencarrièreperspectief,zoalsspecialisatie,

onderzoekofcoaching”(MinisterievanOCW,2013,p.21).

Relatiefveelbeginnendelerarenverlatenechteralredelijksnelhetberoep,vaakvanwege

lagearbeidstevredenheid,welzijnen(ervaren)werkdruk.Doorervarenlerarenwordteveneenshoge

werkdrukgerapporteerd,maarookeengebrekaanprofessioneleruimte(Wartenbergh-Crasetal.,

2013).In2016heeftdeVO-raadhetvoorstelgelanceerdommeerurenbeschikbaartestellenvoor

hetontwikkelenvanonderwijsindeschooldoorleraren.Ditwordtondersteunddoorrecent

onderzoekvanAdmiraaletal.(2016),diepleittenvooreenreductievanhetaantallesurenvoor

lerarenenhetsystematischinplannenvanoverlegtijdtussenleraren.Daarnaastheeftde

Onderwijsraad(2016)eenadviesuitgebrachtwaarinaandachtwordtgevraagdvoorhetbelangvan

eenmeercollectiefengeïntegreerdperspectiefopprofessioneleruimte.Deverwachtingis,dat

wanneerlerarenprofessioneleruimteervarenenbenutten(incontinueafstemmingmetdeschool),

113




































11

ditleidttotprofessioneleontwikkelingvanleraren.Wanneerdeprofessioneleruimteookmeereen

gezamenlijke(collectieve)invullingkrijgt,wordtveronderstelddatprofessioneleruimteleidttot

schoolontwikkeling.

Hetisechtermaardevraagofinitiatievenwaarinmeerprofessioneleruimtevoorleraren

gecreëerdwordt,zondermeerleidentotprofessioneleontwikkelingenschoolontwikkeling.We

moetenonseerstafvragenwatprofessioneleruimtevanlerarenpreciesisenhoehetinde

dagelijksepraktijkvanlerarenvormkrijgt,voordatergedegenbeleidsgerichte,praktijkverbeterende

enonderzoeksmatigeaanbevelingengedaankunnenworden.Verschillenindividuelelerareninhun

perceptievanprofessioneleruimte?Kunjeteveelofteweinigprofessioneleruimtekrijgenof

ervaren?Leidthetervarenvanruimtedaadwerkelijktothetbenuttenvanruimtetenbehoevevan

professioneleontwikkelingenschoolontwikkeling?Wieofwathebben/heefterinvloedophet

ervarenenbenuttenvanprofessioneleruimte?Dezevragenwordeninditprojectonderzochtin

relatietotdriebestaandeoverheidsinitiatievendieopverschillendemanierprofessioneleruimte

beogentecreërenenaldusbijtedragenaanzowelhunprofessioneleontwikkelingen

schoolontwikkeling:EerstdeKlas/Onderwijstraineeship(EdK/OTS)(Meirinketal.,2017),

ProfessioneleLeergemeenschappen(PLG’s)(Schaapetal.,2017)endePromotiebeursvoorleraren

(Oolbekkinketal.,2017)(zieookMeijer,etal.,2017).

Omtoteengoedbeeldtekomenvanderolvanprofessioneleruimtevanlerareninscholen,

ishetnoodzakelijkdatookdeperspectievenvandeschoolleiderendeschoolorganisatieworden

meegenomen.DeOnderwijsraadgeeftinzijnadviesaandathetnietalleenmoetgaanoverwat

lerarenzelfmoetenmeebrengenendoen,maarookoverdeconditieswaaronderzewerken.Deze

conditiesverdienenopditmomentnogonvoldoendeaandacht(Onderwijsraad,2016,p.7).Hetin

opdrachtvandeVO-raaduitgevoerdeonderzoekvanWesterveld(2016)laatziendat“demate

waarinprofessioneleruimtewordt(h)erkendenervaren,hetresultaatisvandeinteractiestussen

lerarenen(onderandere)hunschoolleiding”(Westerveld,2016,p.81).Inditonderzoekvaltopdat

metnamedeomgangmetdedirectleidinggevende(team-enafdelingsleiders)bepalendisvoorde

ervarenprofessioneleruimte.Zoweldeformelealsdeinformeleafsprakenenregelstussende

schoolleidingendeleraar,kunnendeprofessioneleruimtevanlerarenvergrotenofverkleinen(Ten

Have,Dorenbosch,Moonen,&Oeij,2010).Ditlaatstelijktookweerbeïnvloedtewordendoorde

leercultuurdieeropeenschoolheerst.

Totnogtoebestaaterechternietveelonderzoekdatingaatopderelatietussenleiderschap,

professioneleontwikkelingenschoolorganisatorischeconditieszoalsderolvanbijvoorbeeldeen

professioneleleercultuur(Youngs&King,2002).Ditdeelprojectfocustopopvattingenvan

schoolleidersenlerarentenaanzienvanprofessioneleruimte,hoediewordtervarenenwatde

123




































12

relatieismetaspectenvandeschoolorganisatie.Daarbijbrengenweinkaartwatindeperceptievan

lerarenbevorderendeenbelemmerendefactorenzijnalshetgaatomdeleercultuurinscholen.

OmdatookuithetonderzoekvanWesterveld(2016)blijktdatinzichtindeoverwegingenbijhetwel

ofnietbenuttenvanprofessioneleruimtevangrootbelangis,zijnweinditonderzoeknietopzoek

naarwatlerarenenschoolleidersindepraktijkdoenalshetgaatomhetinrichtenvande

professioneleruimte,maarjuistinwathunoverwegingendaarbijzijn.“Professioneleruimteisgeen

objectiefgegevenenooknietwaardenvrij,zijkrijgtvormeninhouddoordeopvattingenenwaarden

vandebetrokkenpersonen,huninteractieendecontextwaarinzijfunctioneren”(Biesta,Priestley,

&Robinson,2017;Onderwijsraad,2016,p.10).

Deonderzoeksvragendieindezerapportagecentraalstaanzijn:

• welkeopvattingenhebbenschoolleidersenlerarenoverhetoptimaalinrichtenenbenutten

vanprofessioneleruimte?Vragendiebeantwoordwordenzijn:wieiseigenaarvande

ruimte,wieneemtinitiatief,wieschetstkaders?Ishetindividueelofcollectief?enwatzijn

mechanismenofhandelingsoverwegingenmetbetrekkingtotdehetinrichtenenbenutten

vandeprofessioneleruimte?

• welkespanningsveldensignalerenschoolleidersenlerarenalshetgaatomhetoptimaal

inrichtenenvormgevenvanprofessioneleruimte?

• hoebeschrijvenschoolleidersenlerarenderelatietussenhetoptimaalvormgevenen

benuttenvandeprofessioneleruimteenschoolorganisatorischeaspecten?

• hoebeschrijvenlerarendeervarenleercultuurbijhenopschool?Enwatisderelatietussen

deleercultuurineenschoolenopvattingenvanlerarenoverhetoptimaalinrichtenen

benuttenvandeprofessioneleruimte?

Naeeneersteexploratieveinterviewstudieondereenaantalschoolleiderseneen(internationale)

expertraadpleging,werdduidelijkdathetvoorditonderzoekvooralinteressantzouzijnomopbasis

vaninterviewsafgenomenbijleraren,spanningsvollesituatiesinkaarttebrengendietemaken

hebbenmetdeprofessioneleruimte(zowelindividueel,alscollectief).Middelsdiespanningsvolle

situatieskondenweinzichtkrijgenindeopvattingenvandelerarenenschoolleidersendaarnaast

ookhethandelingsrepertoirevanschoolleidersenhunoverwegingenbeschrijven.Innavolgingvan

hetwerkvanSpillane(o.a.Spillane&Healey,2010)hebbenwedaaromdefocusvanhetonderzoek

gelegdophetverkrijgenvaninzichtindeoverwegingen,overtuigingenenattitudenonderliggend

aanhandelingsbeslissingeninrelatietothetinrichtenenbenuttenvandeprofessioneleruimtevan

leraren.

133




































13

Omwillevandeleesbaarheidwerkenweindezerapportagevanuittweeperspectieven.Het

eersteperspectiefisdatvandeleraar.Alseerstebeschrijvenwedaardeopvattingenvanleraren

overprofessioneleruimte.Tentweedegevenweinzichtindedoorhenervarenspanningsveldenmet

betrekkingtotdezeruimte.Tenderdebesprekenwederelatietussendedoorhenervaren

leercultuurindeschoolenhunopvattingenoverprofessioneleruimte.Hettweedeperspectiefisdat

vandeschoolleider.Opbasisvandeindeelééngedestilleerdespanningsvollesituatiesmet

betrekkingtotdeprofessioneleruimte,beschrijvenweindeeltweedeoverwegingenvan

schoolleiderstenaanzienvandiesituaties.Webrengeninkaartwelkerolzijzelfdenkentehebbenin

diesituatiesenwelkerolzijdeteams,teamleidersenlerarentoedichten.Ookgevenweinzichtin

watzijonderprofessioneleruimteverstaan,despanningsveldendiezijsignalerenende

handelingsalternatievenen-overwegingendiezijbenoemen.

Alslaatstehebbenwe,wederomomwillevandeleesbaarheid,deuitgebreidebeschrijving

vandetheoretischeachtergrondendeonderzoeksaanpakhelemaalachteraan,inhoofdstuk5van

dezerapportage,opgenomen.

2. Beknoptebeschrijvingvandeonderzoeksaanpak

Hierondervolgteenbeknoptebeschrijvingvandegehanteerdemethode.Delezerdiemeerteweten

wilkomenoverdeonderzoeksmethodewordtverwezennaarhoofdstuk5vandezerapportage.

Omnategaanwatdeopvattingenvanschoolleidersenlerarenzijnmetbetrekkingtothetoptimaal

inrichtenenbenuttenvandeprofessioneleruimte,isinditonderzoekgekozenvooreen‘multi

method’benadering(Johnson,Onwuegbuzie,&Turner,2007).Erisgebruikgemaaktvan

(semi)gestructureerde(explorerende)interviewsvoorhetinkaartbrengenvan:1)opvattingenvan

schoolleidersoverprofessioneleruimtevanleraren(n=7,exploratief);2)opvattingenlerarenover

hunervarenprofessioneleruimte(n=54,semigestructureerd)en3)deperceptievanlerarenvande

leercultuurinhunschool(n=54,gestructureerd).Deinterviewszijnafgenomenbijlerarenuitdedrie

deelprojecten(n=22PLG,n=15OTS/EDK,n=17promotiebeurs).

Daarnaasthebbenweeensystematischekwalitatievevignetten-vragenlijstontwikkeldvoorhetin

kaartbrengenvandeopvattingenvanschoolleidersoverdeeigenrolbijhetoptimaalinrichtenen

benuttenvandeprofessioneleruimtevanlerarenmeteenkleinkwantitatiefonderdeelbetreffende

leiderschapsoverwegingen.Deschoolleidersisgevraagdaantegevenofeen7-tal

voorgestructureerdeleiderschapsoverwegingen(afgestemdopdedomeinengenoemdin§5.1.4)van

toepassingwarenbijdeantwoordendiezegavenopdesituatiesindezevenvignetten.De

overwegingenwaren:1)devisiediewijalsschoolnastreven;2)deindividuelebehoeftenvan

leraren;3)blijvendeprofessioneleontwikkelingvanleraren;4)samenwerkenalsteam;5)lerenhet

143




































14

vanleerlingen;6)heldereverwachtingennaarlerarentoe;7)erisgeenoverweging,dekeuzewordt

gemaaktopbasisvanintuïtie.Ditkondenzedoendoortekiezentussendeantwoordoptieslopend

van(1)speelthelemaalgeenrolbijmijnbeslissingt/m(5)ditspeelteengroterol.Ookwasereen

optie‘nietvantoepassing’.Hetuiteindelijkeontwikkeldeinstrumentisuitvoeriginverschillende

rondesgepilot.Devragenlijstisdigitaalafgenomenbij50nieuweschoolleiders(dusnietuitde

exploratievestudie),waarvanuitdeelprojectPLG(n=5),deelprojectOTS/EDK(n=4),deelproject

promotiebeurs(n=5))2.

3. Bevindingen

3.1 Perspectieflerarenopprofessioneleruimte

3.1.1 Opvattingenvanlerarenoverprofessioneleruimte

Categorieënvanprofessioneleruimte

Opbasisvandeopvattingenvande54lerarenlijktereenonderscheidtemakentezijnindrie

categorieën:1)professioneleruimtealshetkrijgenvanmogelijkheden;2)professioneleruimteals

hetcreërenvanmogelijkhedenofals3)professioneleruimtealshetgevoelvanvrijheidomietste

kunnen/mogendoen.Tabel1geefteenoverzichtvandecategorieënvanopvattingen.

2Hoewelineersteinstantieweltoegezegd,warendoortijdsdrukhelaaslangnietalleschoolleidersvande54bevraagdelerarenuiteindelijkbereidomdeeltenemenaanhetonderzoekvanditdeelprojectenhebbenwehetonderzoekbetreffendedeschoolleidersnoodgedwongenuitgebreidnaaranderecontexten.

Samenvattingperspectiefleraren

Samenvattendkomtuitdehierondernadertebeschrijvenresultatennaarvoren,datlerarenprofessioneleruimteopvattenals1)hetkrijgenvanmogelijkheden;2)hetcreërenvanmogelijkhedenofals3)hetgevoelvanvrijheidomietstekunnen/mogendoen,waarbijdecategorieprofessioneleruimteishetbenuttenvanzelfgecreëerdemogelijkhedenvooreigenprofessioneleontwikkeling,hetmeestvoorkomt.Deprofessioneleruimteisvooralgerichtopindividueleprofessioneleontwikkeling,maarsomsookopschoolontwikkeling.Hetmerendeelvandegeïnterviewdelerarenvindtdaarnaastdatprofessioneleruimteietsiswaarzijzelfeenactieverolinspelenenwatzevoorzichzelfmoetenorganiserenofcreëren.Professioneleruimtewordtindemeestegevallenopgevatalsindividueelofalsietswaarbijruimtevoorhetindividuinoverleg/afstemmingmetanderentotstandkomt.Mindervaakwordtcollectieveprofessioneleruimtebenoemd.Alshetgaatombelemmerendeenbevorderendefactorenmetbetrekkingtothetnaarvoldoeninginnemenvanprofessioneleruimte,dannoemenlerarenvoornamelijkmiddelenzoalstijdengeldenisereenbelangrijkerolweggelegdvoordeschoolleiding.Opvallendisdatdefactormiddelen(tijd,geldenletterlijkruimte)vakeralsbevorderendwordtgenoemdalsheterwelis,danalsbelemmerendalsheternietis.Alsbelemmerendefactorisderolvandeschoolleidingenschoolorganisatienogbelangrijker.Ookdeervarenleercultuurindeschoolspeeltvoordemeestelerareneenbelangrijkerolbijhet(kunnen)ervarenvan(collectieve)professioneleruimte.Overdeleercultuuropschoolzijndelerarenweloverwegendpositief,maardangaathetvooralomdeprofessionaliseringsmogelijkhedendieerzijnenhetsamenonderwijsontwikkelen.Negatieverzijnzeoverdeaanwezigheidvankenmerkenalselkaarfeedbackgeven,eenopenlerendehoudinghebben,kritischnaarelkaarkunnenzijn,kennisdelingendeaanwezigheidvaneenonderzoekendehouding.

153




































15

Uitdeanalyseskwamnaarvorendathetmerendeelvandegeïnterviewdelerarenvindtdat

professioneleruimteietsiswaarzijzelfeenactieverolinspelenenwatzevoorzichzelfmoeten

organiserenofcreëren.Hetmeestgenoemdisdeopvattingscategorie:“professioneleruimteishet

benuttenvanzelfgecreëerdemogelijkhedenvooreigenprofessioneleontwikkeling”.Erbleken

verdertweelerarendienietechteigenaarwarenvanhunprofessioneleruimteendiedezeruimte

ooknietechtherkenden.Zievooreenoverzichtvandeverschilleninopvattingper

professionaliseringsinitiatiefMeijeretal.,2017.

Tabel1Opvattingenvanlerarenoverprofessioneleruimte

CategorieënProfessioneleruimteis…

Totaal

(n=54)..hetbenuttenvangekregen/aangereiktemogelijkheden

Benuttenvangekregentijdenmogelijkhedenvooreigenprofessioneleontwikkeling(binnendeschool)

7

Benuttenvangekregentijdenmogelijkhedenvooreigenprofessioneleontwikkeling(buitendeschool)

3

Ruimtekrijgenomexpertisenaarvoldoeningintekunnenzetten 2

Jewerkzoinrichtendatjehetopjeeigen(bevredigende)manierkandoen(krijgen/benutten)

3

Ruimtekrijgenomnieuwedingenuitteproberen(individueel) 0

Ruimtekrijgenomnieuwedingenuitteproberen(collectief) 1

Mogelijkhedenbenuttenomteleren(doorfeedbackvan)vananderen 2

Frequentieaantal'krijgen'categorieëngecodeerda 18

..hetbenuttenvanzelfgecreëerde/georganiseerdemogelijkheden

Benuttenvanzelfgecreëerdemogelijkhedenvooreigenprofessioneleontwikkeling(individueel)

15

Benuttenvanzelfgecreëerdemogelijkhedenvooreigenprofessioneleontwikkeling(collectief)

7

Ruimtecreërenomnieuwedingenuitteproberen(individueel) 2

Ruimtecreërenomnieuwedingenuitteproberen(collectief) 1

Ruimtecreërenomexpertisenaarvoldoeningintekunneninzetten 3

Jewerkzoorganiserendatjehetopjeeigen(bevredigende)manierkandoen

3

Creërenvanmogelijkhedenendraagvlakvoorschoolontwikkeling 3

Frequentieaantal'creëren'categorieëngecodeerda 34

..eengevoelvanvrijheidervarenomietsopjeeigenmaniertekunnen/mogendoen

Tijdenruimte(injehoofd)voorinhoudelijkeverdieping 5

Rustenafstandnemenvooroverzichtenvoorleren 3

Ruimte(durven)pakkenomjeeigenexpertiseteontwikkelen 1

Eigenideeënmogen/durvenhebbenendiemogenuitproberen 6

Vertrouwenentijdkrijgenomjeonderwijsverderteontwikkelen 3

Frequentieaantal'ervarenvrijheid'categorieëngecodeerda 18

Geeneigenaarvanprofessioneleruimte 2

Frequentieaantalcategorieëngecodeerda 72

Gemiddeldaantalcategorieëngecodeerdperleraar 1,33aNB.geenuniekeleraren.

163




































16

Individueelofcollectief

Eenanderonderscheidistemakentussenlerarendieprofessioneleruimteopvattenalsietswatvan

henzelfis,waarzijzelfhetinitiatiefmoetennemenomderuimtetevergroten(individueel,n=23),

oflerarendieprofessioneleruimtezienalsietswatontstaatininteractiemetanderen,waarbij

ruimtevoorhetindividuinoverleg/afstemmingmetleerlingen,collega’senschoolleidingtotstand

komt(individueelininteractie,n=20).Daniserookeenkleineregroeplerarendieprofessionele

ruimtezietalsonderdeelvaneencollectiefgevoelderuimte(collectiefn=6,encollectiefideaal,niet

persegerealiseerdn=5).Deopvattingdatprofessioneleruimteininteractiemetanderentotstand

komtwordtopverschillendemanierenbesproken:alsruimtediejemoetafstemmen,moet

bevechtenofdiejekuntverdienennagoedpresteren.Voorhetafstemmenvanprofessioneleruimte

metanderenwordenvaak(vak)collega’senschoolleidinggenoemd.

Dedynamiekvanprofessioneleruimte

Uitdeopvattingendielerarenhebbenoverprofessioneleruimtekomtvoornamelijknaarvorendat

dieruimtenietalleendoorhenervarenofbenutkanworden,maardatermeerderemanieren

mogelijkzijnwaaropprofessioneleruimtetotuitingkomt.Sommigenbenoemenprofessionele

ruimtealsietswatjekuntkrijgen,bijvoorbeeldindevormvaneennieuwtakenpakketofdoorhet

uitgesprokenvertrouwenvanuitdeschoolleidingdatjejemagbezighoudenmet

curriculumvernieuwing.Lerarenhebbenzelfookeenrolinprofessioneleruimtedoor

ontwikkelmogelijkhedenvoorzichzelfofdeschooltecreëren,watvaakgebeurtdoordeinvullingvan

dieruimteaftestemmenmetcollega’senschoolleiding.Eenandereopvattingoverprofessionele

ruimteisdatjehetalsleraarmoetbevechten,onderhandelenofverdienen.Dezelerarenlaten

blijkendatdedoorhenervarenruimtenietvanzelfsprekendisenzijbemerkendatereen

onderhandelprocesaanvoorafgaatvoordatzijtotprofessioneleofschoolontwikkelingoverkunnen

gaan.Ditkanbijvoorbeeldtemakenhebbenmeteenhogewerkdrukineenschoolwaardoortijd

voorontwikkelingeerstmoetwordenafgedwongendoordeleraar.Verdergevenlerarenaandat

professioneleruimtenietvrijblijvendis:hetisvoorsommigevanhenvanzelfsprekenddatervanuit

deschoolverwachtingenzijnoverdeimpactofvervolgstappenvandedoorhenondernomen

initiatievenvoorprofessioneleen/ofschoolontwikkeling.

3.1.2 Professioneleruimteenaspectenvandeschoolorganisatie

Belemmerendeenbevorderendefactoren

Alsbevorderendefactornoemenlerarenvoornamelijk‘middelen’zoalsgeld,tijdenruimte(n=45).

Waarbijeenduidelijkeplanningwaartijdisingeroosterdvoorprofessioneleofschoolontwikkeling,

georganiseerdebijeenkomstenenduidelijkeentransparanteregelsoverprofessionalisering

173




































17

belangrijkwordengevonden.Daarnaastwordtderolvandeschoolleidingen/ofschoolorganisatie

ookvaakgenoemd(n=32)waarbijhetbevorderendwerktalsdeschoolleidingopenstaatenruimte

geeftvoorideeënvanleraren,henaandachtenondersteuningbiedtenwanneerlerarenautonomie

envrijheidervareninhetorganiserenvanhuneigenvisie,professioneleontwikkelingen

onderwijspraktijk.Ookwordteenschooldieinbewegingisofbezigismetvernieuwengezienalseen

bevorderendefactorvoordeleercultuur.Deonderlingeomgangwordtbevorderendgeacht(n=26)

wanneercollega’seenopenhoudinghebben,interessetoneninelkaar,metelkaarwillen

meedenken,welwillendzijnomtelerenensamentewerken,eneenkritischeenonderzoekende

houdinghebbenopelkaarenophunonderwijs.Verderwordenontwikkel-en

professionaliseringsactiviteiten(n=12)zoalsoverleg,samenonderwijsontwikkelen,lesbezoeken,

feedback,enintervisiealsbevorderendefactorengenoemd.

Alsbelemmerendefactornoemenlerarenhetvaakstderolvandeschoolorganisatieen/of

schoolleiding(n=42)waarbijhetvolgenshenbelemmerendwerktwanneerdeschoolleidingweinig

stimuleertenhetinitiatiefdanvanuitdeleraarmoetkomen.Daarnaastwordteengebrekaanvisie,

sturing,betrokkenheidenondersteuningvanuitdeschoolleidingookalsbelemmerendervaren.Inde

schoolwerkthetbelemmerendvoordeleercultuuralsereensterkefocusisopresultatenof

individueleontwikkelinginplaatsvangezamenlijkeprofessionalisering.Ookwordthetbelemmerend

ervarenwanneerlerarenteveelinisolement(binnensecties)werkenenerweinigvakoverstijgend

wordtgewerkt.Onderlingeomgangwordtookgenoemdalsmogelijkebelemmering(n=27)waarbij

eenconservatievehoudingvanleraren,eengebrekaanvertrouwen,openheidenkritischehouding

naarelkaarhetmeestgenoemdworden.Daarnaastkaneenleercultuurnietbewerkstelligdworden

alsergroteverschillentussenlerarenbestaanwatbetrefthoudingnaarelkaarennaarprofessionele-

enschoolontwikkeling.Eengebrekaanontwikkel-enprofessionaliseringsactiviteiten(n=27)zoals

samenwerking,lesbezoeken,feedback,onderwijsontwikkeling,enonderzoekwerktbelemmerend

voordeleercultuuropschool.Tenslottekaneengebrekaanmiddelen(n=17)zoalstijdengeld

belemmerendwerken.Doordewaanvandedagheerstveelaldeopvattingdattijdvoor

professionaliseringofonderwijsontwikkelingtenkostegaatvandealtekleinehoeveelheidtijddie

lerarenervarenvoorhetprimaireproces.

Opvallendisdatdefactormiddelen(tijd,geldenletterlijkruimte)vakeralsbevorderend

wordtgenoemdalsheterwelis,danalsbelemmerendalsheternietis.Alsbelemmerendefactoris

derolvandeschoolleidingenschoolorganisatienogbelangrijker.Wezienweldatsommigefactoren

diedoordeeneleraaralsbevorderendgezienworden,dooreenandereleraaralsbelemmerend

wordenervaren.Eenvoorbeeldvanzo’nfactorisdehoeveelheidsturingdieleidinggevendenbieden

voorprofessionaliseringofdehoeveelheidvernieuwingendieeenschooldoormaakt.Dooralle

183




































18

vernieuwingsgezindheidkunnensommigelerarenhetnietmeerbijbenenenhetgevoelkrijgengeen

professioneleruimtemeertehebbenvoorreflectieenbezinning.

Alslaatstezijnerookinitiatiefafhankelijkefactorendiebelemmerendofbevorderend

kunnenwerkenvoordeervarenprofessioneleruimteenleercultuur.Eenvoorbeelddaarvanisderol

diedePLG-begeleideraanneemt(Schaapetal.,2017),deplaatsvaneentraineeindehiërarchievan

hetlerarenteam,hetopleidingsniveauvancollega’s(eerstegraadsoftweedegraads)dateenrol

speeltvoordetrainees(Meirinketal.,2017),deuniversiteitalstweedewerkplekvoorlerarenmet

eenpromotiebeursendebetrokkenheidbijenbelangstellingvancollega’svoorhet

promotieonderzoek(Oolbekkinketal.,2017).

Opbasisvanderesultatenuitdeinterviewskomtnaarvorendatalsvoornaamste

beïnvloedendefactorenvoorhetervarenvanprofessioneleruimte,aspectenwordengenoemddie

temakenhebbenmetdeleercultuurvaneenschool(zieookMeijeretal.,2017).Inditonderzoek

hebbenwedanookvooralopditaspectverderingezoomd.Uitgangspuntdaarbijwashetideedat

normatieveaspectenvoorwaardelijkzijnomineenschooltoteenleercultuurtekomen(Bryk,

Camburn,&SeashoreLouis,1999;Vanblaere&Devos,2016).Naastvoorwaardenzijnerook

kenmerkenvaneensterkeleercultuur.Dekenmerkenverwijzennaardeactiviteitenof‘shared

practices’dieaanwezigzijnindeschoolcontextendeleercultuurkarakteriseren(Vanblaere&Devos,

2016).In§5.2vandezerapportageistevindenhoedevoorwaardenenkenmerkeninditonderzoek

zijngeoperationaliseerdeninkaartgebracht.Hierondervolgenderesultatenmetbetrekkingtotde

leercultuur.

Algemeneopvattingvandekenmerkenvandeleercultuuropschool

InFiguur1istezienhoevijfkenmerkenvaneensterkeleercultuurnietallemaalopdezelfdemanier

herkendwordendoorleraren.Zedenkenverschillendoverdeaanwezigheidvaneenleercultuurbij

henopschool,maareenkleinemeerderheidis(overwegend)positief(n=30).Watdaarbijopvaltis

datzehetdanvooralhebbenover1)deprofessionaliseringsmogelijkhedendieerzijnen2)het

samenonderwijsontwikkelen.Negatieverzijnzeoverdeaanwezigheidvaneenonderzoekende

houding,hetgevenvanfeedbackenelkaarslessenbezoeken.Datlaatstekomteigenlijkvoornamelijk

voorinopleidingscontexten.

193




































19

Figuur1.Overzichtherkenningkenmerkenleercultuurleraren

Wanneerwekijkennaardeverschilleninscoresperprofessionaliseringsinitiatief(PLG,EDK/OTS,

promotiebeurs),danlijktereigenlijkgeenbetekenisvolverschiltezijn.Datzouertoekunnenleiden

teconcluderendatdeschoolcontextwellichtmeerinvloedheeftopdeervarenleercultuurdanhet

initiatief.Echter,indemeestegevallenwordtdeleercultuurdoorlerarenopdezelfdeschoolook

verschillendervaren.Inhetgevalvantweetraineesopdezelfdeschoolwasdeenetraineezelfs

uitgesprokenpositiefoverdeleercultuur,terwijldeanderuitgesprokennegatiefwas.Dezetwee

traineeszatenelkineenanderteam,watvoorhunervaringzeerbepalendwas.Lerarenkunnendus

verschillenervarentussendeleercultuurindegeheleschoolenbinnenhetteamofdesectie.De

verschillenindeervarenleercultuurhebbenvooreendeelooktemakenmetdemanierwaaropde

lerarenbepaaldestructuurofcultuurfactorenalsbelemmerendofbevorderendervaren.

Samenhangleercultuurperceptiemetopvattingprofessioneleruimte

Vanuithetideedateen(sterke)leercultuurineenschooldeervaringvanprofessioneleruimtekan

beïnvloeden,onderzochtenwehoedeleercultuurperceptievanlerarensamenhangtmethoeze

professioneleruimteopvatten.Hiertoehebbenwedeantwoordenvanlerarenuittweeinterviews

naastelkaargelegdengekekennaarmogelijkeoverlap.Daaruitblijktdatereengroeplerarenisdie

hunprofessioneleruimteendeleercultuurperceptienietmetelkaarinverbandbrengt(n=11).

Ongeachtdemanierwaaropzedeleercultuurervaren(positiefofnegatief)geldtvoordezeleraren

datdeleercultuurindeschoolinhunbelevingnietvaninvloedisophetinrichtenenbenuttenvan

hunprofessioneleruimte.Zijcreërenzelfmogelijkhedenvoorhuneigenprofessioneleontwikkeling,

vaakookbuitendeschool.

0

10

20

30

1 2 3 4 5 6

Kenmerkenenalgemeneopvatting(N=54)

Positief

Overwegendpositief

Overwegendnegatief

Negatief

1=Professionaliseringsmogelijkhedenindeschool(bijvoorbeeldaandacht/tijd/geldvoorleren);2=Samenonderwijsontwikkelen;3=Kennisdelingonderleraren;4=Feedbackgevenenlesbezoeken;5=Onderzoekendehoudingen/ofonderzoekdoen;6=Algemeneopvattingvanleercultuuropschool

203




































20

Daarnaastisereengroteregroeplerarendievanmeningisdathunprofessioneleruimtewel

wordtbeïnvloeddoordeleercultuurinhunschool(n=43).Binnendiegroepisernogeenverdere

onderverdelingtemaken,namelijk:1)degroepdielastheeftvandeleercultuur(dieerdoor

belemmerdwordt)(n=23)en2)degroepdiebaatheeftbijdeleercultuur(dieerdoorgestimuleerd,

geïnspireerdenuitgedaagdwordt)(n=20).Overigensheeftditnietaltijdtemakenmetde

waarderingvandeleercultuurinhetalgemeen.Lerarendielasthebbenvandeleercultuur,kunnen

deleercultuurinhetalgemeentochpositiefwaarderenofomgekeerdiserookeenleraardiebaat

heeftbijdeleercultuurmaardezeinzijnalgemeenheidoverwegendnegatiefwaardeert.Belangrijker

isdaterbinnenelkegroeplerarenzijndiehetgevoelhebbeninvloedtekunnenuitoefenenopde

leercultuurenlerarendiedatgevoelniethebben.

Eerdergavenwealaandaterlerarenzijndieprofessioneleruimteopvattenalsindividueel

envanzichzelfenlerarendiedeopvattinghebbendatjealsonderwijsprofessionalaltijdje

professioneleruimtemoetbenutteneninzettenindecontextvandeschool(eigenklas,sectie,

afdelingofschoolbreed).Indatlaatstegevalisprofessioneleruimtemeergerichtopinteractieofop

hetcollectief(zieparagraaf3.1.1).Lerarenmeteenindividueleruimteopvattingzijn

oververtegenwoordigdindegroeplerarendieleercultuurnietinverbandbrengtmethun

professioneleruimte.Hetlijkteropdatlerarenindezegroepdeopvattinghebbendatprofessionele

ruimte‘vanhenzelf’isenlosvandecontextbestaat.Deleercultuurindeschoolkanhunervaringvan

professioneleruimtenietbeïnvloeden.

Binnendegroeplerarendielasthebbenvandeleercultuur(n=23)iseensubgroepte

onderscheidendiehetgevoelheefthiergeeninvloedopuittekunnenoefenen(n=17).Dezeleraren

hebbeneenmeerafwachtendeofsomsmoedelozehoudingalshetgaatomhetinzettenvanhun

professioneleruimte.Zezijnvanmeningdatzehunprofessioneleruimteonvoldoende(collectief)

kunnenbenuttendooreengebrekaanondersteuning,waardering,innovatiefgedrag,betrokkenheid

ofgevoelvanrelevantie.Deruimteopvatting‘professioneleruimteisidealitercollectief’komtdan

ookalleenonderdezegroeplerarenvoor;zezoudengraaghunprofessioneleruimtemeercollectief

inzetten,maardeleercultuurbelemmertdatenvoorsommigengeldtdatdeprofessioneleruimte

zelfsalsnoodgedwongenindividueelwordtervaren.Erbestaatookbinnendezegroepeensubgroep

vanlerarendie–ondanksdenegatiefervarenleercultuur–welhetgevoelheeftdaarinvloedopte

kunnenuitoefenen(n=6).Dezelerarenhebbenalsruimteopvattingdatzezelfmogelijkhedenvoor

professioneleofschoolontwikkelingkunnencreëren,bevechtenoferoverkunnenonderhandelen

(bijvoorbeeldmetdirectie).

213




































21

Binnendegroeplerarendiewelbaathebbenbijdeleercultuuropschool,zijnerlerarendie

aangevendatdeleercultuurophunschoolalsstimulanswerktvoorhetervarenvanprofessionele

ruimte(n=20).Eendeeldaarvangeefttegelijkertijdaanniethetgevoeltehebbendaarinvloedop

uittekunnenoefenen(n=12).Datwillenzeookniet,datismisschienooknietnodig.Dezegroep

komtalshetwareineengespreidbedje.Zeervarenvertrouweninhunkunnen,worden

gestimuleerdenuitgedaagdenkrijgendevrijheidomhetophuneigenmaniertedoen.Kenmerken

vaneenleercultuurdiedeervarenprofessioneleruimtepositiefkanbeïnvloedenzijnvolgensdeze

leraren:eenopontwikkelinggerichteschool,betrokkenheidvancollega’senschoolleiding,ofeen

schoolomgevingdiegerichtisopsamenlerenenontwikkelen.

Alslaatsteiserookeengroeplerarendiedoordeleercultuurinschoolwordtgestimuleerd

enooknoghetideeheeftdatzeerzelfinvloedopuitkunnenoefenen(n=7).Dezeleraren

ontplooienzelfinitiatievenvoorpersoonlijkeofschoolontwikkelingenwordendoordeschoolleiding

ookuitgenodigdenuitgedaagdomzelfeenactievebijdrageteleverenaanhetverbeterenvande

leercultuuropschool.

Samenvattendlatendehierbovenbeschrevenbevindingenziendatdeopvattingdieeenleraarheeft

overprofessioneleruimtesamenhangtmetdeervarenrelatietussendeleercultuuropschoolende

professioneleruimte.Degevondensamenhanglijktechtertweekantenopberedeneerdtekunnen

worden:

a) Deopvattingvandeleraaroverdeeigenprofessioneleruimteisvaninvloedopde

leercultuur-ruimterelatie.Sommigelerarenmeteenindividueleruimteopvatting,gevenaan

geensterkeleercultuurnodigtehebbenomprofessioneleruimteteervaren.Dezeleraren

zienprofessioneleruimtealsietsvanzichzelf,losvandecontext.Zijzoekenbijvoorbeeld

zelfstandignaarontwikkelmogelijkheden;somsookbuitendeschool.Demeestelerarendie,

eenopinteractie-gerichteruimteopvattinghebbengevenaandatdeleercultuurindeschool

erjuistweltoedoetvoorhunprofessioneleruimte.Dezeredeneringkenmerktzichdooreen

‘actor-leeromgeving’relatie.Deactorbepaaltwathijindeleeromgevingnodigheeftvoor

hetkunnenervarenvanprofessioneleruimte.

b) Omgekeerdzienwedatdeperceptievandeleercultuur-professioneleruimterelatievan

invloedisopdeopvattingvandelerarenvandeeigenprofessioneleruimte.Metnamevoor

eenaantallerarendataangeeftlasttehebbenvandeleercultuurindeschoolkomtdeze

relatievoor.Voordezelerarenishunprofessioneleruimtegerichtophetindividu,maarze

zoudenditlieveranderswillenzien.Deleercultuurbenadeelthunmogelijkhedenom

(collectieve)professioneleruimteteervaren.Dezeredeneringkenmerktzichdooreen

223




































22

‘leeromgeving-actor’relatie.Deleeromgevingbepaalthoedeactorprofessioneleruimte

ervaart.

Wekunnenopbasisvanhetaantaldeelnemersindezestudiegeenuitsprakendoenoverde

causaliteitvandesamenhang.Desalnietteminishetgoedmogelijkdatbeiderelatiesvoorkomenin

deschoolenkunnenweconcluderendatdeleercultuurvoordemeestelerareneenbelangrijkerol

speeltbijhet(kunnen)ervarenvan(collectieve)professioneleruimte.

3.2 Perspectiefschoolleidersopprofessioneleruimte

Opbasisvandeopvattingenvanlerarenkomtnaarvorendatderolvandeschoolleidingen

schoolorganisatiegrootisalshetgaatomhetoptimaalinrichtenenbenuttenvandeprofessionele

ruimtevanleraren.Inditdeelbrengenweinbeeldhoeschoolleiders(zowelteamleidersals

rectoren)dierolzelfzien.

3.2.1 Opvattingenschoolleidersoverprofessioneleruimtevanleraren

Wanneerdeschoolleidersgevraagdwordtaantegevenwatzijverstaanonderprofessioneleruimte,

zienweookhier,netalsbijdelerarenveelverschillendeomschrijvingen3.Tochzijnerookbijde

schoolleiderswelovereenkomstenindebeschrijvingen,diealsvolgttetyperenzijn.Professionele

ruimtebetekent:

• Eigenaarzijn/zeggenschaphebbenovereigenwerkenverantwoordelijkvoorleren

leerlingen;

3Deomschrijvingenzijngebaseerdopdeantwoordenvan25schoolleidersaangeziendezevraaghelemaalachteraanindevragenlijstisopgenomenennietalleschoolleidersdegehelevragenlijsthebbeningevuld.

Samenvattingperspectiefschoolleiders

Samenvattendkomtuitdehierondernadertebeschrijvenresultatennaarvoren,datdemeesteschoolleidersprofessioneleruimteopvattenalsietsvoorhetindividu,bedoeldvoorlerarenomhunwerkgoeduittekunnenvoeren,omzichzelfprofessioneelteontwikkelenofomhetonderwijsverderteontwikkelen.Eenkleineregroepschoolleiderszietprofessioneleruimtealsietsvanhetcollectief.Overhetalgemeenzienzezichzelfdannietalsonderdeelvandecollectieveprofessioneleruimte.Deopvattingvanschoolleidersoverprofessioneleruimtelijktals‘lens’tefungerenvoorhoezijhuneigenrolzieninspanningsvollesituatiesdietemakenhebbenmetprofessioneleruimtevanleraren.Uitdevignetten-studieblijktdatschoolleidersverschillendedilemma’sofspanningsveldenzienindezelfdesituaties.Schoolleidersnoemenhetvaakstdilemma’sdietemakenhebbenmetdeschoolorganisatieofdeschoolleiding.Meestalheeftditdanmetde(ontbrekende)explicietekoppelingmetdevisievandeschooltemaken,meteencultuurprobleemofmethet(niethelder)communicerenvanverwachtingen.Opbasisvandedilemma’sdiezeindesituatieszien,maarooklosdaarvan,kiezenzevoorverschillendehandelingsalternatieven.Ditlijktvooreendeelvandeschoolleiderssamentehangenmethunmeeralgemenevisieopleiderschap,hunneigingomsteedsvanuiteenzelfdeperspectief(schoolorganisatieofhouding/gedragleraren)naardesituatietekijken,maarvoorhetgrootstedeelmethuninterpretatievandesituatie.

233




































23

• Verantwoordelijkheidvooreigenprofessioneleontwikkeling–individueelen/ofcollectief;

• Keuzevrijheid,aansluitendbijeigenwensen;

• Ruimte(tijd)omeigenonderwijs/vakteontwikkelen;

• Letterlijk,deruimtediedeschoolalsorganisatieheeftvoorprofessioneleen

schoolontwikkeling.

Individueelencollectief

Netalsbijdeopvattingenvandelerarennaarvorenkwam,vattendeschoolleidersdeprofessionele

ruimteopalsietsdatbetrekkingheeftopdeindividueleleraarenzijnofhaarprofessionele

ontwikkeling.Eenvoorbeeld:“professioneleruimteisdepersoonlijkeverantwoordelijkheidomjeals

professionalteontwikkelen”(Rector).Eenkleinerdeelzietdeprofessioneleruimtealsietscollectiefs,

waarbijwedanweereenonderscheidzienin1)collectiefalseencombinatievanindividuele

professioneleruimtesdieelkaaralshetwareontmoeten(“ruimtewaarinmedewerkerszichkunnen

ontwikkelenengroeieninhunvak.Individueleruimtesmoetenaanelkaargekoppeldzijn”(Rector),2)

professioneleruimtedieinafstemmingofinteractiemetanderenkanwordenbenut(“Binnenkaders

eigenontwikkelingenenideeënkunnenuitvoeren,liefstsamenmetanderen”)(interimschoolleider),

en3)professioneleruimtedievanhetcollectiefis,waarbijersprakeisvaneengezamenlijke

verantwoordelijkheid.Schoolleiderszienzichzelfoverhetalgemeennietalsonderdeelvande

(collectieve)professioneleruimte.Eriséénbeschrijvingwaarbijdeschoolleiderookzelfonderdeel

vandeprofessioneleruimtelijkttezijn.“Professioneleruimteishetmaximaalbenuttenvan

kwaliteitenindeorganisatieaanwezigomschooldoelenterealiserendoorcollega'smaximaalte

betrekkenbijterealiserendoelen,consensusterealiserenovertebereikenresultatenenderuimtete

gevenomhieraanbijtedragen.Opbrengstenblijvenvolgenendaarovergesprekaangaan(dusmet

elkaarwelsystematischingesprekzijnoverwatisbereiktendaaroptereflecteren/plannenwaar

nodigaantepassen)”(Rector).

Naasthetonderscheidinindividueelofcollectiefzijnerooktweeschoolleidersdieprofessionele

ruimteopvattenalsletterlijkderuimtediedeorganisatieheeftvoorprofessioneleontwikkeling.

“DatisderuimtediejealsorganisatiekuntbestedenaanR&D,losvandespecifieke

lesvoorbereiding”(Rector).

Dedynamiekvanprofessioneleruimte

Opbasisvandebeschrijvingenvanprofessioneleruimtealsantwoordopdedirectevraag‘wat

verstaatuonderprofessioneleruimte’,hebbenweeenbeperktinzichtgekregeninhoede

schoolleidersdenkenoverdemanierwaaropprofessioneleruimtezichmanifesteert.Ditwordt

uitgebreiderinbeeldgebrachtopbasisvandereactiesopdesituatiesindevignetten(§3.2.2en

243




































24

3.2.3).Welwordtduidelijkdathetdoorgaansietsisvanleraren,medewerkers,hetteam,waarbijde

schoolleiderkangevenoffaciliteren.Eriséénschoolleiderdiehetoverzijnofhaareigenindividuele

professioneleruimtelijkttehebben.“Ruimtevoorontwikkelingdieikzelfkankiezen,binnende

kadersvandeschoolvisie”(Conrector).

3.2.2 Spanningsveldenrondomprofessioneleruimte

Opbasisvandein§3.1beschrevenresultatenvandeopvattingenvanleraren,zijnzeven

spanningsvollesituaties(vignetten)geconstrueerdenvoorgelegdaanschoolleiders.Desituatieszijn

gebaseerdop’echte’doorlerarengenoemdespanningsvelden,maarzijn,andersdaninhetechtzo

samengestelddatzeelkwelbepaaldeonderscheidendekenmerkenhebben.Zezijnbijvoorbeeldin

hetenegevalopeenindividueleleraargerichteninhetanderegevalopeengroeplerarenofzelfs

deheleschool(zievooreenuitgebreidebeschrijving§5.2.3,devignettenzijntevindeninbijlage1,

dekenmerkeninbijlage2).Aandeschoolleidersisgevraagdopdesituatiestereagerendoor

antwoordtegevenopvragenals:watishieraandehand?moeterietsgebeuren?Zojawat,zonee

waaromniet?Doorwieenwaaromdie?Wehebbendevragenzoopenmogelijkwillenstellenomop

diemaniereenzobreedmogelijkerepertoireaanopvattingen,overwegingenen

handelingsalternatieveninkaarttekunnenbrengen.Deresultatenintabel2zijngebaseerdopde

analysesvandereactiesvandeschoolleidersopdezevragen.

Tabel2geefteenoverzichtvandedoordeschoolleidersgenoemdedilemma’sdiezijherkennenin

dezevenspanningsvollesituatie.Dedilemma’sdiedeschoolleidersindevignettenherkennenzijnin

tweeoverkoepelendecategorieënsamentevatten:1)dilemma’sdietemakenhebbenmetietsinde

schoolorganisatieóf2)dietemakenhebbenmetdehouding/gedragvanleraren.Binnendezetwee

categorieënzijnweerzevensubcategorieëntebeschrijven.Alslaatsteisernogeengrotecategorie

(58keergenoemd)waarindilemma’sspecifiekbetrekkinghebbenopdesituatieinhetvignet.Een

voorbeeldisvignet6,waareentraineecentraalstaat.Inditgevalnoemenlerarendilemma’sdiete

makenhebbenmethetnieuwbinnenkomenvaneenenthousiastenieuwecollegaineenbestaande

situatie.

253




































25

Tabel2Dilemma’sgenoemddoorschoolleidersbijdezevenvignetten

Dilemma Omschrijving Voorbeeldcitaat Genoemd

1SchoolorganisatieInbeddinginschoolvisieof-organisatienietgoed

Dedoelstellingvandeactiviteitdieleraren(gaan)ondernemenisonvoldoendeingebedindevisievandeschoolofonvoldoendegerelateerdaanandereschoolactiviteiten

…Hetisnietdenkbaardateenbètaplanzonderenigesturingtotstandkomt,omdatdekansdangrootisdatditplannietbijdraagtaanhetbereikenvandeschooldoelen.(SL39)

53keerBijallevignettenbehalve3

Cultuurprobleemindeschool

Erontbreekteenleercultuurindeschool;gebrekaangemeenschappelijkevisieenontwikkelingsgerichtdenkenofdooronderlingwantrouwen

‘Menishetnietgewend,ermistvertrouwenenhetismogelijkbedreigend.’(SL13)

42keerBijallevignettenbehalve2en5

Schoolcommuniceertniet,verwachtingenzijnniethelder

Alsdeverwachtingenvoorafnietheldergecommuniceerdzijndoordeschoolen/ofdeleraar,dankaneensituatieontstaanwaardoorlerarennietwetenwatzemoetendoenoflerarenreagerenvanuitangstofweerstand

‘Devraagistealgemeengesteld.Ditmoetgerichterdoordevraagbijvoorbeeldinoverlegindesectiestestellen’(SL27).

40keerBijallevignettenbehalve5

Ervarenrelevantie,doelmatigheidsbeleving

Hetuitblijvenvaninitiatiefofgedragbijdeleraargeïnterpreteerdvanuiteengebrekaanzinvolheidvoordeleraar

‘Hetkanzijndathetonderwerpmaarvooreenbeperktaantalmenseninteressantis.’(SL9)

9keerBijvignet2en3

2Houding/gedragvanleraren

Competentiesleraarontoereikend

Lerarenzijn(nog)nietinstaatombepaaldeprofessionaliseringsactiviteitenteondernemenofzezijnnietinstaatomzelfverantwoordelijkheidtenemenindesituatie

‘…eentalentvolleleraarisnoggeengoedebegeleidervaneenproject.’(SL23)

60keerBijallevignettenbehalve2en6

Lerarenzijnonzeker Lerarenondernemen(nog)geenactiesomdatzeonzekerzijnoverhuneigenfunctioneren,collega’snietwillenkwetsen,bangzijnomfoutentemakenofbangzijnvoorveranderingen

‘Angstvoorhetonbekende.Blijvendoenwaarjegoedinbent,isveilig.’(SL14)

27keerBijvignet1,3,5,6

Lerarenzijnconservatief/willennietveranderen

Debelemmerendeovertuigingvanlerarentenaanzienvanveranderingenenschoolontwikkeling

‘Erisgeenbehoefteaanveranderingenvernieuwingindezegroep.’(SL3)

23keerBijvignet5en6

Vignetspecifiek Dezedilemma’shebben

specifiekbetrekkingopdesituatieinhetvignetzoalseenonderwijstraineeship

- 58keer

263




































26

Uittabel2wordtduidelijkdatnietalledilemma’sbijelkesituatiewordenbenoemd.Bijviervande

zevensituaties(vignet1,2,3en7)wordthetdilemmavooralgezienindecontextvandeschoolen

deschoolorganisatie.Voortweesituaties(vignet4en6)zagennetzoveelschoolleiderseendilemma

opschool-alsopleraarniveau.Voorvignet5werdhetdilemmavooralgezienvanuithetperspectief

vandeleraarenalleenbijvignet7isersprakevanhetantwoord‘erisgeendilemma’.Watopvaltis

datdeschoolleidersinallegevallenhetmeestdilemma’sbenoemendietemakenhebbenmetde

schoolorganisatieofdeschoolleiding.Vaakheeftditdanmetde(ontbrekende)explicietekoppeling

metdevisievandeschooltemaken,meteencultuurprobleemindeschoolofmethet(niethelder)

communicerenvanverwachtingen.

Spanningsveldenenpersoonlijke‘neigingen’vanschoolleiders

Ommeerzichttekrijgenopofdedilemma’sdieschoolleidersbenoemennuuitgeloktwordendoor

despecifiekesituatiesofdatereerdersprakeisvaneenpersoonlijke‘stijl’ofneigingvande

schoolleiders,hebbenweperschoolleidergekekenhoevaakzeeenoverkoepelendedilemma-

categorienoemen(1)dilemma’smetbetrekkingtotdeschoolorganisatie,(2)dilemma’smet

betrekkingophouding/gedragvanlerarenen(3)eenvignetspecifiekdilemma).Bijmeerdan5keer

eenzelfdedilemma-categorielijktersprakevaneenneigingomelkekeerindezelfde‘hoek’te

zoekenbijhetbeschrijvenvanwateraandehandisindesituatie4.Voordegrootstegroep

schoolleidersinonsonderzoek(n=17)geldtditniet.Zijbeschrijvendesituatieszowelvanuithet

perspectiefvandeschoolorganisatiealsvanuithetperspectiefvandehoudingenhetgedragvan

leraren.Dezeschoolleidersbenaderendesituatiesopverschillendemanierenenlatengeen

duidelijkeneigingtoteenbepaaldperspectiefzien.Vooreenkleineregroepvanschoolleiders(N=11)

lijktzo’nneigingwelaandeordetezijn.Zijzienhetdilemmaindesituatiehaaststructureelvanuit

hetperspectiefvandeschoolendeschoolorganisatie.Erisbinnendezegroepmaaréén

schoolleider,eenteamleider,diededilemma’sindesituatiesstructureelvanuithetperspectiefvan

dehoudingenhetgedragvandeleraarbekijkt.

Eenanderemanieromtekijkenofschoolleidersreagerenvanuiteenbepaaldpatroonofopbasis

vandespanningsvollesituaties,istekijkennaarleiderschapsoverwegingendievolgensde

schoolleidersinmeerofminderemateeenrolspelenindesituatie.Naelkvignethebbende

schoolleiderssteedsaangegeveninwelkemateeensetvanvoorgestructureerde(kwantitatief

gescoorde)overwegingenuitdeleiderschapsliteratuureenrolspelenbijdedilemma’sdiezezienen

dehandelingsalternatievendiezedaarbijnoemen.

4Wehebbenditbekekenvooralleschoolleidersdiedevragenvoorallevignettenhebbeningevuld(n=28).

273




































27

Wanneerweopbasisvandedezedatanaardeleiderschapsoverwegingenkijken,dieinzicht

geveninhetbelangdatschoolleidershechtenaanbepaaldeleiderschapswaarden,danzienwedaar

weldatervoorschoolleiderssprakeisvaneenneigingomsteedsdezelfdeaspectenbelangrijkte

vinden.Tabel3laatziendatvoorelkvandezevenoverwegingen,eensignificantehoeveelheid

variantieverklaardwordtdoordeschoolleider(p<.001).Ditbetekentdatschoolleiderseen

bepaaldeoverwegingoverdeverschillendevignettensteedsopongeveerdezelfdewijzescoren.

Tabel3Intraklassecorrelatie(ICC)ophetniveauvandeschoolleider

Leiderschapsoverweging Intraklassecorrelatie(ICC)opschoolleiderlevel

…visiediewijalsschoolnastreven ICC=0.401,c2(36)=159.39*

…individuelebehoeftenvanleraren ICC=0.253,c2(36)=99.13*

…blijvendeprofessioneleontwikkelingvanleraren

ICC=0.228,c2(36)=93.20*

…samenwerkenalsteam ICC=0.343,c2(36)=130.53*

…lerenvanleerlingen ICC=0.514,c2(36)=249.34*

…heldereverwachtingennaarlerarentoe ICC=0.280,c2(36)=108.75*

…intuïtie ICC=0.758,c2(36)=657.53*

NB.*significantbijp<.001

DatvooralleleiderschapsoverwegingendeICCophetschoolleiderlevelsignificantisbetekentdatde

gescoordeoverwegingenbijdevignettenbinnenschoolleidersmeergelijkzijndantussen

schoolleiders.Detabellaatbijvoorbeeldziendatvooreenschoolleiderdeoverwegingsamenwerken

alsteamdeverwachtecorrelatietussentweewillekeuriggekozenvignetten0.343is.Voorde

overwegingsamenwerkenalsteamkanookgezegdwordendat34.3%vandevariantievoortvloeituit

verschillentussenschoolleidersendat65.7%(100%-34.3%)voortvloeituitverschillentussen

vignetten.

DeICC’szijngrootgenoeg(>0.05)omteconcluderendatdeproportievariantieinde

leiderschapsoverwegingennietalleenmaartoegeschrevenkanwordenaandeverschillentussen

vignettenmaarookaandeverschillentussenschoolleiders.DatdeICC’sniettégrootzijn(<0.95)

betekentdatdevariantieindeleiderschapsoverwegingennietalleenmaartoegeschrevenkan

wordenaandeverschillentussenschoolleidersmaarookaandeverschillentussenvignetten(Reis&

Judd,2000).Zowelhetvignettenlevelalshetschoolleiderslevellijkendusbepalendtezijnvoorde

283




































28

variantieinleiderschapsoverwegingen.Inbijlage3zijndegemiddeldenenstandaarddeviatiesper

vignetweergegeven.

Samenvattend,dedilemma’sdieeenschoolleiderzietendehandelingsoverwegingendiehijofzijop

basisdaarvanbenoemt,lijkendusvoordemeesteschoolleidersenvoorhetgrootstedeel

situationeelof‘contextuallysensitive’.Hetgrootstedeelvandeschoolleidersbenoemtdilemma’s

afhankelijkvandespecifiekesituatieinhetvignet.Datschoolleidersvanelkaarverschilleninde

dillema’sdiezeherkennenindezelfdesituatiesendehandelingsalternatievendiezenoemenisop

zichzelfnietzo’nopvallendresultaat.Watwehierwillenlatenzienisdatschoolleiderszichhier

waarschijnlijknietbewustvanzijnmaardathetherkennenvaneenbepaalddilemmawelgevolgen

heeftvoordehandelingsalternatieven,actorenenleiderschapsinstrumentendiedangekozen

worden.Wegaanhierin§3.2.3verderopin.

3.2.3 Actorenenhandelingsoverwegingengekoppeldaandesituaties

Deresultatenvandeanalysevandevoorgesteldecombinatievanhandelingsalternatievenen

bijbehorendeactoren(‘watmoethiergebeuren’en‘wie(ofniemand)moetwatdoen’?),latenzien

datschoolleidersookopditpuntweervariërenindemanierwaaropzedespanningsvollesituatie

benaderen.

Verschillendeactoren

InTabel4wordteenoverzichtgegevenvande(combinatievan)actorendieschoolleidersnoemen

dievolgenshenindegegevensituatieietsmoetendoen.Watopvaltisdatinsommigesituaties

(bijvoorbeeldvignet1en7)vooraldeschoolleidingzelfeenrolspeelt,terwijlinanderesituaties

(bijvoorbeeldvignet2,3en4)deteondernemenactieeenverantwoordelijkheidisvan

schoolleider/teamleidersamenmetdeleraar(en).Deargumentendiedeschoolleidersdaarbijgeven

hebbentemakenmetorganisatiestructuur(‘ditisdedirectleidinggevende’,‘omdathijdirect

verantwoordelijkis’)ofdeorganisatiecultuur(‘omdathetbelangrijkisominhetteammetelkaar

heldertekrijgenwatdevisieopgoedonderwijsis’).Indereactiesopvignet4t/m7komthetook

voordatniemandietshoefttedoenendatschoolleiderserbijvoorbeeldvoorkiezendesituatiete

latenzoalsdezeis.

293




































29

Tabel4Actorenbenoemddoordeschoolleiders(pervignet)

SL TL SL,TL SL,TL,D TL,D SL,D D Niemand

Vignet1 19 2 4 5 3 8 1 0

Vignet2 4 5 3 2 12 8 1 0

Vignet3 2 12 2 2 12 0 3 0

Vignet4 6 1 2 2 9 8 1 1

Vignet5 7 1 4 4 6 4 1 3

Vignet6 5 5 3 2 7 1 3 2

Vignet7 9 1 8 2 4 0 0 4

Totaal 52 27 26 19 53 29 10 10SL=schoolleider,TL=teamleider,D=leraar

Duidelijkwordtdatdeschoolleidinghetmeestzelfeenactieverolheeftbijhetbenaderenvande

spanningsvollesituaties.Daarbijmoetdanwelopgemerktwordendat‘deschoolleiding’

verschillendeactorenenrollenkentendathetafhankelijkisvandesituatiewelkerolwanneerhet

bestepast.Deschoolleidersdieaangevendaterietsmoetgebeurenindezesituatie,dragen

daarvoorverschillendehandelingsalternatievenaan.Welichtendezeverschillende

handelingsalternatievenhieronderverdertoe.

Verschillendevoorgesteldehandelingsalternatieven-leiderschapsinstrumenten

Opbasisvandeanalysevandehandelingsalternatievendiedeschoolleidersnoemenzijner5

categorieënteonderscheiden.Wehebbendezecategorieëntypen‘instrumenten’genoemd

aangezienhetonderdelenzijnvandewaaieraanhandelingendieeenschoolleidertotzijn

beschikkingheeftomeensituatietebenaderen.Erzijnverschillendetypeninstrumenten:(1)zelfals

schoolleidereenoplossingbedenkenenookuitvoeren;(2)eerstbijandereninventariserenen

verduidelijkenwathetprobleemisvoordathij/zijeenoplossingbedenkt;(3)desituatievanuithet

collectiefbenaderen;(4)eersteenonderliggend,vaakgroterprobleemaanpakken(leercultuur

verandering,visievormen)alvorensopdespecifiekesituatieintegaanen(5)ervoorkiezenomgeen

directeinvloeduitteoefenenopdesituatie.Hieronderwordendetypeninstrumentenverder

uitgewerkt.

Zelfalsschoolleider(s)eenoplossingbedenkenenuitvoeren(190keergenoemd).Deschoolleiding

isbijdittypeinstrumentzelfdeinitiatiefnemerofheefteenbelangrijkaandeelinhetoplossenof

benaderenvandesituatie.Dittypeinstrumentkanonderverdeeldwordenconformdecategorieën

diedoorLeithwoodencollega’s(2006)onderscheidenzijn(zie§5.1.4):

• Visieontwikkelenenrichtinggeven(97keergenoemd):bijvoorbeeldhetgevenvan

richtlijnen,hetexpliciterenvanverwachtingenofuitleggenwaaromeenactiviteitbelangrijk

isvoordeschool;

303




































30

• Mensenbegrijpenenontwikkelen(41keergenoemd):bijvoorbeeldlerarenhetvertrouwen

gevenofinteressetonenaanleraren;

• Managenvanonderwijs-enleerprogramma(33keergenoemd):bijvoorbeeldhet

ondersteunenoffaciliterenvanleraren;

• Herontwerpenvandeorganisatie(19keergenoemd):bijvoorbeeldhetcreërenvaneen

veiligeleeromgeving.

Desituatievanuithetcollectiefbenaderen(80keergenoemd).Uitdehandelingsalternatievendiein

dezecategoriewordengenoemd,blijktdatdeschoolleidersvindendathetdilemmaeengedeelde

verantwoordelijkheidis;iederheeftzijn/haarverantwoordelijkheidendeoplossingligtgelegenin

eengezamenlijkebenadering.Hetwoord‘samen’wordtgenoemdenerwordtin

handelingsalternatievennadrukgelegdopoverlegofdedialoog.Het‘samen’kanbetrekkinghebben

opdeschoolleidingonderling,maarvakerwordtgenoemddathetbetrekkingheeftopschoolleiding

enlerarensamen,somsaangevuldmetleerlingen.

• Mensenbegrijpenenontwikkelen(36keergenoemd):bijvoorbeeldwederzijds

verwachtingenenbehoefteuitspreken;

• Visieontwikkelenenrichtinggeven(33keergenoemd):bijvoorbeelddevisieals

gezamenlijkeverantwoordelijkheidaandekaartstellen;

• Managenvanonderwijs-enleerprogramma(11keergenoemd):bijvoorbeeldhet

gezamenlijkoppakkenvaninitiatieven;

• Herontwerpenvandeorganisatie(0keergenoemd).

Eerstbijandereninventariserenenverduidelijkenwatprobleemisalvorensmeteenoplossingte

komen(38keergenoemd).Inditgevalmoetenbepaaldedingeneerstverhelderdofgeanalyseerd

wordenalvorenseractiekanwordenondernomen.Deactiedieuitdeinventarisatievoortvloeitkan

deverantwoordelijkheidzijnvanverschillendepartijen(schoolleider,teamleider,leraren,andere

personen).Alhoeweldeverantwoordelijkheidpasverdeeldwordtnainventarisatie,benadertde

schoolleiderdesituatiewelalsietswaardeschoolleidinghetinitiatiefneemtvoorsituatie-

verheldering:deschoolleiderofteamleidergaatnavraagdoenbijdeleraar(en),gaatzelfbij

leerlingenteradeofbetrektleerlingenbijeengesprekdatmetlerarenwordtgevoerd.Geendirecte

invloeduitoefenenopdesituatie(32keergenoemd).Dittypeinstrumentbestaatuitverschillende

handelingsalternatievenwaarindeschoolleider(somsactief)nietsdoet.Ditissomsbedoeldalseen

tijdelijkeoplossing,hetdilemmaindesituatiewordtnietalsacuutingeschat(‘eerstmaareenszien

hoehetzichontwikkelt’)(7keergenoemd)ensomsalshetaldannietexplicietleggenvande

verantwoordelijkheidbijdelerarenofhetteamvanleraren(25keergenoemd).

313




































31

Eersteenonderliggend,vaakgroterprobleemaanpakkenendaarnapasopdespecifiekesituatie

richten(17keergenoemd).Aandehandelingsalternatievenbinnendittypeinstrument,gaateen

overwegingvoorafdathetdilemmaindesituatiehetgevolgisvaneenander,groterprobleemdatin

deorganisatiespeelt.Eenvoorbeelddaarvanishetorganiserenvanvoldoendedraagvlakinde

organisatiealvorenseenspecifiekprofessionaliseringsinitiatiefverderdoortevoeren.

Typeninstrumentengekoppeldaanvignetten

Wewetennudatdeschoolleidersinonzedatasetverschillendedillema’szienindezelfdesituaties.

Datsommigeschoolleiderseenbepaaldeneiginghebbenomditstructureelopeenzelfdemanierte

doenenanderenniet.Datschoolleidersopbasisvanhetdilemmaverschillendeactorenbenoemen

endatzedaarbijhetmeestkiezenvoorleiderschapsinstrumentenwaarbijzezelfeenoplossing

bedenkenendieookuitvoeren(aldannietsamenmetanderen).Watwenuaanvullendnogwilden

wetenisofdekeuzevooreenbepaaldleiderschapsinstrumentgekoppeldlijkttezijnaanspecifieke

kenmerkendeelementenvandevignetten.In§2.3.3gavenweimmersaandatdesituatieszosamen

gesteldzijndatzeelkbepaaldeonderscheidendekenmerkenhebben.Diekenmerkenzijngebaseerd

opdeliteratuurrondomprofessioneleruimteendaarvanwordtverwachtdatzeertoedoenalshet

gaatomhetomgaanmetdeprofessioneleruimteinscholen.Tabel5laatzienwelkeinstrumentenbij

welkvignetvakervoorkomen.Eendikgedruktpercentagebetekentdatvanalleinstrumentendiebij

ditvignetgenoemdzijn,ditinstrumenthetmeestgenoemdis(o.b.v.%kolomtotaal).

Tabel5Overzichtcombinatiesvignettenenhandelingsalternatieven,inpercentagesvankolomtotaal

Typeleiderschaps-instrument Totaal Vignet1

Vignet2

Vignet3

Vignet4

Vignet5

Vignet6

Vignet7

1.Zelfhandelenvanschoolleiding 53,22 56,94 57,41 53,85 46,81 43,14 59,52 53,85Visieontwikkelenenrichtinggeven 27,17b 33,33 11,11 40,38 27,66 27,45 28,57 17,95Herontwerpvandeorganisatie 5,32 1,39 0,00 5,77 10,64* 3,92 11,90* 7,69Managenvanonderwijs-enleerprogramma

9,24 6,94 16,67 3,85 6,38 7,84 7,14 17,95

Mensenbegrijpenenontwikkelen 11,48 15,28 29,63* 3,85 2,13 3,92 11,90 10,262.Eerstinventariserenwaterspeelt 10,64 6,94 1,85 21,15* 10,64 19,61 14,29 0,003.Collectievebenadering 22,41 27,78 25,93 13,46 27,66 19,61 16,67 23,08Visieontwikkelenenrichtinggeven 9,24 16,67 1,85 1,92 25,53* 11,76 0,00 2,56Herontwerpvandeorganisatie5 X X X X X X X XManagenvanonderwijs-enleerprogramma

3,08 0,00 11,11* 0,00 0,00 0,00 0,00 12,82*

Mensenbegrijpenenontwikkelen 10,08 11,11 12,96 11,54 2,13 7,84 16,67 7,694.Eerstgroterprobleemaanpakken 4,76 1,39 0,00 3,85 4,26 5,88 4,76 17,95*

5.Geendirecteinvloeduitoefenen 8,96 6,94 14,81 7,69 10,64 11,76 4,76 5,13

Totaal 100 100 100 100 100 100 100 100

5DezecategoriekomtnietvoorbDikgedruktepercentageshoudtin:hetpercentagebinnendezecelkomt1.5keermeervoorvanwatjeopbasisvan10cellenzoukunnenverwachten(>15%).Deschuingedruktepercentageszijnnietmeegenomenindezeberekeningomdatditommeta-categorieëngaat.*Decellenmeteensterretjeverwijzennaarpercentagesdie2keerzogrootzijnalshettotaalpercentagevandierij.

323




































32

Indetabelisteziendatallesituaties(vignetten)eenreactieuitlokkentotzelfhandelenvan

schoolleidingendecollectievebenadering,waarinschoolleidingsamenmetlerarenoptrekkenomde

situatietebenaderen.Hetaantalkeerdat‘zelfhandelenvanschoolleiding’gecodeerdis,ligtvoor

allevignettenhoger(46,81%tot59,52%vanhettotaalaantalcodes)invergelijkingmetdeandere

leiderschapsinstrumenten.Daarnaastisookeenduidelijkevariatietezienindegekozen

leiderschapsinstrumentenbijdespanningsvollesituaties.Hetleiderschapsinstrument‘eersteen

groterprobleemaanpakken’komtnauwelijksvoor,metuitzonderingvanvignet7.Inditvignetwordt

dedilemma-categorie‘cultuurprobleem’redelijkvaakgeziendoorschoolleiders.Desituatievraagter

indeogenvandeschoolleidersom,omeerstmetdeschoolcultuuraandeslagtegaan.Eerst

inventariserenwaterspeeltisvooralbijvignet3en5aandeorde.Indezevignettenwordteen

situatiegeschetstwaarinéénofmeerderelerarennietdirectenthousiastzijnovereenvoorgenomen

initiatiefofeenvoorstel.Hetlijkteropdatdergelijkesituatiesomnaderonderzoekvragen.

Deschoolleiderswilleneerstwetenwaterspeeltbijdeleraren.Binnenzelfhandelenvande

schoolleidingzienwedatopvignet2na,allevignettenhandelingsalternatievenmetbetrekkingtot

devisievandeschoolleidingtotgevolghebben.Visieontwikkelenwordtvoorvignet1en4

daarnaastookindecollectievebenaderinggenoemd;beidesituatiesgaaninopeenprobleem

waarmeeeencollectievegroeplerarengemoeidisenwaarhetdegroeplerarennietluktomeen

voorafbepaaldeontwikkelingopgangtebrengen.Hetlijkteropdatvoordeschoolleiderseen

dergelijkesituatieeenaanleidingisvoormeergezamenlijkevisieofaansturingvanuitde

schoolleiding.Onderhetmanagenvanhetonderwijsprogrammawordtvooraldefaciliterendeen

ondersteunenderolvanschoolleidingverstaanomzoderandvoorwaardenvoorprofessioneleen

schoolontwikkelingte‘managen’.Ditleiderschapsinstrumentzienwemetnameterugbijvignet2en

7(zowelvanuitdeschoolleidingalsvanuitdecollectievebenadering).Eenmogelijkeverklaring

daarvoorzoukunnenzijndatindezesituatieseenindividueleontwikkelingvaneenleraarwordt

belemmerdofmeergestimuleerdkanworden.Dergelijkesituatiesvragenomdemeerfaciliterende

rolvanschoolleiding.Mensenbegrijpenenontwikkelenwordtgenoemdalsleiderschapsinstrument

bijvignet1,2(zelfaanpakken)en6(gezamenlijk).

Eenanalysevandecombinatievansituatie,dilemma,actorenhandelingsalternatieflaatziendater,

metuitzonderingvandeschoolleidersdieoverhetgeheelgenomeneenbepaalde

leiderschapsneiginglatenzien,sprakeisvaneencomplexesamenhangtussendesituatieopzichzelf,

deschoolleiderendegekozenactor-handelingscombinatie.EenresultaatdatookWesterveld(2016)

inhaarstudielaatzien.

333




































4. Conclusiesenaanbevelingen

Doelvanditonderzoekwashetinkaartbrengenvandeopvattingenvanschoolleidersenlerarenten

aanzienvanprofessioneleruimte,hoediewordtervarenenwatderelatieismetaspectenvande

schoolorganisatie.Daarbijhebbenwebeschrevenwatindeperceptievanlerarenbevorderendeen

belemmerendefactorenzijnalshetgaatomdeleercultuurinscholen.Wewareninditonderzoek

nietopzoeknaarwatlerarenenschoolleidersindepraktijkdoenalshetgaatomhetinrichtenvan

deprofessioneleruimte,maarjuistinwathunopvattingenenoverwegingendaarbijzijn.Dithebben

wegedaandoormiddelvaninterviews,afgenomenbij54lerarenuitdrieverschillende

professionaliseringsinitiatieven,endoorzevenverschillendespanningsvollesituatiesmetbetrekking

tot,watwijnoemen,deprofessioneleruimtevanlerareninscholenteontwikkelen.Dezehebbenwe

aan50schoolleidersvoorgelegd.Dezevenspanningsvollesituatieszijnzeerzorgvuldig

geconstrueerd,opbasisvan1)eenuitgebreidestudienaaropvattingenvanlerarenoverhet

optimaalinrichtenvanprofessioneleruimte,2)derelatiemetdeervarenleercultuurineenschoolen

3)inputvannationaleeninternationaleexpertsendeliteratuur.

Perspectiefleraren

Opbasisvanderesultatenvandeleraren,komtnaarvorendaterdrieverschillendegroepenleraren

zijn.Delerarendieprofessioneleruimteopvattenalsindividueelenvanhenzelf(individueel),leraren

dieprofessioneleruimtezienalsietswatontstaatininteractiemetanderen(individueelininteractie)

endelerarendiedeopvattinghebbendatprofessioneleruimteonderdeelisvaneencollectief

gevoelderuimte(collectief).Daarnaastisereenverschilinlerarendieprofessioneleruimteopvatten

als1)hetkrijgenvanmogelijkheden;2)hetcreërenvanmogelijkhedenofals3)alshetgevoelvan

vrijheidomietstekunnen/mogendoen,waarbijdecategorieprofessioneleruimte‘hetbenuttenvan

zelfgecreëerdemogelijkhedenvooreigenprofessioneleontwikkeling’hetmeestvoorkomt.De

professioneleruimteisvooralgerichtopindividueleprofessioneleontwikkeling,maarsomsookop

schoolontwikkeling.

Opbasisvandeanalysesvandeopvattingenvanlerarenkannietalleengeconcludeerd

wordendaternietzoietsbestaatals‘objectieve’ruimte.Erkanooknietgesprokenwordenoverveel

ofweinigprofessioneleruimte;hetgaateromhoedeprofessioneleruimtewordtervarendoorde

lerareninkwestie.Vanzelfsprekendisookdeze‘subjectieve’ruimteonderhevigaanverschillende

perspectievenopwatprofessioneleruimteinhoudt.Voorsommigelerarenbetekentdithetkrijgen

vanprofessionaliseringsmogelijkheden,vooranderenisdithetmogelijkmakenvan

343




































34

schoolontwikkelingenweeranderelerarenvindendatheteengevoelvanvrijheidinhoudtomopje

eigenmanierjeonderwijsteontwikkelen.Indemeestegevallenspeeltdeinteractiemetde

schoolleidinghierbijeenbelangrijkerol,zoalsooknaarvorenkomtuitdestudievanWesterveld

(2016).Watveelofweinigruimteis,heeftnauwelijksbetekenisalsmennieteerstinzichtheeftin

watlerarenverstaanonderhun‘professioneleruimte’.Ditwordtookzichtbaaralshetgaatomde

ervareninvloedvandeleercultuuropschoolopdeervarenprofessioneleruimtevanleraren.

Eenonderscheidisdantemakentussenlerarenwaarvoordeleercultuureenrolspeeltinde

ervaringvanprofessioneleruimteenlerarenwaarvoordeleercultuuropeenschoolernauwelijkstoe

doet.Waardetweedegroephelemaalgeeninvloedlijktteervarenvandeleercultuuropschool,

kunnendelerarenindeeerstegroepzowellasthebbenvanalsbaathebbenbijdeleercultuurop

school.Voorlerarendielasthebbenvandeleercultuurkomthetvoordatzehunprofessionele

ruimtenoodgedwongenindividueelbenutteneninrichten,terwijlzeditlievermeercollectiefzouden

doen.Voorlerarendieeenstimulanservarenvanuitdeleercultuurinhunschoolspeeltditniet.Zij

kunnenhunprofessioneleruimteindeschoolcontext(ininteractieofcollectief)benutten.Deze

lerarennoemeneenvernieuwendeschool,eencultuurgerichtopsamenlerenenontwikkelenen

eenbetrokkenenondersteunendeschoolleidingalsstimulansvoorhunprofessioneleruimte.

Opvallendisdathetmerendeelvandeleraren(overwegend)positiefisoverdeleercultuurin

deschool.Hetgaatdanechtervooralomdeprofessionaliseringsmogelijkhedendieerzijnenin

minderematehetsamenonderwijsontwikkelen.Negatieverzijnzeoverdeaanwezigheidvaneen

onderzoekendehouding,hetgevenvanfeedbackenelkaarslessenbezoeken.Datlaatstekomt

voornamelijkvoorinopleidingscontextenofbijstartendeleraren.Wanneerwedezeresultaten

bekijkeninhetlichtvandeindeinleidinggenoemdeambitievandelerarenagendadat“leraar,

lerarenteam,leidinggevendeenbestuursamenbouwenaaneenlerendecultuurwaarincontinu

wordtgewerktaanverbeteringvandeonderwijskwaliteit”danisditwatbetreftde

professionaliseringsmogelijkhedenopdescholenzekeralvooreengrootdeelaanwezig,maarlijkter

voordeoverigeaspectenvandeleercultuurnogwelwatwerktedoen.Ookhetadviesvande

Onderwijsraad(2016)omprofessioneleruimtemeervanuiteencollectiefengeïntegreerd

perspectiefoptevatten,lijktopbasisvanonsonderzoeknognietvooriedereleraarenschoolleider

aandeorde.Daartoezoueeneerstestapweleenskunnenzijndatlerarenenschoolleidersvoor

zichzelfenelkaarhelderkrijgenofzeüberhauptweleencollectieveopvattingvanprofessionele

ruimtehebbenen/ofwenselijkachten.

Perspectiefschoolleider

353




































35

Deresultatenvandeschoolleiderslatenziendatdemeesteschoolleidersprofessioneleruimte

opvattenalsietsvoorhetindividu,bedoeldvoorlerarenomhunwerkgoeduittekunnenvoeren,om

zichzelfprofessioneelteontwikkelenofomhetonderwijsverderteontwikkelen.Eenkleineregroep

schoolleiderszietprofessioneleruimtealsietsvanhetcollectief.Deopvattingvanschoolleidersover

professioneleruimtelijktals‘lens’tefungerenvoorhoezijhuneigenrolzieninspanningsvolle

situatiesdietemakenhebbenmetprofessioneleruimtevanleraren.Uitdevignetten-studieblijkt

datschoolleidersverschillendedilemma’sofspanningsveldenzienindezelfdesituaties.Opbasisvan

dedilemma’sdiezeindesituatieszien,maarooklosdaarvan,kiezenzevoorverschillende

handelingsalternatieven.Ditheeftdeelstemakenmethunmeeralgemenevisieopleiderschap,hun

neigingomsteedsvanuiteenzelfdeperspectief(schoolorganisatieofhouding/gedragleraren)naar

desituatietekijken,maarmeernogmethuninterpretatievandesituatie.Hoeweldeschoolleiding

vaakeenfaciliterenderolwordttoebedeeldinhetcreërenvanobjectieveruimte(intermenvanhet

toekennenvanbeleid,budgetentijdaanmogelijkhedenvoorleraren)(aspectenvande

organisatiestructuur),latenderesultatenuitdezestudiedatschoolleidingookandererollenkan

aannemeninspanningsvollesituatiesrondomdeprofessioneleruimtevanleraren.Ditbetreftonder

anderehetuitsprekenvanverwachtingenenhetmakenvanconcreteafsprakenmetleraren,het

inventariserenvanwederzijdseverwachtingenrondomeenprofessionaliseringsinitiatief,hettonen

vaninteresseinwaarlerarenmeebezigzijn,hetsamenmetlerarenformulerenvaneenvisie

passendbijdeschool,hetvertrouwengevenaanleraren,enhetwegnemenvanweerstand/angstbij

leraren(aspectenvandeorganisatiecultuur).Uitdezevoorbeeldrollenblijktdatschoolleidingdiverse

mogelijkhedenaanleiderschapsinstrumentenheeftomlerarentestimulerenomvangeboden

mogelijkhedengebruiktemakenofomvoorwaardentescheppenindeorganisatiestructuur-en

cultuur.

InzijnadviesonderschrijftdeOnderwijsraad(2016)hetbelangvangedeeldleiderschapen

eenmeerhorizontalebenaderingvansturinginenrondscholen.Opbasisvanonzestudiezienwe

weleenvariatieinleiderschapsrollen(waaronderookrollendiepassenbijgespreidleiderschap

(Carsonetal.,2007;Kessels,2012;Spillane&Diamond,2007)enzienweookdatteamleiders

wordenaangewezenalsbelangrijkeactor,maarhetmerendeelvandegekozen

leiderschapsinstrumentenvaltindecategoriewaarbijdeschoolleiderzelfaanzetis.Hetaantalkeer

dat‘zelfhandelenvanschoolleiding’gecodeerdis,ligtvoorallevignettenhogerinvergelijkingmet

deandereleiderschapsinstrumenten.Ditzouuitgeloktkunnenzijndoordemanierwaaropdevragen

bijhetvignetteninstrumentgesteldzijn,maarhetzouookkunnenbetekenendatschoolleiders

zichzelfofhetmanagementinz’nalgemeenheideenbelangrijkeroltoebedelenbijsituatieswaarin

deprofessioneleruimtevanlerareninhetgedingis.Volgensschoolleiderszijndilemma’srondomde

363




































36

professioneleruimtevanlerarenindatgevalvoornamelijkeenverantwoordelijkheidvande

schoolleidingenkiezenzijeerdervooreenverticaledaneenhorizontalebenaderingbijhetoplossen

ervan.

Samenvattendkunnenweopbasisvanderesultateninditonderzoekconcluderendat:

• professioneleruimtegeen‘onesizefitsall’conceptis(zieookBrezichaetal.,2016).

Percepties,opvattingen,waarden,maarvooralookdebetekenisdielerarenenschoolleiders

alsindividu,maarookalsgroepaanprofessioneleruimtegeven(‘sensemaking’),vangroot

belangzijnbijhetwelofnietopeenadequatemanierinzettenvanprofessioneleruimtevoor

lerareninscholen;

• ondanksdediscussiesrondommeerzeggenschap,eigenaarschapenprofessioneleruimte

voorleraren,weziendatzowellerarenalsschoolleiderszelf,eengroteroltoedichtenaande

schoolleiding;

• professioneleruimteenleercultuureenbijzonderebandmetelkaarhebben.Deopvatting

dieeenleraarheeftoverprofessioneleruimte(bijv.individueelofingebedindeschool)lijkt

vaninvloedopdeervarenrelatietussendeleercultuuropschoolenhetervarenvan

professioneleruimte,maarookandersom,deperceptiediedeleraarheeftvande

leercultuurisgerelateerdaandeopvattingvandeeigenprofessioneleruimte;

• dedialoogoverprofessioneleruimteeenbelangrijkinstrumentlijktopdatachterliggende

overwegingenen(belemmerende)overtuigingenhelderwordenalshetgaatomhetwelof

nietinzettenvandeprofessioneleruimteopeenvooriedereenwaardevollemanier;


eenleiderschapsstijl,maarveelmeernogvormkrijgtincontext-sensitieve‘repertoiresvan

instrumenten’endatalslaatstedaarbijaandachtmoetzijnvoordevariatieinrollendie

verschillendeactorenofgroepenvanactorenindeschoolhierbijkunnenenmoeten

vervullen.

Hetdoelvanditonderzoekwasinzichtgeveninopvattingenvanlerarenenschoolleidersoverhet

optimaalinrichtenenbenuttenvanprofessioneleruimteenderolvanschoolleidersen

schoolorganisatiedaarbij.Waarwevooralopuitkomenisdathetruimtenemen,creëeren,geven,

begrenzenenfaciliterenvoorallepartijeneeningewikkeldeensomsookparadoxaleactiviteitisdie

inafstemmingmetelkaarendeomgevingtotstandkomt.Andersen(2012)laatditinhaarNSA

rapportookmooizienengeeftconcretesuggestiesvoorlerarenenschoolleidershoehiermeeomte

gaan.BelangrijkisvolgensAndersen,ervoortewakendatereenpatstellingontstaatwaarinleraren

creëerenenkrijgen,schoolleidersgevenenbegrenzenenzealshetwareopelkaarwachtenbijhet

373




































37

optimaalinrichtenenbenuttenvandeprofessioneleruimte.EensituatiediedoordeOnderwijsraad

inzijnadviesalszero-sumbenaderingwordtaangeduid.Wijwarenindezestudienietopzoeknaar

meerofmindereffectievecombinatiesvanspanningsvollesituaties,opvattingenvanleraren,de

leercultuurenderolvanschoolleiders,maarziendegenoemdepatstellingwelindedoordeleraren

enschoolleidersbeschrevensituatiesterug.Hetlijkthaasteensoortneigingvandemeeste

schoolleidersomprofessioneleruimteopdezemaniertebekijken,eenneigingdiewaarschijnlijk

alleendoorbrokenkanwordendooropeenactievemaniermetelkaarhetgesprekoverhetinrichten

vanprofessioneleruimteaantegaan.

Kansenvoorbeleid

Opbasisvanhetonderzoekbij54lerarenenintotaal57schoolleiderskunnenvanzelfsprekendgeen

generaliseerbareuitsprakenwordengedaanoverdemanierwaaropprofessioneleruimtezichover

hetalgemeenmanifesteertofwelkeopvattingenerheerseninalleVO-scholeninNederland.Wel

kunnenweopbasisvandebevindingenaangevenwatvoordezelerarenenschoolleidersvanbelang

isgeblekenenopbasisdaarvandenkrichtingenformulerendieookvoorandereninteressantkunnen

zijn.

• WaardeOnderwijsraadalsprakvanprofessioneleruimtealseencontinueafstemming

tussendedimensiescompetentie,structuurencultuur,komtookopbasisvanonze

resultatenheelduidelijknaarvorendatprofessioneleruimtegeen‘onesizefitsall’model

kent.Nietvoorlerarenmaarooknietvoorschoolleiders.Ditbetekentdaternietuitgegaan

kanwordenvanprofessioneleruimtealsrecht,plicht,ofarbeidsvoorwaardeinalgemenezin.

“Hetverplichtenvanhetbevoegdgezagommetlerarenafsprakentemakenoverdewijze

waaropzeggenschapvormwordtgegeven”–zoalsvoorgesteldinhetkadervanhet

wetsvoorstelprofessioneleruimte–heeftindepraktijkveelmeergevolgendathet

vastleggenvandezeverantwoordelijkhedenineenprofessioneelstatuut.Naastdatdit

voornamelijkeen‘papierenverankering’is,zoalsdeOnderwijsraadookstelt,doethet

onvoldoenderechtaandeidiosyncratische,complexeendynamischeaspectenvan

professioneleruimte.

• Professioneleruimteisweleenwaardevolconceptgeblekenommetleraren,schoolleiders

enbegeleidersoveringesprektegaanenteconstaterenhoedittotuitingkomtindetijden

inverschillendecontexten.Hetlijktalseenlenstefungerenwaardoorlerarenen

schoolleidersnaarprofessioneleontwikkelingenschoolontwikkelingkijkenallijktlangniet

iedereenzichdaarvanbewust.Voorzowellerarenalsschoolleidingmoetdeafstemming

tussenlerarenenschoolleidersoverprofessioneleruimteveelmeerenmeerstructureel

383




































38

plaatskunnenvinden.Erblijkengroteverschillentussenwatlerarenoptimaalvindenalshet

aankomtophunervaringenvanprofessioneleruimte.Dezediversiteitgeldtookvoor

schoolleiders.Doortesprekenover‘de’professioneleruimteontstaatdaardooralgauw

verwarring.Deeerstestapisomopvattingenoverhetoptimaalinrichtenenbenuttenvan

lerarenenschoolleidersteexpliciterenindialoog.Eentweedestapisomopvattingenvan

anderentehoren(‘ah,duszoziejijdat’)zodatmenelkaar‘verstaat’,maarookmethetidee

omjeopvattingtekunnenverbreden,telerenvananderen.Eenderdestapisombinnen

dezedialoogvasttestellenwatnodigisvooroptimale/adequateinrichtingvande

professioneleruimtebinneneenschoolorganisatie:eenpraktischaanknopingspuntomditte

besprekenzijniederservaringenvaneenleercultuuropschool,ofeencasus/vignet

gezamenlijkbespreken.Eenvolgendestapishet‘waartoe’tebespreken.Waardientde

professioneleruimtevanlerarenvoor?Alslaatstemoetdevraaghelderworden‘wie’wat

moetdoen.Uitdecategorieënvanhandelingsoverwegingenblijktdatschoolleidersgericht

zijnophetverdelen/toekennenvanverantwoordelijkhedenbinnendeorganisatie(vande

schoolleiding,gezamenlijk,vandedocent).Overwieverantwoordelijkiskunnenuiteraard

afsprakengemaaktworden,maarhetisbelangrijkeromdezevraagteblijvenstellenen

expliciettemakenwatactorenvanelkaarverwachten.“Doorzichttehebbenopgrenzenaan

mogelijkhedenvoorinbreng,inspraakencontrole,ontstaatruimte”(Onderwijsraad2016,pg

31).Hetvignetteninstrumentzouingezetkunnenwordenalsgesprekstoolinbesprekingen

vandeprofessioneleruimte.Hetgesprekvoerennaaraanleidingvanvignettenbleekeen

zinvolleenvoorveelschoolleidersenlerarenleerzameactiviteit.

• Alhoewelhetconceptprofessioneleruimtenietvooriedereenevengrijpbaaris,zoudenwe

tochnietwillenadviserenomhettevervangendoorhetdoordeOnderwijsraadgehanteerde

begriphandelingsvermogen.Handelingsvermogenheeftwatonsbetreftteveelnogeen

individueleconnotatieeneentesterkefocusopdegedragscomponent.Uitonzeresultaten

blijktdatzowellerarenalsschoolleidersprofessioneleruimteookopvattenalseen‘gevoel’

vanvrijheid,alshet‘hebbenvankeuzevrijheid’,eensoortruimtevooreigenheidzonderdat

ditdirectgekoppeldisaanhandelen;

• WaarwewelheelsterkbijaanwillensluitenishetadviesvandeOnderwijsraadvoorhet

vergrotenvandeaandachtvoorhetbelangvanteamontwikkeling,deleercultuurinteamsen

scholenenteamleiderschapindecontextvanprofessioneleruimte.

• AlslaatstezienookwijnetalsdeOnderwijsraadhetbelangvaninvestereninde

professionaliseringvanschoolleidersmetnameookgerichtophetomgaanmetdesoms

paradoxalebalanstussensturenenvrijlatenalshetgaatomdeprofessioneleruimtevan

lerareninscholen.

393




































39

NetalsdeOnderwijsraadzijnwijvanmeningdatdehierbeschrevenoverwegingenvoornamelijk

gerichtzijnopsectorraden,besturen,school-enteamleidersenlerarenzelf.Deoverheidheefthierin

vooraleenondersteunendeenfaciliterenderol.

5.Verderlezen….

403




































40

5.1 Theoretischeachtergrondenvanprofessioneleruimte

ProfessioneleruimteiseenbegripdatindeNederlandsecontextwordtgebruikteninde

internationaleliteratuurnauwverwantisaanhetconcept‘teacheragency’.Inditonderzoekbaseren

weonsdaaromdeelsopliteratuuroveragencyomprofessioneleruimteverderteconceptualiseren

(ziebijvoorbeeldVähäsantanen,2015).VanwegedeNederlandseonderwijscontextwordtindit

rapportsteeds‘professioneleruimte’alscentraletermgebruikt.

Dedefinitievanprofessioneleruimteisindetijdveranderd.Zowerderbijdeopkomstvanderoep

omprofessioneleruimteeindjaren’90inNederlandgerefereerdaanprofessioneleruimteals

zeggenschapofautonomievanleraren,zoalsookinmeeractuelebeleidsstukkenterugtezienis.

Professioneleruimtewerdgezienalsdematewaarinlerarenzeggenschaphebbenoverhun

onderwijspraktijkenhuneigenprofessioneleontwikkelingkunnensturen(Onderwijsraad,2013).

Hierbijisprofessioneleruimtemeer1)eenzelfgekozenvormvanautonomievandeindividuele

leraar,en2)eengegevenwaarvoorgeldt‘hoemeer,hoebeter’.Vanuitditperspectiefvonden

DiepstratenenEvers(2012)datlerarenzichcompetentvoelenomzeggenschapuitteoefenenover

hunprofessioneleontwikkeling,maardatindividueleverschillentussenlerarenmeerbetrekking

hebbenopdeervarenprofessioneleruimtedanopdeindividuelebekwaamheidsperceptie.Tevens

concludeerdenzijdatlerarennauwelijksprofessioneleruimteervaren,ennognauwelijksbewust

sturinggevenaanhuneigenprofessioneleontwikkeling(Diepstraten&Evers,2012b).

Inrecenteronderzoekwordtprofessioneleruimtevanlerarengekenmerktalsvoortdurend

inveranderingdoorinteractiemetstructuur-encultuurkenmerkenvandeomgeving(zieook

Onderwijsraad,2016).Professioneleontwikkelingenschoolverbeteringwordenbinnendeze

interactiegerealiseerd(Imants,Wubbels,&Vermunt,2013;Luttenberg,VanVeen,&Imants,2013).

Inditprojectsluitenwehierbijaandooraantenemendatprofessioneleruimte(a)eendynamisch

karakterheeft,(b)doordetijdheenkanveranderenen(c)ontstaatinvoortdurendeafstemming

tussenlerarenenhunomgeving(bijvoorbeeldtussenlerarenenschoolleiding;zieKessels,2012;

Priestley,Biesta,Philippou,&Robinson,2015).

Ervarenprofessioneleruimteverwijstnaardedoordeleraargepercipieerderuimteinde

schoolcontextomzowelbinnenzijn/haarlespraktijkalsbinnendeschoolnaarvoldoeningtekunnen

handelen,enzijn/haareigenprofessioneleontwikkelingtekunnensturen(Hupe,2009).Demate

waarinlerarenhunprofessioneleruimteervarenlijkteensterkereinvloedtehebbenopdemanier

waaroplerarenhunprofessioneleruimtebenutten,daneenfeitelijkeofmeerobjectieve,geregelde

ruimte(Ellström,Ekholm,&Ellström,2008;Hoekstra,Korthagen,Brekelmans,Beijaard,&Imants,

2009;Imantsetal.,2013;Westerveld,2016).Daaromzijnweinditprojectvooralopzoeknaarde

interpretatievanlerarenenschoolleidersvandeprofessioneleruimte.Daarmeestaatdedefinitieof

413




































41

beschrijvingvanhetbegripprofessioneleruimteinditprojectvantevorennietvast,maarstartenwe

vanuiteenalgemenebeschrijving,gebaseerdopbeleidsstukkeneneerderonderzoek.Hetmeer

preciesinkaartbrengenenaanpassenvandebeschrijvingvanprofessioneleruimteiseengewenste

opbrengstvanditonderzoek.Daarbijishetexplicietdevraaghoehetbegrip‘professioneleruimte’

zichinelkvandeonderzochteinitiatievenmanifesteertopdatgekomenkanwordentoteen

genuanceerdinzichtinditbegrip.

5.1.1 Opvattingenoverprofessioneleruimte

Omdatprofessioneleruimtezoalsgezegdgeenobjectiefgegevenisenonderanderevormeninhoud

krijgtdoordeopvattingenenwaardenvandebetrokkenpersonen,ishetvanbelangomookde

opvattingenvanlerarenenschoolleidersgoedinbeeldtekrijgen.Indeonderwijskundigeliteratuur

wordenverschillendebenaderingenvanopvattingengehanteerd(zieMeirink,Meijer,Verloop,&

Bergen,2009),maarinallegevallenwordenopvattingengezienalseenonderdeelvande

(praktijk)kennisvanleraren(Calderhead,1996;Munby,Russell,&Martin,2001;Oolbekkink-

Marchand,VanDriel,&Verloop,2006;Pajares,1992).Indezestudiezienweopvattingenalsde

cognitieveenaffectievestructurenopbasiswaarvanlerarenenschoolleidersinhundagelijkse

praktijkmaarookbrederindeschool,besluitennemen.Hetkandanomrustigeenweloverwogen

besluitengaan,maarookoverdeadhocbeslissingendielerarenenschoolleiderselkedagmoeten

nemen(zieookWallace&Priestley,2011).Dezebeslissingengaanvoorafaan

handelingsoverwegingendieweergefilterdwordendoorpersoonlijkeencollectievewaarden(zie

ookhetonderzoekvanBrabander&Martens,2014naardemotivatievoorhandelen).

Indecontextvandeprofessioneleruimtevanlerarenisinternationaalnietveelonderzoek

gedaannaardeopvattingenvanlerarenenschoolleiders,algevendestudiesvanBiesta(Priestleyet

al.,2015),Eteläpelto(Eteläpelto,Vähäsantanen,Hökkä,&Paloniemi,2013)enWallace(Wallace&

Priestley,2011)welaanwijzingenvoorhetbelangvanopvattingenindecontextvan

curriculumvernieuwingenderolvanagencyofhetagentschapvanleraren.WallaceenPriestley

benadrukkeninhetverlengdevanopvattingenvanlerarenookdecrucialeroldiebetekenisgeving

(‘sensemaking’)speelt.ZijverwijzennaarSpillaneetal.(2002)“whoassertthatteachers’prior

knowledge,experiences,beliefs,values,andemotionsallinfluencethesense-makingprocess”. In

dezestudiezijnweookvooralgeïnteresseerdindemanierwaaroplerarenenschoolleiders

betekenisgevenaanhetbegripprofessioneleruimte.

IndeNederlandsecontextiserhetonderzoekvanWartenbergh-Crasencollega’s(2009;

2013)enhetonderzoekvanWesterveld(2016)datonsinzichtgeeftindeopvattingenvanleraren

423




































42

metbetrekkingtotzeggenschapeninhetlaatstegevalprofessioneleruimte.Hetonderzoekvan

Westerveld(2016)laatopbasisvaneentheoretischeenempirischeverkenningziendatleraren

verschillendeopvattingenoverprofessioneleruimtehebben.Hetkandanzowelomgeorganiseerde

alsomgevoelderuimtegaan(Hupe,2009;Westerveld,2016,p.18).Westerveldlaatziendat

professioneleruimteopverschillendeterreineneenrolspeelt,maarhetvaakstwerdvanuithet

perspectiefvandelerarengesprokenoverprofessioneleruimtealsmethodischeofals

ontwikkelruimte(Westerveld,2016,p.48-56).Daarnaastwerdprofessioneleruimteinsommige

gevallenopgevatalsietsvaneenindividueninanderegevallenalsietscollectiefs.Inhetlaatstegeval

bepaaldehetteamverbandinbelangrijkematehoeveelruimteerwerdervaren.Hetgingdanomhet

innemenvaneigenprofessioneleruimteinafstemmingopderuimtevananderen;eensamenspel

vangevenennemen.EenopvallendresultaatuithetonderzoekvanWesterveldisdat,ondanksdat

ookgevraagdisnaarvormenvaninformeelleiderschap,hetformeleleiderschapvanzowelschool-,

alsafdeling-,alsteamleidersdoordelerarenalszeerbepalendwerdervarenbijhetaldannietop

eenpositievemanierervarenvanruimte.Hetinitiatieftothetbeperkenofoprekkenvande

professioneleruimtewerdsomsdoordelerarenzelfensomsdoordeschoolleidinggenomen.

InhetverlengdevandestudievanWesterveldzijnweookindehiergerapporteerdestudie

opzoeknaardebetekenisdielerarenenschoolleidersgevenaanprofessioneleruimte.Wezoomen

daarbijvooralinopdeontwikkelruimte,omdatdecontextvanonsonderzoekvooreengrootdeel

wordtbepaalddoordeprofessionaliseringsinitiatieven.

5.1.2 Professioneleruimteenspanningsvelden

Deprofessioneleruimtevanlerarenkanopverschillendemanierenbegrensdworden.Vooreendeel

doorwet-enregelgeving(kerndoelen,referentieniveaus,bekwaamheidseisen,etc.),doorander

overheidsbeleid(zoalsmeernadrukopprestatiestaal-enrekenen),doordesamenlevingende

verwachtingendieerlevenoverdebijdragevanhetonderwijs,doorouders,doorhetbestuurvande

schoolzelf(doormiddelvandevisie,missieendoelenvandeschool),doorcollega’s(binneneen

sectieisafgesprokendezelfdemethodetehanteren)endoordenormenenprofessionelewaarden

vandeleraarzelf(zieookOnderwijsraad,2016).Vaakhebbendespanningenrondomde

professioneleruimtevanlerarenechtertemakenmetdematewaarineenprofessionalinvloedkan

uitoefenenopbeslissingendiehetzijindeeigenlespraktijk,hetzijopeenbrederniveauvande

schoolofinrelatietotdeeigenprofessioneleontwikkelinggenomenworden(Freire&Fernandes,

2016;SeashoreLouis,Dretzke,&Wahlstrom,2010;Wallace,2001;Westerveld,2016).Ditisookhet

niveaudatinditonderzoekcentraalstaat.Degenoemdematevaninvloedkandoorverschillende

intra-eninterpersoonlijke,maarookstructureleenculturelefactorenwordeningeperkt(zieook

433




































43

Onderwijsraad,2016).Voorhetherkennenenbenuttenvandeprofessioneleruimtediejealsleraar

hebt,moetjeoverdejuistecompetenties,houdingenkwaliteitenbeschikken,maaraangezienjein

eenschoolnietalleenfunctioneert,moetjejeeigenruimteookkunnenafzettentegenen

afstemmenopdecollectieveruimteenkadersdieaanhetwerkeninbijvoorbeeldeenteamofeen

sectiegesteldworden.Daarbijkanereengrootverschilbestaantussendefeitelijkeofwelgegevenof

geregelderuimteendeervarenofwelgevoelderuimtevaneen(publieke)professional(Hupe,2009;

Westerveld,2016).Hierkunnenookspanningenoptredendietemakenhebbenmetverantwoording

enverantwoordelijkheid(Bush,2013).Wiebepaaltineenschoolwelkekaderseneisengesteld

moetenwordenenwelkematevanvrijheidiedereprofessionaldaarbinnenheeft?Enhoereageren

verschillendebetrokkenendaarop?Westerveld(2016)laatinhaaronderzoekziendatprofessionele

ruimtevanlerarenvooralinsamenspraakmetdeleidinggevendenwordtvormgegeven(p.35).De

interactietussenbeiderollenkomtdaarmeecentraalensomsonderspanningtestaan.Insommige

gevallenkanerzelfssprakezijnvan‘incompatibelgoals’vanuitdeverschillenderollenvanleraaren

leidinggevende(zieHoningh&Hooge,2009;SeashoreLouisetal.,2010).Dierollenwordenook

beschreveninhetwerkvanHanson(1978;2001).Hansongeeftalin1978aandatinscholen

hiërarchischecontrole,collegialecontroleenautonomieverstrengeldzijn,ietsdattegenwoordigin

meerofminderematenogsteedszois.InzijnwerkduidtHansondezeverstrengelingdoormiddel

vanhet‘InteractingSpheresModel’(ISM)(1978;2001,zieookSleegers,Bergen,&Giesbers,1994).

VolgensHansonbestaanerineenonderwijsinstellingmeerderebeslissingsdomeinenof–zones

(‘spheresofinfluence’)(1978,p.13).Binnenelkbeslisdomeinisersprakevaneenrelatievematevan

macht,autonomie,legitimiteiteneigen(vaakslechtgedefinieerdeofafgebakende)takenen

doelstellingen.DeRueenAshford(2010)stellendatbepaaldeindividuenineenorganisatiederolvan

leider,danwelderolvanvolgeropzichnemen.Aandehandvandetermen“claiming”en“granting”

stellenzijdatrollen,ofwelidentiteiten,gemeengoedwordenalsindividuenineenorganisatie,door

socialeinteracties,bepaalderollenaanelkaartoekennenenbepaalderollenvanelkaarhonoreren

(DeRue&Ashford,2010,p.628).Opeengegevenmomentzijnbepaalderollenzovaakherhaalddat

zedeorganisatiestructuurbepalenenzorgendeverschillendebeslissingsdomeinenervoordatereen

bepaaldevoorspelbaarheidinorganisatieswordtgecreëerd.Inhetonderwijs,zijndetweemeest

herkenbaredomeinendievandeschoolleidingendievandeleraren,metindeschooldoorgaans

eenbepaaldesetaanherkenbaredomeinenwaaroverbeslistwordt(voorlerarendelesinhoudende

didactiek,voorschoolleidershetHRM-enkwaliteitsbeleid).Wanneerechter,bijvoorbeelddoorhet

innemenvanmeerprofessioneleruimtedoorleraren,deverdelingvanbeslisdomeinengaat

verschuiven(lerarenkrijgenmeerzeggenschapinhetkwaliteitsbeleid)kanereenoverlapinde

beslisdomeinenontstaandiespanningenmetzichmeebrengtwanneernietmeerduidelijkiswie

waarovergaatenwiewaarvoorverantwoordelijkis.IntermenvanHansonheetditde‘contested

443




































44

zone’(Hanson,1978,p.19).Ofditdaadwerkelijkspanningenoplevertenopwelkemanierdaarmee

wordtomgegaanisafhankelijkvandelerarenzelf,hetschoolleiderschap,maarookde(lerende)

organisatiecultuurineenschool.DeOnderwijsraadgeeftinzijnadviesrapportaandathetbij

professioneleruimte(ofinhuntermenhethandelingsvermogenvanleraren)gaatomeensamenspel

vanzowelcompetentiesvanlerarenalsaspectenvanorganisatiestructuurencultuur(2016,p.16).

5.1.3 Professioneleruimteenleercultuur

Zowelstructurelewerkplekfactorenzoalstijdenbudgetspeleneenrol,alsculturele

werkplekfactorenwaarinlerarenmogelijkhedenkrijgenomdeeltenemenaanbijvoorbeeld

professionelenetwerken,professioneleleergemeenschappenenconferenties(Poell,VanDam,&

VanDenBerg,2004),maarookdecollegiale-enmanagementondersteuninginschoolorganisaties

(Diepstraten&Evers,2012b).Wenoemenditinditonderzoekdeleercultuur.

WesluitenaanbijdedefinitievandeVO-raad(2014),waarinwordtaangegevendatleercultuur

“eenklimaatiswaarinallebetrokkenenineenschoolsamenwerkenomtereflecteren,onderzoeken

enprofessionaliseren”(p.6),maarvullendezedefinitieaanmetkenmerkenvan‘organisational

learning’diegenoemdwordendooronderandereNikolova,VanRuysseveldt,DeWitte,enVanDam,

(2014),WatkinsenO’Neil(2013)enMulfordenSilins(2003).Leercultuurwordtdangekenmerkt

dooreenveiligencollaboratiefklimaateneengedeeldeenbeleefdevisieenmissie,waarin

(gezamenlijk)nieuweideeëntotstandkomenenwordenuitgeprobeerd,waarinsystematischwordt

gereflecteerdenineenondersteunendecontextvandoorgaandeenzinvolleprofessionele

ontwikkeling.

Omineenschooltoteenleercultuurtekomenzijnnormatieveaspectenzoalsdematewaariner

binneneenorganisatiegedeeldenormenenopvattingenzijn,voorwaardelijk(Bryketal.,1999;

Vanblaere&Devos,2016).Daarnaastzijnookeenopenencollegialewijzevanwerken,gezamenlijke

visieopgoedonderwijs,onderzoekendeenkritischehoudingvanleraren,vertrouwenenveiligheid,

gezamenlijkeverantwoordelijkheidvoorresultatenenwederzijdsebetrokkenheidvoorwaardenvoor

detotstandkomingvaneensterkeleercultuuropschool.Wanneerlerarenzichgezamenlijk

verantwoordelijkvoelenvoordeleerresultatenvanleerlingen,zullenzijbijvoorbeeldeerdergeneigd

zijnomelkaartehelpenomdatiedereennaarhetzelfdedoelstreeft.Dithangttevenssamenmetde

voorwaardegezamenlijkevisie,omdatlerarenookovereendienentekomenoverwathetdoelis

waarzesamennaarstreven.Bijdevoorwaardegezamenlijkevisiewordtdooronderzoekersweleen

kanttekeninggeplaatst:destemeerlerarenopéénlijnzitten,destemindernodigtdituittot

afwijkenvandenormenvasthoudenaandestatusquo(Hargreaves,2011).Daaromisde

453




































45

voorwaardeonderzoekende,kritischehoudingeenbelangrijkeaanvullingomdatdoordezehouding

vanzelfsprekendhedenterdiscussiekunnenwordengesteld.

Naastvoorwaardenzijnerookkenmerkenvaneensterkeleercultuur.Dekenmerkenverwijzen

naardeactiviteitenof‘sharedpractices’dieaanwezigzijnindeschoolcontextendeleercultuur

karakteriseren(Vanblaere&Devos,2016).Eenleercultuurkenmerktzichdooractiviteitenwaarin

lerarenvanenmetelkaarkunnenlerenendooractiviteiten/praktijkendieindeschool

georganiseerdwordentenbehoevevandeprofessioneleontwikkelingvanleraren.Een

voorbeeldkenmerkvaneensterkeleercultuurisdematewaarinhetlerenvanlerarenalseen

collectieveactiviteitwordtgezienwatinvloedheeftopgedeeldepraktijkenindeschool(Evers,

Kreijns,VanderHeijden,&Gerrichhauzen,2011).

5.1.4 Professioneleruimteenschoolleiderschap

NaastdestudievanWesterveld(2016)iseroverdeinvloedvanschoolleidersopdeprofessionele

ruimtevanlerarennogweinigbekend,alwijzensommigestudiesopeenpositieverelatietussen

gespreidleiderschapendeprofessioneleruimtevanleraren(Hulsbos,Andersen,Kessels,&Wassink,

2012;Kessels,2012;TenHaveetal.,2010).Dematevanhiërarchieenhoeleiderschapistoegewezen

ofverdeeldbeïnvloedtdeprofessioneleruimte(Kessels,2012).Eenschoolorganisatiewaarbijveel

regelsenafsprakenzijnvastgelegdenwaarbijervaaksprakeisvaneentop-downbenadering

verkleintdefeitelijkeprofessioneleruimtevoordeleraren(Freire&Fernandes,2016;Priestleyetal.,

2015;TenHaveetal.,2010;Vähäsantanen,2015).Ineenschoolorganisatiewaarbijlerarenderuimte

krijgenomeigeninzichtenenervaringenintebrengenenwaarsprakeisvaneenaansluitendevorm

vanleiderschap,zoalsgespreidleiderschap,isdeprofessioneleruimtegroter(Carson,Tesluk,&

Marrone,2007;Spillane&Diamond,2007;Wartenbergh-Crasetal.,2013).Debovengenoemde

onderzoekengevenechtergeenempirischeevidentievoordemanierwaaropschoolleiders,aldan

nietvanuitgespreidleiderschap,deprofessioneleruimtekunnenbeïnvloeden.

Voorconcreteaanwijzingenovereffectenvanhethandelenvanschoolleidersinscholen,kanwel

gekekenwordennaardeliteratuurdieingaatopderelatietusseneffectiefschoolleiderschapen

schoolprestatiesvanleerlingen(Bush&Glover,2015).Erbestaanveelverschillende

leiderschapsstromingen,waarvandemeestbekendezijn:transformationeelleiderschap(Geijsel,

Sleegers,Stoel,&Krüger,2009;Leithwood&Jantzi,2006)instructioneelleiderschap(Bendikson,

Robinson,&Hattie,2012),transactioneelleiderschap(Moolenaar,Daly,&Sleegers,2010)en

gespreidleiderschap(Carsonetal.,2007;Spillane&Diamond,2007).Binnenelkestromingworden

weerandereaccentengelegdenandereeffectieveaspectenvanleiderschapbenadrukt.Echter,

recentestudieslatenziendathetonderscheidindeverschillendestijlenenstromingeneerder

463




































46

verwarrenddanverhelderendwerkt(Hallinger,2003;Leithwoodetal.,2004;Robinsonetal.,2008)

endathetbelangrijkisomnaarschoolleiderschaptekijkenvanuiteengeïntegreerdperspectief(Ten

Bruggencateetal.,2012)waarbijaandachtisvoordeindirecteinvloedvanleiderschapop

leerlingresultaten(Dayetal.,2009)(zieookSeashoreLouisetal.,2010;Witziers,Bosker,&Krüger,

2003).Viahetbeïnvloedenvanschoolvariabelen(bijvoorbeeldschoolcapaciteit)heeftde

schoolleidereenindirecteinvloedopleerlinguitkomsten(TenBruggencateetal.,2012).

Individuelecapaciteitenvanlerarenzijndaarbijdaneenvoorwaardevoorschooloutput.De

gebundeldecapaciteitenvanallelerarenopeenschoolwordendoorYoungs&King(2002)gezienals

decapaciteitvandeschool.Professioneleontwikkelingvanlerarenbeïnvloedtdeschoolcapaciteit.

Schoolleiderschapkanleidentoteenhogereschoolcapaciteitdoorlerarentestimulerenomzich

verderteontwikkelen,doorvertrouwentecreërenentefaciliteren(Youngs&King,2002;zieook

CaringLeadership(SeashoreLouis,Murphy,&Smylie,2016)).Tevenskanhetbevorderenvande

ontwikkelingvanlerarendoordeschoolleidingbeïnvloedwordendoorhetscheppenen

communicerenvaneenheldereenovertuigenderichtingenverwachtingen,zekerwanneerde

onderwijskundigevisievanschoolleidersexplicietwordtmeegewogenindeverwachtingen

(Robinsonetal.,2008).Zo’nrichtingkanpositiefbijdragenaandemotivatievanwerknemersomzich

professioneelteontwikkelenenhunprofessioneleruimtetedurveninnemen(Leithwoodetal.,

2004).Hetgaatdaarbijdannietomeenkeuzeuitdeeneofdeanderestrategie,maaromeen

contextafhankelijkecombinatievanleiderschapspraktijken:hetleiderschapsrepertoire(Leithwood,

Day,Sammons,Harris,&Hopkins,2006inTenBruggencateetal.,2012).

Leithwoodencollega’sbeschrijveninhunreviewstudieviergeneriekedomeinenbinnenhet

leiderschapsrepertoirevaneffectieveschoolleiders(Leithwoodetal.,2006,p.4-5),teweten:

1. visieontwikkelenenrichtinggeven;

2. mensenbegrijpenenontwikkelen;

3. herontwerpenvandeorganisatie;

4. managenvanonderwijs-enleerprogramma.

Daarbijgevenzeaandatschoolleiderschapnatuurlijkookaltijdafhankelijkisvandesituatieende

context.Ditbetekentechternietdatschoolleidersiniederenieuwesituatietotaalandershandelen,

maareerderdatze“contextuallysensitive”combinatiesmakenvandedomeinenbinnenhet

hierbovenbeschrevenrepertoire(zieookWesterveld,2016).Daarbijkaneenonderscheidgemaakt

wordentussenformeel(inregelsendocumenten,tijd,geldtoekennen)eninformeelgedrag(zoals

vertrouwenhebbeninlerarenteamenstimulerenvanleraren)(SeashoreLouisetal.,2010,p.318).

Eeninteressantmodelinditlichtis‘themodeloforganizationalempowerment’vanKanter(1993)

473




































47

omdathetzichrichtophetcreërenvan‘meaningfulworkenvironments’(zieookhetwerkvanLars

Tummersrondom‘coping’vanonderandereleraren(Tummers,Bekkers,Vink,&Musheno,2015)).

Lerarenervarenhunwerkomgevingalsbetekenisvolomdatzeinmeerofminderemateinvloeden

toeganghebbentotverschillende(professionaliserings)mogelijkheden,informatie,ondersteuning,

bronnenenformelealsookinformelezeggenschap(Freire&Fernandes,2016,p.894)endaarmee

demogelijkheidomhunwerkzinvolinterichten.Gerelateerdhieraanisdematewaarinleraren

kunnenparticipereninbesluitvormingsprocessen(‘participativedecisionmaking’)vanbelang.Inhet

welofniethebbenvantoegangofinvloedvanlerarenspeeltschoolleiderschapeenbelangrijkerol.

Tegelijkertijddoenzichjuistopditterreinookdemeestespanningenvoor,wantwieisbijvoorbeeld

uiteindelijkverantwoordelijkvoorwatzinvolisineenschool?Wiekanbepalenwelke

randvoorwaardenernodigzijn?Watbetekentzeggenschapinrelatietotverantwoordingenwiegaat

daardanover?

5.2. Uitgebreidebeschrijvingvandegehanteerdemethode

5.2.1Methodologie

Omnategaanwatdeopvattingenvanschoolleidersenlerarenzijnmetbetrekkingtothetoptimaal

inrichtenenbenuttenvandeprofessioneleruimte,isinditonderzoekgekozenvooreen‘multi

method’benadering(Johnsonetal.,2007).Erisgebruikgemaaktvanexplorerendeinterviews

(opvattingenschoolleiders),semigestructureerdeinterviews(opvattingenleraren),gestructureerde

interviews(perceptieleercultuurleraren)eneensystematischekwalitatievevignetten-vragenlijst

(opvattingenvanschoolleidersovereigenrolbijhetoptimaalinrichtenenbenuttenvande

professioneleruimtevanleraren)meteenkleinkwantitatiefonderdeelbetreffende

leiderschapsoverwegingen.Devragenlijstisdigitaalafgenomen.ZieTabel6vooreenoverzichtvan

dedataverzameling.

Tabel6 OverzichtDataverzameling

483




































48

Maart-mei2016 Mei2016 Juni-okt2016

Leraren PRinterview1(deelprojecten)N=62

PRinterview2(deelprojecten)&InterviewleercultuurN=54

Schoolleiders ExploratieveInterviewsN=7

VignettenvragenlijstN=50

5.2.2 Deelnemers

Leraren

De(semi-)gestructureerdeleercultuurinterviewseninterviewsoverhetervarenenbenuttenvan

professioneleruimtezijnafgenomenbij54lerarenuitdedriedeelprojecten:PLG(n=22waarvan12

vrouw,gemiddeld14,8jaarervaring),OTS/EDK(n=15waarvan9vrouw,allemaalinhuneerstejaarin

hetonderwijs)enpromotiebeurs(n=17waarvan5vrouw,gemiddeld12,6jaarervaring)(zievoor

meerinformatieMeirinketal.,2017;Oolbekkinketal.,2017;Schaapetal.,2017).Achtlerarenuitde

driedeelprojectenhebbennietdeelgenomenaandeinterviews.Zijwarententijdevanhettweede

interviewendustentijdevandeafnamevanhetleercultuurinterview,nietmeerwerkzaamals

docentofgavenaannietmeeraanhetonderzoekindedeelprojectendeeltenemen.

Schoolleiders

Inhetvoortgezetonderwijszijnerschoolleidersopmeerdereniveaus.Erwordtonderscheid

gemaakttussenmiddenmanagementofafdelingsleider,rectorofschooldirecteurenbovenschools

manager(MinisterievanOCW,2015).Indezestudieisergekozenomvooraldeeerstetweetypen

schoolleidersinhetonderzoektebetrekken.

Deexploratieveinterviewszijngehoudenmetzevenschoolleidersdiezichvrijwillighebben

aangemeldvooreeninterview.Hiervandrievrouwenenviermannen.Deschoolleidershadden

gemiddeld14jaarervaring(SD=9.43).

Dekwalitatieveenkwantitatievevragenlijstenzijningevulddoor50schoolleidersvanuitheel

Nederlandenvanscholenmetalleonderwijsniveaus6.Demannenlijkenindezegroeplichtover

6Hoewelineersteinstantieweltoegezegd,warendoortijdsdrukhelaaslangnietalleschoolleidersvande54bevraagdeleraren,uitdedeelprojectenPLG,OTS/EDKenpromotiebeurs,uiteindelijkbereidomdeeltenemenaanhetonderzoekvanditdeelprojectenhebbenwehetonderzoeknoodgedwongenuitgebreidnaaranderecontexten.

493




































49

vertegenwoordigd(50%man,34%vrouw,16%nietingevuld).Hetovergrotedeelvande

schoolleidersheefteenfunctieindedirectievandeschool((con)rectorenenschooldirectie(n=38)),

4schoolleidershebbeneenfunctieinhetmiddenmanagement(team/afdelingsleiders)envan8

schoolleidersishunpreciezefunctieonbekend7.Intotaalzijn147schoolleidersbenaderdmetde

vraagomdeonlinevragenlijstintevullen.Schoolleiderszijnmaximaalvierkeerpermailherinnerd

aanhetinvullenvandelijst.Vande147schoolleidershebben27devragenlijstvolledigingevulden

ontbreektervan23schoolleiderseendeelvandegegevens.Deredenendiegegevenwerdenvoor

denon-responshaddenvoornamelijkbetrekkingopgebrekaantijd.Eriseenduidelijkeafnamein

responsteziennaarmateschoolleidersverderkwamenindevragenlijst(vignet1n=43;vignet2

n=36;vignet3n=34;vignet4n=30;vignet5n=30;vignet6n=29;vignet7n=28).Gemiddelddeden

deschoolleiderser47minutenoveromdegehelevragenlijstintevullen.

5.2.3OntwikkelingInstrumenten

Interviewsomopvattingenvanlerareninkaarttebrengen

Zoalsgezegdbrengenwedeopvattingenenbetekenisgevingnietinkaartdoorhetdirectaande

lerarentevragen,maarleidenwehunopvattingenafuitdemanierwaaropzeoverhetbegrippraten

ofschrijvenindeinterviewsafgenomenbinnendecontextvandedrie

professionaliseringsinitiatieven.Ominzichttekrijgenindeervarenenbenutteprofessioneleruimte

endefactorendiedaarbijeenrolspelen,zijnindedrieprojectenrondomde

professionaliseringsinitiatievenoptweemomentensemi-gestructureerdeinterviewsafgenomenmet

leraren(zievoorspecifiekeinformatieoverdeinstrumenten(Meijeretal.,2017;Meirinketal.,2017;

Oolbekkinketal.,2017;Schaapetal.,2017).Rekeninghoudendmetdespecifiekecontextvanhet

professionaliseringsinitiatiefzijnsteedsdezelfdekernconceptenbevraagd,teweten:professionele

ruimte,professioneleontwikkeling,schoolontwikkelingenpersoonlijkeencontextuelefactorendie

deprofessioneleruimtekunnenbevorderenofbelemmeren.Daarbijissteedsruimtegelatenvoor

specifiekevragenoverdeinitiatievenenpersoonlijkeinbrengvandedeelnemerstijdensde

interviews.

Interviewopvattingenlerarenvandeleercultuur

Omdeleercultuurzoalsgepercipieerddoorlerareninkaarttebrengeniseengestructureerde

interviewleidraadontwikkeld(deleidraadisoptevragenbijdeeersteauteur).Gebaseerdophet

rapportoverprofessioneleleercultuurinhetvo(Oberon,KohnstammInstituut,&ICLON,2014),

7Indeeersteversievandevragenlijstvroegenwepasaanheteindevandevragenlijstnaardenaamvandeschoolendefunctie.Vandeschoolleidersdiedelijstnietvollediginvuldenontbrekendezegegevens.Dithebbenwelateraangepast.

503




































50

onderscheidenwevijfkenmerkenvaneenleercultuur:1)professionaliseringsmogelijkheden(iser

aandacht/tijd/geldvoorlerenenprofessionaliserenvanlerarendoorbijvoorbeeldinterneofexterne

scholing?);2)samenonderwijsontwikkelen(ontwikkelenlerarengezamenlijknieuwelessenseriesof

lesmateriaal?),3)kennisdelingonderleraren(delenlerarenkennisenervaringenmetelkaarover

bijvoorbeeldhuneigenlespraktijkofdingendiezegeleerdhebbenvanuitprofessionalisering?);4)

feedbackgevenenlesbezoeken(kijkenlerarenbijelkaarindelesengevenzijelkaarfeedbackzodat

erreflectiekanplaatsvinden?),en5)onderzoekendehoudingen/ofonderzoekdoen(gebruiken

lerarenkennisuitonderzoekofuitfeedbackvanleerlingenomdelespraktijkofhetonderwijste

verbeteren?).Dezekenmerkenzijnopgenomenindeinterviewleidraad.Inhetinterviewisnaastde

kenmerkenvanleercultuuropschoolookdekoppelingvanleercultuuraanprofessioneleruimtevan

leraaropgenomen.

Lerarenwerdgevraagdomtereagerenopdevijfkenmerkendoortevertelleninhoeverreelk

kenmerkaanwezigwasopzijnofhaarschoolenhoebelangrijkelkkenmerkwasvoorzijn/haar

professioneleontwikkelingenvoordeontwikkelingvandeschoolalsgeheel.Aanheteindvanhet

interviewwerddelerarengevraagdomeenalgemene,samenvattendeindrukvandeleercultuurop

hunschooltebeschrijvenenhoedezeleercultuurbijdraagtaandeprofessioneleruimtediezij

ervaren.

Deinterviewszijnafgenomendoorvijfverschillendeonderzoekersuitdedrieanderedeelprojecten.

Zijzijngetraindinhetgebruikvandeinterviewleidraad.Naeeneersterondeinterviewsheefter

verdereonderlingeafstemmingoverdeafnamevanhetinterviewplaatsgevonden.

Vignettenvragenlijstschoolleiders

Omachterdeopvattingenvandeschoolleiderstekomenoverhetoptimaalinrichtenen

benuttenvandeprofessioneleruimtevanlerarenhebbenwegekozenvooreenprojectievestrategie

(Donoghue,2000;Luttenbergetal.,2013)waarbijschoolleidersnietdirect,maarindirectbevraagd

wordenoverhunopvattingen.Eenmethodewaarparticipantengevraagdwordtomop

hypothetischesituaties(vignetten)tereagerenisuitermategeschiktompercepties,opvattingenen

attitudeninkaarttebrengen(Barter&Renold,2000;Hulsbos,Andersen,Kessels,&Wassink,2012).

Inditgevaldoormiddelvanhetreagerenopsituatiebeschrijvingen(vignetten)waarinde

professioneleruimtevanlerareninhetgedingis.

Essentieelisdatschoolleidersdesituatiesherkennen,doorsituatiesoptenemendieafgeleidzijnuit

depraktijk.Doorvignettenmeteenrijkecontexttebeschrijvenkunnenweopvattingenvan

schoolleidersindeprofessioneleruimtesituatiesonderzoeken.Wehebbendaarnaastgetrachtom

513




































51

deinhoudvanvignettenzodiversmogelijktemakenzodatweopvattingenvanschoolleidersin

uiteenlopendesituatiesomtrentprofessioneleruimtevanlerareninkaartkunnenbrengen.Zozijn

vignettenopgebouwduitzevenkenmerkenwaaropzekunnenvariëren(zievooreenoverzichttabel

inbijlage2);

1.desituatiebetrefteenindividuofhetcollectief

2.dedocenteninkwestieervarenwelofgeenruimte

3.dedocenteninkwestiebenuttenderuimtewelofniet

4.deschoolleiding,eenindividuofhetcollectiefneemthetinitiatief

5.deruimteisverschillendgeorganiseerd(tijd,verantwoordelijkheid,financiering,stimulering)

6.desituatiebetrefteendilemmadatgerelateerdisaandeheleschoolofaandeonderwijspraktijk

7.desituatieisgerichtopverschillendedomeinen(organisatorisch,leraar,leerling)

Debeschrijvingenvandesituatiesindevignettenendekenmerkenzijnafgeleiduitliteratuur(o.a.

Diepstraten&Evers,2012a;Ellströmetal.,2008;Freire&Fernandes,2016;Helgøy&Homme,2007;

Hupe,2009;Leithwoodetal.,2004;Onderwijsraad,2016;Westerveld,2016;Youngs&King,2002)en

bestaandesituatiesengebaseerdopfilmpjesoverprofessioneleruimtedietevindenzijnopde

websiteleraar24.nl,maarookopbasisvaninterviewdatauitdedrieanderedeelprojectenbinnen

hetoverkoepelendeonderzoek.Indeuiteindelijkevragenlijstzijn7verschillendesituaties–

vignetten-opgenomen.InFiguur2iseenvoorbeeldgegevenvanzo’nsituatie.Eenoverzichtvanalle

vignettenistevindeninbijlage1.

Figuur2:Voorbeeldvaneenvignetuitdeopvattingenvragenlijst

Traditioneelwordenvignettenvoornamelijkopkwantitatievemanierindataverzamelinggebruikt.

Doorhetmanipulerenvanvariabeleninhetvignetkandeinvloedvandievariabelenop

voorgestructureerdebesluitvormingpassendebijhetvignetwordengetoetst.Doordatalle

participantenreagerenopdezelfdevignetten(mindercontext-afhankelijk)kunnenverschillenin

opvattingenbesluitvorminggeanalyseerdworden(Maguire,Beyens,Boone,Laurinavicius,&Persson,

2015).Echter,participantenvragenomenkelopvoorgestructureerdeantwoordentereageren,geeft

mindergoedinzichtinwaarombepaaldevariabelendoorslaggevendzijnindebesluitvorming(Barter

&Renold,2000).Omdezeredenhebbenwe,naastvoorgestructureerdeantwoorden,deopenvraag:

Ermoeteenvisiestukgeschrevenwordenoverhetversterktbètaonderwijs.Vanuitdeschoolleidingwordengeeneisengesteldaanditstuk.Hetisweleendocumentdatleidendzalzijnvoordeingezettekoersvandeschool.Vierbèta-lerarenzijnvanwegehunvooruitstrevendeblikuitgenodigdombetrokkentezijnbijhetschrijvenvanhetstuk.Zehebbendaartoetaakurengekregen.Delerarenreageerdenineersteinstantieenthousiastophetverzoek.Echter,totdusverheeftdegroeplerarennognietsvoortgebracht.Zijgevenaanlievereerstrichtlijnenvanuitdeschoolleidingtekrijgenvoordatzijzelfaandeslagzullengaan.

523




































52

‘Watiservolgensuaandehandindezesituatie’opgenomenzodatwekunnendestillerenwelk

kenmerkvandehypothetischesituatiemeestbelangrijkofopvallendwasvoordeparticipant.

Daarnaastishetstatistischvereistdatbijhetmanipulerenvanvariabelen,anderevariabelengelijk

blijven.Inditonderzoekzijnjuistcontextrijkesituatiesbelangrijkwaardoorweervoorgekozen

hebbenomaftewijkenvandetraditioneleprocedureenaanvullendeenmeerkwalitatieve

benaderingtekiezen.Rekeninghoudendmetdeonderzoeksbelastingvanschoolleiderswashetniet

mogelijkommeerdan7vignettenoptenemenindevragenlijst(ditduurdegemiddeld47minuten

omintevullen).Schoolleidersisgevraagdopdevignettentereagerendoordevolgendevragente

beantwoorden:1)watiservolgensuindezesituatieaandehand?2)vraagtdezesituatieeenactie

vaniemand?3)zoja,vanwievraagtdezesituatieeenactie?4)watzoudezepersoonindezesituatie

volgensumoetendoenenwaarom?

Ondanksdathetdoorhetgeringeaantaldeelnemersnietmogelijkwasomaantetonen

welkespecifieke(gemanipuleerde)variabelesamenhingmetwelkeopvattinghebbenwebesloten

omaanvullendwelvoorgestructureerde(kwantitatieve)overwegingenoptenemenindevragenlijst.

Zokondenwedoormiddelvanmultilevelanalysesbeterinkaartbrengenofde7overwegingen,

gebaseerdopdeverschillendeleiderschapsrollen(beschrevenin§5.1.4),situatieafhankelijkof

persoonsafhankelijkzijn.Schoolleiderswerdgevraagdaantegevenofdevoorgestructureerde

overwegingenvantoepassingwarenbijdeantwoordendiezegavenopdesituatiesindezeven

vignetten.Deoverwegingenzijn:1)devisiediewijalsschoolnastreven;2)deindividuelebehoeften

vanleraren;3)blijvendeprofessioneleontwikkelingvanleraren;4)samenwerkenalsteam;5)leren

hetvanleerlingen;6)heldereverwachtingennaarlerarentoe;7)erisgeenoverweging,dekeuze

wordtgemaaktopbasisvanintuïtie.Ditkondenzedoendoortekiezentussendeantwoordopties

lopendvan(1)speelthelemaalgeenrolbijmijnbeslissingt/m(5)ditspeelteengroterol.Ookwaser

eenoptie‘nietvantoepassing’.

Opvattingenenbesluitvormingdieaandehandvanvignettenzijngevormdzijnhypothetisch

enlatenniethetdaadwerkelijkhandelenvanschoolleiderszien.Zegevenweleenindicatievande

maniervandenkenendeopvattingenvanschoolleiderseenrolspelenindergelijkesituaties.

Detotstandkomingvandevignettenvragenlijstbestonduitmeerdereontwikkelfases.

1. Exploratieveinterviewstudie

Zevenschoolleiderszijngeïnterviewdaandehandvaneeneersteversievandevignetten

(Aerts,2016).Pervignetwerdeninterviewvragengesteldomnategaan:1)ofdebeschreven

situatiesrealistischenherkenbaarwarenvoordeschoolleiders;2)welkereactiesdesituaties

bijdeschoolleidersontloktenen3)opbasisvanwelkekenmerkendeschoolleidershun

533




































53

reactiesformuleerden(bijvoorbeeld‘alshetomeenindividugaathandelikandersdanbij

eengroep’).Deschoolleiderswerdookgevraagdofzeeenvergelijkbaresituatiekonden

beschrijvenuithuneigenpraktijk.Ditommeerderecontextenteverzamelenwaarinhet

dilemmaineenvigneteenrolkonspelen.Opbasisvandezestudiewerdeentweedeversie

vanhetvignetteninstrumentontworpenwaarinmiddelsgeslotenantwoordcategorieën

mogelijkereactiesvanschoolleiderswerdenvoorgestructureerdendeinhoudvande

vignettenwerdaangescherptopdatdezevenkenmerkenbeterherkenbaarzoudenzijn.Deze

tweedeversiewerdeerstaanexpertsbinnenhetonderwijsdomeinvoorgelegdomtekijken

ofdeinstructieenantwoordcategorieënbegrijpelijkwaren(praktisch)enofdeopbouwvan

instructie,kenmerkenenantwoordcategorieënvoldedenaandedoelstellingenvanhet

instrument(validiteit).

2. Pilotonderfocusgroepen

Detweedeversievanhetvignetteninstrumentwerdgepilottijdenseengroepsinterviewmet

zevenschoolleiders.Uitdereactiesbleekdatdevignettennietherkendwerdenente

negatiefwarengeformuleerdendatdeantwoordcategorieëntesterkvoorgestructureerd

warenwaardoordeschoolleidershunopvattingenoverdesituatieonvoldoendekonden

ventileren.Eenschoolleiderreageerdealsvolgt:“dezevragenlijstbeantwoordtnietdevraag

hoe‘acties’indeschooltotstandkomen.Ditgebeurtindialoog,endesituaties(en

voorgeschrevenreactiesdaarop)latennietzienhoeeenschoolleidertewerkgaat.”Aande

handvanditgroepsgesprekhebbenweeenderdeversieontworpenmetopeninplaatsvan

alleengeslotenantwoordopties.Ookhebbenweaanpassingengemaaktaandesituaties

zodatzecontextrijkerwarenenpositievergeformuleerd.Eenherkenbarecontextiscruciaal

omtekunnenarticulerenwatschoolleiders‘normaalgesproken’zoudendoenineen

dergelijkesituatie.Ookbleekhetbelangrijkdatschoolleiderskondenaangevenbijwieof

welkepersoondeverantwoordelijkheidlagvoordehandelingsalternatievenalsgevolgvan

debeschrevensituatie.Sommigesituatiesblekenvolgensdepilotgroeptypischietsvooreen

teamleider,anderevooreenschooldirecteur.Ditresulteerdeineenaanvullendevraag.We

vroegennietalleen‘moethierietsgebeuren?’maarook‘wiemoeterhierwatdoen?’.

3. Consultatiebijinternationaleennationaleexpertsophetgebiedvanschoolleiderschap

Dederdeversievandevignettenvragenlijstisvoorgelegdaanexpertsomde

inhoudsvaliditeitvanhetinstrumenttetesten(ziebijlage4voorlijstexperts).Defeedback

vandeexpertshebbenwegebruiktomdevignetten,vragenenantwoordoptiesverderaan

tepassen.Hetbelangrijksteadvieswasomdevignettenenvragenintebeddenin

leiderschapsliteratuur:devignettenmoeteneenbreedhandelingsrepertoirevan

schoolleidersuitlokken,vanresultaat-gedrevenleiderschap(‘leerlingresultaten’),naarcaring

543




































54

leiderschap(‘well-beingleraren’)envantransformationeelleiderschap(‘veranderingeninde

schoolorganisatie’)naarhetvoerenvangoedpersoneelsbeleid(‘capaciteitenvanleraren

benutten’).Opdiemanierkunnenalleoverwegingennaarvorenkomendieeenrolzouden

kunnenspeleninprofessioneleruimtedilemma’s.Dederdeversievandevragenlijstbevatte

vooralsituatieswaarinonderwijsvernieuwingenenleraarsprofessionaliseringcentraal

stonden.Desituatieswerdenaangevuldomdediversiteitvanspanningentevergrotenen

resulteerdeindevierdeversievandevragenlijstmet16situaties.

4. Hard-op-denkpilotsmetschoolleiders

Opbasisvandelaatstehard-op-denkpilotsmetvierschoolleidershebbenwehetaantal

situatiesverminderdvan16naarzevensituaties.Hetwaseentetijdrovendeexercitievoor

schoolleidersomopallesituatiestereageren.Deinterviewsduurdeongeveer60tot90

minuten.Tijddieinhetwerkvanschoolleiderszeerkostbaarisentenkostezoukunnengaan

vanderespons.Erwerdensituatiesgeëlimineerddieteweinigspanningsvolleelementen

haddenofwaarvanhetprobleemteonduidelijkwasgeformuleerd,ookwarenerin

verhoudingteveelsituatiesovereenindividueleleraar.Indeuiteindelijkeselectiehebben

wegeletopeenspreidingquasituatiekenmerken(ziebijlage2)enwashetvanbelangdater

iniedergevalsituatiesinzatengebaseerdopdeprofessionaliseringsinitiatievenuitdedrie

overigedeelprojecten.

5.2.4 Dataanalyse

Perspectiefleraren

Leercultuurinterviews

Coderenisgedaanaandehandvaneencodeerschema.Allekenmerken(5)vandeprofessionele

leercultuurzoalsgepercipieerdengenoemddoordeleraarzijngescoordengeparafraseerd.De

algemenewaarderingvandeleraaroverhetbetreffendekenmerkisgescoordalspositief,

overwegendpositief,overwegendnegatiefofnegatief.Voorelkeleraariseenleercultuurprofiel

gemaaktwaarinallebesprokenkenmerkenzijnsamengevat.Daarnaastiserookgerapporteerdofde

leraarzichonderdeelvoeltvandeleercultuuropzijn/haarschool,watdealgemenesamenvattende

opvattingvandeleraarisoverdeleercultuur,watdevoornaamstebelemmerendeenbevorderende

factorenzijnvoordeleercultuurenhoevolgensdeleraardeleercultuuropschoolbijdraagtaanzijn

ofhaarprofessioneleruimte.Hetcoderenvanalleaudiobestandenheeftgeresulteerdineen

overzichtperleraar(54intotaal)datdeleercultuurzoalsgepercipieerddoordeleraarweergeeft.

Omdatwegebruikhebbengemaaktvaneengestructureerdeinterviewleidraadkonerdirect

gecodeerdengeparafraseerdwordenvanuitdeaudiobestanden.

553




































55

Deinterbeoordelaarsbetrouwbaarheidisberekenddoorhettotaalvanovereenkomendeparafrasen

tedelendoorhetgecombineerdeaantalverschillendeenovereenkomstigeparafrasen(Campbell,

Quincy,Osserman,&Pedersen,2013).Alsminimalebetrouwbaarheidhanterenweeenondergrens

van70%overeenkomst.Eerstzijnerdrieinterviewsdoorbeidecodeursgecodeerdwatresulteerde

ineengemiddeldeovereenkomstvan71.7%(variërendvan69.5tot73.5).Indezeeersterondeiser

opbasisvandiscussieovereenstemmingbereiktoverdepuntenwaaropdecodeursineerste

instantieonenigheidrapporteerden.Vervolgensishetcodeboekverderaangescherptenzijnernog

tweeinterviewsdoordezelfdecodeursgecodeerdmetalsresultaat74%

interbeoordelaarsbetrouwbaarheid.Vervolgensishetcoderenvanderesterende49interviews

verdeeldoverdetweecodeurs.

Opvattingenoverprofessioneleruimte

Van54lerareniseensamenvattingvanhettweedeinterviewbeschikbaar(zieMeirinketal.,2017;

Oolbekkinketal.,2017;Schaapetal.,2017).Dezesamenvattingenzijngebruiktomhunopvattingen

overprofessioneleruimteteanalyseren.Ditisgedaandooreerstdeonderliggendeconceptenop

basisvandeliteratuurverkenningtecoderenuitdebeschikbaredataenvervolgensviaopencoderen

totmeergeneriekeopvattingscategorieëntekomenwaarbijdestemvandeleraarwordt

gerespecteerd(Charmaz,2011).Hetcoderenisgedaandoordeeerstetweehoofdauteursenzij

volgdenhetvolgendestappenplan:a)samenvattingdoorlezenmetinhetachterhoofddevolgende

definitievanprofessioneleruimte:Professioneleruimteisderuimtediedeleraarervaartom

expertiseintekunnenzetten.Omindepraktijknaarvoldoeningtekunnenhandelenendeeigen

professioneleontwikkelingtekunnensturen.

b)allefragmentenmarkerenwaarindeleraarietszegtoverprofessioneleruimteofdaaraan

gerelateerd,c)binnendiefragmentencoderen:

- wiehetinitiatiefneemt(Initiatief),

- hoeprofessioneleruimtetotstandkomt?Welkwerkwoordwordtgebruikt:nemen,krijgen,

creëren,organiseren,benutten,verdienen,onderhandelen(Mechanisme),

- isderuimteietsvanhetindividueelofietsdatjesamenmetanderencreëert/deelt/krijgt?

(IndividueelofCollectief),

- wordenerindeogenvandeleraarkaders/beperkingen/verwachtingengesteldaanhet

benuttenvanprofessioneleruimte?(Kaders),

- vatdeleraarprofessioneleruimteopalsietsdatorganisatie/ondersteuningvraagt?

(Georganiseerd),

- waarheeftdeprofessioneleruimtebetrekkingop?(Richting)

563




































56

d)vervolgensdiecodesineenmatrixplaatsenenperleraareensamenvattendekernzinschrijven

overdeopvattingvandezeleraaroverprofessioneleruimte,e)dekernzinnenincombinatiemetde

codesvoorallelerarenbekijkenenperleraareenopencategorie-codetoevoegenaandematrix.Dit

resulteerdein20categorie-codesdiedevolgendezinafzoudenmaken:‘Volgensdezeleraaris

professioneleruimtevooraleenkwestie…’.Eenvoorbeeldcategorieis‘Ruimtecreërenomnieuwe

dingenuitteproberen(individueel)’.Dezecategorieëngevendeopvattingvandeleraarover

professioneleruimteweeromdatzeietszeggenoverhetmechanisme,wieerbijbetrokkenisen

waartoeprofessioneleruimtedient.Elkeleraarkonmeerderecategorie-codeskrijgentoebedeeld.

PerspectiefSchoolleiders

Hetvignetteninstrument

Deanalysevandeopvattingenvanschoolleidersoverhunrolbijdeprofessioneleruimtevanleraren

isuitgevoerdinverschillendestappen.Eerstzijndeantwoordenpervraaggecategoriseerdvanuitde

datatenbehoevevandatareductie.Deantwoordenop‘watisindezesituatieaandehand?’leverde

dilemma-categorieënop.Elkeschoolleiderkonéénofmeerderedilemma’szieninhetvignet.Opde

vraag‘wiemoethierwatdoen?’zijnvijfmogelijkeantwoordcategorieën:deschoolleider,de

teamleider,deleraar(en),iemandandersnamelijk,enniemandmoetwatdoen.Deachtcombinaties

vanactorenwerdenineentabelweergegevenmetdaaronderhetaantalschoolleidersdatde

(combinatievan)actorenheeftgenoemd.Deantwoordenopdevraag‘watmoetdiegenedoenen

waarom?’hebbenwegeanalyseerdals‘actie+overweging’.Uitdezeactiesaangevuldmetde

overwegingvoordezeactiekondenwedestillerenwelkeleiderschapsinstrumentendeschoolleiders

willeninzettenomdesituatietebenaderen.Welkdoelzevoorogenhebbenmetdevoorgenomen

actieenhoezedatwillenbereiken.Eenvoorbeeld‘instrument’ishetvoerenvaneengesprekmetde

betrokkenleraargeïnitieerddoordeteamleiderwaarindeleraargevraagdwordtwathij/zijnodig

heeftvandeteamleideromdesituatiezelfoptelossen.Hetideeachterhetbestuderenvande

reactiesvanschoolleidersophetvignetisdatschoolleidersvanuiteenbepaaldebeeldvormingnaar

desituatiekijkenenvanuitdatbeeldreageren.Daaromzijndevoorgestelde‘instrumenten’

vergelekenperdilemma-categoriebinnenelkvignet(variantieafhankelijkvan‘watishieraande

hand?’)enpervignet(variantieafhankelijkvandezevensituatiekenmerken).Hetcoderenvande

dilemma-categorieënendeleiderschapsinstrumentenisdoordedriehoofdauteursuitgevoerd.Elke

auteurheeftvervolgenséénoftweeuitgevoerdeanalysesvandeandergechecktop

nauwkeurigheid,navolgbaarheidvandesamenvattingenenbeschrijvingenvandedilemma-

categorieën.Inconsistentieswerdenbediscussieerdenaangepast.

573




































57

Omteonderzoekenwelkeoverwegingen(bevraagdindevragenlijstmetvoorgestructureerde

overwegingen)eenrolspelenbijdebeslissingenvanschoolleidersindezevenvignetten,enomnate

gaaninhoeverredeoverwegingenverklaardwordendoordeverschillenindevignettenofdoorde

verschillentussenschoolleiders,hebbenwemulti-levelanalysesuitgevoerdwaarvignetten(level1)

genestzijninschoolleiders(level2).Schoolleidershebbenbijelkvignetzeven

leiderschapsoverwegingenkwantitatiefgescoordopeenvijfpuntsschaal.Voorde

leiderschapsoverwegingenhebbenweintraklassecorrelaties(ICC)uitgerekend.Dezecorrelaties

zeggenietsoverinwelkemateoverwegingenbijdevignettenbinnenschoolleidersopelkaarlijken

(Hox,2010).WanneerdeICCsignificantafwijktvannuldanheefteenleiderschapsoverwegingvan

eenschoolleiderovertweeofmeerderewillekeuriggekozenvignettenmeerovereenkomstdan

dezelfdeleiderschapsoverwegingtussentweewillekeurigeschoolleiders.Ditwijsterdanopdateen

bepaaldeleiderschapsoverwegingdooreenschoolleidervoornamelijkhetzelfdewerdgescoord

(mindervariantieopvignetniveau,meervariantieopschoolleiderniveau).DeICCkanook

geïnterpreteerdwordenalshetpercentagevariantieophettweedelevel,inditgevalhet

schoolleiderlevel.

Opvattingenoverprofessioneleruimte

Aanheteindevandevignetten-vragenlijstkregenschoolleidersdevolgendeopenvraagvoorgelegd:

Watisuweigendefinitievan‘professioneleruimte?’.Vande27schoolleidersdiedevragenlijst

volledighebbeningevuld,zijnertweediedezevraaghebbenovergeslagen.Netalsbijdeleraren

hebbenwedeantwoordendie25schoolleidersdaargavengecategoriseerddoormiddelvanopen

coderingen(Charmaz,2011).Ditresulteerdein6verschillendecategorieënwaarbijooktelkenshet

onderscheidvalttemakentussenschoolleidersdieprofessioneleruimteopvattenalsietsvanhet

individu,alsietswatmetanderengedeeldwordt(collectievebenadering),ofzowelindividueelals

collectief.Erwasdaarnaastééncategoriediemeereenorganisatie-perspectiefvertegenwoordigde.

Eencategorie-codemaaktdevolgendezinaf‘Volgensdeschoolleiderisprofessioneleruimte…’.Een

voorbeeldcategorieis‘…binnenkaderseigenontwikkelingenenideeënkunnenuitvoeren,liefst

samenmetanderen(Individueelencollectief)’

5.2.5 Beperkingenvanhetonderzoek

Inditonderzoekhebbenwegekozenvooreenprojectievestrategieomdatwehetbelangrijkvonden

omzodichtmogelijktekomenbijdeoverwegingendielerarenenschoolleidersinechtesituaties

latenmeewegenalshetgaatomprofessioneleruimte.Ditwildenwebereikendoorlerarenen

schoolleidersopverschillendemanierenoverprofessioneleruimtetelatenvertellenofschrijven.We

wetenechternietwatschoolleidersenleraren‘echt’belangrijkvindenofzoudendoen.Inhetgeval

583




































58

vandevignetten,isdesituatienatuurlijkperdefinitiestatischenkunstmatig.Echter,nameerdere

pilotrondesendoordatzegebaseerdzijnopdatauitechtecontexten,blekendevignettenvoldoende

contextrijkomdeverschillendeaspectenvanschoolleidersdilemma’s(o.a.onderhandelingsproces)

uittelichten.

Hetonderzoekisgebaseerdopeenbeperktaantallerarenenschoolleiders.Deschoolleiderszijn

maximaalvierkeerpermailbenaderdmeteenherinneringvoorhetinvullen,vaakzelfsnadatzeal

mondelinghaddentoegezegdmeetewillendoen.Vandie147hebben27devragenlijstvolledig

ingevuldenontbreektervan23schoolleiderseendeelvandegegevens.Ditbetekentdatde

resultatennietautomatischvertaaldwordennaaranderesituaties.Ooklijkenteamleidersen

afdelingsleidersvolgensdelerarenenschoolleiderseenbelangrijkeroltespelenmaarhetaandeel

teamleidersisergkleininonzedataset.Invervolgonderzoekmoeteenoplossinggevondenworden

voorderelatieflageresponstenopzichtevandeinspanningendiegeleverdzijn.

Inditonderzoekstondvooraldeontwikkelingvanhetinstrumentvoorschoolleiderscentraal,

vandaarookdatalleenresultatenvanschoolleidersinkaartzijngebracht.Hetzouwelinteressant

zijnominvervolgonderzoekdezelfdevragenookaanlerarenvoorteleggen.Ineeneerste

kleinschaligepilothebbenwedatwelalgedaan.Hetleverdeopdatiniedergevalvoordezeleraren

golddatookvoorhendevignettenheelherkenbaarblekenendatdoorhendeelsdezelfdemaar

deelsookanderedilemma’senhandelingsalternatievenwerdengenoemd.Andersdande

schoolleiders,maarookverschillendonderling.Eenbevestigingvanhetresultaatdathetfenomeen

professioneleruimtecontext-sensitiefis,maarvooralookeenaanleidingvoorverderonderzoek.

Nawoord

Ditrapportishetresultaatvaneeninteressantezoektochtnaardebetekenisvandeprofessionele

ruimtevanlerarenenderolvanschoolleidersdaarbij,maareigenlijkookeenverkenningvande

professioneleruimtevanonszelfalsonderwijsonderzoekers.Nieuwinhetdomeinvanhet

beleidsgerichteonderzoekhebbenwevoortdurendgezochtnaarhetkenmerkendevanditsoort

onderzoek,deeisendiedaaraangesteldwordenendeaansluitingmethetonderwerpvanstudie.

Doormeerzichttegevenophoeprofessioneleruimtenupreciesindepraktijkervarenwordtentot

uitingkomtwildenwebijdragenaanhetscherpervoerenvan(beleids)discussiesrondom

zeggenschapeneigenaarschapvanlerareninscholen.Tegelijkertijdrijmdedekortelooptijdenhet

haastopdracht-achtigekaraktervanhetbeleidsgerichteonderzoeknietaltijdmethetideevanonze

eigenprofessioneleruimte,voortschrijdendinzicht,spanningenenuitdagingendiedata-verzameling

indepraktijkmetzichmeebrachtenenhetwillenbetrekkenvanbelangrijkeactorenindepraktijkbij

593




































59

hetonderzoek.Hetheeftinonzeoptiekgeresulteerdineenbeleidsgerichtonderzoek,maarwelmet

eenhelesterkepraktijkgerichtecomponent.Eenonderzoekdatnooittotstandzouzijngekomen

zonderdehulp,medewerkingenookvaakhetenthousiasmevandevelelerarenenschoolleidersin

descholen.Ookdesamenwerkingmetdecollega’svandeUniversiteitenUtrecht(inhetbijzonder

NienkeMoolenaar),LeidenenNijmegenheeftonzeideeëngescherptenisvangrootbelanggeweest

voorhetrealiserenvandezerapportage.Wijwillenallendaarvoorzeerhartelijkdanken!

603




































60

Referenties

Admiraal,W.,Kruiter,J.,Lockhorst,D.,Schenke,W.,Smit,B.,Tigelaar,D.,&DeWit,W.(2016).Affordancesofteacherprofessionallearninginsecondaryschools.StudiesinContinuingEducation,38(3),281–298.http://doi.org/10.1080/0158037X.2015.1114469

Aerts,A.(2016).Professioneleruimteinperspectief:Eenvignetten-onderzoeknaardeopvattingenvanschoolleidersovereenoptimaleprofessioneleruimtevoordocenten.UniversiteitUtrecht.

Barter,C.,&Renold,E.(2000).“Iwannatellyouastory”:Exploringtheapplicationofvignettesinqualitativeresearchwithchildrenandyoungpeople.InternationalJournalofSocialResearchMethodology,3(4),307–323.http://doi.org/10.1080/13645570050178594

Bendikson,L.,Robinson,V.,&Hattie,J.(2012).Principalinstructionalleadershipandsecondaryschoolperformance.SET:ResearchInformationforTeachers,1,2.

Brabander,C.J.De,&Martens,R.L.(2014).Towardsaunifiedtheoryoftask-specificmotivation.EducationalResearchReview,11,27–44.http://doi.org/10.1016/j.edurev.2013.11.001

Bryk,A.,Camburn,E.,&SeashoreLouis,K.(1999).ProfessionalcommunityinChicagoelementaryschools:Facilitatingfactorsandorganizationalconsequences.EducationalAdministrationQuarterly,35,751–781.http://doi.org/10.1177/0013161X99355004

Bush,T.(2013).Professionalismandaccountability:CompatibleorIncompatible?EducationalManagementAdministration&Leadership,41(2),127–128.http://doi.org/10.1177/1741143212469505

Bush,T.,&Glover,D.(2015).Schoolleadershipmodels:Whatdoweknow ?SchoolLeadership&Management,34(5),553–571.http://doi.org/10.1080/13632434.2014.928680

Calderhead,J.(1996).Teachers:Beliefsandknowledge.InD.Berliner&R.Calfee(Eds.),HandbookofEducationalPsychology(pp.709–725).NovaYork:Macmillan.

Campbell,J.L.,Quincy,C.,Osserman,J.,&Pedersen,O.K.(2013).Codingin-depthsemistructuredinterviews:Problemsofunitizationandintercoderreliabilityandagreement.SociologicalMethods&Research,0(0),1–27.http://doi.org/10.1177/0049124113500475

Carson,J.B.,Tesluk,P.E.,&Marrone,J.A.(2007).Sharedleadershipinteams:Aninvestigationofantecedentconditionsandperformance.TheAcademyofManagementJournal,50(5),1217–1234.http://doi.org/10.2307/20159921

Charmaz,K.(2011).Groundedtheorymethodsinsocialjusticeresearch.InN.K.Denzin&Y.S.Lincoln(Eds.),TheSAGEHandbookofQualitativeResearch(4thed.,pp.359–380).USA,CA:SAGEPublications,Inc.

Day,C.,Sammons,P.,Hopkins,D.,Harris,A.,Leithwood,K.,Gu,Q.,…Kington,A.(2009).TheImpactofSchoolLeadershiponPupilOutcomes.

DeRue,D.S.,&Ashford,S.J.(2010).Whowillleadandwhowillfollow?Asocialprocessofleadershipidentityconstructioninorganizations.AcademyofManagementReview,35(4),627–647.

Diepstraten,I.,&Evers,A.(2012a).Kenmerkenprofessionaliseringsbeleid:mogelijkhedenenbelevingen,17–30.

Diepstraten,I.,&Evers,A.(2012b).Lerarenleren.TheNetherlands.

613




































61

Donoghue,S.(2000).Projectivetechniquesinconsumerresearch.JournalofFamilyEcologyandConsumerSciences=TydskrifVirGesinsekologieEnVerbruikerswetenskappe,28(1),47–53.

Ellström,E.,Ekholm,B.,&Ellström,P.-E.(2008).Twotypesoflearningenvironment.JournalofWorkplaceLearning,20(2),84–97.http://doi.org/10.1108/13665620810852250

Eteläpelto,A.,Vähäsantanen,K.,Hökkä,P.,&Paloniemi,S.(2013).Whatisagency?Conceptualizingprofessionalagencyatwork.EducationalResearchReview,10,45–65.http://doi.org/10.1016/j.edurev.2013.05.001

Evers,A.T.,Kreijns,K.,VanderHeijden,B.I.J.M.,&Gerrichhauzen,J.T.G.(2011).Anorganizationalandtaskperspectivemodelaimedatenhancingteachers’professionaldevelopmentandoccupationalexpertise.HumanResourceDevelopmentReview,10(2),151–179.http://doi.org/10.1177/1534484310397852

Freire,C.,&Fernandes,A.(2016).Searchfortrustfulleadershipinsecondaryschools:Isempowermentthesolution?EducationalManagementAdministration&Leadership,44(6),892–916.http://doi.org/10.1177/1741143215578447

Geijsel,F.P.,Sleegers,P.J.C.,Stoel,R.D.,&Krüger,M.L.(2009).Theeffectofteacherpsychologicalandschoolorganizationalandleadershipfactorsonteachers’professionallearninginDutchschools.TheElementarySchoolJournal,109(406–427).

Hallinger,P.(2003).Leadingeducationalchange:Reflectionsonthepracticeofinstructionalandtransformationalleadership.CambridgeJournalofEducation,33(3),329–251.

Hanson,M.(2001).Educationaladministrationandorganizationalbehavior.Massachusetts:Allyn&Bacon.

Hanson,M.E.(1978).Organizationalcontrolineducationalsystems:Acasestudyofgovernanceinschools.Toronto,Ontario:AmericanEducationalResearchAssociation.

Hargreaves,A.(2011).Push,pullandnudge:Thefutureofteachingandeducationalchange.InX.Zhu&K.Zeichner(Eds.),PreparingTeachersforthe21stCentury(pp.217–236).Berlin,Heidelberg:SpringerBerlinHeidelberg.http://doi.org/10.1007/978-3-642-36970-4

Helgøy,I.,&Homme,A.(2007).TowardsaNewProfessionalisminSchool?AComparativeStudyofTeacherAutonomyinNorwayandSweden.EuropeanEducationalResearchJournal,6(3),232–249.http://doi.org/10.2304/eerj.2007.6.3.232

Hoekstra,A.,Korthagen,F.,Brekelmans,M.,Beijaard,D.,&Imants,J.(2009).Experiencedteachers’informalworkplacelearningandperceptionsofworkplaceconditions.JournalofWorkplaceLearning,21(4),276–298.http://doi.org/10.1108/13665620910954193

Hogeling,L.,Wartenbergh-Cras,F.,Pass,J.,Jacobs,J.,Vrielink,S.,&Honingh,M.E.(2009).Dezeggenschapvanleraren.Nulmetinginhetpo,vo,mboenhbo.Nijmegen.

Honingh,M.E.,&Hooge,E.H.(2009).Reconsideringthetensionbetweenbureaucracyandprofessionalisminpubliclyandprivatelyfundedschools.SchoolLeadership&Management,29(4),405–420.http://doi.org/10.1080/13632430903152062

Hox,J.J.(2010).Multilevelanalysis:Techniquesandapplications.Routledge.

Hupe,P.(2009).Deautonomievandevakman(m/v).Overregeldrukenhandelingsruimte.InT.Jansen,G.vandenBrink,&J.Kole(Eds.),Beroepstrots,eenongekende.Amsterdam:Boom.

623




































Imants,J.,Wubbels,T.,&Vermunt,J.D.(2013).Teachers’enactmentsofworkplaceconditionsandtheirbeliefsandattitudestowardreform.VocationsandLearning,6,323–346.http://doi.org/10.1007/s12186-013-9098-0

Johnson,R.B.,Onwuegbuzie,A.J.,&Turner,L.A.(2007).Towardadefinitionofmixedmethodsresearch.JournalofMixedMethodsResearch,1(2),112–133.http://doi.org/10.1177/1558689806298224

Kanter,R.(1993).Menandwomenofthecorporation:newedition(2ndeditio).NewYork:BasicBooks.

Kessels,J.W.M.(2012).Leiderschapspraktijkenineenprofessioneleruimte.OpenUniversiteit.

Leithwood,K.,Day,C.,Sammons,P.,Harris,A.,&Hopkins,D.(2006).Sevenstrongclaimsaboutsuccessfulschoolleadership.Nottingham.

Leithwood,K.,&Jantzi,D.(2006).TransformationalSchoolLeadershipforLarge-ScaleReform:Effectsonstudents,teachers,andtheirclassroompractices.SchoolEffectivenessandSchoolImprovement,17(2),201–227.http://doi.org/10.1080/09243450600565829

Leithwood,K.,SeashoreLouis,K.,Anderson,S.,&Wahlstrom,K.(2004).Reviewofresearch:Howleadershipinfluencesstudentlearning.Minnesota.

Luttenberg,J.,VanVeen,K.,&Imants,J.(2013).Lookingforcohesion:Theroleofsearchformeaningintheinteractionbetweenteacherandreform.ResearchPapersinEducation,28(3),289–308.http://doi.org/10.1080/02671522.2011.630746

Maguire,N.,Beyens,K.,Boone,M.,Laurinavicius,A.,&Persson,A.(2015).Usingvignettemethodologytoresearchtheprocessofbreachcomparatively.EuropeanJournalofProbation,7(3),241–259.http://doi.org/10.1177/2066220315617271

Meijer,P.,Oolbekkink,H.,Leeferink,H.,Schaap,H.,Meirink,J.,VanderWant,A.,…Zuiker,I.(2017).Drieprofessionaliseringsinitiatievenonderdeloep:Deprofessioneleruimtevanlerarenindecontextvanprofessioneleleergemeenschappen,depromotiebeursentraineeshipsvoorleraren.

Meirink,J.A.,Meijer,P.C.,Verloop,N.,&Bergen,T.C.M.(2009).Understandingteacherlearninginsecondaryeducation:Therelationsofteacheractivitiestochangedbeliefsaboutteachingandlearning.TeachingandTeacherEducation,25(1),89–100.http://doi.org/10.1016/j.tate.2008.07.003

Meirink,J.,VanderWant,A.,Oolbekkink,H.,Leeferink,H.,Schaap,H.,Zwart,R.,…Meijer,P.(2017).ProfessioneleruimtevanbeginnendelerareninhetkadervanhetOnderwijTraineeshipenEerstdeKlas.

MinisterievanOnderwijsCultuurenWetenschap.(2011).ActieplanLeraar2020.Leraar2020-eenkrachtigberoep!DenHaag.

MinisterievanOnderwijsCultuurenWetenschap.(2013).Lerarenagenda2013-2020:deleraarmaakthetverschil.DenHaag.Retrievedfromhttps://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2013/10/04/lerarenagenda-2013-2020-de-leraar-maakt-het-verschil

633




































63

MinisterievanOnderwijsCultuurenWetenschap.(2015).Werkeninhetonderwijs:Schoolmanagement.DenHaag.

Moolenaar,N.M.,Daly,A.J.,&Sleegers,P.J.C.(2010).Occupyingtheprincipalposition:Examiningrelationshipsbetweentransformationalleadership,socialnetworkposition,andschools’innovativeclimate.EducationalAdministrationQuarterly,46(5),623–670.http://doi.org/10.1177/0013161X10378689

Mulford,B.,&Silins,H.(2003).Leadershipfororganisationallearningandimprovedstudentoutcomes—Whatdoweknow?CambridgeJournalofEducation,33(2),175–195.http://doi.org/10.1080/03057640302041

Munby,H.,Russell,T.,&Martin,A.K.(2001).Teachers’knowledgeandhowitdevelops.InV.Richardson(Ed.),HandbookofResearchonTeaching(4theditio).Washington,DC:AmericanEducationalResearchAssociation.

Nikolova,I.,VanRuysseveldt,J.,DeWitte,H.,&VanDam,K.(2014).Learningclimatescale:Construction,reliabilityandinitialvalidityevidence.JournalofVocationalBehavior,85(3),258–265.http://doi.org/10.1016/j.jvb.2014.07.007

Oberon,KohnstammInstituut,&ICLON.(2014).Lerenmetenvanelkaar:Onderzoeknaardeprofessioneleleercultuurinhetvoortgezetonderwijs.Utrecht.

Onderwijsraad.(2013).Leraarzijn.DenHaag.

Onderwijsraad.(2016).Eenanderperspectiefopprofessioneleruimteinhetonderwijs.DenHaag.

Oolbekkink-Marchand,H.,VanDriel,J.,&Verloop,N.(2006).Abreedapart?Acomparisonofsecondaryanduniversityteachers’perspectivesonself-regulatedlearning.TeachersandTeaching,12(5),593–614.http://doi.org/10.1080/13540600600832338

Oolbekkink,H.,Leeferink,H.,Schaap,H.,Meirink,J.,VanderWant,A.,Zwart,R.,…Meijer,P.(2017).Professioneleruimtebinnendepromotiebeursvoorleraren.

Pajares,M.F.(1992).Teachers’beliefsandeducationalresearch:Cleaningupamessyconstruct.ReviewofEducationalResearch,62(3),307–332.http://doi.org/10.3102/00346543062003307

Poell,R.F.,VanDam,K.,&VanDenBerg,P.T.(2004).Organisinglearninginworkcontexts.AppliedPsychology:AnInternationalReview,53(4),529–540.http://doi.org/10.1111/j.1464-0597.2004.00186.x

Priestley,M.,Biesta,G.,Philippou,S.,&Robinson,S.(2015).Theteacherandthecurriculum:exploringteacheragency.InD.Wyse,L.Hayward,&J.Pandya(Eds.),TheSAGEHandbookofCurriculum,PedagogyandAssessment.(pp.187–201).London:SAGEPublicationsLtd.

Robinson,V.,Lloyd,C.,&Rowe,K.(2008).Theimpactofleadershiponstudentoutcomes:Ananalysisofthedifferentialeffectsofleadershiptypes.EducationalAdministrationQuarterly,44(5),635–674.http://doi.org/10.1177/0013161X08321509

Schaap,H.,Leeferink,H.,Oolbekkink,H.,Meirink,J.,VanderWant,A.,Zwart,R.,…Meijer,P.(2017).Professioneleruimtevanlerareninprofessioneleleergemeenschappen.

SeashoreLouis,K.,Dretzke,B.,&Wahlstrom,K.(2010).Howdoesleadershipaffectstudentachievement?ResultsfromanationalUSsurvey.SchoolEffectivenessandSchoolImprovement,21(3),315–336.http://doi.org/10.1080/09243453.2010.486586

643




































64

SeashoreLouis,K.,Murphy,J.,&Smylie,M.(2016).Caringleadershipinschools:Findingsfromexploratoryanalyses.EducationalAdministrationQuarterly,52(2),310–348.http://doi.org/10.1177/0013161X15627678

Sleegers,P.,Bergen,T.,&Giesbers,J.(1994).Thepolicy-makingcapacityofschoolsresultsofaDutchstudy.EducationalManagementandAdministration,22(3),147–159.http://doi.org/10.1177/0263211X9402200302

Spillane,J.P.,&Diamond,J.B.(2007).DistributedLeadershipinPractice.NewYork:TeachersCollegePress.

Spillane,J.P.,&Healey,K.(2010).Conceptualizingschoolleadershipandmanagementfromadistributedperspective:Anexplorationofsomestudyoperationsandmeasures.TheElementarySchoolJournal,111(2),253–281.Retrievedfrom131.211.208.19

Spillane,J.P.,Reiser,B.J.,&Reimer,T.(2002).Policyimplementationandcognition:Reframingandrefocusingimplementationresearch.ReviewofEducationalResearch,72(3),387–431.http://doi.org/10.3102/00346543072003387

TenBruggencate,G.,Luyten,H.,Scheerens,J.,&Sleegers,P.(2012).Modelingtheinfluenceofschoolleadersonstudentachievement:Howcanschoolleadersmakeadifference?EducationalAdministrationQuarterly,48(4),699–732.http://doi.org/10.1177/0013161X11436272

TenHave,K.,Dorenbosch,L.,Moonen,H.M.,&Oeij,P.R.A.(2010).Managementdoorvertrouwen.NaarZelfmanagementeninnovatiefgedrag.Hoofddorp.

Tummers,L.L.G.,Bekkers,V.,Vink,E.,&Musheno,M.(2015).Copingduringpublicservicedelivery:Aconceptualizationandsystematicreviewoftheliterature.JournalofPublicAdministrationResearchandTheory,25(4),1099–1126.http://doi.org/10.1093/jopart/muu056

Vähäsantanen,K.(2015).Professionalagencyinthestreamofchange:Understandingeducationalchangeandteachers’professionalidentities.TeachingandTeacherEducation,47,1–12.http://doi.org/10.1016/j.tate.2014.11.006

Vanblaere,B.,&Devos,G.(2016).Relatingschoolleadershiptoperceivedprofessionallearningcommunitycharacteristics:Amultilevelanalysis.Teach,57,26–38.http://doi.org/10.1016/j.tate.2016.03.003

VO-Raad.(2014).Bijlagenrapportbij“Lerenmetenvanelkaar:Onderzoeknaardeprofessioneleleercultuurinhetvoortgezet.”Utrecht.

Wallace,C.S.,&Priestley,M.(2011).TeacherbeliefsandthemediationofcurriculuminnovationinScotland:Asocio-culturalperspectiveonprofessionaldevelopmentandchange.JournalofCurriculumStudies,43(3),357–381.http://doi.org/10.1080/00220272.2011.563447

Wallace,M.(2001).Sharingleadershipofschoolsthroughteamwork.EducationalManagement&Administration,29(2),153–167.

Wartenbergh-Cras,F.,Bending-Jacobs,J.,vanCasteren,W.,&Kurver,B.(2013).ProfessioneleruimteinhetVO.Heerlen.

Watkins,K.E.,&O’Neil,J.(2013).Thedimensionsofthelearningorganizationquestionnaire(theDLOQ):Anontechnicalmanual.AdvancesinDevelopingHumanResources,15(2),133–147.http://doi.org/10.1177/1523422313475854

653




































65

Westerveld,Y.(2016).Leidenoflaten?Onderzoeknaardewijzewaaropendeomstandighedenwaaronder(school)leiderschapinhetvoortgezetonderwijskanbijdragenaanprofessioneleruimtevanleraren.UniversiteitUtrecht.

Witziers,B.,Bosker,R.,&Krüger,M.(2003).Educationalleadershipandstudentachievement:Theelusivesearchforanassociation.EducationalAdministrationQuarterly,39,398–425.

Youngs,P.,&King,M.B.(2002).Principalleadershipforprofessionaldevelopmenttobuildschoolcapacity.EducationalAdministrationQuarterly,38(5),643–670.http://doi.org/10.1177/0013161X02239642

663




































66

Bijlage1:Overzichtvandevignetten

Situatie1–BètaonderwijsErmoeteenvisiestukgeschrevenwordenoverhetversterktbètaonderwijs.Vanuitdeschoolleidingwordengeeneisengesteldaanditstuk.Hetisweleendocumentdatleidendzalzijnvoordeingezettekoersvandeschool.Vierbèta-lerarenzijnvanwegehunvooruitstrevendeblikuitgenodigdombetrokkentezijnbijhetschrijvenvanhetstuk.Zehebbendaartoetaakurengekregen.Delerarenreageerdenineersteinstantieenthousiastophetverzoek.Echter,totdusverheeftdegroeplerarennognietsvoortgebracht.Zijgevenaanlievereerstrichtlijnenvanuitdeschoolleidingtekrijgenvoordatzijzelfaandeslagzullengaan.

Situatie2-PromotiebeursWillemheefteenpromotiebeursgekregenomonderzoektedoennaarhetonderwerp‘HetGermaansehandschrift’.DebeursgeeftWillemdemogelijkheidomtweedagenperweekuitgeroosterdtewordenvoorzijnpromotieonderzoek.Hijisnueenhalfjaarbezigenwilgraagzijnervaringenmetudelen.Hijisheelenthousiastoverzijnpromotieonderzoekenzijnvaardighedenalsonderzoekerhelpenheminzijnonderwijsaanbovenbouwleerlingen.Echter,hijheefthetideedatniemandindeschoolechtgeïnteresseerdisinzijnwerk.Hijvindthetvooraljammerdathijnauwelijksbetrokkenwordtbijbijvoorbeeldwetenschappelijkevormingvanleerlingenomdatdeschoolleidingdenktdathijdaargeentijdvoorheeft.

Situatie3–LesbezoekLerarenkunnenveelvanelkaarlerenwanneerzebijelkaarindeklaskijken.Eengroeplerarenvanuwschoolheeftaangegevenditgraaguittewillenproberen.Zemerkenechterdathetnietluktomelkaarslessentebezoeken.Alsgevolgheeftderoosteraardetaakgekregenteproberendelessenzoteroosterendaterwelruimteisomelkaarslessentebezoeken.Datisgelukt.Echter,éénvandecollega’sisernietdirectblijmeeengeeftbijuaandathijhetgevoelkrijgtdatzijnprofessioneleruimteverkleindwordtwanneereranderelerarenbijhemindeklaskomenkijken.

Situatie4–ProfessioneleleergemeenschapIgoriseentalentvolleleraardieheeftaangegevengraagtewillendeelnemenaaneenbuitenschoolseprofessioneleleergemeenschap(PLG)overzijnvak.IndevakspecifiekePLGkomtmen7keerperjaarsamenomeennieuwvakoverstijgendcurriculumteontwikkelen.IgorheefteenplanbijdeschoolleidingingediendoverhoedeelnameaandezePLGbijdraagtaanonderwijsontwikkelingopjullieschool.Ditplanhebbenjulliealsschoolleidinggoedgekeurd,onderdevoorwaardedatIgorookbinnendeschooleenPLGmetcollega’sopstartenbegeleidt.NaeenpaarmaandenwilIgorgraageengesprekomdathijmerktdathijveelenergiehaaltuitdebuitenschoolsePLGmaardatdebinnenschoolsePLGmoeilijkvandegrondkomtdoordatdeopvattingenvanverschillendecollega’snogalmetelkaarbotsen.

673




































67

Situatie5–KlassikaleinstructieEenaantalledenvaneenvaksectiegeeftgraagklassikaalles.Uiteenleerling-enquêteblijktonvredeoverdeinhunogensaaielessenvandezeleraren.Delerarenzijnzelftevredenoverhunonderwijs.Tijdenseenvergaderinglatendelerarenwetenopdehoogtetezijnvandemogelijkheden(tijd,geld,stimulans)omteexperimenterenmetanderevormenvanlesgeven.Zegevenechteraanhiergeenbehoefteaantehebbenomdatzevanmeningzijndatlessennietperseleukhoeventezijn.Alszemaareffectiefzijn.Volgenshenwerkthetdirecteinstructiemodelheelgoed,endatisookaftezienaandeleerlingresultaten:deexamenresultatenzijnaljarenopvoldoendeniveau.

Situatie6-OnderwijstraineeshipFennadoeteenonderwijstraineeship*.Vanuithaaropleidingwordtzegestimuleerdommeetedenkenoveronderwijsbeleid.Zeheefteenaantalideeëndiezegraagwilintroducerenindeschool.Hetinductieprogrammavandeschoolgeefthaardemogelijkheidomdieideeënconcreettemakenendaarfeedbackoptekrijgen.Inhaarroosterisruimteomnieuwedingenuitteproberen,maarvanhaarvakcollega’skrijgtzehetgevoeldatdienietechtstaantejuichen.Zekrijgthetideedatjeeerstmeerervaringmetlesgevenmoethebbenvoordatjemeemagpratenoverdeverbeteringvanhetonderwijs.Daardoorgebruiktzederuimteinhetroosternietomhaarideeënindepraktijktebrengen.*Onderwijstraineeship(OTS)=Onderwijstraineeszijnleraren-in-opleidingdiealtijdenshunopleidingeenbaankrijgenaangebodenindeschool.TijdenshetOnderwijsTraineeshipwordenzeopgeleidtoteerstegraadsleraarmeteenanalytische,ruimdenkendehoudingenkennisvandeactueleontwikkelingenoponderwijsgebied.DekennisenvaardighedendieOTS’ersontwikkeleninhetverdiependeprogrammazoueenpositieveinvloedmoetenhebbenopdeeigenprofessioneleontwikkeling,hetlerarenteamwaarbinnenzijwerkenendaarmeeookopdeontwikkelingvandeschool.

Situatie7–BestedingbudgetIneenoproepnodigtdeschoolleidinglerarenuitomplannenintedienenvoorprofessioneleontwikkelingofonderwijsvernieuwingindeschool.Eengehonoreerdplanbetekentbudgetomhetplanvolgendschooljaaruittevoeren.Deschoolleidingbepaaltwelkeplannenbudgetkrijgentoegekend.Bramreageertalsenigeopdeoproepmetdriemogelijkeplannen.Hijiseeninitiatiefrijkeleraarmetveelinnovatieveideeën,zowelbinnenzijnvakgebiedalsvoordeschool.Hijwerktbinneneenkleinevaksectieenzijntakenpakketbestaatuit20lesureninbovenbouwhavo/vwo.Inditvollepakketisslechtsplekvooréénvanzijnvoorstellen.Heteersteplanbetrefthetvolgenvaneen1-jarigemasteraandeuniversiteitbovenopzijneerstegraadsbevoegdheid.Zijntweedeplanbetrefthetopzettenvaneenprofessioneleleergemeenschapmetcollega’sindeschoolrondomeenvoordeschoolbelangrijkthema.Zijnderdeplanbetrefteenversterkingvandehuidigestructuurvannaschoolseindividueleleerlingbegeleiding(huiswerkklas).

683




































68

Bijlage2:Overzichtsituatiekenmerkenpervignet

Vignet Individu/collectief

Ruimteervaren?

Ruimtebenut?

Wieneemtinitiatief?

Hoeisruimtegeorganiseerd?

Onderwijspraktijk<>schoolbreed

Gerichtopwelkdomein?

1 Collectief Ja nee schoolleiding Tijd+verantwoordelijkheidvoorleraren

Schoolbreed Organisatorisch

2 Individu nee ja individu Externefinanciering&tijd

Onderwijspraktijk?

Leraar

3 Individu&collectief

Individu:nee,collectief:ja

Individu:nee,collectief:ja

collectief Tijd Onderwijspraktijk

Leraar&leerling

4 Individu ja ja individu Externeprofessionalisering+verantwoordelijkheidvoorleraar

Schoolbreed Organisatorisch&leraar

5 Collectief ja nee schoolleiding Tijd,geld,stimulans

Onderwijspraktijk

Leerling

6 Individu nee nee individu Externefinanciering&tijd+verantwoordelijkheidvoorleraar

Schoolbreed Leraar

7 Individu ja ja individu Tijdenbudget+verantwoordelijkheidvoorleraar

Onderwijspraktijk<>schoolbreed

Organisatorisch&leraar&leerling

693




































Bijlage3:Gemiddeldenenstandaarddeviatiesbelangvanoverwegingenpervignet

Vignet 1(n=37) 2(n=31) 3(n=29) 4(n=25) 5(n=23) 6(n=23) 7(n=20) Totaal

Overw

egingen

Visie 5.16;1.04 4.52;1.26 5.17;1.00 4.76;1.17 5.65;0.49 5.09;0.95 5.20;0.83 5.06;1.05

Individueel 3.97;1.44 5.26;0.82 4.93;1.13 4.64;1.41 3.83;1.61 4.87;1.25 4.90;1.33 4.61;1.37

Professioneel 4.59;1.28 5.23;0.88 5.41;0.91 5.24;0.88 5.35;0.71 5.48;0.67 5.65;0.75 5.22;0.97

Team 4.70;1.39 4.10;1.64 5.14;0.95 5.20;0.76 4.87;0.97 5.17;0.94 4.80;1.11 4.82;1.22

Leerlingen 4.62;1.64 4.52;1.41 4.59;1.57 4.32;1.63 5.57;1.31 4.91;1.38 4.75;1.48 4.72;1.52

Verwachtingen 5.19;0.81 4.45;1.55 4.90;1.37 5.00;1.00 5.26;0.81 5.13;0.92 4.85;1.46 4.96;1.18

Intuïtie 1.73;1.54 1.81;1.74 1.76;1.79 2.16;1.68 2.00;1.86 2.04;1.77 2.00;1.89 1.90;1.72

Visie(devisiediewijalsschoolnastreven),Individueel(individuelebehoeftenvanleraren),Professioneel(blijvendeprofessionaliseringvanleraren),Team(samenwerkenalsteam),Leerlingen(lerenvanleerlingen),Verwachtingen(heldereverwachtingennaarlerarentoe),Intuïtie(dekeuzewordtgemaaktopbasisvanintuïtie).

703




































70

Bijlage4:Geraadpleegdeinternationaleennationaleexperts:

DistinguishedProfessorVivianeRobinson(UniversityofAuckland,directorofthecenterof

educationalleadership)

https://unidirectory.auckland.ac.nz/profile/vmj-robinson

ChristopherDay(UniversityofNottingham,Emeritusprofessorofeducation)

https://www.nottingham.ac.uk/Education/People/christopher.day

KarenSeashoreLouis(UniversityofMinnesota,USA)

http://www.cehd.umn.edu/olpd/people/faculty/Seashore.asp0

CharlotteStruyve(KULeuven,doetonderzoeknaarteacherleadershipeneducationalchange)

http://www.kuleuven.be/wieiswie/nl/person/00078232

Mw.Prof.DrFemkeGeijsel(UniversiteitvanAmsterdam,ookdirecteurvandeNederlandseSchool

voorOnderwijsmanagement)

http://www.uva.nl/over-de-uva/organisatie/medewerkers/content/g/e/f.p.geijsel/f.p.geijsel.html

Dr.NienkeMoolenaar(UniversiteitUtrecht,Educatie)

https://www.uu.nl/medewerkers/NMMoolenaar/0

RobMioch(UniversiteitUtrecht,NederlandseSchoolvoorOnderwijsmanagement)

https://www.uu.nl/medewerkers/RMioch/0

AnnemarieThomassen(Directeur,Iclon,UniversiteitLeidenenvoormaligschoolleider)

https://www.universiteitleiden.nl/medewerkers/annemarie-thomassen

Daarnaastalspraktijkexpertsallelerarenenschoolleidersdiebijgedragenhebbenaandepilotrondesvandeinstrumenten.

Professionele ruimte: geen ‘one size fits all’ · en de invloed van het promotieonderzoek in de...

Documents

Transcript of Professionele ruimte: geen ‘one size fits all’ · en de invloed van het promotieonderzoek in de...