PieterdenHollander

RoofkunstDezaakGoudstikker

Amsterdam,2013

Dankvoordeaankoopvandite-boekvanUitgeverijFosfor

WiltuopdehoogteblijvenvannieuweuitgavenvanFosfor?Meldtuzichdanhieraanvoor

onzenieuwsbrief.

Umagdite-boekvooreigengebruikvrijelijkkopiërenzodatuhetopelkapparaatdatubezit

kuntlezen.Elkeandereverspreidingof

openbaarmakingzondervoorafgaandetoestemmingvan

deuitgeverisverboden.

Heeftudite-boekinuwbezitzonderdatudaarvoorheeftbetaald?Overweeghetdan

alsnogaanteschaffen.Daarmeesteuntudeauteurvanditwerk.Deopbrengstvandite-boekwordtgelijkelijkverdeeldtussenauteurenuitgever.

Oftewel:vanelkeeurodieditboekopbrengt,gaat50centnaardeauteuren50centnaar

deuitgever.

MeerinformatieoverFosforvindtuopwww.uitgeverij-

fosfor.nl

Volgonsoptwitteroffacebook

VoorhetschrijvenvanditboekontvingPieterdenHollandereenbijdragevanhetFondsBijzondereJournalistiekeProjecten.

Eerstedruk2007E-boek2013

©2013PieterdenHollanderE-boekontwerpFosforVormgevingomslagZinnebeeld

Fotoomslag:HitlerenGoebbelsmonsterennieuweaanvoeruitNederlandsekunstcollecties,uithetprivé-archiefvanDésiGoudstikker.

ISBN9789462250390UitgeverijFosforAmsterdam

RoofkunstverscheeneerderbijUitgeverij

Meulenhoff.Dezee-boekversiewerdmedemogelijkgemaaktdoorhetFondsBijzondereJournalistiekeProjecten.

JacquesGoudstikkerhanteerdehetpotloodzelfookverdienstelijk,zoalsblijktuitditzelfportret,metvastehandenvolzelfspotgetekendtijdenseenveilingwaarhijzichwatverveelde(privé-collectieDési

Goudstikker,GemeentemuseumAmsterdam).

Altijdenoveralisdekunstgebruiktomdemachtaantekleden.Enomaanzienteverlenenaanwieslechtsovergeldofgeweldbeschikt.Zoishetmooistevandemensmeerdaneensmisbruiktomzijnlelijkstetrekkenteverhullen.Nooiteerderindegeschiedenisgebeurde

datopzo’ngroteschaalalsinhetGermaniavanAdolfHitler.DeeindelozekonvooienvolroofkunstdieuitallehoekenvanEuropanaarhetcentrumvanzijnimperiumtogen,kruistendegruwelijketransportenvanzijnEndlösung.HunrooftochtenvormdendediepstebeledigingdieHitlerenzijnvazallendescheppersenbezittersvan

diekunstkondenaandoen.Kunstschattenzijnweerloosinalhunschoonheid.Maardegenendiezoveelschoonheidaanzoveelslechtheiduitleverden,warenlangnietaltijdevenweerloos.Voorzoverzijzichdoorwinstbejaghaddenlatenleiden,haddenzeopzijnminsteenkeuzegehad.Dekeuzeomvoorveelgeldmeetewerkenaande

grootsteroofoperatieallertijdenofdeslachtofferservaninbeschermingtenemen.Hetergsteismisschienweldatzesomshetlaatstededenomheteerstetebereiken.

HOOFDSTUK1

Roofdoorkoop

OnderwegnaarItalië,uitgerekendopeen

vanHitlersAutobahnen,kwameindelijkhetverlossendetelefoontje.‘ZeheetnietGoudstikker,maarVonSaher.EnzewoontinConnecticut,zezalcontactmetjeopnemen...’Juli1997.Maandenlanghadikgezochtnaarfamilieledenvandejoodse

kunsthandelaarJacquesGoudstikker,erfgenamenvaneenenormereeksschilderijeninallerleiNederlandserijksmuseaenandererijkscollecties.Generaal-VeldmaarschalkHermannGöringhadzeineigenpersoongeroofduitdeAmsterdamseKunsthandelJ.GoudstikkerNV,directnadeDuitseinvalinmei1940.Enkeledagen

daarvoorwarenJacquesenzijngezinvoordenazi’sgevlucht,eenescapadediehemzijnlevenhadgekost.NadeoorlogwaseendeelvanzijncollectieweliswaarteruggekomennaarNederland.Maarinweerwilvandeinternationaleovereenkomstendaaroverwarendeschilderijennooitaandeerventeruggegeven.Inplaatsdaarvanwarende

doekeningelijfdinhetnationaalkunstbezit.Eenjaaronderzoekinallerleiarchievenhadmeeenhalveeeuwlaterduidelijkgemaaktdatdátnooithadmogengebeuren.Maarwatdannog?Allemaalgeschiedenis.Tenzijererfgenamenzoudenzijndiealsnogeenclaimkondenuitbrengenomdiehistorischefoutrechttezetten.Duswasiknuop

zoeknaardeervenGoudstikker,eenoperatiedieopnietsuitleektedraaienomdathunnaaminrelatietotdekunsthandelnergensmeervoorkwam.

HetwasanderhalfjaareerderbegonnenopderedactievanhetAlgemeenDagbladinRotterdam.Opeendrukkeoktoberavond,juistvoordatdevoorpagina

werdafgerond,liephetberichtbinnendatdeZwitsersebankeneindelijkhungeheimzoudenopheffenvoorhetvrijgevenvantegoedenvantallozeEuropesejoden.KortvoordeoorloghaddendieinwanhoophunvermogensenwaardepapiereninZwitserlandondergebrachtuitangstvoorconfiscatiedoordenazi’s.Demeestenhaddendeoorlogniet

overleefdenvanwegehetZwitsersebankgeheimwarendekluizennadebevrijdinghermetischgeslotengeblevenvoorhunerfgenamen.Nu,doordeopheffingvanhetbankgeheimonderdrukvanhetJoodsWereldcongreseneenAmerikaansepolitiekelobby,koneindelijkwordennagegaanaanwiedezetegoedenhadden

toebehoordenwieernogrechtophad.Hetginginmiddelsomeenmiljardenbedragwaartallozefamiliesinallerleilandenbijwarenbetrokken.Alschefverslaggeverijhadikdieavondbureaudienst.‘Alleslatenvallen,binnendriekwartiereennieuweopeningkrant,’luiddedeopdrachtvanhoofdredacteurPetervan

Dijk.Hijhadgelijk,ditwaswereldnieuws.Dieopeningkrantkwamer,deuitvoerigefollow-upsvandedagennadienook.Enzoalshetindeopportunistischedagbladjournalistiekvaakgaat,wasikopslagdeeigenaarvanenspecialistophetonderwerp‘oorlogsrestitutie’.

Zovlakvoordeeeuwwisselingwaseindelijkdegeestuitdeflesgeraakt.NietalleenronddenooitgerestitueerdejoodsetegoedenbijZwitserseenanderebanken.Ookdenieteerdergeëffectueerdepensioenrechtenkwamenoptafelenhetontheemdebezitaanaandelenenobligaties.En,onvermijdelijk,deuitjoods

bezitafkomstigekunstcollectiesdiedoordeniettestillenroofzuchtvandenazi’soverdewereldverspreidwarengeraakt.DetopvanhetDerdeRijkhadzichgewetenloosgetooidmethetEuropeeskunstbezitenwasdaarbijzeermethodischtewerkgegaan.RoofdoorkoopwasdoorgaanshetprincipewaarvandeBerlijnsekrijgsherenzichbedienden

enHermannGöringwasdemeesterindeminutieuzetoepassingervan.RuimvoordegeplandeinvalineenvandelandendiehetDerdeRijkverdermoestenopdikken,hadhijzichalvergewistvandelokalemogelijkhedenomdecollectievanzijnpersoonlijkemuseumKarinhallteverrijken.FührerAdolfHitlerwas

eengoedetweedemetdiensvurigewensomtezijnergedachteniseenmuseummettopkunstuitheelEuropatevestigeninzijngeboorteplaatsLinz.Urenlangkonhijdoorbrengenbijdemaquettesvoordatenorme,maarnooituitgevoerdecomplex.Inhunkielzogvolgdentallozehoger-enminderhooggeplaatsteninhet

naziregime,deDuitseindustrieenhetbankwezen.Naeenreeksnauwkeurigeinventarisatiesdoorhun‘kunstagenten’onttakeldendenazi’sdoorgaansdirectnadebezettingvanhetbetreffendelanddecollectiesvanmusea,galerieënenparticulieren.Vanzelfsprekendvormdenvooraljoodsekunsthandelaren

gemakkelijkedoelwitten.VooreenluttelbedragaanwaardeloosgewordenReichsmarken‘kochten’zijparticulierecollectiesop,waarbijdeeigenaarzichdedreigingvandeportatieofergermaaraltescherpbewustwas.Talrijkwarenzulketransactiesonderdwang,dieleiddentoteenwareexodusvancultuurgoederenvanuitdeveroverdelandennaar

Duitsland.

ZoverginghetookdeKunsthandelJacquesGoudstikkerNVdieindevooroorlogsejarenwasuitgegroeidtoteenvandebelangrijkstevanEuropaendeswegedevollebelangstellinggenootvanGöringsagenten.Bijnadaagsnadeinvalvanmei1940stonddeveldmaarschalkerzelfop

destoep.Beruchtisdefotowaarophij,meteenzelfvoldanelachomdemond,hetpandverlaatnaderoofvandevoltalligehandelscollectie,dietoenuit1113merendeelstopstukkenbestond.778stuksliethijmeteennaarBerlijnverschepen.Omdeoverige335zouhijzichminderbekommeren.Datzoudenanderenlaterwelvoorhemdoen.Nade

oorlogvondengeallieerdestrijdkrachtenbijna300stukkenteruginhetkapotgebombardeerdeDuitsland.DiewerdenopgrondvanreedsindeoorlogontwikkeldewetgevingaanNederlandovergedragenondervoorwaardedatzeonverwijldbijeventuelerechthebbendenterugbezorgdzoudenworden.Maarinplaats

daarvanontbranddeerin1946eeneindelozejuridischestrijdtussendestaatderNederlandenenJacques’weduwe,DésiGoudstikker–VonHalbanKurzdiedeoorlogalsvluchtelinginAmerikahadoverleefd.Moegestredennazesjaarhaarkloverijtussenhaaradvocatenendestaat,berusttezijin1952onderprotestineenschikking,waar–naar

laterbleek–slechtseendeelvanhaaraansprakenechtmeegeregeldwas.OpgrondvandieschikkingkonzijondermeerhetonroerendgoedterugkopenvandedestijdszeervermogendeGoudstikker–hetkasteelNijenrodeinBreukelen,debuitenplaatsOostermeerinOuderkerkaandeAmstelenhetpatriciërshuisHerengracht458in

Amsterdam–pluseenaantalschilderijenvanminderallooidieGöringinNederlandhadachtergelaten.MaardeuitDuitslandteruggekomenschilderijenuitGöringscollectie-Karinhallbleveninoverheidsbeheer.

HetwasChristineKoenigsdiemevanuitFrankrijkindeautobelde.Christinehadgrotebelangstelling

voordepublicatiesdieikinmiddelsoverdezaak-Goudstikkerhadgedaanomdatzeconnectiesvermoeddemetdezaakwaarzijaljarenvoorstreed:teruggavevandezogenoemdeKoenigs-collectiedienadeoorloginhetbezitvandestaatwasgekomen.IkhadhaarlerenkennenbijbezoekenaandegepensioneerdeAmsterdamse

kunsthandelaarLodewijkHouthakker,dieGoudstikkervoordeoorlogpersoonlijkhadmeegemaakt.ChristinewistdatJacques’zoonEdonaarAmerikawasgeëmigreerd.Enbelangrijkernog:datzijnmoederDésinadeoorlogwashertrouwdenvoorhenbeidendenaamVonSaherhadaangenomen,daarmeenietalleenhunbezoedelde

familienaam,maarbovenalhunellendigeoorlogsgeschiedenisvanzichafschuddend.Ikhaddusaldiemaandennaardeverkeerdenaamgespeurd,eerstinNederland,toenviahetinternet,laterintheYellowPagesvangroot-NewYorkenmethulpvandeNederlandsecorrespondentBernardHammelburginAmerika.

Waarweookzochten,wekondengeenGoudstikkervinden.EndaarwarenopeensdeidentiteiténhetadresvanzijnschoondochterMareivonSaher.GoudstikkersweduweDésiwasin1996inBilthovenoverledenenhaarenigezoonEdovonSaherwaseenhalfjaarlateraankankergestorven.ZijnweduwewasMareivonSaher-Langenbein,als

geborenDuitsemetdeAmerikaansenationaliteitdusdeenigenoglevendeerfgenaamvanJacquesGoudstikker.MareiwoondeinGreenwich,Connecticut,eenfeeëriekplaatsjeinhetgroenopeenuurgaansvanNewYork,waarzijaldiejarenmetEdohaddoorgebracht.Hetwaseenemotioneeltelefoongesprek,datikkortdaaropmethaarvoerde.

Zebleeknoginderouwvanhaaroverledenechtgenootenwasjuistopgekrabbeldinhetbesefdatzealleenverdermoestendetoekomstmoestaccepterenzoalsdiezoukomen.Maarmetmijnverhaaloverdecollectie-Goudstikkerkwamhetverledendatzijprobeerdeteontworstelenterugalseenboemerang,diebovendienkeihardinsloeg.

Ikstuitteopdezaak-GoudstikkernaeenindirectetipuitdeboezemvanhetministerievanFinanciën.DatwasformeelverantwoordelijkgeblevenvooreventuelerestitutiezakennadatdetoenmaligeRaadvoorhetRechtsherstelwasopgeheven.Volgensmijninformant,dr.GerardAaldersvanhetNederlandsInstituutvoor

Oorlogsdocumentatie,washetnaoorlogserechtsherstelinNederlandinhetalgemeenweliswaarbehoorlijkverlopen.Maarerwaséénzaakdieerinnegatievezinheelerguitsprongendieinomvangwereldwijdbovendientotdegrootsteinzijnsoortbehoorde.DatbetrofdekunsthandelGoudstikkerinAmsterdam.Demanierwaaropdeoverheidermee

wasomgesprongen,stonk,aldusdetipgever.Daarmoestikeensjournalistiekinduiken.Ikmoestdebetreffendearchievenvandevoor-ennaoorlogseperiodedoorvlooien,danzouikdebewijzenvindenbijditschoolvoorbeeldvanintimidatieenonbehoorlijkbestuurdoordeoverheid...Nuwasikalsnieuwsjagerbijeendagblad,datzichvooralmetactuele

berichtgevingenexclusiefnieuwsafficheerde,nauwelijksgeïnteresseerdinlangdurigespeurtochtendoorstoffigearchiefdozennaardatene,ontbrekendepuzzelstukje.OudekoeienuitdeslootvandeTweedeWereldoorloghaddenbovendienmijnbelangstellingniet.Hetwaserggenoegdatikdooreentoevalstreffertijdensmijnavonddiensttot

specialistrestitutiezakenwasgeslagen.Laatstaandatikmedagen-,misschienwelwekenlanginoverheidsarchievenzoumoetenopsluitenomdezezaakspitstekrijgen.Bovendien:dekrantzoumedaarnooitdetijdvoorgunnen.Echteresearchjournalistiekwasalsluxueustijdverdrijfvanvrijgesteldejournalistenaleentijdjeuitdemode.De

statutaironafhankelijkedagbladredactieswerdendoorhundirectiesmeerenmeermetdeneusopdecommerciëlefeitengedrukt:kostenbesparenomteoverleven.TochkonikeeneersteinventarisatieindearchievenvanhetministerievanJustitienietlaten,daarbijsteviggeholpendoorenkeledocumentalistendiebijmijnonderzoekbepaald

verdergingendanhunfunctiealsoverheidsdienaarstriktnoodzakelijkmaakte.

Alleenaldateersteonderzoekwasomrodeorenvantekrijgen.AllesweeseropdatdetoenmaligeautoriteitennietshaddengedaanomdeerfgenameDésiGoudstikker-VonHalbanKurzbehulpzaamtezijnbij

hetterugkrijgenvanwathaarrechtenstoekwam:hetbezitvanhaaroverledenechtgenoot.Integendeel,deuitDuitslandteruggekomenGöring-schilderijenwarenjuistinontvangstgenomenalswelkomeaanvullingophetdoordeoorlogzwaargehavendenationaalkunstbezitbijhetzogenoemde‘herstelvanhetnationaal

patrimonium’.Metdrogeogenbeweerdendebewindvoerdersindezaak-GoudstikkerdatdefirmazevrijwilligaanGöringhadverkochtendaarmeedeeigendomsrechtenhadverspeeld:handelmetdevijandwasimmersverbodenenderevenuenervanwarendusvolgensdewetverbeurd.BovendienhadGöringertochvoorbetaald,alvroeg

niemandzichafhoeprecies.DeoverheidleekhalsstarrigelkprincipevanrechtvaardigheidtenegereninhaaropzetomDésibijhetrechtshersteltedwarsbomenteneindedeschilderijeninallerleirijksmuseaenoverheidsgebouwentekunnenophangen.

Schrijnendwarenderedeneringendiede

bewindvoerdersinDési’sgevalhaddenafgestokenomhaardeschilderijenteonthouden.Schrijnendnietalleeninhunharteloosheid,maarookindewijzewaaropdetoenaldoorNederlandmedeovereengekomeninternationalewetgevingmetvoetenwerdgetreden.Enschrijnendinhundomheid–hetleekalsofdebewindvoerdersinde

zaak-Goudstikkernieteenswístenhoezijdewetgevingmoestentoepassendiereedsin1943doorderegeringinballingschapwasontwikkeld.ToenikbijJustitiehetstukhadgelezendatdebewindvoerdersKorthalsAltesenRoestvanLimburginzakeGoudstikkerhaddenopgesteld,enbovendienontdektehoedietweein

dezelfdezaakóókoptradenalsvertegenwoordigervanDési’stegenpartij,destaat,werddereikwijdtevandekwestieduidelijk.Goudstikkersweduwewas,platgezegd,vermalendoordemolensvaneenijskoude,stuggeenonrechtvaardigeoverheid.Haarbezitaanschilderijenwashaartenonrechteonthoudenenzewasopvelefrontenvals

voorgelichtofzelfsdomgehouden.Hetwaszoveeljaarnadatoalleendekunstomdebewijzendaarvoortevinden.Ikwasdusverguldmetdehoofdredactioneletoestemmingomverderindezaakteduikenendaarvoorookinternationalearchieventebezoeken.

DitwashetverhaaldatikMareiaandetelefoonvertelde.Hetduizeldehaar.Natuurlijkhadzewelbegrependathaarschoonvaderooiteenvermogendmanwasgeweest.DésihadhaartijdensbezoekenaanNederlandmetgrotemelancholiedeonroerendegoederenlatenziendiezeuitgeldnoodinhaarzevenjaarlangestrijdtegende

overheidhadmoetenverkopen:hetkasteel,debuitenplaats,enhetpatriciërshuis.Diebezoekenhaddengroteindrukgemaakt.MaarDésihadernooithetfijneoververteld,enookMarei’sechtgenootEdohaderhetzwijgentoegedaanalshetgingomdevraagwaternupreciesmetGoudstikkerwasgebeurd.Alsschaamdenzijzichvoor

hunverleden,haddenDésienEdohunweinigverheffendeconfrontatiesmetdeoverheidaanMareionthouden.DatNederlandaldecennialangbeschikteoverGoudstikkersverzamelingschilderijendieinallerleirijksmuseatebewonderenviel,wasMareizichdusnietbewust.Zekendedezaak-Goudstikkereenvoudignietenwasernietvanop

dehoogtedathaarfamiliedestrijdomzo’n270merendeelstop-schilderijendestijdszoroemlooshadverloren.

BovendienwistzenietdatdeNederlandseregeringbijmondevandetoenverantwoordelijkestaatssecretarisAadNuis(D66)inmijnreportageshadverklaarddathijerallesaanzoudoenom

rechthebbendenbijnietafgeronderestitutiezaken‘ruimhartigterzijdetestaan’omalsnoghunrechttehalen.AlleswatzedaarvolgensNuisvoormoestendoen,washetindienenvaneenclaim.Erwasdeoverheidveelaangelegenomtegenheteindevandeeeuwdelaatstesporenuittewissenvanonrechtmatighedenjegensdeslachtoffersvande

oorlog,zohadNederlandinternationaalbeleden.Vóórhetmillenniummoestenresterendefoutenrechtgezetworden,luiddehetadagium,anderszouhettelaatzijnomdatdegroeperfgenamenzouuitsterven.Eenmaalbekomenvandeschokdiedezebomuithaarfamilieverledenhadveroorzaakt,bleekMareieenenaloorvoorhet

onvoltooidverledenvandefamiliegeschiedenis.EenbezoekaanConnecticutwassnelgeregeld.

Todd-lane,eenaangenamevillaindegroeneheuvelsrondGreenwich.Marei’svierhondenblaffennieuwsgierig,alsikhaaroprijlaanoprijd.Eentjelaatzichnietzien,deteckelSisidiezichverschuiltbijdegastvrouw.‘Vanmijn

schoonmoedergekregen,ditwashaarlievelingshond,’zegtMareiopdeverandavanhethuiswaarzejarenlangmetEdoheeftgewoond.‘Wateentuinhè,onsparadijs,hierhebbenweweetikhoeveelurendoorgebracht...’Edowasnietonbemiddeld.Alseffectenmakelaarhadhijhetredelijkvergeschopt,nadathijNederlanduitwrokderughad

toegekeerdomzichinAmerikatevestigen.ZijnzakenvriendAndrewBurskywaseenvriendvandefamiliegeworden,enEdohadAndyopzijnziekbedlatenbelovengoedvoorzijnnabestaandentezorgen.Andywaserdusookbij,toenikMareiineenlanggesprekverteldevanmijnbevindingeninzakeGoudstikker.Andy’szakelijkinstinctbevestigde

watMareivooralemotioneelaanvoelde:hiermoestalsnogrechtwordengedaan.DenaamGoudstikkermoestwordengezuiverdenerzoueenclaimaanhetadresvandeNederlandsestaatwordenuitgebracht.Bovendien:schoonschipmaken,leekterechtdementaliteitvandeNederlandseoverheidendaarwasopgrondvandearchiefstukkenvan

Dési’sstrijdindejaren’46-’52alleredentoe.‘Hebjenogschilderijen

hierdiemisschienvanGoudstikkerafkomstigzijn,’vroegikMareiaanheteindevanonseerste,drieuurlangegesprek.‘Noujehetzegt...’Zetroondememeenaarhaarslaapkamer.BovenhetbeddatzemetEdohadgedeeld,hingeenkleinwerkvaneendeFranse

impressionisteBertheMorissot.Tweemeisjeskopjes,eendoekjedatDésihaarhadgegevenomdathethaarzoaanMarei’sdochtersCharlèneenChantaldeeddenken.Deachterzijdewasnoginteressanter.NooiteerderhadMareihetlakzegelvandefirmaGoudstikkeropgemerktdatJacquesermeteenfermedrukvanzijnzegelringophadgezet.

Zekonhaartranennietbedwingen.‘DusditisdeechtegeschiedenisvanEdo...Waaromheefthijmedaarzoweinigoververteld?EnwaaromhebbenzeonzenaamGoudstikkernietgezuiverdnadatdiezodoorGöringenzijntrawantenwasbesmeurd?Ikweetnuwelwatmetedoenstaat...’

DevolgendedagzatikmetMarei’sdochterCharlèneinhetvliegtuignaarWashington.Ikwasgespannen.Dehistoricusdr.GerardAaldersvanhetNederlandsInstituutvoordeOorlogsdocumentatiehadmeverteldhoeheterindeAmerikaanseNationalArchivesaantoegingenhoeveeljeindieonuitputtelijkebronvanfeitenoverdeTweede

Wereldoorlogkonvinden.Maardiemededelingenhaddenmenietgerustgesteld.Integendeel,hetleeknieteensofweopzoekgingennaareenspeldindehooiberg,maarhooguitnaareenspeldenknop.Alleenaldezoekhulpen,findingaids,warenarchievenopzich,zohadAaldersmeuitgelegd:kamersvolperonderwerpgeselecteerde

indexen,eensoortcatalogiwaardeopdatonderwerpbetrekkinghebbendestukkenwerdenbenoemd.Ikzoutweevandiefindingaidsmoetendoorploegenomtenminsteeenindruktekrijgenvanhetarchiefdatdaarachterverborgenlag.Ikzouallestukkenmoetenopgevendieikindiefindingaidsinteressantgenoegvondvoormijnonderzoek.Endanzouden

diestukkenletterlijkperkarrenvrachtuitdearchievenwordengehaald,palletsvoldozenopeenwagentje,zoalszeindeindexenonder‘Goudstikker’enaanverwantetermenwarengenoemd.Vervolgensmoestenallestukkendiemekondenhelpen,wordengedeclassificeerd–veelvandestukkenindeArchivesliggenerimmers

alsbeslotenmateriaalenikzouperstuktoestemmingmoetenvragenomhetvoorgebruikinmijnonderzoektekopiëren.Maarvoordatikzoverzoukomen,moestikmeeerstnoglateninschrijvenalsonderzoekermetaccreditatievoordeArchives...Wehaddentweedagentijdomdatallesterealiseren.

Charlènevoeldedespanning.Zijwasnognooitineenoverheidsarchiefgeweestenhadgeenideewathaartewachtenstond,maarzemoestenzouerbijzijn.SamenkwamenweterechtbijJohnTaylor,beheerdervandearchievenwaarwijbelangstellingvoorhadden.Eenstokoude,kromgegroeidemanineenpiepkleinkamertje,die

vooroveropzijnbureaulagteslapentoenweonsalsofficieelingeschrevenonderzoekersbijhemmeldden.Deschilfersvandegeschiedenislekenletterlijkvanzijnlichaamtevallen,toenhijzichoprichtte.Evenwreefhijzichdeogenuitomhetvervolgensuittekraaienvanplezier.‘Ikwisthet,’zeihij.‘Deroofkunst.Eindelijkkomenweopde

kaartmetdatdeelvanonsarchief.Jehebtergeenideevanhoeveelfeitenmateriaalwehierhebben.Eerstdejoodsetegoedenendewaardepapieren.Ennudekunst...Hetmóestgebeuren.Komop,ikzaljelatenzienhoehetwerkt.Dezaak-Goudstikker,mmm,danmoetjedaarzijn...’

Taylorleeftinhetarchief.Hijkenterelkekrocht,hetgeenmisschiennietzoverwonderlijkisomdathijereigenlijkwoont.Hijgaatweleensmetdebusnaarhuis,maarslaapttochmeestentijdsophetbureau,precieszoalswijhemaantroffen.‘Kijkhierisjeeerstefindingaid,’zeihij,meteenweidsarmgebaarlangstallozeordnersineenruimtedie

onsdeedduizelen.‘Gajegang.Geefmijdenummersentitelsvanstukkendiejehiergenoemdvindt,danlaatikzebovenkomen.Benieuwdwatjeaantreft.Enjemoetmetrespectzoeken.Dezefindingaidszijnsamengestelddoortallozevrijwilligersdieeerstaldiearchievenhebbendoorgeploeterdomnategaanwaterüberhauptin

steekt.Dankzijhunvoorwerkkunnenjullienujewegvinden...’

Hetwaseengrootavontuur.Nadatwedefindingaidshaddenbekeken,kwamdeenenadeanderepalletvolarchiefdozenvoorrijden.Opeenzaalwaartientallenonderzoekersminofmeerdezelfdeprocedurevolgdenalswij,

doorzochtenwekoortsachtigaldiedozen.Geentijdomtelezen,alleenmaarscannen,enbesluiten:ok,dezedeclasssificerenenkopiëren.Ikdeedhetscanwerk,Charlènerendeheenenweermetstukkenomhetstempel‘declassified’teverkrijgen,zodatweerlichtdrukkenvankondenverkrijgen.Eenvooreen,alwilden

sommigebeheerdersweleenseenoogjetoeknijpenalsweonsmettienstukkentegelijkertijdmeldden.Ennetalsaananderetafelsklonkaandeonzesomsbesmuiktdiebevrijdendelach...‘aha,gotcha,hebbes...’DatwenatweedagenploeterenonsvliegtuigvanWashingtonNationalterugnaarNewYorkmisten,deerdeonsniet.We

haddenbijnazeshonderdstukkengevondenwaarinallerleiaspectenvandezaak-Goudstikkernauwkeuriguitdedoekenwerdengedaan.Vandecompleteinventarislijstvanzijntoenmaligecollectieenverslagenvangeallieerdekunst-expertsopdecollectingpoints,denaoorlogseverzamelplaatsenvanroofkunstinDuitsland,tot

enmetdateneontbrekendestukindeGoudstikkerpuzzel:dedefinitieveversievandeschikkingwaarmeeDésihaarovereenkomstmetdestaatderNederlandenhadondertekend.Alleswaser.NaoorlogseverhoreninzakeGoudstikker,destukkendiedebewindvoerdersKorthalsAltesenRoestvanLimburghadden

opgesteld,dediverseconceptenvandeschikkingentussenDésiendeoverheid–deArchivesblekeneenwarearkvanNoach.PasonderwegnaarEuropa,toenikinhetvliegtuigzesuurlangdetijdhadomnogeensdoormijnoogsttebladeren,bleekhoecompleetdiearchievenzijn,envooral:hoebelangrijkhetbezoekwasgeweest.

Nuzoueenanderstadiumaanbreken:datvande‘closereading’.EnvandebeoordelingvandezaakdooreenNederlandseadvocaatdiemeerdanwieookthuiszouzijnindejurisprudentievanhetrechtsherstelvannadeoorlog.OokdeinzichtenvandeskundigenophetgebiedvanhettoengeldendeNederlandsekoopmansrechtbleken

belangrijk.WantuitdearchiefstukkenwasondermeernaarvorengekomenwelkemachinatieserhaddenplaatsgevondenomdeKunsthandelJacquesGoudstikkerNVdirectnadevluchtvandeeigenaarviawederrechtelijkeaandeelhoudersvergaderingenentransactiesomtebouwentoteenvandemeestprofijtelijke,

collaborerendekunsthandelsophethongerigenazi-Duitsland.Endatallesnotabeneonderdenogaltijdjoodsenaam‘KunsthandelvoorheenJacquesGoudstikkerNV’,omdatdieinkunstkringenimmerszo’nijzersterkereputatiegenoot.

Verbluffendwasdeweerklankdiededaarop

volgendepublicatiesinhetAlgemeenDagbladoverdezaak-Goudstikkerkregenindeinternationalepers.GerardAaldershadmeinhetbeginweleensgesuggereerd:‘Ditwordtmisschiendegrootstezaakuitjenieuwscarrière.’Diesuggestiehadikwatsmalendafgedaan.Hadhijdannietgehoordvandeontboezemingenronddewankelekerncentralesin

hetBelgischeDoel,toenonzepublicatiestotwekenlangestillegginghaddengeleid?OfonzeverslagleggingronddeoorzaakvanderampmetdeHeraldofFreeEnterprise,deveerbootdievoordekustvanZeebruggezonkmetdriehonderddodentotgevolg?OnzeonthullingenronddeNederlandserolindevalvandeenclaveSrebrenica?

OfdeverslagenaanboordvanhetGreenpeace-schipdatdoordeRussischemarinewasopgebrachtomdathetonderzoekhadgedaannaargedumpteatoomonderzeeërsindeBarentszZee,totdatpresidentJeltsinviaonzepublicatieshoordedaterRussischepoliticiaanboordwareneninternationaalonderzoekgelastte...

Maartoch.Geenenkelezaakwaarikvoor-ennadienbijbetrokkenwas,kreegzoveelmassamedialenavolgingalsdezaak-Goudstikker.VanAmerikatotinNieuw-ZeelandenvanArgentiniëtotindeChineseVolksrepubliekwerderovergepubliceerd.Entotopdedagvanvandaagverschijnenerartikelen,nudestaatderNederlandenheeft

besloten202schilderijenaandeerventerugtegeven.Achterafpuzzeljeweleensoverdevraagwaarom.WashetdevolhardingvandefragieleerfgenameMareivonSaher,alsindividuopgestaantegeneenvreemdemogendheiddiehaaraanvankelijkdezelfdeijskoudebehandelinggafalshaarschoonmoederdirectnadeoorloghad

ondervonden?Washetdeinternationalelobbydie–vanuitAmerika–opgangkwamomdeNederlandseregeringonderdruktezettenteneindeindezezaakalsnogrechttedoen?Ofmeernog:washetderoldiedezezaakhadgespeeldbijdeomslaginhetdenkenomeindelijkteerkennendatsommigewesterseregeringeninfeitehetkwaadvandenazi’s

haddenvoortgezet?Doorzicheerstderesultatenvanhunrooftochtentoeteeigenenompaseenhalveeeuwentallozejuridischeconflictenverdertoetegevendatzedaarmeeeengrootonrechtinstandhielden?

DésiGoudstikker-VonHalbanKurz

JacquesGoudstikker

HOOFDSTUK2

Kunstalsdagelijkse

kost

Tweeheren.Deeenheefteenvorsendeblik

indeogen,sigarettenpijpjeindemondhoek,bontkraagje,houdtzijndehandendiepindezakkenvaneensteviggevuldeoverjas.Deandereheefthethoofdlichtgeneigd,eengeamuseerdetrekomdemondondereenchiquehoeddiedeogenaanhetgezichtonttrekt.Hijheeft

zijnhandenlosjesopderug,dehoudingvaneenwaarnemer.Zevormeneenfraaiduo,dedirigentendekunsthandelaar,WillemMengelbergenJacquesGoudstikker.ZozijnzesamengefotografeerdbijkasteelNijenrodeindeaanlooptotGoudstikkers‘AlgemeenWeldadigheidsfeestWeenenaandeVecht’van1937.Hetzijnherenvan

stand,datstraaltvandefotoaf.BeidenwarenopdatmomentbelangrijkevoortrekkersvancultuurminnendNederland.Mengelbergalsdedirigentvanbinnen-enbuitenlandsesymfonieorkesten,jarenlanghetboegbeeldvanhetConcertgebouworkestinAmsterdam,vermaardvanwegezijnvertolkingen

vaneigentijdsecomponisten,envooral:alsdeMahler-expertvandelagelanden.EnGoudstikkeralsdegastheervancultuurevenementenmetinternationaleallure,ambassadeurvandeoudeEuropesekunst,demandiedeNederlandsebourgeoisieinaanrakingbrachtmetdevroeg-Duitseenvroegmediterrane

kunst.Datdezetweekunstminnaarshiersamenzijngekomen,toontGoudstikkertenvoetenuit:altijdopzoeknaardecombinatievankunstvormen,cultuurpionierénkunsthandelaar,devisionairdiezijnpubliekwildevervoeren,incontactwildebrengenmethetonalledaagse.

WiewasdieGoudstikker?Tenonrechteheeftdegeschiedenishemvergetelheidgebracht.Deoorlogbetekendedediasporavanzijnhandelscollectie,anderengingenstrijkenmetdeeervanzijnlevenswerkenvooral:metdefinanciëlewaardedaarvan.TochstaathetvastdatJacquesGoudstikkereengrote,persoonlijkeinvloedheeft

gehadopdeontwikkelingvanNederlandtoteeninternationaalcentrumvoordekunsthandel.Zijninzichtenenadviezentussenbeidewereldoorlogenwarenbepalendvoorhettoenemendekwaliteitsgehaltevanveleparticuliereverzamelingen.Enzijnselectieswarentoonaangevendvoorhetaankoopbeleidvan

museumdirecteureninbinnen-enbuitenland.‘JacquesGoudstikkerwasdemandiedeNederlandsepatriciërsindeperiodetussendebeidewereldoorlogenincontactbrachtmetvooraanstaandekunstuithetbuitenlandendiezohunblikopdekunstwereldgeweldigverruimde,’aldusdeanalysevandekunsthistoricusenoud-

directeurvanhetRijksmuseumprof.dr.H.W.vanOs.‘Daardoorheefthijindirectookeengroteinvloedgehadopdemusealewereld.Erwarenperiodendatzijnhandelscollectiebrederengevarieerderwasdandeverzamelingvanmenigmuseuminhetland.Enhijhandeldenietalleenmetdiecollectie,hijexposeerdehaarook,voordegenendie

zichgeenkunstaankopenkondenveroorloven.HijnodigdehetpubliekuitomkennistemakenmetdegrotekunstenaarsindecollectieopzijnkasteelNijenrode.Hijwasdeeerstehandelaardiemetoverzichtsexpositiesdoorhetlandtrokenverdaarbuiten;diehetpubliekbewustmaaktevandeculturelehistorievanEuropa.Daarmeeweekte

hijdeNederlandsekunstliefhebberlosvandienstraditioneelconservatievesmaak.AlleenaldaardoorheeftJacquesGoudstikkerveelbetekendvoordeNederlandseeninternationalecultuurontwikkelinggedurendedeeerstehelftvandetwintigsteeeuw.’1

Goudstikkerwaseigenlijkeenregisseurindewereldvandekunst.Hijbedachtdecompositievooreennieuwschilderijvaneengekendekunstenaarmetdezelfdetrefzekerheidalseeninternationaletentoonstellingovervroeg-Italiaanseschilders.Hijhadeenmissiedieveelverderreiktedanzijnfortuinalleen(alvergathijdatlaatstenooit).

Goudstikkerdachtindecors.Altijdplaatstehijzijnactiviteitentegeneengrotereachtergrond,diesamenhangverschafteennieuweinzichtenbood.Zowisthijnietalleenrijkekoperstestimuleren,maarookeengrootpubliektebereikenenkunstenaarstemotiveren.TyperendisdebriefwaarinhijdeexpressionistischeschilderenlithograafCharley

Toorop(1891-1955)deopzetvooreennieuwschilderijaanreikte.IneenuitgebreideverhandelingbeschreefhijhaarhoeHollanders,ItalianenenFransenindeloopvandeeeuwendekaasmarktvanAlkmaarhaddengezienengeschilderd,endathetnuhaarbeurtwas.Inéénlange,gedrevenvolzingafhijdelay-outvooreeneigentijdseimpressievan

deoeroudekaasmarkt,diezijvrijwelexactzozouschilderen:‘Alshoofdmotief,vooraanengroot,eensleemetkaas,fonkelendoranje-geel,hetproductvanhetlandgedragendoortweesjouwers,waarvandevoorstenauwelijksenslechtstendeelezichtbaaris,deachterstedaarentegenalseenigehoofdfiguurophetheele

schilderij,inzijnkopdegeheelegebondengeslotenheidvanhetnoordelijkeHolland,waarinculmineertdeernstvanhetgeval;inzijnhoudingdegeheelemerkwaardigheidvandieneigenaardighedenensnellenloop,gespannendoorhetgewichtvandeslee,eenprachtigprobleem,daaromheengegroepeerd,bijna

speelgoedachtigenonwaarschijnlijkdehuisjes,wolkjes,ophaalbruggetje,waaggebouw,voormijnpartzelfsdeDamiaantjes.’2Toorop,diezichnooitdooriemandlietgezeggen,hadaleerder‘onderregie’vanGoudstikkergeschilderd,toenzijzijnopdrachtvooreenzelfportretaannam:‘Deeerstekeerdathijop

mijnatelierkwamzeihij:jemoetjezelfstaandschilderenineenwittejastegendemuur.’3Dathadzegedaan,metalsresultaathetkrachtigeZelfportretmetpaletuit1933,datnudeeluitmaaktvandecollectievanhetHaagsGemeentemuseum.Goudstikker,dietochvoornamelijkhandeldeinoudekunst,kochthaar

moderneschilderijen,organiseerdehaarexpositieendroegdaarmeewezenlijkbijaanhaarlaterefaam.

‘Hijwaseenanimatoreneenorganisator,’zegtdrs.Ch.Wiethoff,kunsthistoricusenoud-conservatorvanhetRotterdamsemuseumBoijmansVanBeuningen.‘Hijwasoveraltevinden

enwerdindeofficiëlekunstwereldvollediggeaccepteerdalseenvandetopdeskundigenvanzijndagen.Hijhaddebasisvoorzijnreputatiealgelegdindejarentwintig,kortnadathijbijzijnvaderindekunsthandeltrad,dietoennogindeAmsterdamseKalverstraatwasgevestigd.Hijdeedvanzichsprekenmetexpositiesindebekende

zalenvandiedagen:deKunstzaalinRotterdam,ArtietAmicitiaeinAmsterdam,PulchriinDenHaag.HijexposeerdezijncollectiebijdetoenmaligetextielbaronneninTwente.HijreisdeermeenaarScandinavië,naarandereEuropeselandenenzelfsnaarAmerika.Endaarnaastnamhijdeelaandiversegrote,nationaletentoonstellingenvan

oude,Europesekunst,diehijbovendienzelfmeeopzette.’Goudstikkerseigenbelangstellingvoordeoudeschilderkunstindemediterranelanden,FrankrijkenDuitslandwasalgewekttoenhijnogaandeHandelsschoolleerde,entegelijkertijdcollegesvolgdebijprofessorW.VogelsanginUtrecht.Vogelsangwaseigenlijkdeeerstehoogleraar

kunstgeschiedenisinNederlanddieduidelijkoverdelandsgrenzenkeek.Kunstgeschiedenisalsuniversitaireopleidingwasindiedagenslechtsvoorbehoudenaaneenselectgroepjehooglerarenenstudenten,aldusWiethoff.ZekendenelkaardanookallemaalenveellaterekunstexpertsstudeerdenindiedagensameninUtrecht.Onder

henwarendirecteurHannemavanhetmuseumBoijmansVanBeuningen,directeurSchmidt-DegenervanhetRijksmuseum,enJacquesGoudstikker.‘Zewarenstudiegenoten

eneigenlijkookpersoonlijkbevriendmethunhoogleraarVogelsang,’zegtWiethoff.‘Allenwerdenzebeïnvloeddoordiensblikophetbuitenland,envooraldoor

zijnmoderneopvattingenoverkunstbeschouwing.Jekuntzeggendatjuistindieperiodeeenbelangrijkomslagpuntligtindeopvattingenoverkunst.Hetnegentiende-eeuwseconceptwaseigenlijkheelencyclopedisch.Menzagmuseaalsscholenvandecultuur,enkunstbeschouwingalseenheelintelligentebezigheid,bedoeldvooreenselecte

groepminofmeerwetenschappelijkonderlegdekenners.Demuseumcollectiesuitdiedagenwarendanooknauwkeurigchronologischopgebouwd,alseengedetailleerdecaleidoscoopvandegeschiedenis,alleskeurigopvolgorde.Aandediscussiesindekunsthistorischeliteratuurkunjeechterziendaterin

deeerstedecenniavandetwintigsteeeuweenradicaalandereopvattingterreinwon.Indieopvattingiskunstnietindeeersteplaatsomvanteleren,maarvooralomvantegenieten.DatbegripvankunstontstondjuistindeperiodewaarindejongeJacquesGoudstikkercollegeliepbijVogelsang.Deprofessorleerdezijnstudentennietzozeeralle

wetenswaardighedenronddetechniekvanhetschilderenendeplaatsvandeschildersindegeschiedenis,maarvooralhetvisueelbegripvoorhunproducten,hetwezenvanhunkunst.Uitdieperiodedateertookdeuitspraakdatkunstverzamelaarsdewaregidsenzijnindekunstgeschiedenis.Omdatzijverzameldenuitliefdevoorhunonderwerpen,en

nietuiteenloutertechnischebelangstelling.Liefdevoordekunst,eenbandopbouwenmetkunstenaarsdiejeraken,hetwaregenieteninplaatsvanhethardeleren;denieuweopvattingendaarovervormdenindietijdeennogalstevigebreukmethetrecenteverleden.Enartistiekgesproken,stondJacquesGoudstikkermiddenindieturbulentie.

Hetlijdtgeentwijfeldathijkoosvoordemoderneopvattingen.JekuntdatzienaandeinrichtingvanzijnlateretoonzaleninhetpandaandeHerengrachtenkasteelNijenrode.Netalsdemoderneremuseumdirecteurencreëerdehijeenspecialeambiancerondomdegetoondewerken.Hijexposeerdenietalleenschilderijen,maar

groepeerdedieookrondperiodesenstijlen,ondermeerindebeeldhouwkunstendemeubelmakerij.ZodedensculptuurenantiekhunintredeindetoonzalenvanGoudstikker,dieookindeoverigeinrichtingalswarestijlkamersvanbepaaldeperiodenwerdenopgezet,alseenbeeldvandecultuur.Hijdeeddatlaterzelfsinzijneigenhuis,de

buitenplaatsOostermeer,zoalsblijktuitfotoboekenvandietijd.Dieaanpakwasheelmodern,zekerinNederland.’4Goudstikkerbeïnvloedde

daarmeenationaaleninternationaalookdetallozemuseumdirecteurenenconservatorenmetwiehijcontactenonderhield.Nietdatmuseaergveelaankopendeden,datlag

nognietophunweg.HandelscollectiesalsdievanGoudstikkerwarendoorgaansveelgevarieerdereneigentijdservanopzetdandegangbaremuseumcollecties,zeweerpiegeldendeveranderendeinternationalesmaakenbeïnvloeddendaarmeevooraldevoorkeurvandekapitaalkrachtige

verzamelaarsindiedagen.Maarsommigemuseumdirecteuren,zoalsHannemaenSchmidt-Degener,lietenzichweldegelijkvoedendoordergelijkeopvattingen.NiettoevalligisjuisthetRotterdamseBoijmansVanBeuningeneenvandeweinigemuseawaaraanGoudstikkerwelveelverkochtenwaarvoorhijregelmatig–opbasisvan

commissie–alsmakelaarenbemiddelaaroptrad.Eenbekendvoorbeeld

daarvanisdecollectietekeningen,schetsenenschilderijenvanRubensdieGoudstikkervanLordBarrymoreinEngelandkocht,endiehijaanhetmuseuminRotterdamprobeerdeteslijten.Natuurlijkhadhijeersteeneigenexpositievandewerkenopgezet,omde

publiekebelangstellingtewekkenendemuseumwereldlangsdiewegteporrentotaankopen.DesondankskosttehetGoudstikkerdegrootstemoeiteomdelenvandezecollectieinRotterdamondertebrengen.NietomdatdirecteurHannemaergeenbelangstellingvoortoonde,maarvooralomdathetmuseumgeenbudgethad

voorditsoortongebruikelijkeactiesteruitbreidingvandeeigencollectie.Goudstikkerdeedallerleiaanbiedingen,entradtenslotteopalsmedefinanciervandeaankopen,metbehulpvanzijnvriendeninhetverzamelaarscircuit,zoalsdeRotterdamsehavenbaronVanBeuningen.UiteindelijkishetaanJacques’

vasthoudendheidtedankendatBoijmansVanBeuningennogaltijdbeschiktovereenprachtigeRubens-collectie,diemetveellobbyenensteunvanparticulieremecenasseninhandenvanhetmuseumkwam.Dathijdaarbijookvoorzijneigenbelangopkwam,isduidelijk.‘TochwashetGoudstikker,diehetrisicohadgenomenomdecollectieinEngelandop

tekopen,endiezichhardmaaktevooreenplaatsdaarvoorindeNederlandsemusea,’zegtWiethoff.‘Hijtraddaarmeenietalleenopalskunsthandelaar,maarookalsvertegenwoordigervanwathijzagalshetbelangvandeNederlandsemuseumwereld.Hijwasbereiddaarvoorgrotefinanciëlerisico’ste

nemen,jekuntdatzienalseenmissie.’5Kenmerkendvoordie

maniervanoptredenzijnookdriegrote,internationalecultuurevenemententussen1929en1936,waarinGoudstikkereenzeerpersoonlijkeinbrenghad.Zijnexpositiebeleidwasinmiddelssterkgewijzigd.Hijtrokniet

meerrondmethandelsexposities,maarorganiseerderegelmatigvoordiedagenopzienbarendethema-tentoonstellingeninzijnkantoorpandHerengracht458teAmsterdamenkasteelNijenrodeteBreukelen.Zobrachthijspecialecollectiesbijeenrondthema’sals‘Hetstilleven’,‘Hollandsewinterlandschappen’en

‘Rubens’.HijorganiseerdetentoonstellingenrondeigentijdseschildersalsvaderendochterJanenCharleyTooropenanderemodernekunstenaarsvanwiehijwerken‘buiteninventaris’hadaangekochtomdathijinhunkrachtgeloofde:JanSluyters,G.H.Breitner,KeesvanDongen,JamesEnsor,I.H.J.Th.FantinLatour,AntonMauve,ToonKelder

enanderen.MenkwamnubijGoudstikkerinplaatsvanandersomendatalleenalgafzijnveranderdepositieindeNederlandsekunstwereldaardigweer.In1929vondhijhettijd

omAmsterdamopzijnculturelegrondvestentelatenschuddenmetdeenormeoverzichtstentoonstellingOudeKunstinhetRijksmuseum,waarinhij

alsvoorzittervandeVereenigingvanHandelareninOudeKunstpersoonlijkdehandheeftgehad.Bijnaallebelangrijkekunsthandelarenwarenlidvandevereniging:Bachstitz,DeBoer,Douwes,HoogendijkenHouthakker.VolgensWiethoffwasdeexpositieOudeKunsttebeschouwenalsdevoorlopervande

laterebekendeDelftseAntiekbeurs.ZewasopgezetalseenmanifestatievandegeheleNederlandsekunsthandel,‘eensamenvattingvanzijnbeteekeniseneenoverzichtvanzijnveelzijdigheid’.6Aanleidingtotde

expositiewasdeWereldconferentievandeInternationaleKamersvanKoophandelinjuli1929te

Amsterdam.VolgensWiethoffwasdeVereenigingvooralgeïnteresseerdindestroomkoopkrachtigebuitenlandersdieNederlandzouaandoen.Goudstikkerregisseerdedetentoonstellingmeteengrootraffinement:onderdevlagvanhetgrotere,culturelebelangwisthijheelgoedzijneigenbelangentepromoten.En

hijzouGoudstikkernietzijngeweestalshijnietallerleicultureleevenementenronddieexpositiezouhebbenopgezet:concerten,academischelezingen,voordrachten.Wiethoff:‘Eenbeterpubliekkonjeniethebben,zoredeneerdeJacques,omdepositievanNederlandalsEuropeeshandelscentrumtevestigenentegelijkertijd

deNederlandseparticuliereverzamelaarsenmuseateconfronterenmetdeinternationalestromingenwaarhijzichoprichtte:devroegeItaliaanseenDuitsemeestersendezeventiende-enachttiende-eeuwsekunstuitItaliëenFrankrijk.VoorzoverinNederlandbelangstellingvoordiestromingenisontstaan,is

datvooreengoeddeelaanGoudstikkertedanken.’In1936bestondde

verenigingvankunsthandelarenvijfentwintigjaar.OokdiegelegenheidgreepGoudstikkerhandigaanvooreententoonstellinginhetRijksmuseumeneeninternationaalcultureelevenementdaaromheen.HijliethetjubileumsamenvallenmethetDerde

InternationaleCongresvanKunsthandelarenendebijeenkomstvanhetOfficeInternationaldesMusées,beideinAmsterdam.EenkwartvandeingestuurdeschilderijenwasafkomstiguitdeGoudstikker-collectie,dievolgensWiethoffdestijds‘deomvangrijksteenmeestgevarieerdewasinvergelijkingmetdievanenigeanderekunsthandel

inNederland’.Goudstikkermaakteergoedesiermee,alvoeldehijtoenreedsdeconcurrentievannieuwopgekomenkunsthandels,diehetvooralomomzettedoenwasenminderomdekunsthistorischewaardevandeaangebodenwerken.Zo’nnieuwekunsthandelwasdefirmaKatzinDieren,dieweliswaarovereengrote,maarveelminder

gevarieerdecollectiebeschikte.ZijzondongeveerevenveelschilderijeninalsGoudstikker,maardekeuzeervanwasvooralcommercieelbepaaldenzonderavontuur:zeweerspiegeldeuitsluitendzeventiende-eeuwseHollandseenVlaamsekunst.

GoudstikkershoogtepuntinhetorganiserenvantentoonstellingenwaszondertwijfeldeexpositievanoudeItaliaansemeesterwerkeninenomhetAmsterdamseStedelijkMuseumin1934.Ookronddieexpositiehadhijallerleiaanpalendecultureleactiviteitengeorganiseerd.ZijncollectievroegeItaliaansekunstisvolgensWiethoff

voorNederlandsebegrippen‘ietsheelbijzondersgeweest’:‘Indeopenbareverzamelingenwasslechtseenzeergeringaantalvroeg-Italiaansewerkentebewonderen.Particulieren,zoalsbaronVanWestreenenenbisschopmgr.VanHeukelumvanUtrecht,haddenweliswaarkleineItaliaansecollectiesopgebouwd.Hetzijomdat

zediealsdeovergangvanoostersenaarwestersekunstbeschouwden,hetzijomdatzedaarindemiddeleeuwsedevotieherkendenenvondendateigentijdsekunstenaarszicherdoormoestenlateninspireren.Maarveelverdergingdebelangstellingniet.InFrankrijklagdatanders.DeverzameldriftvanhetMuseuminParijs

veroorzaaktezo’nkrappemarktindegangbare“meesterwerken”,datmenwelnaarandereverzamelgebiedenmóestuitkijken.InDuitslandhaddendeNazarenersbijhunterugkeeruitRomevroegeItaliaanseschilderkunstgeïmporteerd.’7DezeaanvankelijkbespottegroepDuitseschildershad

sinds1810ineenRomeinskloostergewoondomeenopdeoudeItalianengeïnspireerde,‘nieuw-Duitsereligieus-patriottische’schilderkunsttescheppen.BijhunterugkeerhaddenzedebelangstellinggewektvanenkeleDuitsevorsten,dieophunbeurtdeDuitseadelhet‘Italiaansevirus’bezorgden.InEngelandwashetnade

eeuwwisselingeenragegewordenomberoemdemeesterwerkenvoorweiniggeldopdekoptetikken,endatkonnoginItalië.HetaanleggenvancollectiesmetwerkenvankunstenaarsalsRafaël,AndreadelSarto,TitiaanenCorreggiowaserzeerindemode.‘MaarinNederlandhadaltijddenadrukgelegenophetverzamelenvan

zeventiende-eeuwseHollandseschilderijen,’zegtWiethoff.Dekunsthandelaardie

daarwerkelijkveranderinginbrachtwasJacquesGoudstikker.HijwasgoedbekendmetdeZwitsersechirurgdr.OttoLanz,diezichalshoogleraarindeheelkundeaandeUniversiteitvanAmsterdamhadgevestigdenalseenwarejager

Italiaansekunstwasgaanverzamelen.‘Lanz’verzamelwoedewasongekend,hijwaseenliefhebber,dievooraldejachtopzulkevroeg-Italiaansekunstwerkenfantastischvondendaarinheelverging,’zegtprofessorVanOs.‘Hijkondaarookprachtigeanekdotesoververtellen.Vanzelfsprekendwerdendemeesteschilderwerken

hetlandingesmokkeldomdeinvoerrechtenteontduiken,enLanzhaddaartoeeenheelspecifiekemethode:hijdeedzijnschilderijeninhoutenkistenwaarophijmetgroteletters“Vorsicht,Schlangen”hadgekalkt.Datgingeenaantalmalengoed,maarLanzbegreepookweldatheteenkeerfoutzoulopen.Hijhadgoedgegokt:juistdieene

keerdatdedouanezijnkistenopenbrak,zatereenvolmetslangenbij.Dedouaniersschrokkenzicheenongeluk,enhebbendeimportkistenvanLanznadiennooitmeergeopend.Hijhadmeervandatsoortindianenverhalen,zoalsdieenekeerdathijeenLeonardodaVincihadontdekt,endaarsneleenwaardeloos

merenlandschapjeoverheenhadlatenschilderenomhetgoedkooptekunnenimporteren.DirectnaaankomstinNederlandliethijzijnrestaurateuropdravenomhetmerenlandschapjeteverwijderen.Beltdiehemtweedagenlateringrotepaniekop:“MeneerLanz,vlugkomenkijken!”Nietalleenwashet

merenlandschapjeverdwenenbijhetschoonmaken,maarookdeDaVincidaaronder.VervolgenswaseenportretvanMussoliniinzijnvroegejarentevoorschijngekomen.Desmokkelaarbekochtdus,enLanzmochtdaargraagsmakelijkoververtellen.Datkenmerktedewarekunstjager...’

Goudstikker,LanzendedirecteurderGemeentelijkeMuseateAmsterdamC.W.H.Baardwarendeaanjagersvandeeerdergenoemdetentoonstelling‘ItaliaanscheKunstinNederlandschBezit’van1julitot15oktober1934inhetStedelijkMuseum.Erwarenmeerdandertienhonderdobjectentebewonderen,opgesteld

naarschoolvanherkomstenjaartal.OpinitiatiefvanGoudstikkerwerddeexpositieaangevuldmeteenseriecollegesoverdeItaliaanseschilderkunst,sculptuurenstedenbouw.EengroottuinfeestinItaliaansestijlhoordeeveneensbijdeextra’sopGoudstikkersmenu.Hijwildenogmeer:deopvoeringvaneenItaliaanseoperavan

CimarosaofMonteverdi,8maardatkreeghijuiteindelijknietvoorelkaar.Tochwashierhetconceptgeborendathijlaterzoutoepassenbijdeorganisatievanzijnkasteelfeest‘WeenenaandeVecht’methetvoltalligeConcertgebouworkestonderleidingvanWillemMengelberg:eenmultimedialecombinatie

vanschilderkunst,muziekenvoordrachtskunst,ineenambiancediewasgerichtopartistiekgenotinplaatsvanopsaaiewetenschap.Nietminderdan21.308bezoekerskwamennaardeexpositieinhetStedelijk,waaronderzevenenvijftigschoolklassenenzevengroepenvanwerklozen,dierondleidingenkregenvandeorganisatorenzelf.Deze

bezoekersaantallenwarenvoordiedagenzondermeerhoog,albeklaagdeGoudstikkerzichoverdeachterblijvendeculturelebelangstellingvandegemiddeldeNederlander,dielievereenvoetbalwedstrijdHolland-Belgiëbezocht.‘DatsoortverzuchtingentekendeGoudstikker,’zegtWiethoff.‘Hijwildedekunstinhetdagelijksleven

brengen,ookvoorschoolkinderenenwerklozen,omhuntelerengenietenvanietswathijzelfzozeerwaardeerde.Zijnsocialemissiealsambassadeurvandekunstwasuitzonderlijkvoordekunsthandelvandiedagen,enisdatmisschiennogsteeds.’Uitdecatalogusvande

expositieinhetStedelijkMuseumblijktvolgens

WiethoffondubbelzinnigdatGoudstikkerdéspecialistinNederlandwasvoordeItaliaansekunst.Zijninzendingvoordeexpositie,waarallevooraanstaandehandelaarsenverzamelaarsaandeelnamen,bestonduitnegenentachtigschilderijen,achttiensculpturen,eenonbekendaantalmeubelstukken,drie

tapisserieënenééntekening,meerdanenigeanderekunsthandelaarbijeenkonbrengen.AlleenderasverzamelaarOttoLanzkonGoudstikkerindezesectornaardekroonsteken.EnhoewelsommigecriticihetItaliaansetentoonstellingsevenementsmadelijkbetiteldenalseen‘omvangrijkeuitwasopexpositiegebied’,washet

eengrootpublieksucces.ItaliaansewerkenuitdecollectievanGoudstikkerwareneerderalverkochtaanhetMetropolitanMuseumofArtinNewYork.BovendienmaakteGoudstikkerbijhetevenementvan1934deeluitvanhetcomitévanaanbeveling,hetkleinecomitéenhetcomitéleergangen,driegelegenheidsorganenwaar

voorhetoverigealleendefinefleurvandeNederlandseartistieke,academischeenbestuurlijkewereldzittinginhad.‘Hijwasdeenigekunsthandelaarindiegezelschappen,waarinverderuitsluitenddetopdeskundigenvandiedagenzittinghadden.Datwaseengeweldigeerkenningvooriemanddiewasopgeleidaande

Handelsschoolendeeluitmaaktevanhetcommerciëlegilde,alhadhijdanookbijVogelsanggestudeerd,’zegtWiethoff.‘Hetbewijstzijngrotekundeenbetekenis.’

Jong,ambitieus,meteenheelscherpoogvoorkwaliteiteneenandere,baanbrekendevisie,zoomschrijftWiethoffdemanwiensloopbaanwerd

afgebrokendoordeTweedeWereldoorlog.‘Jekuntalleenmaarspeculerenwaarhijzouzijngeëindigdalshijtijdvanlevenzouhebbengehad.Hijhaddiecombinatievangedrevenheid,debezetenheidomdingenbijelkaartebrengenendeaandrangomhetevenwichtincollectiestezoekendatzeuittiltboven

hetgeheelderdelen.Dagennachtmetdekunstbezig,getrouwdmetzijncollectie,perfectionistopeenbijnaon-Nederlandsniveau...hijwasiemanddiezijnliefdevoordekunstmethetpubliekwildedelenendeopbrengstvanzijnexpositiesbestemdevoorallerleigoededoelenenvoorhetlevensonderhoudvanuitDuitslandgevluchte

joden.Hetisnietduidelijkwaartoedatalleshadkunnenleidenalshijdeoorloghadoverleefdendekunsthandelhadkunnenvoortzetten.Zekerisdathijooitwenstedatzijnnalatenschapineenmusealeomgevingbijeenzoublijven,misschienwelinNijenrode.Hetzoueenverzamelingvanformaatzijngeweest.’

TegelijkertijdtoontGoudstikkerslotaandatkunstkapotkangaan,ookindefiguurlijkezin.‘Nietalleenomdatantiekeschilderijenstukkenhoutzijnmetverferop,’zegtWiethoff,‘maarookomdatdemeestbizarreregimesindezewereldernaarstrevenomcoûtequecoûtedekunsttebeheersen.Kunstwerkendiedaardoordemakernooitvoor

bedoeldzijn,komenzotelkensopnieuwindehandenvanhebberigeenmachtshongerigepotentaten.Ofzijvernietigendekunstjuistalseenuitingvaneenhunonwelgevalligeculturelevrijheid.Hetiseenzeerbeklemmendegedachte,eenpatroondatjekuntdoortrekkennaarhetheden.BijdeVerenigdeNatieszijndikkerapporten

geschrevenoverdedoelbewusteenmassalediefstalénvernietigingvankunstinvoormaligJoegoslavië,eninhetverscheurdeRwanda.Erkleeftietsaanhetfenomeenkunstdatheelfelleemotiesoproeptvanhebzuchtofvernietigingsdrang,emotiesdiehaaksstaanopdescheppingsdrangvandekunstenaarinkwestie,en

diedefraaistekunstuitingentotvoorwerpvandelaagstebeweegredenenkunnenmaken.Datisvanalletijdenenplaatsen.EndatziejeookinhetgevalvanGoudstikker.ZoalszijnschilderijenzijnteruggevondenindetreinwaarmeeHermannGöringnaarBerchtesgadenvluchtte...Ikkanmelevendigvoorstellendat

zijnjongeweduweDésiopzekermomentzógenoegheeftgekregenvanhetgedoeinhaarnaoorlogsestrijdomdieschilderijenterugtekrijgendatzedekwestieachterzichheeftwillenlaten,alleenalomeindelijkverdertekunnengaanmethaareigenleven.OokalmoestzedaarmeeJacques’levenswerklatenvaren.Kunstkaninderdaadkapot,zonder

vernietigdteworden.’

OokGoudstikkerscatalogi

OokGoudstikkerscatalogivoorzijntentoonstellingeninbinnen-enbuitenlandwerdensteedsmeercollector’sitems(foto:PieterdenHollander).

EenvanGoudstikkers‘finestmoments’:hijleidtkoninginWilhelminarondtijdensde

expositievanItaliaansekunstinhetGemeentemuseum

Amsterdam(foto:privé-archiefDésiGoudstikker).

JacquesGoudstikkers

JacquesGoudstikkerstoenmalige‘staatieportret’voorgebruikinzijnkunsthandel:dedeskundigemonstertzijnobject

(foto:privé-archiefDésiGoudstikker).

GoudstikkersmotorjachtwaarmeehijvaakvanhetbuitenhuisOostermeerin

OuderkerkaandeAmstelnaarzijnAmsterdamsekantoorpandaandeHerengracht458voer(foto:privé-archiefDési

Goudstikker).

HOOFDSTUK3

Dodelijkevlucht

Metgrotemoeitehadde

achtentwintigjarigeDésiGoudstikker-HalbandegezagvoerdervanhetSSBodegravenervankunnenweerhoudenomhaarechtgenooteenzeemansgraftebezorgen.Hetwasdonderdag16mei1940,endejoodsekunsthandelaarJacquesGoudstikkerwaseerderdie

dagnaeenlangezoektochtgevonden.Hijwasdoodgevallenenlagmeteenschedelfractuurineenvanderuimen.Waarschijnlijkwashijinhetdonkervandevroegemorgengestruikeldenineenruimgestortvanhetschipdathemdevrijheidmoestbrengen.KapiteinHuibrecht

RegoortvoeldeerweinigvooromnahetEngelse

KanaalnogmeervertragingoptelopenopdetochalrisicovollerouteviaDoverenLiverpoolrichtingZuid-Amerika.IngewikkeldeformaliteitenbijdeBritsehavenautoriteitenkonhijnietgebruiken.DaaromwildehijGoudstikkerhetliefstaandegolvengeven.Regoortsschipwaseenvandelaatstegrotekoopvaardijschependie

ongehinderdeenNederlandsehavenhaddenkunnenverlaten.Rotterdambranddedoorhetmassabombardementvandinsdag14mei1940,toenRegoort’savondsomhalfnegenvanuitIJmuidendeNoordzeehadgekozen.1VolgeladenmetEngelsemilitairenenvluchtendeburgersvandiversenationaliteitenhadde

BodegravenkoersgezetnaardeZuid-EngelsehavenstadDover,deplaatswaarJacquesenDésivanboordwildengaan.

OphetlaatstemomenthaddenzezichmethuneenjarigezoontjeEdovoordeoversteekingescheept,zoverteldeDésilater.Hoehijhethadklaargespeeldwistzeniet,maarJacqueshadplaatsenbemachtigd

ophetschipvandeKoninklijkeNederlandseStoombootMaatschappij.DevermogendekunsthandelaarwildenaarLondenafreizen,waarhijvantevorendeaandelenvanzijnfirmaentwintigvanzijnruimelfhonderdschilderijenhadgedeponeerd.2MaarinDoverhaddenop15meialleendemilitairenvan

boordmogengaan,eenbittereteleurstellingvoorhetechtpaar.NahetvertrekuitDoverbevalRegoortdatallemannenaanboordderuimeninmoestengaan,alleenvrouwenenkinderenmochtenindehuttenblijven.Désihaddatgeweigerd,zehaderopgestaanbijhaarechtgenootteblijven.Enzowarenzeindebenauwderuimten

benedendeksterechtgekomen.

HonderdenhaddeninIJmuidengeprobeerdaanboordtekomen.AngsthaddezemensennaardekustvanNederlandgedreven.KortnahetmiddaguurvandeveertiendemeihaddenDuitseHeinkelbommenwerpershethartvanRotterdambinnentienminuten

veranderdineenvuurzeedienegenhonderdburgershetlevenkostteenvierentwintigduizendgezinnendakloosmaakte.3Denazi’shaddenUtrechtmetdezelfdemaatregelengedreigdalshetNederlandselegerzijnverzetnietzoustaken.EendageerderwaskoninginWilhelminavanuitHoekvanHollandmetdeBritse

jagerHerewardnaarEngelandvertrokken.OokhetkabinetwasnaarLondenafgereisd.DerestenvanhetverdedigingslegerhaddenzichachterdeHollandsewaterlinieverschanst,nadatdeGelderseGrebbelinieinfellegevechtenwasgebroken.Ruimtweeduizendsoldatenenbijnaevenveelburgerswarenal

gesneuveld.DevliegveldenvanWest-NederlandledenonderbombardementenenwerdendoorsteedsmeerDuitseluchtlandingstroepenaangevallen.4Deenigevluchtroutewasdieoverzee,endeloopplankvanRegoortsschipvormdeeenvandelaatstewegennaardevrijheid.

MetzijnopvallendeLincolnZephyrwasGoudstikkerop14meitussendehonderdenvoetgangersdekadeopgeredenzoveralshijkonkomen.Lukraakhadhijdeautoweggezet,haastigafscheidgenomenvanenkelebekendenenwashijmetDésienEdoscheepgegaan.ZowaseenvanEuropa’smeestvooraanstaande

kunsthandelarengevluchtmetachterlatingvanzijnvrijwelvolledigebezitaanschilderijen,sculpturen,kostbaarantiekenonroerendgoed.Goudstikkerwasaltijdeenbuitengewoonvitalepersoongeweest,krachtig,gewendomvooruittekijkeninplaatsvanachterom.Nu,nauwelijkseenetmaallater,zatkapiteinRegoortopvolle

zeemetdeverantwoordelijkheidvoorzijnstoffelijkoverschot.Hetmoestdiemorgen

vandezestiendeinallevroegtezijngebeurd.GoudstikkersvrouwhadRegoortinpaniekgevraagdnaarJacquestelatenzoeken,zemistehemaluren.Uithaarrelaasmaaktedekapiteinopdatdevermisteechtgenootdebenauwdheidbenedendeks

evenwasontvlucht.SindsdienwasDésihemkwijt.Hetlieptegendeochtend.Regoorthadeenvanzijnmatrozen,J.J.Dekker,oponderzoekuitgestuurd.Toenookdienietterugkwam,haddekapiteinbeslotenophetdaglichttewachtenalvorensdevermistentelatenzoeken,hetwasnogsteedsaardedonkerophetverduisterdeschip.

UiteindelijkvondenzeDekkerdoorzijnhulpgeroep.HemwashetzelfdeoverkomenwatGoudstikkermoestzijngebeurd:vlakvooreenopenluikwashijgestruikeldenruggelingsinhetmetersdiepegatgestort.MaarDekkerhadgelukgehad:omdathijophetlichaamvanGoudstikkerterechtkwam,waszijnvalgebroken.De

toevalligmeereizendeartsdokterWijsenbeek,eerstestuurmanPietRuigenbootsmanJanDanielFilarski5vondendeeenmeteenfataleschedelfractuur,endeandermeteengebrokenrug.InhetscheepsjournaalvandeBodegraven6ondertekendenRegoort,RuigenFilarskiop16mei1940‘desvoormiddagsten

eenure’Goudstikkersoverlijdensakte.

LutteleurennaJacques’doodhadDésierbijRegoortopgestaanalsnoginZuid-Engelandeenhavenaantedoen,omJacqueszijnzeemansgraftebesparen.MaarRegoorthadinstructiesomzosnelmogelijkviaLiverpoolnaarZuid-Amerikatevaren.DeDuitsemarinewas

berucht:haaronderzeebotenhaddenhetalenigetijdopEuropesekoopvaardijschepenvoorzien.NuGoudstikkersdoodsoorzaakzoduidelijkwasvastgesteld–eengebrokenschedelalsgevolgvaneenverklaarbareval–wasernietsdateenbegrafenisopzeeindewegstond.Danzoudekapiteinzonderverderevertragingkunnen

opstomeneneentijdrovendeconfrontatiemetdeEngelseautoriteitenkunnenvermijden.DatwasRegoortookaanzijnpassagiersverplicht:zijwildenimmerszosnelmogelijkwegvanEuropa,devrijheidvanZuid-Amerikategemoet.MaarDésiwildepersedathijalsnoginZuid-Engelandzoubinnenlopen.

HethavenstadjeFalmouthinCornwall,aandeEngelsezuidkust,wasdeenigemogelijkheid.DaarwildezeJacques’lichaamvanboordlatenhalenenregelingentreffenvooreenbegrafenis,zodatzehetgraflaternogeenszoukunnenbezoeken.Regoortzagafvanhetgeplandezeemansgraf.DoorinFalmouthbinnentelopen,konhijmatroos

Dekkerzosnelmogelijknaareenziekenhuislatenbrengenenzouhijproberentoestemmingtekrijgenomhetstoffelijkoverschotvanboordtelatenhalen,zobeloofdehijDési.Zijwildeerookachterblijven.MaarDésienEdozoudendebegrafenisinFalmouthnietmeemaken,hunwasuitdrukkelijkverbodenhethaventerreinteverlaten.

NadatJacques’lichaamvanboordwasgehaaldmoestDésiverdervaren,opnaarLiverpool.7

OnderdemensendieGoudstikkeropdekadevanIJmuidenhaddenuitgezwaaidwarenJanDikseniorenjunior,tweevandezevenpersoneelsledenvandeKunsthandelJ.GoudstikkerNV.DikseniorwasGoudstikkers

restaurateur,en–totopzekerehoogte–zijnvertrouwensman.Dikjuniorwashetmanusje-van-alles,goedvoordeboodschappenenalsstromantijdensspannendekunstveilingen.DeDiksvormdeneenmerkwaardigduo,toegewijdenonbetrouwbaartegelijk.HoevaakwasdeoudeDikindeafgelopenjarennietplotselingdagenlangvan

deaardbodemverdwenen,alzijnwerkverzakend.Omeenroesuitteslapen,hadGoudstikkeraltijdvermoed,wantdemandronkdoorgaansstevigenlietzichsomshelemaalgaan.8MaarondankszijnnukkenwasDikzijngewichtvoordekunsthandelingoudwaard.Hijwaseenvakbekwaamrestaurateur,

diealindienstwasgeweestbijGoudstikkersvaderEduard,dieJacquesdetechnischekneepjesvanhetvakhadbijgebrachtendiensperfectionismedeelde.Samenhaddenzejarenlanggewerktomdehandelscollectieintopconditietebrengen.Tochwaseraltijdeenzekereafstandgebleventussendeonbehouwen,volkseDikseniorende

stijlvolle,eleganteGoudstikkerjunior.Jacqueshadhemnooitechtbetrokkenbijhetzakelijkbeheerendecommercie.DathijookDikszoonJanjuniorindiensthadgenomen,henbeidenzeerbehoorlijkbetaaldeenviaeeningewikkeldeconstructieinvesteerdeinhunpensioenvoorziening,wasGoudstikkersroyaleblijk

vanwaarderingvoorhetwerkvandeoudeDik.Maarveelverdergingdebandniet.9TochzoudendeDikseenallesbepalenderolgaanspelenindeverderegeschiedenisvandefirmaGoudstikker.DeKunsthandelJ.

GoudstikkerNVinAmsterdamwasaltweegeneratieslangvanvaderopzoonovergegaan.10De

grondleggerswarenJacques’opa,dein’s-HertogenboschgeborenJacobGoudstikker,endiensbroerSimon.Alsnelnadevestigingin1845lietSimonzichuitkopen.‘AartsvaderJacob’hadvervolgenseenzeergevarieerdenegotieopgebouwd.Hijhandeldeinschilderijen,maarookinantiek,meubels,kantwerk,kunstnijverheiden

sculpturen.Overdekwaliteitvanzijnhandelswaarisweinigbekend.JacobszoonEduardJacquesGoudstikker(geboren8mei1866teVenlo)kwamrond1890indezaakenbrachterzijnmoderneopvattingenoverdetoenmaligekunsthandelin.Dekwaliteitenomvangvandeschilderijencollectiestegen.Meubilairenantiek

gingensteedsmeerdienenalsdecorvoordeschilderijenhandel,hetoverigeassortimentwerdvaarwelgezegd.Eduardlietdezaakin1921inschrijveninhetHandelsregister11envestigdehaaropdehoekvandeKalverstraatendeWijdeKapelsteegteAmsterdam.Heeleigentijds:erwaseen

winkeltjebenedeneneenveelruimereexpositiezaalopdeeersteverdieping,precieszoalsdekunsthandelvanLodewijkHouthakkertotnognieteenszoheellanggeledenaanhetRokingedrevenwerd.Eduardspecialiseerdezichinoudekunst,voornamelijkuitdeHollandseenVlaamsezeventiende-eeuwsescholen.

ZijnzoonJacques(geborenop30augustus1897inAmsterdam)kwamin1919alstweeëntwintigjarigeindezaak.Hijwasgeschoold:eerstaandeHandelsschoolteAmsterdam,lateralsstudentkunstgeschiedenisbijhoogleraarW.MartininLeidenenbijNederlandseerstehoogleraarinde‘AesthetiekenKunstgeschiedenis’Willem

VogelsanginUtrecht(tussen1919en1921).DeinternationaalgeoriënteerdeVogelsanghadJacquesGoudstikkersbelangstellingvoorvroeg-Nederlandseenvroegmediterranekunstopgewekt.Zijzoudenlaterbevriendraken.12JacqueswaseenvandeeersteNederlandsehandelarendieNederlandincontact

brachtenmetdeinternationaalheersendesmaak.OnderinvloedvandezowelcommercieelalshistorischonderlegdeJacqueskreegzijnkunsthandelallengswerkelijkinvloedophetcultureleleven.Hijzouuitgroeientoteenvandemeesttoonaangevendeensuccesvollekunsthandelarendie

Nederlandtotdantoehadgekend.Daarvangetuigdede

enormehoeveelheidbezittingendieJacquesbijzijnvluchtvoordenazi’sinNederlandachterliet:eeninternationalecollectievanruimelfhonderdschilderijenwaarindegrootstemeestersvertegenwoordigdwaren,hetkasteelNijenrodeinBreukelen,het

monumentalegrachtenpandHerengracht458inAmsterdam,debuitenplaatsOostermeerinOuderkerkaandeAmstel,zijnvermaardecollectiesVenetiaansglas,antiekemeubelen,oudewapens,antiquarischeboeken,detoonaangevendekunstcarthotheekenveleanderekostbaarheden.Alleenaluitdekeuzevanhetonroerendgoedbleek

Goudstikkerskunstzinnigesmaak.In1927kochthijhetstatigepatriciërshuisaandeHerengracht(in1656gebouwdinopdrachtvandekoopmanWuytiers)tegenbetalingvanruimtweehonderdduizendguldencontant.Hetprachtigepandwerdopgeknaptendekunsthandelnamerop6april1927zijnintrek.13Elk

vertrekwasingerichtvolgensdestijlvanhetgenreschilderijendaterwerdgetoond.14ZohadhijdeItaliaansekamer,diewasbehangenmetwarmroodveloursdeNaplesalsachtergrondvoordeprimitieveMadonna’s,ingerichtmetnotenhoutenzetelsenmiddeleeuwsetafels.Indegotischekamerwerden

kunstwerkengetoondvanZuid-NederlandseenDuitseschildersalsJanProvoost,JanWellensdeCocq,LouisCranachendeMeestervanMesskirch.Dezewerkenhingentegenalsfresco’sbeschilderdemuren,tussenVlaamseglas-in-loodramen,koorbankenenaltaarornamenten.Opdeplafondsvandebenedenverdiepingwaren

panelenvanDeLairesseaangebracht.DezelfdestijlkenmerkenpasteGoudstikkertoeinzijnwoonhuis,dein1930voorruimvijfenzeventigduizendguldenaangekochtebuitenplaatsOostermeer.HetstatigelandhuiseventenzuidenvanAmsterdammetzijngobelins,beschilderdepanelenenplafonds,zijnprachtigaangelegdetuinen,vijvers

enlanenademdevolledigdesfeervanGoudstikker.15Zomogelijknogstatigeringerichtwasheteveneensin1930aangekochtetwaalfde-eeuwsekasteelNijenrodeaandeVecht,inBreukelen.IndeoudstegedeeltenvanhetkasteelexposeerdeGoudstikkerzijnvroeg-Italiaansekunstwerken:schilderijenensculpturen,deeerste

ItaliaansecollectieinNederland.Hijhielderzijnberoemdefeestenvooreenkeuraanregeringsvertegenwoordigers,zakenlui,diplomatenenpolitici.Doorgaanswarendatfeestenterpromotievandekunsthandel,waarvandeopbrengsteengoeddoeldiende.

Ondanksdemalaisevanvoordeoorlogwas

Goudstikkerdusmiljonair,entegenoverdatbezitstondslechtseengeringebankschuldvan258.432gulden.16Zijnonroerendgoedstondvoor368.000guldenindeboeken,zijncollectiemoettoenzekerzesmiljoenwaardgeweestzijn(aldusdeschattingvande‘koper’,kunstkennerHermannGöringzelf,uitgesprokentijdensde

Neurenbergverhorenvlaknadeoorlog17)enhijbezat334vande600aandelenindenaamlozevennootschap(50ervanwareninhetbezitvanzijnmoederEmmyGoudstikker-Sellisbergeren216warenindevennootschapzelfgeplaatst).‘Zorggoedvoordezaak,’washetenigewathijzijnrestaurateurJan

Dikseniorenzijnprocuratiehouder,dewatziekelijkeArietenBroek,bijzijnvertrektenafscheidhadgezegd,zozouDésilaterverklaren.18Schriftelijkeinstructieswarenerniet.IndegroteLincolnZephyronderwegnaarIJmuidenhadGoudstikkeraanDésiuitgelegdwaaromhijnietméérvoorzorgenwenstete

nemen,zoalsdebenoemingvaneenzaakwaarnemeromdehandeldraaiendetehoudenofingrijpendebeslissingentenemen.Dekunsthandelwaseenjoodsefirma,enGoudstikkerwistinmiddelsvoldoendeoverdemotievenvandenazi’somtebeseffendatzijnniet-joodsepersoneelgemakkelijkinproblemen

zoukunnenkomenalshettesterkgeassocieerdzouwordenmetzijnpersoonlijkeachtergrond.Zijnvisiewaseenvoudig:zoudendenazi’sdenetbegonnenoorlogwinnen,danwashijalleskwijt.Zoudenzeverliezen,danzouhijterugkomenenzienwathemvanzijnkunsthandelnogrestte.‘Hijwildeniemand,diehijzelfbevoegdhedenhad

gegeven,indemachtvandevijandachterlaten,’zoverklaardedejuristmr.A.E.D.vonSaher,toenhijopverzoekvanDésiin1952degebeurtenissenopeenrijtjezetteinhetrapport‘NVKunsthandelJ.Goudstikker’.19Datsoortbeslissingen

snelnemenwasdetweeënveertigjarigeGoudstikkereigen.Hij

kendezijnkrachtalszakenmanenwistwatzijnenormedeskundigheidalsspecialistvandemiddeleeuwseschilderkunstwaardwas.Zijnovertuigingskrachtenorganisatietalentgavenhemvoldoendezelfvertrouwenomdetoekomsttegemoettetreden.Bovendienhadhijenkelevoorzorgsmaatregelen

genomen:hijhadzijneigen334actieveaandelenindenaamlozevennootschap(elkmeteenwaardevanduizendguldennominaal)vooriedereenonbereikbaarondergebrachtbijdeinternationaleBanker’sTrustCompanyteLonden.20Enzijntestament,voorhetlaatstgewijzigdnadegeboorte

vanEdoin1939,21voorzaginheterfelijkeeigendom,endusindebeslissingsbevoegdheidvanzijnechtgenoteenhunzoon.ZelfszijnmoederEmmySellisberger–dievijftigaandelenbezat–zougeendoorslaggevendebeslissingenkunnennemen,enaandeoverige216aandelenindevennootschapkonnaar

geldendkoopmansrechtgeenstemrechtwordentoegekend.Debeslissingsbevoegdheidzoudusaltijdbijhemofzijnvrouwliggen,ookalshijvanuitEngelandofdesnoodsAmerikazoumoetenopereren.Tenslottewas

Goudstikkerovertuigdvande‘eeuwigheidswaarde’vandekunst:afgezienvanhetrisicovanvernietiging

tengevolgevandeoorlogzaghijgeenredenomteveronderstellendatzijnschilderijenvandeaardbodemzoudenverdwijnen.Zijnboekhoudingwaswaterdicht,deprovenancebijelkindividueelschilderijzouhemeventueellateralsonomstotelijkbewijsvaneigendomdienenvoorzoverhijgeenverkoop-of

liquidatieorderszouhebbengegeven.Elkeandereeigendomsvervreemdingzouillegaalzijn,endusteruggedraaidmoetenworden.NietvoornietshadGoudstikkerzijnzakboekjemetdaarineennauwkeurigeomschrijvingvandegehelecollectienoginzijnbinnenzak,toenhijnazijnvalinhetruimvanhetSSBodegravenwerd

teruggevonden.Hetlosbladige,lerennotitieboekjemetgoudensnedewasdesamenvattingvanzijnlevenswerk,enDésizouhetaltijdblijvenkoesteren.

DeAmsterdamsekunsthandelaarhadeennogalbuitenissigewijzevanzakendoen.‘Goudstikkerwasiemanddiewistdatelkschilderij

enkunstvoorwerpzijnwaardeheeftendatmendiewaardeervoorkonkrijgen,mitsmenslechtszijntijdwisttebeiden,’schreefmr.VonSaherinzijneerdergenoemderapport.Jacquesverkochtnooitietsonderdeprijsdiehijinzijnhoofdhad.Dieopvattingbetekendedathijzijnwinstnietzozeeruitdeomzetvanveelschilderijenmoesthalen,alsweluitde

margeopelkindividueelstuk.Dathadweeralsconsequentiedathijeengrotevoorraadmoestaanhouden,omondanksgeringeverkoopaantallentocheenvoldoendegevarieerdeenkwalitatiefgoedekeuzetekunnenbieden.Dieaanpakvergdeeengroot,internationaalnetwerkaancontacten,eenuitstekendereputatieennietindelaatsteplaats

grotekapitaalsinvesteringen.InnauwelijkstienjaartijdhadGoudstikkerdezevoorwaardenwetenterealiseren.Integenstellingtotzijn

vaderEduardhadJacquesaanvankelijkheteconomischtijookzeermee.ZijnvaderhadzichalsgevolgvandehandelsbarrièresindeEersteWereldoorlog

voornamelijktoteentraditioneelingestelde,Nederlandseklantenkringmoetenbeperken.Zijnclientèlewasalleenmaargeïnteresseerdinoud-Nederlandsekunst.Goudstikkerjr.daarentegenprofiteerdejuistvandeontwikkelingvanAmsterdamtoteenbloeiend,internationaalhandelscentrum.22Dankzij

hem,endankzijveilinghouderA.W.M.MensingvanhethuisFrederikMuller&Co,werdAmsterdameenvandetoonaangevendeinternationalepodiavoordekunsthandel,naastNewYork,LondenenParijs.DenaamFrederikMuller&Cozoulaternogeenbelangrijkerolspelenindegebeurtenissenrondde

KunsthandelJ.GoudstikkerNV.Goudstikkervestigde

zijnreputatiealskunstkennerbijuitstekdoorzijnintensievecontactenmetvooraanstaandeverzamelaars,museumdirectiesendebinnen-enbuitenlandsekunsthandel.Zijmaaktengebruikvanzijngefundeerdeadviezenen

vertrouwdenhemvaakdeverkoopvanwaardevolleverzamelingentoe.23Omdatinternationalekarakterteonderstrepen,gingGoudstikkerzijncatalogiinhetFransuitgevenententoonstellingenvanzijncollectie(overigensmetwisselendsucces)organisereninhetbuitenland.Indejarentwintigexposeerdehijvan

Kopenhagen,StockholmenOslototinLonden,Parijs,St-Louis,DetroitenNewYork.Hijbouwdeeensteedsgevarieerdercollectieop,zoalsblijktuitdenegenendertigcatalogidiehijenzijnvaderuitgaven,waarvandelaatstezeseditieszelfsdoorGoudstikkerpersoonlijkwerdengenummerdengesigneerd.Hetzoudencollector’s

itemsworden,dieaantonendatdecollectievanna1922steedsmeerinternationaleschildersbevatte.KunstuitdeGoudenEeuwbleefweliswaarderuggengraat,maarVlaamse,DuitseenItaliaanseschilderkunstuitdeveertiendetotenmetdezestiendeeeuwgingeensteedsvooraanstaanderplaatsinnemen.Naastdezeprimitievewerkendeed

gaandewegdeachttiende-eeuwseenbeginnegentiende-eeuwseZuid-EuropeseschilderkunsthaarintredeinGoudstikkerscollectie.Ookkochthijsteedsmeermiddeleeuwsesculpturenaan,voornamelijkveertiende-envijftiende-eeuwswerkuitDuitsland,FrankrijkenItalië.‘Wijmoetenrekeninghoudenmetdewensenvan

buitenlandsekopersnuNederlandeenzeeraanzienlijkeinternationalekunstmarktveroverdheeft,’schreefhijin1924.DatGoudstikkerzelfeenenormaandeelindiemarkthad,blijktondermeeruitdeaankopenvanWilhelmvonBode,diealsGeneraldirektorvandeGemäldegalerievandeKoninklijkeMuseainBerlijneenvandemeest

kooplustigemuseumdirecteurenvanEuropawas.VonBodekochtookinvoorallerleianderemuseainDuitslandenadviseerdevelevermogendeparticuliereninenrondBerlijnbijdesamenstellingvanhuncollecties.SystematischkochthijhetsoortwerkdatGoudstikkeraanbood,enniettoevalligisdekunstdieVonBodebijvoorkeur

voorzijnkerncollectiesverzameldevoorhetovergrotedeelafkomstigvandefirmaGoudstikker.24

HetgingJacquesjarenlangzeervoordewind.Hijoverleefdedebeurskrachvan1929metgemak,hetgeenblijktuitdeaankopenvanzijnonroerendgoedin1930.Dathijnaasteenechte

zakenmanookeenidealistwas,bleekaluitdevelegoededoelendiehijdiendemetdeopbrengstvansocialeevenementenrondzijnverkoopexposities.ZobestemdehijtegenheteindvandejarendertigalgeldenvoordehulpaangevluchtejodenuitDuitsland,diedeexpansiedriftvanHitlernietwildenafwachten.Veeleerderalhadhijzich

inwoordengeschriftgeërgerdgetoondoverhetfeitdathetgenietenvankunstvooralaandevermogendeelitebleefvoorbehouden.DaaromhadhijbijzonderebedoelingenmethetkasteelNijenrode.ZijncollectiewasveelgevarieerderdandievandemeesteofficiëlemuseainNederland,enGoudstikkerwildezijn

schilderijenooktoegankelijkmakenvoordegenendiehetgeldniethaddenomzetekopen.DuszouhijNijenrodeookvoorhetpubliekopenstellen.SpeciaaldaartoeliethijhetkasteelinBreukelentussen1933en1935geschiktmakenvooropenbaarbezoek;hijvestigdeerzelfseenhorecagelegenheidin,deTaverneTournebridge.In

juli1935introduceerdehijNijenrodebijhetgrotepubliekmeteenboekje,waarinhijkasteel,collectieenlandgoedbeschreefenbijwijzevanvoorwoordnoteerde:‘SeedertMei1933heefterrustgeheerschtophetkasteel“Nyenrode”,datop7november1930inonsbezitwasovergegaan.Deomstandighedenwarenvandienaard,dateen

heropening,inwelkenvormook,onsongewenschtvoorkwam.Indienwijerthanstoebesluitenhetkasteelbijwijzevanproefvoorhetpubliekopentestellen,danmeenenwij,dat[...]voldoendeblijkt,datwijonzeoudeidealen,welkeonsbijdenaankoopvooroogenstonden,niethebbenopgegevenendatwijthans[...]ditfraaie

gebouwdenbezoekerlatengenieten,nietalleenvandezalenenvertrekken,zoalsdieinverschillendestylenopNyenrodebewaardzijngeblevenendiewij,voorzooverhetinonsvermogenlag,metschilderijenenkunstvoorwerpentoteenaantrekkelijkgeheeltrachttentemaken,maarookvanhetpark[...]datvoorveleneenaangename

verpoozinggedurendedezomermaandenzalkunnenworden.Naaronzemeeningzaldooreenenanderhetkasteel“Nyenrode”eennietonbelangrijkeplaatskunneninnemenindereeksvandevelebezienswaardighedenwelkeNederlandtebiedenheeft.Juli1935,JACQUES

GOUDSTIKKER’25

EerderalhadGoudstikkerineenreferaatmetdetitel‘OverhetbelevenvanKunst’26ertegengefulmineerddathetgenietenvandekunst‘alshoogsteuitingvandemenschelijkegeest’slechtsvoorenkelingenwasweggelegd.Hijtrokdevergelijkingmetgrotesportevenementeninzijnbeklagoverhetfeitdatde

behoefteaankunstbelevingveelgeringerisdandebehoefteaanmassaspektakel.Zijnobservatiesgevenenpassantookeenaardigbeeldvanhetvertiervandiedagen,énzetonenzijndiepstemotivatieindeliefdevoordekunst,diehijgraagmetvelenzoudelen:‘Naastvoetbalwedstrijdenvanmeerofminderebeteekenistrekken

duizenden,tienduizenden,ja,honderdduizendenoveralterwereldopnaarautoraces,zwemwedstrijden,tenniskampioenschappen,stierengevechten,hondenraces,concours-hippiques,wielrennen,zesdaagschenenwatalnietmeer.DeHink-stap-sprongblijkteenernstigeconcurrentvoorJoVincent,het

polsstokspringenvoorPabloCasalsendeMarathonloopvoorMengelbergenMenuhin.Vergelijktmenverderhetbezoekaantoneelenaanbioscoop,danzietmen,datdemeestegezelschappen,dieernstigekunsttrachtentebrengen,eenkommerlijkbestaanleiden[...].Debioscopendaarentegen,dieinaantaldeschouwburgenverre

overtreffen,gevenminstensdrievoorstellingenperdag,diedikwijlsredelijkenvaakbijzondergoedbezochtworden,speciaalalsdefilm,hetgeenmaaralteveelvoorkomt,helemaalnietsmetkunsttemakenheeft.Zijwordennooitgesubsidieerdenblijvendesondanksnietalleenbestaan,maarwerpenzelfstendeeleheelebehoorlijke

winstenaf,hetgeenbijmijnweten,nochbijconcertondernemingen,nochbijtoneelgezelschappen,nochookbijopera’sooithetgevalschijnttezijn,ookalwordenzijzwaar,somsminderzwaargesubsidieerd.Ikhebuitdezehoekennietandersdanzuchtenenklachtenvernomen,naarhetmijvoorkomtmedeeenbewijs,

datgeendezercategorieënkanbestaanuitsluitendvandebelangstellingvanhetpubliek.Subsidiebetekent[...]tochdit,datiederebezoekeraaneengesubsidieerdevoorstellingslechtseengedeeltevandedoorhemgekochteplaatsbetaalt;derestbetaaltdegemeenschap;datiseendoorendoorongezondetoestand,dievoortkomtuiteenchronischgebrekaan

werkelijkebelangstelling.[...]TenopzichtevandebeeldendeKunstliggendetoestandenalnietveelbeter.Ookhiereengebrekaanwerkelijkeinteresse.’

DergelijkewoordenvandeartistiekekasteelheerdrongennietdoortotGoudstikkers‘hofhouding’,hetzevenkoppigepersoneelvandekunsthandel,waarinDik

sr.enTenBroekdebelangrijksteplaatseninnamen.MisschienookdaaromzoudenzijkortnaJacques’vluchtennaareigenzeggennognietopdehoogtevanzijndood,zijnheleimperiumvooreenappeleneeneiuitleverenaanveldmaarschalkGöringenFührerHitlerpersoonlijk,tenbehoevevandeparticuliere‘verzamelingen’diehun

grootheidswaanbelichaamden.Datdatnietgebeurdeonderdwangvandeomstandigheden,zoalszijtijdensnaoorlogseverhorenwildendoengeloven,blijktweluitdevoordietijdexorbitanteverkooppremiesdiezevoorhun‘bemiddeling’opstreken:honderdduizendenguldensieder.MisschienwasermaarééndieGoudstikker

werkelijkbegreep:zijnjongeechtgenoteDésiHalban,lidvandeWeensearistocratie,dedochtervandetoenwereldberoemdeoperazangeresSelmaKurzenvandehofartsJosefHalban,diezichVonHalbanmochtnoemennadathijdoordetoenmaligekeizervanOostenrijk,FransJozefI,indeadelstandwasverheven.

Het‘zwarteboekje’waarinJaquesGoudstikkeralzijnbelangrijkekunstwerken

noteerdemetdeprovenance(herkomst)endewaardeineen

geheimecode.Indefotomontage:Hermann

Goering,alshijhetpandvan

Goudstikkerverlaatnadathijdaarinjuni1940zijnslagheeftgeslagen(fotoencompilatie:

PieterdenHollander).

GoudstikkersgrafinFalmouth,Engeland(foto:

privé-archiefDésiGoudstikker).

GoudstikkersgrafinFalmouthnaeenlaterereconstructie,Falmouth,

Engeland(foto:privé-archiefDésiGoudstikker).

T.J.Pye’svisitekaartje,deundertakermetwieDésizaken

moestdoenineenhavenkantoortjeteFalmouthvoordebegrafenisvanhaarman.Hetopschriftvoorde

grafsteenisvermoedelijkhaarhandschrift(foto:privé-archief

DésiGoudstikker).

HettelegramwaarmeeDésiGoudstikkerop21mei1940het

overlijdenvanhaarmanwereldkundigmaakte(foto:

privé-archiefDésiGoudstikker).

HOOFDSTUK4

WeenseavondaandeVecht

DezangeresDésiHalbanhadnognooit

vandekunsthandelaarJacquesGoudstikkergehoordtoenzijnkantoorhaarcontracteerdevooreenoptredeninNederland.HetzoueenWeenseavondworden,washaarverteld,eenromantischcultureelevenementtenbatevaneenofandergoeddoel,waarbijzijmethet

Concertgebouworkestonderleidingvanprof.dr.W.MengelbergzouoptredenineenkasteelaandeVecht.DereputatiesvanWillemMengelbergenhetConcertgebouworkesthaddenhaarbelangstellinggewekt.Hetwarengrotenamenvooreenzangereszoalszij:zezongverdienstelijk,maarhadnietdewereldklassediehaarinmiddelsoverleden

moederSelmaKurzbezat,dewereldberoemdesolistevandeHofoperainWenen,hetmekkavanoperaenoperette.HoewelDésizichzeerbewustwasvanhetklasseverschilmethaarmoeder,enookwelbegreepdateendeelvanhaarreputatiesamenhingmetdievandedestijdsalomgevierdeWeensediva,wildezeeeneigencarrière

alsoperazangeres.1DeuitnodigingvanGoudstikkerkwamdaarbijgoedvanpas.Zezounieuwemusiciencomponistenlerenkennenenzingenvooreenselectgezelschapvanvooraanstaandezakenlieden,regeringsvertegenwoordigers,diplomaten,politicienbekendekunstminnaars.

AlszeheteropkasteelNijenrodegoedvanafbracht,zoudathaarloopbaanmisschienversnellen.DezesentwintigjarigedochtervanSelmaKurzaanvaarddedanookonmiddellijkdeinvitatievoorGoudstikkers‘AlgemeenWeldadigheidsfeest“WeenenaandeVecht”inhetparkvanKasteel

“Nyenrode”teBreukelenaandeVecht,op17juni1937’.Datzeeenhalfjaarlatermetdeorganisatorvanhetfeestgetrouwdzouzijn,hadzetoennietkunnenbedenken.Vierjaareerderwashaar

moedernaeenlangdurigehartkwaaloverleden.ZewasbegravenmeteeneerbetoonzoalsmaarweinigOostenrijkersten

deelviel.2‘DieKurz’(geborenop15oktober1874inBiala)hadzichtijdenshaargrilligecarrièreontwikkeldtoteenniveaudatvolgenshaarcriticimaareensindetweehonderdjaarvoorkwam.DatSelmazichookmetdeadellijketitelVonHalbanmochtpresenteren,danktezeaanhaarhuwelijkmetde

WeensegynaecoloogJosefHalban.Diewasop18november1890wegenszijngroteverdienstenvoordemedischewetenschapdoorkeizerFransJozefIindeadelstandverheven.DeoorspronkelijkuitKrakauafkomstige,roomskatholiekekoopmansfamilieHalbankendealbijzonderenakomelingeninJosefsoomsLeon(rectorvande

universiteitvanKrakau)enHeinrich(adviseuraanhethofvanFransJozefIenjuridischadviseurvandeOostenrijkseminister-presidentEduardGrafBadeni).JosefHalbanwasin1894gepromoveerdaandeWeenseUniversiteitenhadvervolgensalsleerlingvanondermeerLouisPasteurinParijsdebasisgelegdvooreeneigenwetenschappelijkecarrière,

dietotbaanbrekendonderzoekindegynaecologiezouleiden.ZijnwetenschappelijkwerkvormttotopdedagvanvandaagverplichtelectuuraandeuniversiteitinWenen,dietoenalevenveelinternationalefaamgenootalsdeHofopera.Datwasgeenwonder:Halbanverkeerdeinhetgezelschapvangeneeskundigenals

SigmundFreudenandereberoemdheden,diehunfaculteitdereputatievan‘pioniervandemodernemedischewetenschap’haddenbezorgd.

Velejarenlater,in1986,haaldeDésivoorhetlaatstinhetopenbaarherinneringenopaanhaarjeugdinhettelevisieprogrammaDieGroszeParade,vanMaud

KeusenCeesvanEde.3‘Mijnvader,JosefHalban,waseenzeerbekendegynaecoloog,mijnmoedereenzeer,zeerbekendezangeres.EntoenikgeborenwerdhebbendelieveWenersgezegd:“Ach,watzalermetditkindmoetengebeuren,zezalzingenalshaarvaderenopererenalshaarmoeder.”[...]Ikhadtwee

ongelooflijkboeiendeouders.Hetwasnietaltijdmakkelijk,wantalsmijnmoederzong,fluisterdehethelehuis.Iedereenliepopzijntenen,zodatzenietgestoordwerdvoordatzenaardeoperaging.Aandeanderekanthadmijnvaderzijnconsultaties,danzatenzijnkamersvoldamesdievanafdrieuurzatentewachten.Hetwaseenheelmerkwaardige

jeugd,dieopdeoudersgeconcentreerdwas.Vanmijwerdverwachtdatikmeedeed,meheelvolwassengedroeg.Wehaddeneengouvernanteenveel,heelveelinwonendpersoneel.Hetklinktalseenverhaalvanhonderdenjarengeleden,maarhetisnognietzolanggeleden...’

SelmaKurzhadJosefHalbannajarenlang

talmenverkozenbovenandereminnaars,zoalsdecomponistenHofopera-dirigentGustavMahlerendegrootindustrieelPhilippvonGomperz.Beidenmaaktenhaarlangdurighethof,kortnadatzealsnetontdektezangeresnaarWenenwasgekomen.Zewasvanzeereenvoudige,Duitsjoodseafkomst.HaarDuitsevaderWilhelmmaakteparaplu’sen

parasolsinzijnpiepkleinewerkplaatsinhettegenwoordigPoolsetextielstadjeBielitz.MetzijnparaplumakerijtjeverdiendeWilhelmKurzmaarnetgenoegomhethoofdbovenwatertehouden.ZijnjoodsevrouwErnestineenhunzeskinderenmoestenallemaalmeewerkenomhetgezinsinkomenaantevullen,omdehuurvoor

vaderswerkplaatsenhunarbeiderswoningtekunnenopbrengen.Desondankswasdesfeerthuisaltijdvrolijk.Erwerdveelgelachen,envooralgezongen,verteldeSelmaaanhaardochterDési,toenzeophaarsterfbedherinneringenophaalde.Désilegdedieherinneringenin1983bijSelma’svijftigstesterfdagvastindebiografieSelma

Kurz,dieSängerinundIhreZeit,waarvoorzehaarmoederszeeruitvoerigecorrespondentiealsbrongebruikte.‘Onshuisjemaaktedeeluitvaneenwerkplaatswaarzerkenwerdengehouwen.Overalstruikeldejeoverdegrafstenen.Maarvanuithethuistegenoveronsklonkaltijdeenpiano,hetgeenmeeengeweldigverlangennaardemuziek

bezorgde.[...]Opzekermomentwasmijnvaderbijnablindomdathijeenvallendedakpanophethoofdhadgekregen.Omzijnmedischebehandelingtekunnenbetalen,moestenweallezeilenbijzetten.Wehaddenaltijdhonger.Ikwildenonworden,maartoenikdataanmijnvadervertelde,kreegikdeenigeoorvijgdiehijmeooitgaf.’

Vooreenandereopleidingdandeeerstejarenopdekloosterschoolwastijdnochgeld.InplaatsvannonwerdSelmanaaisterbijeneFrauWurzel,enleerdezevooreenhongerloontjekousenensokkentemaken.Netalsthuisbleefzezingenomdezorgentevergeten.‘Zolangikmekanherinnerenhebikgezongen.Ikwerdthuis

vaakopdetafelgetildomeenliedvoortezingen,’verteldezeophaarsterfbedaanDési.FrauWurzelvroeghaarzelfstijdenshetwerkineenhogertempotezingen,omdatzemerktedatdeanderenaaistersinhetatelieronwillekeurigindemaatvanhaarliederenmeestikten.DeontdekkingvanSelma’stalentvolgdesnel.Datgebeurdetoende

voorzangerIgnatzGoldmannvandeplaatselijkejoods-religieuzegemeenschaphaaropeenzomeravondin1890hoorde.HijwasverruktvanhaarstemenlietdetoenzestienjarigeSelmanaeeneredienstindesynagogeeenkleineHebreeuwsesolozingen.HetwashaareersteopenbareoptredenenGoldmannraaktezo

overtuigdvanhaarkunnendathijhaarwildepresenterenbijdeberoemdemuziekpedagoogprofessorJosephGänsbacheraanhetWeensConservatorium.OpzijnschriftelijkverzoekmelddedeprofessordatSelmagezienzijnenthousiastebeschrijvingongetwijfeldvoldoendekwaliteitenbezatendaaromwelkomwasvoorhet

toelatingsexamen.Maarhijwaarschuwdeookvoordehogekostenvanzo’nmuziekopleiding.Goldmann,diezelfnauwelijksgenoegverdiendeomdereisvoorhemenSelmanaarWenentekunnenbetalen,lietzichechternietafschrikkenenorganiseerdeeeninzamelingbinnendejoodsegemeenschap,dielaterdoortalrijkedonaties

gevolgdzouworden.ZowerddefinancieringvanSelma’sopleidinggeregeldenkonzijalsachttienjarigeconservatoriumstudentnaarWenenverhuizen.Hetwashetmoeizamebeginvaneencarrièrediehaar–viacontractenbijdeoperagezelschappenvanFrankfurtenBerlijn–totHofopera-solistzoubrengen.Endiehaar,nahaarvijfdejaarbijde

‘Wiener’,dekeizerlijkeerkenningvanKammersängerinopleverde.HetstraatarmenaaistertjeSelmaKurzwaseenprominentlidvandeWeensebovenklassegeworden.

HethadmaarweiniggescheeldofDési’smoederwasgevallenvoordecharmesvandecomponistendirigentvandeWiener

Hofopera,GustavMahler.OnderzijnleidinggroeideSelmauittotprimadonna.Mahlerwasin1897alseenwervelwinddekeizerlijkeHofoperabinnengestormd.Hijbrachtgrondigewijzigingeninhetrepertoireaan,hervormdehetensembleenwisthetorkesttotongehoordeprecisietebrengen.Daarnaastdeedhijmeestalpersoonlijkderegievan

nieuwevoorstellingen.Bijdatbrokenergie,eenmandieinartistiekopzichtgeenenkeleconcessiedeed,moestSelmazichpresenteren,enMahlerwasmeteenverkocht.HijliethaardebuterenindeMignonvanAmbroiseThomas.AlsMargaretheinFaustovertuigdezedeWenersopnieuw.Hierwaseendivageboren,enMahleronderstreeptedat

doordirectnadevoorstellinghaarkleedkamerbinnentevallenmetdeuitroep:‘Meisje,jebentgemaakt!’TochmoestSelma,hoe

gevierdook,kortnadeeeuwwisselingalondervindenwatantisemitismewas.IneenanoniemebriefkreegzenadrukkelijkhetadviesomMahlerzosnelmogelijkverliefdophaartemaken

teneindezijnsteunteverkrijgen,aangezienanderevrouwelijkesolistenachterhaarrugomtegenhaarsamenspanden:‘Uitangstvoorhuneigenpositievoerenzeeengrotehetzetegenuomdatujodinbentetc.etc.[...]UmoetMahlerverliefdmaken,metuwmooieogenisdateenkleinkunstje,zoekhemelkedagop,danisuwpositievoorde

toekomstverzekerd.Uweetniethalfwaartoezeinstaatzijn.’4Ookdeperszette

vraagtekensbijSelma’splotselingeopkomsttenkostevananderesolisten.MaarMahlerlietzichnietvandewijsbrengen.HijverhinderdedatSelmazichelderszoupresenteren(zoalsinLonden);zekreegzelfsgeengelegenheidom

eenmaligmethaarontdekkerIgnatzGoldmanninhaarvroegerewoonplaatsBielitzoptetreden.Mahlerverliefdmaken–alsSelmahetalinhaarhoofdzouhebbengehaaldomhetmisplaatsteanoniemeadviesoptevolgen–bleekoverbodig:hijwashetal.MaarMahlerwildezijngevoelensnietaandeopenbaarheidprijsgeven.

HijkendedestrengeregelsvandeHofopera,enzochtvooralsnogeenheimelijkerelatie.OnophoudelijkontvingSelmauitnodigingenomheminzijnkantooroptezoeken,zwierige,kortebriefjes,ongedurigvantoon,bezitterigbijna:‘VorRheingold!Liebste!IchseheebendassDumorgenom1/212Probehast.Dakommeichalsonichtzu

Dir,sondernerwarteDichsofortnachderProbebeimirimBureau!Dukürzestsiemöglichstab,nichtwar,daDujaohnehinfertigbist,undicherwarteDichschongegen12Uhr.–Solltejemandbeimirsein,sogehesolangeindenClaviersalon.AlsoaufWiedersehen,meinLiebes!G.’Ineenveellangerebrief

kortdaarop,nadathijhaar

excuseshadgevraagdvoordeonmogelijkesituatiewaarinhijhaarhadgebracht,verklaardeMahlerSelmaonomwondenzijnliefde,meteenheftigheiddiehaarbeangstigde.Zijngeheimegeliefdezijnwildezeniet,hemtrouwenkonzeniet,ofzehadhaarcarrièremoetenopgeven.Deoperadirecteurmochtgeenofficiëleverbintenis

aangaanmeteenlidvandeopera,enzangersvandeHofoperamochtenonderelkaarevenmindergelijkebandenaanknopen.Zewasheviginverwarring,temeerdaardegeruchtentotverbuitendeHofoperarondzoemden.

HetismaargoeddatSelmanietvoorditgeniezwichtte,analyseerdehaardochterDésiinde

biografievanhaarmoeder,dieookveelverteltoverhaareigenjeugd.DatblijktvolgensDésiweluitwatMahlerslatereechtgenootAlmaMahler-Werfelisoverkomen.Alma,dieaanhetbeginvaneenheelwatminderopzienbarendemuzikaleloopbaanstonddanSelma,kreegvanhaarechtgenootzelfsschriftelijkdeopdrachtomhaarmuziekoptegevenen

voortaanvandezijneteleven.‘Hetisgoedalsmenzichzijnascesezelfoplegt;maardiewaartoemenbevolenwordt,zoalsdatinmijnhuwelijkmetGustavgebeurde,brengtiemand,mij,aandegrensvanhetverdraagbare,’zoschreefAlmaeensaanMahlersvoormaligegeliefde.WatSelmabespaardbleef,kanmenvolgenshaardochterslechtsvermoeden.Maar

dewetenschapdatzenogaanhetbeginvaneenlangeloopbaanstondendebehoefteomhaartalenttevervolmakenwarenvolgensDési’sbeschrijvingsterkerdanhetverlangennaarprivé-geluk.Selma’sdrangnaar

professioneleperfectieheefthaareigengelukendatvanhaargezinmetdemedicusJosefHalban(metwiezeop7april1911

trouwde)ookdanigindeweggestaan.Tallooszijndeverlangendebrievendiezemethaarverloofdeenlatereechtgenootwisseldevanuitdeverreoordenwaardehoofdrollenhaarbrachten.HalbanhaddeleidingoverdeafdelinggynaecologievandeWeenseSchauta-kliniekenwasbuitengewoonhoogleraaraandeWienerSchulederMedizin.En

hoewelhijaanvankelijkineenjaarminderverdiendedanzijnvrouwgedurendeéénsuccesvolleliederenavond,washijevendrukbezetalszij.NadatSelmaKurzhadbeslotennogmaarviermaandenperjaarinWenenoptetreden,washetechtpaarzelfsvakervanelkaargescheidendanbijeen.

Enalszethuiswas,inhunmetvelekostbarekunstwerkenbeladenPalaisDietrichsteinaandeLöwelgasse8,eistedeWeensesocietyhaarvolleaandacht.Hetvoornameregentenhuisstondbekendalseenontmoetingsplekvoorberoemdekunstenaarsuitdegehelewereld.DésienhaarjongerebroerGeorgewerdengrotendeelsdoor

gouvernantesopgevoed,aldeedSelmahaarbestzoveelmogelijktijdaanhentebesteden.Daarbijkwamnogdatzelangzamerhandsteedsgrotereconditieproblemenondervond,alsgevolgvandezichsluipendontwikkelendehartkwaal.DesondankslietSelma

zichoplatereleeftijdoverhalenomvooreenverblijfvanmaandennaar

NewYorktegaan,waarhaareencontractmetdewereldberoemdeMetropolitanOperaendiversegrammofoonplatenopnameswachtten.AanvankelijkprobeerdezeHalbanooknaardeVerenigdeStatentekrijgen:‘Jekunthierzoveelmeerverdienen.’MaarAmerikawerdeengroteteleurstellingtoenzemoestondervindendat

jongerediva’sinmiddelsmeergezienegastenwarendanzij,terwijlSelmainEuropaaltijdmetdegrootstenderaardehadgezongen,eenvoudigomdatzezelftotdatselectegezelschapbehoorde.WenensloothaarweliswaaropnieuwinhetharttoenzeterugkwamuitAmerika,maarhetonafwendbareverval,vooralalsgevolgvanhaar

hartproblemen,wasingezet.Haarbuitenlandsereizenhaddensteedsvakerkuur-enherstellingsoordenalsbestemming.Désiherinnerdezichhoezehaarvaderin1932eenswanhopigvanuitCannesschreef:‘[...]metdezenuwengaathetnuveelbeter.Maarhelaasheeftzeeenonverminderdtoenemende,heelsterke

pijninhaarborst.Kunjemeschrijvenwatikmoetdoen?’Op10mei1933overleed

degevierdediva,Dési’smoeder,diealseerstevrouwinOostenrijkwasonderscheidenmethetgoudeneretekenvanderepubliek.DejoodseSelma,diezichnahaarjeugdnooitveelvandereligiehadaangetrokken,hadzichophaarsterfbed

nogtothetrooms-katholiekegeloofbekeerd.JosefHalbanliethaarbegravenondereenmonumentalegrafsculptuurvandeOostenrijksebeeldhouwerFritzWotruba:SelmaKurz,uitgebeeldalsAïda,ineenelegantgewaad.Vierjaarlater,inapril1937,zouhijzelfoverlijden,indezelfdetijddatDésiwerduitgenodigdvoorhetfeest

vanJacquesGoudstikkeropkasteelNijenrode.MinderdemocratischemachthebbersinOostenrijkzoudenhetdoorvelengeliefdebeeldvanKurzlatermetlappenlatenbedekken,omdathetteweinigverhullendzouzijn.Waarschijnlijkerisdatdejoodsezangereshierpostuumeenrechtstreekseuitingvanantisemitismeonderging.

DésibeschreefhetWenenvanhaarjeugdals‘eenstadmetvelegezichten,volcharmeensentimentaliteit,maarookvolmelancholieengeheimen’.HetwashetmiddelpuntvanhetHabsburgserijk,waarhetfindesièclevandenegentiendeeeuwtotuitingkwamineenoververfijndeelegantie,delaatstebloeivaneen

levensgevoeldatmetdeEersteWereldoorlog,ofinelkgevalmetdedoodvandeoudekeizerFransJozefI,voorgoedtengravewerdgedragen.DitWenenwasvolgensDésitegelijkertijdeenvandemeestblijestedenvanEuropa,eenmuziekstaddiewasvervuldvaneen‘Wein,WeibundGesang-atmosfeerzoalsdiealleennogmaarspreektuitde

klassiekeWeenseoperette’.ToenSelmaKurzerkwam,leefdenenwerktendecomponistenBrahmsenBrücknerernog.Hetwasookde‘Heimat’vanwalskoningenalsJohannStraussenFranzLehár.Waarmenookkwam,wasmuziekindelucht,vandekleinstekroegjestotindeHofopera.MaarditWenenwasookdestadvandichtersenschrijvers,een

stadvanzeertegengesteldekunstenaarsalsRichardStraussenArnoldSchönberg,GustavKlimtenRichardGerstl.ZijwarenallevriendenvanSelmaKurz,endaardoorgasteninhetouderlijkhuisvanDési,diewerdgeborenop10april1912.‘Inditzocomplexe,frivole,kokette,verlorenmaartochookzocharmanteenopkunstzinniggebiedzo

productieveWenenstruikeldedeachttienjarigeSelmain1892binnenomhetinkortetijdteveroveren,eenechteWeenseteworden,netzoalsdemeesteechteWenersdienietuitWenenstammen.’UitDési’sbeschrijvingenvandestadvanhaarjeugdklinktnogaltijdeenverliefdheid,dieookGoudstikkermoethebbengehadvoor‘dit

verenigdekoninkrijkvandekunstinhetavondland’.ZijnromancemetdedochtervanOostenrijksberoemdsteoperazangeresbegondanookgeheelinstijl:ineenkleedkamervandeHofopera,metrozeneneenkortgedicht:‘SomachtderHerrdenHofderDame,/unddiesesmalschickterZyclamen,/DieheutausNijenrodekamen,/UndDirwohlin

seinenNamen,/Vielessagenkönnten...Amen!!!’

‘GrüssGott!’,zoverwelkomdehetprogrammavoorhetavondfeestaandeVechtop17juni19375dehonderdenvooraanstaandegastendieJacquesGoudstikkersuitnodiginghaddenaanvaardvoorhetopzienbarendesociety-evenement.Onderhenwas

ookministerpresidentColijn,dienetalsdeanderenhetkapitalebedragvanelfhonderdguldenhadmoetenneertellenalsbijdrageaaneendooriederedeelnemerindividueeltebepalengoeddoel.‘Bijfraaiwedergeschiedtdeontvangstonderdebomenachterhetkasteel;bijmindergunstigwederindeoverdekteruimtewaarookhet

concertwordtgegeven.’GastheerJacquesGoudstikkerwasverzotophetorganiserenvanditsoortgrotefestijnen.Alsgeenanderwisthijnotabelenoverdestreeptetrekken,enpassantookaandachtvragendvoorzijnkunstcollectie(‘degeëxposeerdewerkenzijntekoop’).DezeavondhadhijdefinefleurvandeNederlandsepolitiek,

zakenwereldendiplomatieinhuis.EnhijwaseringeslaagdhetvoltalligeConcertgebouworkestonderleidingvandedoorhembewonderdeMengelbergtecontracteren.Hetorkesthadzelfszijneigenroodpluchenstoeltjeslatenoverkomen.InhetbijzonderwasGoudstikkerbenieuwdnaardeverrichtingenvande

OostenrijksesopraanDésiHalban,diehijhadlatenbenaderenviade‘buitenlandscheledenvanzijnlandelijkEere-comitévanaanbeveling’,inhetbijzondercorrespondentG.Nijpelsvanhet‘Algem.Handelsblad’teWenen.Hetmoesteengedenkwaardigeavondworden.Désiwaszwaaronderde

indrukvanGoudstikkers

feest,envandeorganisatorzelf.6‘Ikwasgevraagddooriemanddieeenweldadigheidsconcertwildehouden,opkasteelNijenrode,watmijhelemaalnietszei.HetzoueenheelgrootsconcertwordenwaarvoorMengelbergmewildehebben,wanthetConcertgebouworkestzouspelenopditfeest.Erwas

eenenormgrotetentgebouwd,endaarwerdendieprachtigeoudekroonluchtersingehangendieinhetkasteelthuishoorden.Voormijwasdatnatuurlijkallemaalnieuw.Ikkeekmaartoe,destoelenkwamenuithetConcertgebouw,eendeelvanhetparketkwamuithetConcertgebouw;hetwasietsunieksaanschoonheid,

adembenemend,dierododendronsdiealshetwareindetentwareningebouwd...EntoenontmoetteikJacques.Hetwaseencoupdefoudre.Hijhadnietalleenvoormijeengeweldigeuitstraling,ikmagookwelnamensveleanderemensenspreken.Hijwaswatikzounoemeneenpersoonlijkheid.Voorhembestondeigenlijkalleen

zwartenwit.Endatwasvoormij,dieuitWenenkwam,altijdbereidwascompromissentesluiten,watzichookinmijnlaterelevenhelaasvaakheeftafgespeeld...Compromissensluiten,datbestondvoorhemniet.Alleswaszwartenwit,liefdeofhaat,zouikzeggen.Ikwasalswasinzijnhanden,smoorverliefd,alhadik

geenideehoehijovermijdacht.’7

AlsliefhebbervandeWeense‘avondlandkunst’hadGoudstikkerookhetBirkmeyerBalletnaarBreukelenlatenkomen,onderleidingvanTonyBirkmeyer,balletmeestereneerstesolodanservandeWeensestaatsopera.Hetmuzikaleprogramma,metballettenopmuziek

vanFranzSchubert,VonFlotowenJohannStraussensolooptredensvandesopraanDési,diehijvoordegelegenheidpresenteerdemetdeadellijketitelvanhaarvaderendeartiestennaamvanhaarmoeder,beloofdeveel.Deklinkendenameninhetcomitévanaanbevelinghaddenhunwerkgedaan:eenillustergezelschapvan

OostenrijkseenNederlandseministers,deburgemeestervanWenen,commissarissenderKoningin,ledenvandeHogeRaad,admiraals,ambassadeurs,topjournalisten,kunstenaarsenhavenbaronnenalsD.G.vanBeuningen.DeNederlandseuppertenverscheeninvolornaat.‘Ausg’stecktopNijenrode’

(nieuwewijnopNijenrode)heettehetfeestdanook,eenWeensekroegenavond,deHeurigen-wijngratisaangebodendoordeOostenrijkseregeringendestadWenen,metdaarbijWeenseworst,EmmenthalerkaasenGuluyasuppe.JacquesGoudstikkergaf

zich,zoalsvolgensDésigebruikelijkwas,tijdensdieavondvolledigoveraan

zijnrolalsgastheer,cocktailsmengend,zijngastenobserverend,envooral:ervoorzorgenddathetfeestoprolletjesliep.Hijhaddanookeenreputatiehoogtehouden:zijnfeestenwerdenwelvergelekenmetdeMuiderkringvanP.C.Hooft(‘DeTijd’).BozetongenbeweerdenechtertoenaldatdejoodGoudstikkernooitecht

deelzouuitmakenvandeNederlandse‘innercircles’.Endatmenzijnevenementenalleenbezochtomdatzeonvermijdelijkwarendoorhungrootsheid,omdathijnueenmaalinvloedhad.Maardathijals‘joodseantiquair’nooitechtindebourgeoisievanNederlandzouwordengeaccepteerd.‘Hijwashettegengesteldevandearistocraat,’zei

GoudstikkersjeugdvriendinIrènedeVries-Gunzburg.8‘Hijhieldervanteepaterenenstoordezichnietaananderen.Misschienhebikhetverkeerd,maarikdenkdatdekoopvanNijenrodekwaadbloedzettebijdeledenvandesociety.Inhunogenwashijmaareenantiquair–éneenjood.Dathoordeeigenlijkniet.

Vijandenhadhijzeker.Hijwasnieteenmandievleide,hijwistheelgoedwatreëelwas,derestschoofhijvanzichaf.Endatzetteweleenskwaadbloed.’ZohadGoudstikker

bijvoorbeeldproblemenmetdevorigeeigenaarvanNijenrode,deadellijkeM.OnnesvanNijenrode.Dezehadhetkasteelmoetenverkopen,omdathijde

kostennietmeerkonopbrengen.Goudstikkerhadzichvanwegedetransactiemetdetitel‘GoudstikkervanNijenrode’kunnentooien,maardeeddatniet,omdathijhetongepastvond.InplaatsdaarvanstondhijOnnestoeomophetkasteelteblijvenwonen.9Zijnbeloningwaseenaffairediehemnoglang

zouachtervolgen.DejaloerseenfinancieelaandegrondgeraakteOnnesensceneerdeeendiefstalvanwerkenuitdecollectiegoedverzekerdeschilderijendieGoudstikkerinzijnnieuweexpositieruimteopNijenrodehadlatenophangen.Toendediefstaluitkwam,werdGoudstikkervanmedeplichtigheiden

verzekeringsfraudebeschuldigd,hetgeenhemopzeernegatievepublicatieskwamtestaan.Paslaterwerdhijvanalleblaamgezuiverd.MaarJacquesnamdatverliesmethetzelfdestoïcijnsegemakalswaarmeehijveellaterzijnhelekunsthandelzouachterlaten,inhetvertrouwendatzijngelijknogwelzoublijken.

NoggeenjaarvoorhetfeestinBreukelenhadGoudstikkerzijneersteechtgenoteverloren.Hijhadveelomhaargegeven,enhetwaseenhuwelijkgeweestdathijtegendezinvanzijnfamiliehaddoorgezet.HijhadhaarlatenbegraventegenoverzijnlandhuisOostermeer,aandeAmstel.Maartegelijkertijdhadhijrelatiesonderhoudenmet

deindiedagenmodernekunstenaresCharleyToorop.10Alsgeenvanhaar(vele)andereminnaarshadTooropJacquestoegangtothaarwereldverschaft,zozeerzelfsdatzijhemhaarsommigeschilderijenliet‘dicteren’.DésiHalbanwas

verloren,nahetfeestopNijenrode.Maarookde

manvandewereldJacqueshadhetstevigtepakken.NogvoordatzijinWenenterugwas,liethijhaareenbloedkoralenhalsbandmeteengoudenslotbezorgen,eenkettingdiezijhaarlevenlangzoudragen.‘Eenenkelekeerbeldehijmijop,’aldusDési.11‘HijheeftzelfseenkeereenSiameespoesjemeteenklm-vliegtuignaarWenen

gestuurd.’Kortetijdlaterontvingzeeentelegrammetdeboodschapdathijzelfzoukomen,vooreenvanhaarvoorstellingenindekeizersstad.‘Toenhijindezaalzat,mijrozenlietbrengen,devolgendeochtendzeidatikNederlandsmoestlerenomdathijhetinWenennietvertrouwde,begreepikdathijmijeenhuwelijksaanzoekdeed.

Letterlijkalleswathijeroverzeitoen,was:“IkzouhetverstandigvindenalsjevlugNederlandszouleren.”Enzoisdatookgebeurd,ikhebtweeofdrielessengehadentoenhebikgepakt,hijwounietwachtentotiknogeenconcerttourneezoudoen,ofzoiets.Hijhadeenheelongunstiggevoel,innovember1937zeihijal:dezaakgaathiermis.Met

Kerstmisvandatjaarwasikgetrouwd.’12DaarmeekwameenvoortijdigeindeaandeoperacarrièrevanDési,eenevenementdatbreedwerduitgemetenindeOostenrijksekranten:‘SängerinwirdSchlossbesitzerinundheirateteinerderreichstenMännerHollands.’Nadatturbulente

bezoekaanWenenschreef

GoudstikkerinhetvliegtuigopdeterugreisnaarNederland:13‘Vanhoogboven,dinsdag.Dearest,langebrievenmoetjevanmijnietverwachten.[...]Maarhetafscheidverliepzovluchtigenonverwacht,datikdekusdievoorjounogopmijnlippengloeit,nuvanmijafprobeerteschrijven.Ikhadgedachtdatikjena

depas-engeldcontrolenogterugzouzien,enwastreurigtoenikzagdatdatnietging.Ikwildejevoormijnvertreknogzeggenhoegelukkigikben[...].Wezullenproberenelkaarnatestaanenopwaardigeenwatmijbetreftookonwaardigewijzevanelkaartehouden.Endezwarewegdoorhetleventevergemakkelijken.Wezullenproberenopenen

eerlijktegenoverelkaartestaanenallesdoenwatwekunnenomdeachtingvandeanderwaardtezijn.[...]Voormijismeermoedvereistdanvoorjou.[...]Ikbezitdeheerlijkeherinneringaandeprachtigemensdiemijnvrouwwas.Alleenaanhaardankikdemoedommijntoekomstnuinjouwhandenteleggen[...].Ikzalprobereneen

schoonzoontezijnzoalsjouwgeweldigeouderpaarhetzichzouhebbengewenst.Mogedezegenvanonzelievedodenoponsrusten.Voornurestslechtsdekusvanhetafscheid,dievooronsookeenbeginmoetbetekenen,jeJacques.’

MetJacques’huwelijksaanzoekbrakenvoorDésidrievande

gelukkigstejareninhaarlevenaan.ZevestigdezichopOostermeer,liethaarbezittingenuitOostenrijkoverkomen,enaccepteerdeNederlandalshaarnieuwevaderland.VanJacques’zakennamzeweinigkennis,wanthetsocialelevenvanhaarechtgenootnamhaarteveelinbeslag.AlsgastvrouwvandevelebijeenkomstenmetallerleiliedenopOostermeer,als

moedervanhunzoontjeEdo(genoemdnaarGoudstikkersvader),ennietindelaatsteplaatsals‘uitbaatster’vanzijnnieuwecentrumvoormuziekopNijenrode,hadzehaarhandenvol.LyrischbeschreefhetUtrechtsNieuwsbladop30mei1938hoedetoeninternationaalbekendecellistPabloCasalseroptradtijdenseen‘avond

vansubliemkunstgenot’.HetwasvoorDésialsofdetijdenvanweleerherleefden,toenhaarmoederEnricoCaruso,RichardStrauss,LeoSlezakenGiacomoPuccinialshuisvriendennaardeLöwelgasseinWenenhadgebracht.Enhetlijktachterafofzeheteindedaarvanookvoorvoelde.‘Eenvandeeerstemeidagenvan1940zaten

JacquesenikopeenomgevallenboomstamaandeAmstel,’schreefDésiinhaarniet-gepubliceerdememoires.‘Hetwaseenwonderlijkmooiedag.Onshuislagvoorons:hetgroteijzerenhekmettrotshetopschriftHuizeOostermeerendaarachter,onaangedaan,debeelden,dezwanenendepauwen.Dezemeidagwasalleszomooi,nogmooierdanik

hetooithadgezien.Zoveelschoonheid,zoveelliefdevooréénman,zo’ngroteharmonievankunstencultuurzijnmoeilijkteverdragen.’14

Goudstikkeronderhoudtzijngastentijdenseengalaop

KasteelNijenrode(foto:privé-archiefDésiGoudstikker).

Topstukuitdeteruggevencollectie:C.Lorrains‘Deroof

vanEuropa

InterieurKasteelNijenrode,bovendedoorgangJanSteens‘Iphigenia’(foto:privé-archief

DésiGoudstikker).

DeantiekegobelinsindehalvanGoudstikkerskantoorpandHerengracht458hangenertotopdedagvanvandaag(foto:

PieterdenHollander).

HOOFDSTUK5

‘Wiemanesmacht,machtmanesfalsch’

VelevanJacquesGoudstikkersgoede

vriendenhaddenhetlandreedsverlatenenverscheideneplandenhunvertrek,toenhijop15december1939eenpersoonlijkebriefschreefnaarhetechtpaarSiegfriedenLolaKramarski,zeergoedevriendendienetwarenuitgewekennaarLissabon.Uitdebrief,vol

tikfouten,spreektneerslachtigheid.Dekunsthandellagvrijwelstil.‘Dezakengaan...maarlatenweoveranderedingenpraten.Nijenrodeisdicht.Dekunstschattenzijnindekelderopgeborgen.Jewilttochhetgevoelhebbendatjeietsdoet.’Jacquesbeklaagdezichookoverhetgemisvanzijngoedevrienden.

Worstelendmeteenschrijfmachine,omdatzijnhandschriftnaareigenzeggenvoorvelenonleesbaarwas,somberdeGoudstikkeroverzijnmaniervanleven,zijnomgevingenzijnnabijetoekomst.‘Watishetmenschelijkeinonzegemechaniseerdetijd,juistdatgenewatwemeerdanooitzoeken?Ikvraagmeweleensafofwetotde

laatsteindividuengerekendmoetenworden,enofdaardooralleswatergebeurtdooronszooveelintensieverwordtaangevoelddandoordemillioenenserie-menschen,oflatenwezeggenwezens,dieeraangewendzijnalwatgebeurtalsvanzelfsprekendenonvermijdelijktebeschouwen.Ditisgeenberusting,maar

denkluiheid...[...]Ennu...nuzittenjullieinLissabon,enwijnoginAmsterdamenwachtenwatnoghetnoodlotoveronsbeschikkenwil.Ditisnatuurlijkaltijdzoo,maardanmerkenwehetnietzooduidelijkalshedentendage.Hoegaathet,jedoetiets,goedofslecht,juistofverkeerdenjedenkthiermedejenoodlotteontgaan;ikbegrijphetzoo

goeddatjeopeengegevenoogenblikopeenbootgaatzitten,die,hetkanjeeigenlijknietschelenwaarheenjegaatalleenomdatjeplotselinghetideehebt,datjewegwil,datjijenjefamilieergensandersveiligerzoudenzijn,danwaarjetoevalligbent.’

JacqueshaddustoenalnagedachtoverdemogelijkheidNederlandte

ontvluchten,nadatdenazi’sPolenwarenbinnengevallen.Devoortekenenwarenreedsanderhalfjaarduidelijk.Inmaart1938hadHitlerOostenrijkingelijfdmethulpvanzijntoenmaligestromaninWenen,ministervanBinnenlandseZakenSeyss-Inquart.DelatererijkscommissarisvoorhetbezetteNederlandhaddeAnschlussvan

OostenrijkgeforceerddoorzichzelftebenoementotrijkskanselierenindierolhetDuitselegeromhulptevragenbijhet‘herstelvanrustenorde’inHitlersgeboorteland.OokdegebeurtenisseninTsjechoslowakijehaddennietsaanduidelijkheidtewensenovergelaten.HethadzijnSudetenlandinseptember1938aanHitlermoetenafstaanomdatde

BritseenFransepremiersChamberlainenDaladierdaarmeeofficieelinstemdenindehoopzoeenwereldoorlogtevoorkomen.DeberichtenvannadeKristallnacht,op1oktober1938,toenjodeninheelDuitslandwerdenverjaagd,gemarteldenvermoordenvijfendertigduizendmensendoordeSAinconcentratiekampenbijeen

warengedreven,haddenookAmsterdambereikt.Op2januari1939hadHitlerbovendieninalleopenheidgezegddathet‘Groot-DuitseRijkvrijvanjodendiendeteworden’,omdeverbanningvanjodenuitDuitslandvervolgensdooreenofficiële‘Rijkscentraleterbevorderingvandejoodseemigratie’telatencoördineren.Inmaart1939

washijhetnogvrijedeelvanTsjechoslowakijebinnengevallen,zonderdatdegeallieerdenhemeenstrobreedindeweghaddengelegd.Eindaugustus1939warendeNederlandsestrijdkrachtengemobiliseerd.ZesdagenlaterhaddenEngelandenFrankrijkHitlerdeoorlogverklaard,enlietdeFührertenantwoordoveraldeEuropesekoopvaardij

aanvallen.Totaandecember1939haddiezeeslagalmeerdantweehonderdtwintigBritse,Franseenneutralepassagiers-envrachtschepengekost–juisthetsoortschepenwaarmeevelenEuropaprobeerdenteontvluchten.Nederlandprobeerde

wanhopigzijnneutraliteitovereindtehouden.Ineenradiotoespraakhad

koninginWilhelminagezegddat‘Nederlandinhetconflicteenstrikteonzijdigheid’inachtzounemen‘inhetvertrouwendatgeenderstrijdendepartijenNederlandindeoorlogzalwillenbetrekken’.Zedeeddaarbijdeoproep‘aanallenomhethoofdkoeltehoudenenopgewektennauwgezettedoenwatonzeplichtis’.SamenmetdeBelgische

koningLeopoldiiideedzeinnovemberzelfsmethaar‘initiatiefdersoevereinen’eenberoepopdestaatshoofdenvanDuitsland,EngelandenFrankrijkomteonderhandelen:‘VoordeoorloginWest-Europametvolgeweldbegint,vindenwijhetonzeplichtonzestemopnieuwteverheffen.’

DevraagdieookGoudstikkerindecember1939bijhetschrijvenvanzijnbriefpijnigde,luiddewanneerhetGroot-DuitseRijkmetgeweldtotaandeNoordzeezouwordenuitgebreidenofdejodeninNederlandeenzelfdelotzoutreffenalsdeslachtoffersvandeKristallnacht.HijhadticketsvoorhetkoopvaardijschipSS

BloemfonteinnaarLissabonenArgentiniëgekocht,maarnietgebruikt:‘Ikkenhetgevoel,ikhebookenkeledagenmetkaartjesvoordeBloemfonteininmijnzakgeloopenomeventueelviaLissabonnaarArgentiniëtegaan,nadatikeersternstigerovergedachthadmetdeSimonBolivartegaan.’1Hijhadzelfstwintig

schilderijenaanboordvandeBolivarlatenbrengenvoorverschepingnaarLonden.Zijnaarzelingomnualsnogperschiphetlandteverlaten,wastebegrijpen:‘eengoedegenius’hadhem‘ophetlaatsteoogenblikafgeraden’ommetdeBolivartegaan.Enop18novembermelddendekrantendathetKNSM-schipopwegnaarZuid-Amerika

alterhoogtevandeTheemsmondingbijLondenopeenDuitsemijnwasgelopenengezonken.Daarbijwarenmeerdanhonderdmensenomgekomen,eenkwartvandeopvarenden.

Koneenmenszijnnoodlotwelontsnappen,zovroegGoudstikkerzijnvriendKramarskiindebriefnaarLissabon.Hetwaseen

ongewoonfatalistischebespiegelingvandeanderszovitalezakenman.Hijgafzelfhetantwoord:‘Dewaarheidzitnatuurlijkdieper.Hetism.i.,datjeheelemaalnietsdoet,maardathetallemaal,voorbestemmingofnoodlot,fatumofGodweetwatnogmeerkanzijn.Jawemakenhetonsnoodeloosmoeilijkomdatwewellichtteveelaanons

bestaanhechten;[...]enhetligtaanonzezelfingenomenheideneigengereidheidalswemeenendatweonsonttrekkenkunnenaanwatvooronsweggelegdis,ofwijdelammetjeszijndiegeslachtwordenofnogeenoftweejaarmogenblijven.Hetismisschienallemaalnietzooheelbelangrijk;maarwij,neemhetons

kwalijk,vindenhetalleenzoo.’Indezelfdebriefnoemde

GoudstikkereenandermotiefominNederlandteblijven,alhaddengoedevriendenalsdeSchachians,Gotlieb,deVonSahers,Weiss,TillmannendeRosenbergshetlandreedsverlatenofzoudenzedatzeerbinnenkortdoen.‘Toenheteropaankwamkonikniet

wegkomenvanditland,datmijzoobovenallesliefis,endataltijdgoedvoormijgeweestis,’schreefhij.‘Ikkon,misschienishetlaf,ookzooplotselingnietallesindesteeklatenwatwijhebbengetrachtoptebouwen,entochweetiknietofikgelijkhebofniet;enzoozitjijnuinLissabonenikinAmsterdam,beidenmettwijfelinonshartenhetisofikjenu

hoorzeggen:Wiemanesmacht,machtmanesfalsch.[...]Alsikjouwas,zouikallesonderdezeomstandighedenmaarzooprettigopvattenalsjekunt.[...]VergeetnietdaterinPortugalPortbestaat,ondermoeilijkeomstandighedenookchampagne,datMadeirametzijnprachtigklimaatvlakbijeninAmst.eengoedevriendis.’

GoudstikkersoverpeinzingenonderstreeptendejuistheidvanDési’sveronderstelling:‘HijkonnietuitNederlandwegkomen.’2OphaardringendeverzoekhadJacqueszichop17november1939bijdeburgemeestervanzijnwoonplaatsNieuwer-Amstelgemeldvoorhet

‘getuigschriftvanzedelijkgedrag’datvereistwasombijhetAmerikaansconsulaateenvisumvoorAmerikateverkrijgen.HijvroegheteindnovemberaanenverklaardedaarbijoppermanentebasisnaarNewYorktewillengaanomdaaralskunsthandelaareennieuweondernemingtevestigen.Hijdeedzijnaanvraagpreciestien

dagennaderampmetdeSimonBolivar,diehemeenaantalkostbareschilderijenhadgekost.HetvisumvanGoudstikker,diezijnbewijsvangoedgedragenvanhetvervullenvandeNederlandsedienstplichtinhetTweedeRegimentVestingArtilleriebijdeAmerikanenhadingeleverd,werdop9januari1940vankracht.

JacquesGoudstikkerwasvanafdatmomentmetzijngezinwelkomindeVerenigdeStaten.Maarhijlietookdiemogelijkheidomwegtekomenvoorbijgaan.Enzodiendendemeidagenvan1940zichaan.Afgezienvanzijn

overtuigingdatmenzijnlottochnietkonontlopen,wildeGoudstikkerzijn‘Patapouf’(koosnaamvoor

dewatmolligeDési)endepeuterEdonietblootstellenaanhetrisicovaneenzeereistussendeDuitseU-botenenzeemijnen.Bovendienverginghethem,ondanksdezakelijkemalaise,inNederlandnogsteeds‘relatiefuitstekend’.Hijwasgelukkigmetzijngezin,inhetlandwaarhijvanhield.‘Patapoufblijfteensuccesallover,’hadhij

Kramarskigeschreven.‘Zeisverstandigereninmijnoogenvooralledingenlieverdandemeesteanderevrouwen,zeheefteenzonnigeglimlacheneenmooiestem,waarmedezemetelkensweerbekoort,ookalzingtzeniet.Ikgeloofdatiktweejaargeledengelijkgehadhebtoeniktentweedemaleinmijnlevendefatalestapwaagde,maar

zijook...Alléénzouookditallesveelergergeweestzijn.Ikbengelukkigentevreden,ondanksalles.Ditmoetikookwelzijn,alsikommijheenzieenvelemalenhebkunnenvaststellenhoeweiniggoedehuwelijkenerzijn,danmoetik,ziebovenhetnoodlot,fatumofhoejehetooknoemenwil,weldriewerfdankbaarzijn,dathetmijtweemaalgeluktis

eenvoormijgeschiktevrouwtevinden,daariknaardemeestemenschenenvooralvrouwenzeggen,ergmoeilijkschijntezijn.Mijnzoon,hetvarken,maakthetookbest:hijgroeitalskool,zowelindelengtealsindebreedte,hetgeenbijdezemoeder[...]geenverwonderingbehoefttebaren.Minderprettigisdathijallengszeerduidelijk

waarneembaregeluidenbeginttemakenhetgeendezoozeergewaardeerderustinhuissomsingevaarbrengt.’Désiherinnerdezichde

tijdvoordeDuitseinvalookalseenperiodewaarinhetgelukvandeliefdeendedreigingvanhetlothandinhandgingen.Terwijlzeindeeerstemeidagenvan1940genotenvandenatuurop

hunbuitenplaatsOostermeerenJacqueswegenshetgebrekaanzakelijkeactiviteitvaakthuiswas,verliephetvisumdathijvoorAmerikahad.Op9mei,eendagvoordeDuitseinval,verloorhetdocumentzijngeldigheid.AchterafwashetDésiookeenraadselhoezehuntoegangspasvoorAmerikazomaarhaddenkunnenlaten

verlopen.‘IkwasaltijddegenedieaandrongoppapierenvoorAmerika.DankzijmijngezeurhaddenweeenemigratievisuminRotterdamgehaald.Ikhadaleenafspraakgemaaktomhettevernieuwen,maartoenhetzoverwas,stondRotterdaminbrand.’Endaarmeewasdevluchtwegnaarde

VerenigdeStatenofficieelafgesloten.

Eendaglater,toendeDuitsersomvieruurindemorgenbijNieuwerschansenWaubachdeNederlandseoostgrenswarenovergetrokken,kreegGoudstikkereentweedetegenslagteverwerken.Onderdezevenpersoneelsledenvandefirmawasernietéénaan

wiehijwerkelijkhetbeheeroverdezaakwildetoevertrouwen.Dezestigjarige,ziekelijkeboekhouderArietenBroekhadzichdelaatstemaandennietmetdekunsthandelbemoeid.HijhadzichtrouwensmetGoudstikkersgoedvindenalin1935alshuisbewaarderenadministrateurophetkasteelNijenrode

teruggetrokken.HijhadweinigcontactmeermetdezaakinAmsterdam,algenoothijeenvoordiedagenheelbehoorlijksalarisvanzesduizendguldenperjaar.3JanDiksenior,Goudstikkersrestaurateur,wasvooralgoedinchemicaliën.Daarbijginghetnietalleenomhetsoortbrouwselswaarmeehijzijn

vakkundigonderzoekenrestauratiewerkaanoudedoekendeed,maarookomgrotehoeveelhedenalcoholica.Hijwaszoalsgezegdeenonregelmatigewerker,dieperiodiek‘onderwater’bleefalsgevolgvanovermatigdrankgebruik.Bovendienwerktehijnietalleenvoordekunsthandel.Hijhadeeneigenbedrijfje,waarinhij–metGoudstikkers

goedvinden–ookvoorderdenwerkte.DatalleskwalificeerdeDiksr.inelkgevalnietalsGoudstikkersvertrouwensmaninzaken,laatstaanvoorhetfamilievermogen,alleundeJacqueszwaaropzijndeskundigheidindebeoordelingvandeschilderijenvanoudemeestersdiezo’nbelangrijkdeelvanzijnkunsthandeluitmaakten.

ErwasslechtséénpersoondieinaanmerkingkwamomnaeeneventueelvertrekGoudstikkersbelangentebehartigen.Datwasmr.dr.A.Sternheim,raadgeverenvriendvanJacques,entotdantoedeenigegevolmachtigdevoorhemenzijnvadersnalatenschap.‘Hetwaseenzwareslagvoorhem[Goudstikker]toen

SternheimgedurendedeMeidagenvan1940dooreenberoertegetroffen,doodvandestraatmoestwordenopgenomen,’schreefDési’sjuridischadviseurentweedeechtgenootAugust(Aus)E.D.vonSaherin1952inzijneerdergenoemdeanalysevandegangvanzakenronddekunsthandelgedurendedeoorlog.Sternheimsplotselinge

doodplaatsteGoudstikkervooreenmoeilijkevraag.Moesthijeenanderegevolmachtigdebenoemen?‘Aanvankelijkneigdehijhiertoe,’aldusVonSaher.‘Demoeilijkheidwasechter,datTenBroek,nochDikhiervoornaarzijnmeninginaanmerkingkwamen.Zogingenzijngedachtenuitnaarbuitenhetbedrijfstaandepersonen.[...]Na

rijpberaadbeslootJacquesGoudstikker[...]ominplaatsvanzijnoverledenvriendSternheimgeenopvolgeraantewijzen,omdathijniemanddiehijzelfbevoegdhedengegevenhadindemachtvandevijandwildeachterlaten.’

‘HierinhetoudeEuropazietheternietzofraaimeeruit,’schreefGoudstikkerop6mei1940

nogaaneennietmetnamegenoemde‘langdurigevriendin’inhetbuitenland.Hetzouzijnlaatstebriefworden.4‘Langzaamvoltrektalleszichzoalsikhadverwacht.HetisdevraagofdezeevolutiezichtotEuropazalbeperkenofzichoverdegehelewereldzalvoortzetten.Eerlijkgezegd,vermoedikhetlaatste.Hoewelhetlang

kanduren,eerhetgeheleprivatekapitaalisverdwenen.Vergeetnietdatdezestrijdalvelejarengaandeis.Wehebbenervaakovergesproken,dusikkanjeerweinignieuwsovermelden.Tochgeloofikdatbinnenkorteenwendingtengoedemogelijkis,voordatallesradicaalverlorenis.[...]Hetisnietonwaarschijnlijkdatikdit

land,waarikzoonbeschrijflijkveelvanhoud,verlatenmoet,netalsalleswatikhebopgebouwdenwaarvanikhoud.Maartoch...jeweethet,ikheballeszienaankomen.Enikbenerinnerlijkookopvoorbereid,alisafscheidnemennietmijnsterkstekant.Maarverdergaathetmijgoed.Ikgeloofeenlievevrouwtehebben,die

megraagmagenmebegrijpt,wat–zoalsjijzegt–nietzogemakkelijkis.Enmijnzooniseenliefjoch,diezichvooralsnognietonaangenaamgedraagt.Alszezojongzijn,zijnallemensenkinderencharmant,maarmenweetnooitwaterlatervanzewordt.Latenweoptimistischzijnenhopendathijmeernaarzijn

moederaardtdannaarzijnvader.Watwenuhetmeestenodighebben,iseenbeetjegoedehoopvoordetoekomstomonsbovenwatertehouden.Jij,ik,iedereenindezetreurigetijden,waaringerechtigheidvooraltijdverdwenenlijkttezijn.“Heteindevergaatnooit”.Datismisschiendekurk,dieonsnogenigetijdlaatdrijven,enzolangwe

drijven,worstelenweverder.Misschienontkomenwewel...Alswemaarfrisgenoegblijven,niettelevensmoe,envertrouweninonshartdragen...’Maarzelfstijdensde

Duitseinval,vierdagennadezebrief,hadGoudstikkernoggeenconcreteplannenomNederlandteverlaten.Hijhadweleenpaar

voorzorgengenomen,zoalshetvooruitsturenvan‘enkeleschilderijenvankleinformaat’naarEngelandenhet‘veiligstellenvaneenbedragvan51.000dollarindeVerenigdeStaten’.5Maar‘demogelijkheidominderdaadeenbelangrijkdeelvanzijnvermogenindevormvanwaardevolleschilderijennaarhet

buitenlandtesturen’hadhijbewustvoorbijlatengaan,steldemr.VonSahervastinzijnnaoorlogseanalysevandegebeurtenissen.DeDuitseinvalverrastehemtoenhijopOostermeerwas.Toenhijdaareendaglaterbezoekkreegvandeconservateur-generaalvandegezamenlijkeBelgischemusea,LeovanPuyveldeendiensvrouw,diein

AmsterdamwarenvanwegeeenBelgischetentoonstellinginhetRijksmuseum,weigerdeJacquesechternogsteedsomtevluchten.HijgingnietinopVanPuyveldesvoorstelgezamenlijknaarBelgiëuittewijken.DaaropvertrokdehogeBelgischeambtenaarop11meipertaxi,ineenpogingdezuidgrenstebereiken,volgensDésihadhijer

allesvooroveromweerbijzijnkinderentezijn.6DeDuitseNegendePanzerDivisionwasopdatmomentalnaardeMoerdijkbruggenonderweg,enblokkeerdezodezuidelijkerouteoverhetHollandsDiep.GoudstikkerlietDésien

hunzoontjeEdovanafdatmomentnietmeeruitzijngezichtsveld.Opaldie

meidagenredenzegezamenlijknaarhetkantoorpandaandeHerengrachtinAmsterdam.DésihadaldoorhaarfelgelebadtasvolluiersvoorEdoeneenzwartehandtasmethaarjuwelen,handgeldenhunpaspoortenbijzich.Zoginghetookopdeochtendvandeveertiende.‘Toenweopde

Herengrachtaankwamen,

wistenwehetzeker:ditisdelaatstevrijedaginAmsterdam.Erwasgeenontkomenmeer.Overalkwamenparachutistenneer,Rotterdamstondinbrand.Jacquesbleefrustigalsaltijd,hetspottendetrekjewasnogaltijdomzijnmond.Patapouf,datwasik,dikenmollig,enhetvarkentje,zijnzoon,warenbijhem,’zoschetsteDésihaarlaatste

meimorgeninNederland.7‘Deavondvan9mei1940herinnerikmijalsofhetvandaagwas.WeredenlangsdeAmstelnaarhuis,hetwaseenprachtigeavondmetmaneschijn,wijgingenslapen.[...]Omtweeuur,ofhalfdrie,zegthij:“Dekokkin”–onzegoeieMathilde,diesliepbovenons–“iswatrumoeriginhaarbed.”Een

paarminutendaarnagingdetelefoon,vriendenvanonsuitAmsterdam,dieonsechtwakkermaakten,enzeiden:“DeDuitseluchtmachtisbovenNederland,eriseeninvasieaandegang.”WijwoondenheeldichtbijSchiphol,endatwashetbegin,deshock,hetwasduswerkelijkzover

gekomenalshijvreesdedatzougebeuren.’8‘Nadetiendemeigingen

weverhuizen,vandebovensteverdiepingvanOostermeergingenweinhettuinhuisjezitten,omdatwedachten:alsereenbomkomt,zaldiewelophetdakvanhetgrotehuisvallen,ennietophetbijgebouwtje.Endaarwarenweheeltevreden

mee,eigenlijkzeergelukkigdatgrotegedoenietmeeromonsheentehebben.Datduurdetweeofdriedagen[...].Opveertienmeispeeldezichhetzelfdeweeraf.Toennamenweweerdeauto,enopdeAmsteldijkalhadjehetgevoeldathetvolledigmiswas.Daarwarengroepjesmensendie’sochtendsvroegalmetelkaarspraken[...].Opde

veertiendemeizijnwedanwatwedachtenvoordelaatstekeernaarAmsterdamgetrokken,endaarstondaandeingangvan458eenopgewondengroepje,eigenlijkhethelepersoneel,Diksenior,enikdenkdejongensook,datweetiknietmeer,enhetwasheelduidelijkdatdit,ja,eenbeslissingzouvergen.’9

Jacqueshadzijnvoltalligepersoneelbijeenlatenroepen.Hijhadietsbelangrijkstemelden.OokzijneenenzeventigjarigemoederEmily(Emmy)Goudstikker-Sellisbergerwaserbij,alserfgenaamvanGoudstikkersoverledenvaderenminderheidsaandeelhoudsterindevennootschap.Slechtstweevandewerknemersontbraken:de

ziekelijkeboekhouderArietenBroekendiensassistent.Goudstikkerkondigde

zijnmedewerkersaandathijNederlandzouverlaten,bedanktevoorhunjarenlangetrouwenwenstezeallegoedsvoordekomendetijd.Mondelingeofgeschreveninstructiesvoordenabijeofverderetoekomstgafhijniet.‘Watertijdensde

bezettingzougebeuren,moestlosstaanvanGoudstikker,’aldusVonSaher.‘Hijwildeallevoorzieningenvoorrekeningenverantwoordingvandebezetterlaten.’10EmmyGoudstikker-Sellisbergerlietzichnietoverhalenommeetegaan.‘Meteenzwaarhartnamhijafscheidvanzijnmoeder

envandemensendiehemaldiejarengeholpenhadden,’schreefDésilater.MoederGoudstikkervoeldezichteoudomtevluchten,enJacqueslietzijnmedewerkersbelovendatzehaarzogoedmogelijkzoudenverzorgen.‘Geheelonverwacht

verscheenookdeconservateur-generaalvandeBelgischemuseaweer,’

aldusopnieuwVonSaher.11‘ZijnpogingomBrusseltebereiken,wasmislukt.VanPuyveldesteldevooromalsnoggezamenlijktevluchten.DeledenvandefamilieGoudstikkerhaddengeengeldigeEngelseofAmerikaansevisainhunpaspoorten.Eerstdachtmenaaneenvluchtnaarhetzuiden.Bijnavraag

bleekechterdatdeFranseenBelgischeconsulatenalgeslotenwaren.DeheerenmevrouwGoudstikkerbegavenzichnaarhetAmerikaanseconsulaat[inAmsterdam,ditmaal],waardeconsulEllisBonnethenbegroettemetdevraagofzijhetnietbetreurdendatzijzijnadviesomtijdigtevertrekkenniethaddenopgevolgd.Eenvisumkon

daarnietverleendworden.Menbesloot[...]omnaarIJmuidentegaanomtetrachtennaarEngelandovertesteken.’12Désiverteldelater:‘Leo

vanPuyveldezei:“Kijk,ikhebeendiplomatiekepas,wehebbennietsmeerteverliezen,uookniet,probeertuonsnaareenhaventekrijgen.”Nou,endatwashet.Wegingenin

deautozitten,wehaaldenmevrouwVanPuyvelde,ennogeenpaarmensendiebijhemhoorden,inBloemendaalwashetgeloofik,diezatenineenpension,endaarzijnwelangsgereden.Wehaddenafscheidgenomenvanmijnschoonmoeder,eenvreselijkafscheidwashet,zewildenietmee,zevondhetgriezeligomAmsterdamteverlaten...

Detochtwerdakeligerenakeliger,wekondenalleenstapvoetsrijdenomdaterallemaalauto’svooronsstonden,erwaseenuittochtvanuitAmsterdamofvanwaardanook,mensendievanuitheelNederlandkwamen,dienaardiehavenwilden,mensendieophetlaatsteogenblikallemaalwegwilden.ToennamVanPuyveldezijndiplomatieke

paspoortenliethetaaniemandzien,zokregenwebegeleidingvaneensoldaat.Wekondennauwelijksmetz’nallenindeauto,wewarenmetzeven,achtmensen,datkindopmijnschoot.Maardiesoldaatmochtnietopdetreeplankstaanvandeauto,hijzatdichttegenmeaan,keekmeplotselingaanenvroeg:“Heeftunietlaatstvooronsgezongen,

voordesoldateninIJmuiden...”’13Dankzijde

diplomatenpasvanVanPuyveldebereiktehetgezelschapdehavenvanIJmuiden.LangzaamreedJacquesdoordezeevanvluchtelingen,totdatzedeautomoestenlatenstaan.Ookdatafscheiddeedpijn.‘Ikhieldvandieauto,’schreefDésiinhaar

ongepubliceerdememoires.14‘Wehaddenerzoveelgelukkigeurenindoorgebracht.“Zingeenwals,”zeiJacquesalshijmeteensigaretinzijnmondhoekaanhetstuurzat.Enophetritmevanmijnwalsendanstenzijngevoeligeensensuelehandenophetstuur.’

HethadweiniggescheeldofDésienJacqueshadden

helemaalnietkunnenvertrekken.Opzondag12meiwashetSSBodegravenuitdeAmsterdamsehavenviahetNoordzeekanaalnaarIJmuidenopgestoomd.15NahetpasserenvandespoorbruggenvanVelsenkreegkapiteinHuibrechtRegoortordersvandemarinecommandantinIJmuidenomindehaven

aftemerenennaderebevelenaftewachten.DeNederlandsemarinewildedehavenvooreeneventueleDuitseinvasieoverzeeafsluitenenhadhaaroogopdeBodegravenlatenvallenals‘blokschip’.Hetplanwasomhetuitdekluitengewassenstoomschipvan5593brutoregistertontussendeNoordzeepierentotzinkentebrengen.Opdinsdagde

veertiendewerdRegoortophetFortIJmuidenontbodenvoordeverlossendemededelingdathijtochwegmocht.DemarinehadindedrieëndertigmeterlangereenveeloudereSSJanPieterszoonCoeneenbeterzinkstukgevonden.DatstoomschipwasinmiddelsdoordeKoninklijkeMarinegevorderdenwerd

vanuitAmsterdamnaarIJmuidenversleept.Intussenwasop14mei

ookdeNederlandsetorpedobootjagerHMSVesperinIJmuidenbinnengelopen.ZehadeenBritsemilitaire‘vernielingsploeg’aanboorddieordershadominAmsterdamdenogaanwezigeolievoorradentevernietigenomtevoorkomendatzeinDuitse

handenzoudenvallen.DaarmeekondigdeheteindevandestrijdinNederlandzichaan.16DeEngelsenkeerdenlateropdedaguitAmsterdamterugmetdeopdrachtomvervolgensdehavenvanIJmuidenonklaartemaken.Allenogaanwezigeschepenkregenordersommetzoveelmogelijkmarinepersoneelnaar

Engelandtevertrekken:destoomschepenBodegravenenTexelstroomeneenaantalhulpmijnenvegers.ToenJacquesenDésidiedinsdagmiddaginIJmuidenarriveerden,washetdanookeenheksenketelopdekades,waarhetbehalvevandezichinschependemilitairenookkrioeldevandecivielevluchtelingen.Bovendienlieprondvier

uur’smiddagsnogeentreinstationIJmuidenbinnenmetdriehonderdDuitsesoldaten,delaatstekrijgsgevangenenvanhetNederlandseleger.ZijzoudensamenmetburgervluchtelingenaanboordvandeSSTexelstroomwordengeëvacueerd.Erspeeldenzichhartverscheurendetaferelenaf.‘Zelfsophetlaatsteogenblik,toenhet

schipalloswas,zagiknogdaterkinderenenvrouwendoordesoldatenaanboordgetrokkenwerden,elkmomentvrezenddatzetussendesteigerenhetschipzoudenvallen.Enhoevelenzullenernogtelaatgekomenzijn?Veel,heelveelgingerindieogenblikkeninmijom,maarikmochtmijngevoelnietlatenwerken,iklietzelfimmersookzoveel

achterwatmijliefendierbaarwas,’noteerdekapiteinA.J.E.LeferingvandeSSTexelstroomlaterinzijnverslag.Hijverlietdehavenomvijfuur’smiddags,maarmoestweerbinnenlopennaeenaanvalmetmitrailleurvuurvanDuitsevliegtuigen.Omzevenuur’savondskoosdeTexelstroomopnieuwdeNoordzee.Weervolgdeeenluchtaanval,maar

ditmaalvoerdeTexelstroomdoor,metlichteschadeenééngewonde.

AnderhalfuurlatervertrokhetSSBodegraven,aangedrevendoordedrieduizendpkmetendetriple-expansiestoommachine(driezuigers),diehetschipeensnelheidgavenvanruimelfknopen.Metdie

snelheidwaszeechtereengemakkelijkeprooivoorDuitseonderzeëers,hetgeenzevierjaarlaterookdaadwerkelijkzouworden,op2juli1944onderwegvanZuid-AfrikanaarEngeland.JacquesenDésihaddeneenvandehuttenophetvrachtschipdatvoervoordeKoninklijkeWest-IndischeMaildienstenofficieelookaccommodatiehadvoor

achtenveertigpassagiers.AanboordwarenbehalvedehonderdenvluchtelingenookgewondeledenvanhetBritsecommandodatdeolievoorradenendehavenhadmoetenvernietigen.ZijvoerenlangsdePieterszoonCoen,dieklaarlagommetdynamietladingentussendehavenpierentewordenafgezonken.Nadatookhet

koopvaardijschipSSAtjehendekustvaardersJava,Wega,FrisoenFiduciaIJmuidenhaddenverlaten,werddePieterszoonCoenindehavenmondtotontploffinggebracht.Nuwasergeenwegterugmeer.DeU-boten,dieindeEuropesekustwaterenalvolopactiefwarentegenkoopvaardijschepen,lietenzichdezenachtnietzien.Maarnaeenuurvaren,bij

vollemaan,vondeenvliegtuigvandeDuitseluchtmachthetschipvolevacuésonderwegnaarDover.HetbestooktedeBodegraven20minutenlangmetzijnmitrailleurs,maarzettedeaanvaluiteindelijknietdoor.OpperbevelhebbergeneraalWinkelmanhadtoegegevenaandeDuitseeistotcapitulatie,omtevoorkomendatookdestad

Utrechtgebombardeerdzouworden.EnNederlandwasafgesloten.

GoudstikkersLincolnZephyr,Dési’slievelingsauto(foto:privé-archiefDési

Goudstikker).

DebuitenplaatsOostermeer,gefotografeerdvanafdeVecht

(foto:privé-archiefDésiGoudstikker).

HOOFDSTUK6

Fantastischeverhalen

‘Vanafnubenikeenemigrant,’waseenvandelaatstedingendieJacquesGoudstikkertijdensdevluchtaanboordvanhetSSBodegraventegenDésizei.HunwaszojuistdetoegangontzegdtotDover.GeenvandepassagiersdieinIJmuidenwarenopgestapt,mochtaanland,behalveeengroepjehooggeplaatstemilitairen.Onderde

vluchtelingenwarenveelbuitenlandersdieNederlandnietopanderewijzehaddenkunnenverlaten.Duitseluchtlandingstroepenhaddendirectnadeinvalop10meidevliegveldeninWest-Nederlandbestookt.DuitsersvochtenbijdeRotterdamseMaasbruggentegenNederlandsemariniersomhetgoudbijdedependancevande

NederlandseBankaandeBoompjes.Rotterdamwasgebombardeerd.Inhetoostenruktendenazi’sopnaardeHollandsewaterlinieenronddeAfsluitdijkwerdheftiggevochten.Allewegennaarhetzuidenwarenversperd,slechtsdevluchtrouteoverzeevanuitIJmuidenhadnogopengelegen.EnGoudstikkerhadzichingescheeptvoorDover,

verderwildehijnietmeeopdegeplandereisnaarZuid-Amerika.‘Engelandleekhet

paradijs,’zeiDésilater,maarhetzouvoorlopigverbodenterreinblijven.TijdenshetvertrekuitdeZuid-Engelsehaven’savonds,hadkapiteinRegoort,zoalsgezegd,bevolendatallemannendehuttenmoestenverlatenombenedendekstegaan.

Alleenvrouwenenkinderenhaddenhunplaatsenindehuttenmogenbehouden.MaarDésiwasmeegegaan,hetruimin.Tegenkennissenverteldezeveellaterdaarnogsteedsschuldgevoelensovertehebben.1Waszenietmeenaarbenedengegaan,danhadJacquesmisschiennietoverhetdekgezworven,toenhijinde

nachtvan16meievennaarbuitengingomeenluchtjetescheppen.Waarschijnlijkzouhijhaarindehuthebbenopgezocht.Maarnu,juistdoordatzegeentijdelijkafscheidvanhemhadwillennemen,zouzehemnooitmeerterugzien.ZoalsJacquesheteerderaanzijnvriendinLissabonhadgeschreven:‘Wiemanes

macht,machtmanesfalsch.’‘Schedelbreukalsgevolg

vaneenongelukkigevalinhetruimvandeBodegravenopvollezee,alspassagier-vluchteling’,luiddedeomschrijvingvanzijndoodop27mei1950ineenofficieelafschrift2vanhetoverlijdensregistervandistrictFalmouthinhetgraafschapCornwall.

Insierlijkeletterswaseraantoegevoegddatdedoodsoorzaakop16mei1940wasvastgestelddoorlijkschouwerLaurenceJagoCarlyon,diedaarvanop3juni1940verslaghadgedaanonderoverleggingvanzijnofficiëlerapportage.DesondankszouGoudstikkerslevensverzekeringsmaatschappijvolgensDésinadeoorlogweigerenhetverzekerde

bedraguittekeren,omdaterduidelijkeaanwijzingenzoudenzijngeweestdatGoudstikkerzelfmoordhadgepleegd.DatmatroosDekker,opzoeknaardespoorlozekunsthandelaar,preciesdezelfdebuitelinginhetruimhadgemaakt,haddeverzekeraarvolgensDésinietopanderegedachtengebracht.Devraagwaaromhijzelfmoordhadwillen

plegenterwijlhijjuistzijnlevenprobeerdetereddendoormetvrouwenkindtevluchten,wasvolgensDésinieteensaandeordegekomen,zoverteldezijVrijNederland.Pasveellaterzoublijken

datDésihetbijhetverkeerdeeindhad.Wantdelevensverzekeringisuiteindelijkwéluitbetaald.UiteennauwkeurigonderzoekvanJacques’

boekhoudingoponsverzoekin1998bleekdaternaJacques’doodeenuitkeringvanongeveerzeventigduizendguldenisgedaan.Alwashetvoorhaarnatuurlijkzeerpijnlijktemoetenervarendatdeverzekeringsmaatschappijwegenhadgezochtomonderdeuitkeringuittekomendoorzelfmoordtesuggereren.TypischDésiomditsoort‘details’te

vergeten.Hoekanhetookanders.Desuggestiedathaarman,indekrachtvanzijnleven,volop‘inlove’nadegelukkigstedriejarenvanhaarlevenennogmaarpasvadervanEdo,opwegnaareenvoorlopignieuwbestaanzelfmoordhadwillenplegen,wasvoorhaarzógrievend.Zijnvalinhetruimhadhaarineenongehoordongelukgestortenwashetgevolg

vandemeestongelukkigesamenloopvanomstandigheden,waarzijzichbovendienmedeverantwoordelijkvoorhadgevoeld.

FredKeulenuitVlaardingen,opdiebewustereismatroosaanboordvanhetSSBodegraven,herinnerdezichdescènemaaraltegoed.‘Ikwasbijdemarine,

als‘zeemilicien’,enwasdiedaginIJmuidenbeziggeweestophetfortvandehaven,waarweonderleidingvaneenkorporaalgangenhaddengegraven.DaarhoordenwedatNederlandhadgecapituleerd.Wijwerdenervervolgensmeteenmarinesloepopuitgestuurdnaareenschipdatindehavenmondzouwordenafgezonkenomde

toegangteversperren.Daarmoestenwebijassisteren.ZokwamikbijkapiteinRegoortaanboordvandeBodegraven.HijwaseenhogemarineofficierenhijhadeenChinesebemanning.Maarterwijlikaanboordkwam,werdendeordersgewijzigd:nietafzinken,maarmetvluchtelingennaarEngelandendandoornaarZuid-Amerika.Ikkon

mee,alsikwilde,eenreisvan12weken,zowerdverwacht.Ikhaddaareigenlijkweinigoptezeggen,ikwas22enbenmaaropgestapt,deoorlogwasverloren,hetlandbezetenhierwildeiknadieBlitzkriegnietblijven.’DeBodegravenwaswat

Keulennoemde‘eenChiliboot’,dieeenlijndienstonderhieldvanAmsterdamviahet

PanamakanaalnaarValPreso,Chili.‘Ikkendedezeschepenwel,shelterdeck-schepen,eensoortdubbeldekkersmeteengrote,halfopenregenkapoverhetbovenstedekgespannenwaaronderjehelemaalvanachternaarvoorkonlopen.Daaronderdetussenruimen,endanhetondersteruim.Omdathetschipeerstzouwordenafgezonken,lagenalle

tussen-enonderruimenopen,detussendekluikenwarenerafomdeexplosieventekunnenladen.Inplaatsvandiekluskregenwenuopdrachtomruimvierzosnelmogelijkinterichtenvoorpassagiers.Dushebbenwehettussendekvandatruimmetluikendichtgegooidengrotekuipenmetrijstenrozijnenlatenzakkenzodat

zedaaronderwegwatteetenzoudenhebben.’Hetwasdieveertiende

mei1940eencompletechaosindehaven,herinnerdeKeulenzichin1998.Twintig-,misschienweldertigduizendmensenverdrongenzichopdekadevandeNoordersluisendeBodegravenzouerzo’n200meenemen.Aanboordwashetookeenchaos,omdathetschipbedoeld

wasgeweestomaftezinken,nietomtevaren.Tochwerdeninallerijldemensenaanboordgelatentoendeordereenmaalwasveranderdenhetschipzosnelmogelijkwegmoest.‘Hetwaspaniekaandewal.Mensendieschreeuwden,‘neemmijnvrouwmee’.Die,eenmaalaanboorddesleutelsvanhunauto’steruggooidennaarmensenaandewal,

“neem’mmaar,ikheb’mnietmeernodig”.Eengekkenhuis,erwarenvechtpartijen.Wehaddenmisschienwelduizendmanmeekunnennemen,maarerwarengeenreddingsvlottenenderuimenlagenopen,jekonernietverblijven.Maximaal200,wasdeorderendatwerdeenramp,iedereenwildealseersteaanboord.Het

werdeneruiteindelijk250.IkherinnermedatdatgezinGoudstikkeropstapte,eeninvloedrijkefamilie,datkonjezien,alkendeikzeniet.ErwasookeengroepvanveertigjoodsekinderenonderleidingvanmevrouwTruusWijsmuller.DiekinderenhadzeviaAmsterdamuitHongarijegehaaldomtevluchten,zehadmetdiegroephelemaalvooraanop

deNoordersluisgestaanvoorhetlaatsteschipuitNederland.’Hetschipvertroktegen

deavond,noginhetlicht,herinnerdeKeulenzich.‘“Meteennaarbuiten”,washetparool,wemoestenzosnelmogelijkwegzientekomen.Hetwasmoeilijkmanoeuvrerenzondersleepbootmetdieongeladenbak,achterwaartsdoorde

zeesluizenvanIJmuidenstomend.Intussenhaddenwijdezeilenvanhettussendekbovenruimvierdichtgeregen.Erzatvanallesaanboord.Rijkepassagiers,opstappers,vluchtelingen,militairenendeChinesebemanningonderleidingvanRegoort.TerhoogtevanScheveningenkondenweaandehemeldefellegloedzienvanRotterdamdat

brandde.Erkwameenprachtige,helderemaanop.Daarzatik,aanboordvaneenschipdatikhadmoetenhelpenzinken,metdoodsbangevluchtelingenopzeevooreenreisvan12weken,mijnfamilienieteenskunnengroeten...Hetwaseenwezenlozeavondaanhetbeginvaneenreisdieuiteindelijkvierjaarzouduren.Maardatwistiktoennogniet.Tijdomte

denken,wasertrouwensniet.WezatenmisschieneenuurbuitengaatstoenereenDuitsjachtvliegtuigoverkwam,datminutenlangzijnmitrailleursoponsleegschoot,overalgaten,ookindekapiteinshut.Omdatwemethetongeladenschiphooglagen,werdenookdebunkertanksgeraaktenlieperolieuit.Paniek

alom,maarwehaddengeengewonden.’Hetvliegtuighadna

twintigminutenschietenonverwachtdeaanvalafgebroken,waarschijnlijkteruggeroepennadatgeneraalWinkelmandieavonddeNederlandsecapitulatiehadgetekend.DeBodegravenarriveerde15mei’smorgensinDover.Keulenherinnerdezichdaterwelhonderd

schepenopderedelagen,allemaalvluchtschepen,dieDoverbinnenwildenlopen.‘Wehebbendaarookurenliggenwachten,ermoestenmensenvanboord,eengroepjemilitairendatuiteindelijkdooreenBritsmarinescheepjewerdopgepikt.Niemandandersmochtmeeaanland,watvoorveleneengroteteleurstellingwas.Pasveel

latergingenwedoor,richtingLiverpool,langsFalmouth,delaatstehaveninhetEngelseKanaal.BijmijnwetenishetongelukmetGoudstikkerindienachtvandevijftiendeopdezestiendemeigebeurd.Ikhad’snachtsergensopdekalegrondgeslapenenliepdevroegeochtendwachttoenikwerdgehaaldmetdewoorden:“jijkunttochzeilnaaien,kommaar

mee,danhebikeenjoppievoorje”.Evenlatermoestikhetstoffelijkoverschotinzeildoeknaaien.Debedoelingwaseenzeemansgraf.IkhebmevrouwGoudstikkergelegenheidgegevenomafscheidvanhemtenemen.Datwasmijnontmoetingmetdeweduwe.’

AchterafkandeverklaringvoorJacques’dodelijkevalalleenmaarzijndathijzichophetverduisterdeschipheeftvergisttoenhijvanhetdekweernaarbinnenwilde,nadathijeenluchtjehadgescheptenDésibijEdoweeropzocht.Ombuitentekomen,washij,vanuithettussenruimvierwaardevluchtelingenzaten,langseentrapnaarbovengegaanomviaeen

dekhuisnaarbuitentekunnenophetshelterdeck.Opdeterugwegnaarbeneden,moesthijdusdoordatdekhuisweeromlaagnaardetoegangtotdattussenruimvier,hetenigewatgeprepareerdwasvoorverblijf.VolgensKeulenkanhijzichdaarbijgemakkelijkhebbenvergistindetoegangtothetruimwaarzijnfamiliezatendooreenopeningaande

voorzijdevanhetdekhuisbijdetoegangtothetderderuimzijnuitgekomen.Ditruimwas

aardedonker.Goudstikkermoetopdetastdetiencentimeterhogerandvoordetoegangtotdatruimzijnovergestaptopzoeknaardeeerstetraptrededieernietwas:hierwasslechtseenonzichtbaargatvanachtmeterdiep,detussenluikenlagennog

open.Uitgaandevandesituatieaanboord,konKeulendewaarschijnlijkheidbevestigenvandieongelukkigekeuzeenhetstruikelenoverdeopstaanderand.‘Zelfmoord,moord,dieverhalenhebiklaterookwelgehoord.Welnee,hetmoeteentragischevalgeweestzijnnadatGoudstikkerwas

verdwaaldopzoeknaardetoegangtothetjuisteruim.Maarikhebvandatongeluknietsgemerkt,iksliepdienachtindevoorbereidingvanmijnvolgendewacht.IkhebGoudstikkerpasgeziennadatzehemenmatroosDekkerbijdaglichtvondenennaarbovenhaddengehaald.Dekkerwaszwaargewond,Goudstikkeroverleden.Hijdroegeen

donkerblauwpak,zwarteschoenen,eenkeurigaangekledeman.Zehaddendeverwondingvanzijnhoofdmeteentheedoekafgedekt.Mevrouwiseralslaatstebijgeweestvoordatikmijnwerkhebafgerond.’Hetwaseenakelige

scène,herinnerdeKeulenzich.‘Eenschriele,gebrokenvrouwinhetzwart,ikkonzienhoeveel

zevanhemhield.Hijalseenmummieindatwittezeildoekenikalsjongejongenbijdatafscheid...ikhebmijnlevenlanggeprobeerddatbeeldtevergeten.HetbleekdatweFalmouthtochzoudenbinnenlopenomcollegaDekkeraanlandtebrengen,hetzeemansgrafgingdusnietdoor.WehebbenGoudstikkernaardeziekenboeggebracht,de

scheepstimmermanheefteenkistvoorhemgemaakt.MevrouwGoudstikkerhadgelukdatzehemmochtlatenbegraven,dankzijeenliasonofficiervandemarinedieaanboordwas.Hijkendedehavenautoriteiten.IndiedagenmochtjeinEngelandvanafeenschipgeenoverledeneaanlandbrengenomdatzedaarbesmettingvreesden,een

maatregeldieuitdetijdvandekoloniënstamde.MaaromdatonsschipvoordereisnaarChiliinAmsterdamnogwasuitgegast,hebbenzeopvoorspraakvandieofficiereenoogjetoegeknepenenhetstoffelijkoverschotvandeheerGoudstikkertoegelaten.’

NetalsinDoverkoninFalmouthniemandvan

boord,behalvedegewondematroosDekker,GoudstikkersstoffelijkoverschotenDési.ZehadinFalmouthwillenblijven,nuhaarmandaarwerdbegraven,maarzemochthethaventerreinnietafenkonzelfsdepleknietzienwaarhaarmanzourusten.NaeenondervragingoverdetoedrachtvanhetongelukdoordeEngelsepolitieinhethavenkantoor

moestzedaarregelingentreffenmetdeinderhaastopgetrommeldeaannemerT.J.Pye&Son,dienaastbouw-enschilderwerken,glazeniers-enreparatiewerkook‘compleetverzorgdebegrafenissen’aannam.3Zevroeghemom‘heelveelbloemen,demooisteensterkstekistdiehijkonlevereneneengrafmet

uitzichtopzee’.4EnzeliethembelovendathijColePorters‘NightandDay’zoulatenspelentijdensdeplechtigheiddiezijnietmochtbijwonen.OpdegrafsteenmoestPye&Soneenvoudigdetekst‘JacquesGoudstikker,geborenteAmsterdam30Augustus1897,opzeeoverleden16mei1940’aanbrengen.Uithet

fotootjevanhetgraf,datPyehaarop9juni1940zounasturen,blijktdathijzijnbesthadgedaan.Hetuittweekolommeneneenschraagbestaandegrafmonumentboodinderdaaduitzichtophetwaterenwasbedektmeteenzeevanbloemen.MaardatkonDésinognietwetentoenzeinhethavenkantoorafscheidnamvanJacques,diede

lijkschouwingvanCarlyonnogmoestondergaantoenzijalweeropvollezeewas,onderwegnaardelaatstehalteplaatsinEngeland,dehavenstadLiverpool.HaarsteunentoeverlaatwasgestorvenenzehadnogsteedsgeentoestemmingominEngelandteblijven.Zewasmethaardriejarigezoontjeopeenschipvolonbekendentegenwilendankopwegnaareen

onbekendebestemming.Hetenigewatzenogbezat,bestonduiteenpaarschilderijeninLondeneneenbanktegoedinNewYork.Keulenverteldehoehet

erinLiverpoolaantoewasgegaan.‘DieEngelsenwarenhelemaalnietgastvrijofbehulpzaam.Demeestenwildendaarafstappen,maardemensenwerdennauwelijks

toegelaten,slechtseenpaarperdag.ErzatenveelvluchtelingenuitDuitslandenandereEuropeselandenaanboordendeEngelsenhaddenhetdaarnietop,zijvreesdenspionneneniedereendiewildeafstappen,werdheelgrondigdoorgelicht.Datduurdeeindeloos,pasnaeenweekwarenmevrouwGoudstikkerenhaarkindaandebeurt.Wijhebben

ernadiennogbijnaeenmaandgelegen,omhetschipgeschikttemakenvooroorlogstransporten.Mitrailleursnesten,beschermingtegenmagnetischemijnen,hetschipwerdgrijsgeschilderd.UiteindelijkhebikervierjaaropgevarentussenEuropa,AmerikaenZuid-Afrika,totdatwein1944eentorpedokregenop400mijl

voordekustvanSierraLeone.DeBodegravenzonkinelfminutenmaardemeesteopvarendenkondenzichmetsloepenenvlottenredden.Wehaddennegendoden.NatweedagenopzeebenikdooreenEngelsetorpedobootjageropgepiktendatwasmeteenheteindevanmijnoorlogsjaren.’

DésistondinLiverpoolnogaanhetbeginvanhaarlevenalsweduweenoorlogsvluchteling.Zemoetteneinderaadzijngeweest.OnkundigvanzijnoverlijdenlietenGoudstikkersachtergeblevenpersoneelsleden,vaderenzoonJanDikenArietenBroek,inAmsterdamintussengeengrasgroeienoverhetverzoekdathun

werkgeverbijzijnvertrekhadgedaan:‘Zorggoedvoordezaak.’Enzegaveneenzeerruimeinterpretatieaandiemondelingevraag.Nahetdramatischeafscheidop14meiaandeHerengrachtinAmsterdamwarendeherenDikeerstpertaxinaarIJmuidengeredenomJacques’twaalfcilindertezoeken,diehijopdekadehadachtergelaten.‘We

vondendeLincolnZephyrmetdesleutelsernogin,’verteldedehoogbejaardeJanDikjr.in1997aanhetAlgemeenDagblad.5‘Wehebbendeautonatuurlijkmeegenomen.Ikgeloofdatwehemlaterhebbenverkochtenhetgeldindekasvandezaakhebbengedaan.’Hetzoueenvandeeersteactieswordenindesystematischeentotale

onttakelingvanwatopdatmomentnogsteedseenvanderijkstekunsthandelsvanNederlandwas.Omtebeginnen

verspreiddeGoudstikkersrestaurateurJanDikseniorhetverhaaldatdekunsthandelingrotefinanciëlemoeilijkhedenzat.Wiehetmaarhorenwilde,kreegteverstaandatdekunsthandelalenige

jaren‘topzwaar’was.6,7‘DeverkooptransactiemoestnietalleenindekringvanGoudstikkervoorbereidworden,dochookdepubliekeopiniewerdvoorbereid,’analyseerdemr.VonSaherinzijnreconstructievandegebeurtenissen.‘Systematischwerdhetgeruchtverspreiddatergeenliquidemiddelen

waren,datergrotefinanciëleverplichtingenbestonden.[...]JanDikseniorwasdespecialistopditgebied.[...]Stellerdezesisnauwkeurignagegaanwatnueigenlijkhetresultaatvandiefantastischeverhalengeweestis.DedirecteurvanhetMauritshuis,deheerDeVries,verklaardedathijindertijddeindrukkreegdatdeKunsthandel

f2.000.000,-schuldigwasaandeIncassobankendatdeverkoopertoemoestdienenomdezeschuldaftelossen.Mr.MaxMeyer,dienadebevrijdingheteersteonderzoekterzakeinstelde,rapporteerdedatvrijweloveralgesprokenwerdoverdefinanciëlemoeilijkheden,waarinGoudstikkertoentertijdverkeerde.’8

InwerkelijkheidstondtegenovereenkredietbijdeIncassobankvanruimtweeënhalvetoneenschuldenvrijbezitvanondermeerhetonroerendgoed,deschilderijencollectie,dewapenverzameling,hetVenetiaansglas,debibliotheek,hetantiekemeubilairendeprivé-bezittingenvandefamilieGoudstikker.Directnade

oorlogwerddeboekwaardevanditbezitper1mei1940dooraccountantskantoorWolratc.s.geschatopeenkleinedriemiljoengulden,waarbijinaanmerkingwerdgenomendatdewerkelijkewaardenogeenaantalmalenhogerzoukunnenliggen.Datlaatstewerdookbevestigdineenrapportageoverdezaak-Goudstikkervan

raadsadviseurinalgemenedienstmr.W.G.BelinfanteaandetoenmaligeministervanJustitieop27september1951.Velevanderuimelfhonderdschilderijenstondenimmersvoorveeltelagebedragenindeboekhoudingvermeld.Indecrisisjarenvoordeoorlogwasdateengangbarepolitiekonderkunsthandelarenin

Nederland:doorgroteafschrijvingenkondefiscalewaardevandecollectielaagwordengehoudenomhogebelastingaanslagentevoorkomen.Allekunsthandelaren,Goudstikkernietuitgezonderd,bediendenzichvandezealgemeenaanvaardemethode.ZostondenhonderdenstukkenvanGoudstikker

voorhetminimumbedragvanƒ1,-indeboekenvermeld,hetgeenWolratc.s.totdeconclusiebrachtdatdewerkelijkewaardevanhetbezitmoeilijkuitdevoorhandenzijndecijfersafteleidenwas.Inelkgevalwasdewaardevandebezittingenvelemalengroterdandeschulden,alishetjuistdatdekunsthandelinhetalgemeenvlakvoorhet

uitbrekenvandeoorlogvrijwelstilwaskomenteliggen.Maarcommercieelgesproken,zoudatdestiltevoordestormblijkentezijn.Toenreedswasalgemeenbekendaanwatvoorkunsthongerdetopvanhetnationaal-socialismeleed.9JanDiksr.slaagdeer

volgensVonSaherwonderwelinommetzijn

lastercampagnedegeruchtenmachineopgangtekrijgen:‘Menzeide:alserfinanciëlemoeilijkhedenwaren,danmoestGoudstikkerverkochtwordenomdeschuldentebetalen.’InzijnverhooroverdeaffaireGoudstikkerbijdeprocureur-fiscaalvanhetbijzondergerechtshofinAmsterdamin1948verklaardeDikhetzo:‘Hetbedrijfvanden

heerGoudstikkerwaseenigejarenvoorhetuitbrekenvandenoorlogtopzwaar.Dekunsthandelinhetalgemeenwasindiejarennoodlijdend.HetbedrijfvanGoudstikkerkonmetmoeitewordenstaandegehouden.Bijhetuitbrekenvandenoorloginmei1940wasGoudstikker,diejoodwas,nietvanplanhetlandteverlaten.Opdinsdag14

mei1940indenmorgenverscheenGoudstikkerplotselingaandezaakendeeldemijmededathijdiendag,perkolenbootvanuitRotterdam,zouproberenwegtekomen.Zijnvrouwenzijnzoontjegingenmethemmee.GoudstikkerwasbangdatdebinnenkomendeDuitsershethemlastigzoudenmaken.[...]Daarnaasthielp

GoudstikkerverschillendejoodsevluchtelingennadatHitleraanhetbewindwasgekomen.BijzijnvertrekdroegGoudstikker,diezijnslechtseenigedagentevorenoverledenaccountantenvertrouwensmanDr.Sternheimmiste,mijdezorgovervanzijnzaak.Hijvroegmijvoordezaakenzijnachtergeblevenmoedertewillenzorgen.Ik

bleefdusachtermeteenjoodsezaak,diestuurlooswas,zonderliquidemiddelen.DedirecteurLubsvandePersilfabrieken,dieeengoedekennisvanGoudstikkerwas,gafhetadviesomzoospoedigmogelijktezorgenvooreenchristendirecteur.Volgenshemzoueenverlatenjoodsbedrijfdoor

deDuitsersmogelijkinbeslagwordengenomen.’10Die‘christendirecteur’

wassnelgevonden.VonSaher:‘Verrassendkortnadecapitulatiewerdditprobleemaandeordegesteld.TenBroekkwamteruguitdevergetelheidvanNijenrodeennamdeleidingvandezaakopzich.Reedsop28mei1940werdeenAlgemene

VergaderingvanAandeelhouders(tehoudenop3juni1940)bijeengeroepen,o.a.omTenBroektotdirecteurvandeKunsthandeltebenoemen.’Datwasonbegrijpelijk,enonbegrijpelijkhaastig,oordeeldeVonSaher:TenBroekhadookalsprocuratiehouderdezaakdraaiendekunnenhoudenenhetbijeenroepenvande

aandeelhoudersvergaderingdruistegeheelintegendepolitiekvanJacquesGoudstikker.VonSaher:‘Dezewildeallevoorzieningenvoorrekeningenverantwoordingvandebezetterlaten.Watertijdensdebezettingzougebeuren,moestlosstaanvanGoudstikker.DaaromhadhijgeenopvolgervoorwijlenSternheim

benoemd.’Metanderewoorden:gegevendeomstandighedenzouGoudstikkerinbeslagnamedoordeDuitsershebbenverkozenbovendeuitverkoopaandeDuitsers,laatstaanaanveldmaarschalkHermannGöringpersoonlijk.Achterafgesproken

blijktGoudstikkersoordeeljuisttezijngeweest.Alsdecollectieendebezittingen

doordenazi’sinbeslagwarengenomen,zoudenzenadeoorlogopbasisvandewetgevingzonderpardonaanGoudstikkerofzijnerfgenamenzijnteruggegeven.11MaarDikenTenBroekhaddenheelanderebedoelingen,zoalsverderopnogzalblijken.Enbijdeuitvoeringvanhunplannenschuwdenzijovertredingenvanhet

koopmansrechtniet.Deaandeelhoudersvergaderingenwaarzehunbeslissingenlietenbekrachtigen,zoudennaarhetgeldendrechtillegaalblijkentezijn.12,13Alspoedigbleekwaarom

defirmazosneleennieuwedirecteurnodighad.DikenTenBroekzoudenbijdeverkoop‘exorbitanthoge

verkooppremies’toucheren,14bedragenwaarmeezenaarhuidigebegrippeniederruimschootsdubbelmiljonairzoudenzijngeweest.DeoperatiewasingeluidmeteenbezoekvandejoodsezakenmanMaxModel.HijvertegenwoordigdeeenAmerikaansmakelaarskantoorin

Nederland,Hentz&Co.VolgensDikenTenBroekwashijeenhechtevriendvanGoudstikker.MaarvolgensVonSaherhadGoudstikkeralenigejarenzakelijknietsmeermethemvandoenwillenhebben,omdatModelhemooithadlatenzittenmeteenzeerslechteinvesteringinFrankrijkenbovendienenkeleschilderijenvanhemhadgekochtzonder

dezetebetalen.Na1936hadGoudstikkergeencontactmeermethemgehad.DezeModelhadgeldnodigomdathijmetzijngezinhetlandwildeverlaten.Hijkwameerstvoorzichtiginformerenofernogschilderijentekoopwaren,nudeeigenaarvandezaakwasuitgeweken.Evenlatersteldehijvoordegehelecollectieteverkopenaaneengoede

relatievanhem,deinNederlandwonendeDuitsekoopmanAloisMiedl.15Tijdenszijnnaoorlogse

verhoor16steldeJanDiksr.degangvanzakenzovoor:‘Model,eenvriendvanGoudstikker,gafdetipdatenkeleschilderijenuithetbezitvanGoudstikkerdoorhemkondenwordenverkocht.DezeaanstaandekoperbleekdeDuitserA.

Miedltezijn,eenteAmsterdamgevestigdbankier.IntussenwerdA.A.tenBroek,deprocuratiehoudervandeNV,dievolgensdenotulenhetopvolgingsrechthad,metbehulpvandeoudemevrouwGoudstikkerendenotarisVandenBerghbenoemdtotdirecteurvandeNVGoudstikker.DoorModelwastersprakegebrachtofnietdegeheele

collectietekoopwas[...].Nagemeenschappelijkoverlegwerdhetbesluitgenomenomdemogelijkheidonderogenteziendezaakteverkopen.DaarnakwamModelmetA.Miedltevoorschijnalsaanstaandekoper.[...]Nabesprekingen,lovenenbieden,kwamenwijmetA.MiedlovereendatdeNVGoudstikkermethaarbezittingenoverzougaan

inhandenvanA.Miedlvoordeprijsvanƒ2.500.000,-waarbijkwamhetwapenbezitvoorƒ50.000,-.Metdezevoorlopigeovereenkomst,zijnTenBroekenikgegaannaardenotarisVandenBerghendenaccountantPolak.NotarisVandenBergheniksteldenalsvoorwaardedatdegeldenafkomstiguitdeNVGoudstikkernietvoor

inbeslagnameinaanmerkingmochtenkomen,waardezegeldenzichdanookterwereldbevonden,benevensbeschermingvoormevrouwGoudstikker-Sellisberger.Miedlbeloofdezulksonmiddellijk.Laterwerdditdanookbijcontractvastgelegd.’Model–diedusals

stromanvoorMiedlbleek

optetreden–TenBroekenDikzoudenvoordesamenwerkingmetdeDuitsebankiervorstelijkwordenbeloond.ModelkreegvanMiedl50.000gulden,TenBroekenDikieder180.000gulden,laternogaangevuldmet30.000guldenextraaan‘pensioengelden’.Ookdeoverigepersoneelsledenkregenzulke‘douceurtjes’:JanDikjr.toucheerde

25.000gulden,mevrouwSchilp-ThomasseenChr.Croeskregenieder5.000gulden,L.Klumperkreeg3.000guldenenI.v.d.Laars1.000gulden.ZelfsaandetuinmannenvanNijenrodewasgedacht:zijkregen1.000guldenteverdelen.17Hetwarenongehoordhogeprovisies,zooordeeldeookhetparket-generaalvanhet

GerechtshofinAmsterdaminhetonderzoeknaardeGoudstikker-affairevlaknadeoorlog.Hetbijzondereaandezeprovisieswasbovendiendatnietdekoper,AloisMiedl,dezepremiesbetaaldeaandetussenpersonendiehembehulpzaamwarengeweest,maardeverkoper,defirmaGoudstikker.Hettotaalbedragvan450.000guldenaanpremieswerd

doorMiedluitdezakelijkebezittingenbetaald,18eensigaaruiteigendoosdiehetpersoneelmaaraltegretigaccepteerde.

AloisMiedl(geborenop3maart1903teMünchen)waseenbijzondereman.AlvroegindejarendertigwashijinNederlandkomenwonen,nadathijinDuitslandmoeilijkhedenmetdefiscushad

gekregen.HijhadeenkleinhandelsbankjeinAmsterdamencreëerdevandaaruitindeloopderjareneenbijnamondiaalwebvanallerleionderneminkjes.Zobezathijopzekermomentfirma’sinNederland,Duitsland,Indonesië,India,Zuid-AfrikaenzelfsinCanada.19,20Tijdensenvlaknadeoorlogwarende

Amerikaanseinlichtingendienstenzeerinhemgeïnteresseerd.Hijhaddanookeengevarieerdekringvanfamilie,vriendenenrelaties.Hijwasgetrouwdmeteenjoodse,DoraFleischer,entegelijkertijdbevriendmetHitlersrechterhandHermannGöring.HijwaszakenpartnervandeinNederlandwonendeDuitse

bankierFranzKoenigs,kendeookPrinsBernhardpersoonlijk,21enwasstevigbevriendmetdelatervoornazi-spionageaangehoudenvoorzittervandeDuitseKamervanKoophandelinNederland,AlfredFlesche.TijdensdeoorlogstondhijopgoedevoetmetdeDuitserijkscommissarisvoorhetbezetteNederlandse

gebied,ArthurSeyss-InquartenmethethoofdvandeDuitseSicherheitspolizeiinAmsterdam,W.Lages.OokbijdetopvanhetDuitsezakenlevenwasMiedlgedurendedeoorlogeengoedebekende.AlvóórdeDuitse

bezettingvanNederlandhadAloisMiedlzijnkansenindekunsthandelgeroken.Datwasniet

verwonderlijk,wantdirectnadeDuitsebezettingslegerszwermdenoveralinEuropasteevastdepersoonlijkeagentenvanHitlerenGöringuitomdeparticulierekunstverzamelingenvanhunbazenaantevullenmethet‘erfgoedvanhetGroot-DuitseRijk’.Onderhetmottovan‘fatsoenlijkhandelen’gafGöringzijnroof-door-koop-transacties

zoveelmogelijkeenlegaaltintjedoorofficiëleovereenkomstenoptestellenenbepaaldebedragenuittekeren.DaarbijwerddeeigenarenvaakwelduidelijkteverstaangegevendatGöringnietmeervoorhunveiligheidzoukunneninstaanalszenietaandetransactieszoudenmeewerken.22,23‘Hetwas

zijntactiek[...]omdemeestbegeerdekunstvoorwerpenuithandenvandeeigenaarslostekrijgen[...].Tenslottekosttehetgebruikvanzijnonbeperktemachthemniets’,zooordeeldederechtertijdensdebehandelingvandezaak-MiedlnadeoorlogbijdeRaadvoorhet

Rechtsherstel.24EnoverGöringstussenpersonen,inditgevalMiedl:‘Hetbeeldishetzelfdealsindezaak-Goudstikker:gebruikmakenvandeomstandighedenwaarindewederpartijdoordebezettingverkeert,teneindewinstgevendezakentekunnendoen.’25Zoopererend,probeerdeGöringzijnrivaalinhet

verzamelenvanroofkunst,AdolfHitler,altijdneteenslagvoortezijn.TercompensatielietGöring,nadathijzijneigenkeuzehadgemaaktvoorzijnmuseumKarinhall,Hitleraltijdvanzijn‘aankopen’meeprofiterendoorhemeenaantalbelangrijkewerkentoetezendenvoordienscollectieinhetgeplandeFührermuseuminLinz,destadvanHitlers

jeugdinOostenrijk.ZolaveerdeGöringindeconcurrentiemetzijnbaastussenhebberigheidenloyaliteit.Essentieeldaartoewasweldathijaltijddeeerstekeushad.OmdattebewerkstelligenhadGöringaljarenvóórdeoorlogdiepgaandstudielatenmakenvandekunstschatteninEuropa.OokKunsthandel

Goudstikkerwasvoorhemeenbekendenaam.Maarals‘opkoper’voor

GöringinNederlandmaakteMiedlgeenkans,datwashetwerkvanWalterAndreasHofer,directeurvanGöringspersoonlijkemuseumcollectieKarinhall.‘AloisMiedliseenintelligentman,metgrotesuggestievekracht,slagvaardigenamusant.

Hetontbrakhemevenminaanondernemingsgeest,’schreefmr.VonSaher.26‘Hetbehoeftderhalvegeenverbazingtewekken,dathijdezenieuwemogelijkheidomgeldteverdienennietongebruiktvoorbijwildelatengaan.Erdeedzichechtereenmoeilijkheidvoor.HijwasvanDuitsezijdenietaangewezenalsinkoper.

[...]AloisMiedlmoestdaaromdezaakvandeanderekantaanpakken.Deenigeplaatsdiehemoverbleefwasnietomalskopervoor,maaralsverkoperaanDuitslandoptetreden.Omdittekunnendoen,moestAloisMiedlovereenorgaaninNederlandbeschikken.’Endaarvoordeedzich

eenuitgelezenmogelijkheidvoor:dejood

Goudstikkerhadzijnfirmaachtergelatenalseenweerlozeprooi.Doorhaarte‘kopen’voordatHitlersagentenhaarinbeslagzoudennemen,zouMiedlzicheenuitstekendeuitgangspositiealskunsthandelaarvoordeDuitserskunnenverwervenmetdeinternationaalerkendenaamvanGoudstikkerenmetdiensuitgebreide

collectiealshandelsvoorraad.EndathadMiedlgoedgezien.WantnaastdetransactiesdiehijdeedmetGöringenHitlerzouhijgedurendedeoorlogsjarennogveelmeerkunst‘verhandelen’:schilderijendiemeestalafkomstigwarenvanjoodseeigenarenenwaarallerleimuseumdirecteuren,hooggeplaatste

partijfunctionarissen,topmilitairenenanderenotabeleninDuitslandgoudgeldvooroverhadden.OnderdenaamGoudstikkerzouMiedlinvierjaartijdvoorbijnaachttienmiljoenguldenaanschilderijenverhandelen,omgerekendnaarhuidigebegrippenvoormeerdantweehonderdvijftigmiljoen

gulden.27DaarbijvergelekenwasdebemiddelingspremievanviertondiehijaanhetGoudstikker-personeeluitkeerdeeenschijntje,entegelijkertijdeenuitstekendeinvestering.

HoedeDuitserMiedldejoodModelgevondenheeftomdewegtebereidennaardeKunsthandelGoudstikkerNV,isniet

bekend.Maarhetwaseengenialezet.ModelhaderweinigvoornodigomDiksr.enTenBroekteovertuigenvanhetvoordeelvandeverkoop.OphunbeurtwistenzijdeeveneensjoodsenotarisvanGoudstikker,ArnoldvandenBergh(dieookhadgeprobeerdviaIJmuidentevluchtenmaardaarinnietwasgeslaagd),eralsnelvanteovertuigendat

verkoopaanMiedldeenigemogelijkheidwasomhetfamiliekapitaalveiligtestellenendeoudemevrouwGoudstikkerinbeschermingtenemen;daarvoorstondMiedlimmersgarant.HetmoetgezegdwordendatMiedlerinderdaadingeslaagdisommevrouwEmmyGoudstikkerveiligdoordeoorlogteloodsen.Bijdiversegelegenheden,

eenmaaltoendenazi’sdreigdenhaarkapitaaltochteconfisquereneneenanderekeertoenzedehoogbejaardejodinvoordeArbeitseinsatznaareenconcentratiekampwildensturen,heeftMiedlhaarinbrievenaanSeyss-InquartenLagesmetsuccesverdedigd.28GeenwonderdatzijalswasinMiedls

handenwas,enallesdeedwathaarwerdgevraagd.29Endatlaatstewasniet

gering.AlsenigaandeelhoudsterinNederland(methaarminderheidsbelangvanvijftienprocent)stondzijtoedatbijaandeelhoudersvergaderingentotdeverkoopwerdbeslist.Bovendienlietzijzichonderhetzakelijke

bewindvoerderschapvanJanDiksr.plaatsen,zodatdievoortaanuithaarnaamkonbeslissenoverhetfamiliekapitaal.Tijdensdeeerstealgemenevergaderingvanaandeelhoudersop3junilietzijvoorstellenomTenBroekalsdirecteurvandefirmatebenoemen.Zijvertegenwoordigde50aandelen,enTenBroekstemdevoorde216

aandelendieindevennootschapwarenondergebracht.De334aandelenvanJacqueswerdengemakshalveoverhethoofdgezien,enzokonhet‘voorstel’vanmevrouwGoudstikkermetalgemenestemmenwordenaanvaard.VonSaherverklaardehaargedragin1952alsvolgt:‘MevrouwGoudstikkerwastoeninhaareenenzeventigstejaar.

ZijkendedezakenvandeKunsthandelnietenmisteelkeervaringopzakelijkgebied.ZijwasmedeaanweziggeweesttoenJacquesGoudstikkerop14meihetbesluitnamomtevertrekken.Datbesluithadzijbegrepenengoedgekeurd,maarhetvertrekhadhaarergindewargebracht.Zijvoeldezichverlaten,wasradeloosenangstig.Zijluisterde

naarTenBroekenDikenanderen,vroegnietsendeedwatmenhaarzeidetedoen.Dewoorden“dathetnueenmaalnietanderskon”,“datalsmenhetnietvrijwilligdeed,hetdooranderengedaanzouworden”,“confiscatie”zijnhedennoglevendiginhaarherinnering.MenlietmevrouwGoudstikkermethaar50aandelenopalleaandeelhoudersvergaderingen

verschijnen.Alsmendeprocessenverbaaldezervergaderingenleest,krijgtmendeindrukdatzijdestuwendekrachtwas.Iederdiehaarkent,weetdatzijerzwijgendbijgezetenheeft,enslechtsopvragenantwoordde.Wellichtalleendooreenknikmethethoofd.’ToenTenBroekeenmaal

directeurvandefirmawasgeworden,konhijopeigen

krachtdevolgendestappenzettenindetransactiemetMiedl.MaarwatEmmyGoudstikkergezienVonSahersbeschrijvingnietgewetenkanhebben,isdatdeaandeelhoudersvergaderingzoalsgezegdnaartoengeldendkoopmansrechtommeerdereredenenillegaalwas.TeneerstehadTenBroeknietmogenstemmennamensde216

aandelendieindevennootschapzaten.Zijleverdenstatutairgeenstemrechtop.30Daarbijhaddeaandeelhoudersvergaderingnietmogenplaatsvindenzonderdatdemeerderheidsaandeelhoudervoordebijeenkomstwasuitgenodigd.Weliswaarwasdevergaderingop28meiinhetAlgemeen

Handelsbladaangekondigd.MaarnuGoudstikkernietwaskomenopdagen,hadnaargeldendrechtbinneneenredelijketermijneennieuweaandeelhoudersvergaderinguitgeschrevenmoetenworden.Pastijdenszo’ntweedevergaderinghaddeneventueelzulkeingrijpendebeslissingengenomenmogenworden

alsdebenoemingvaneendirecteur,methetvoornemenvervolgensdefirmateverkopen.Voortszijnerwel

degelijkaanwijzingendatop3juniinmiddelsbekendwasdatJacquesopzijnvluchtwasoverleden.Erhadindatgevalhelemaalgeenaandeelhoudersvergaderingoverdeverkoopvandefirmauitgeschrevenmogen

worden,integendeel:eersthaddekwestievanheteigendomvandefirmageregeldmoetenwordennaargeldenderfrecht.VolgensdetestamentenvanJacquesGoudstikker31warenDésiennahaarEdozijnrechtsopvolgers.EnDésizounooitmetdeverkoopaanGöringhebbeningestemd,zoverklaardezelater.Toen

haardeeersteberichtenoverdegangvanzakeninjuni1940bereiktenviatelegrammenvannotarisVandenBergh32zondzeonmiddellijkeentelegramterugomtegendebesluitenteprotesteren.Zereageerdeheelduidelijk,zoalsookblijktuithaargetuigenverhoorinzakedekwestie:‘[...]Mijbereikte,viaZwitserlandofPortugal

eenverzoekomalserfgenameenbezitstervan85%deraandelenvandeNVGoudstikker,toestemmingtewillengevenvoordeverkoopvande“Goudstikker”eigendommenaandeDuitserMiedl.NiettegenstaandemijinhetvooruitzichtwerdgestelddatmijnvermogeninNederlandzouwordengespaardindienikdeze

toestemmingverleende,weigerdeikpositiefdaaraantevoldoen.’33HetstaatvastdatJan

DikomstreeksdetijdvandeeersteaandeelhoudersvergaderingvanJacques’doodaanboordvanhetSSBodegravenheeftgeweten.Inzijnverhoorbijhetparketvandeprocureur-fiscaalbijhetbijzonder

gerechtshofteAmsterdam34gafDiktoevandiensoverlijdenopdehoogtetezijngeweest:‘InmiddelswasdeheerGoudstikkeroverleden,ofditaltijdensdeonderhandelingenvandeverkoopmijbekendwasweetiknietmeer.DegangvanzakenzoalsdeoudeheerLembergervoorstelt,ismijnsinziensjuist.’Deze

ErnstLemberger,eenhuisvriendvandefamilieGoudstikker,wasdoorDésiopdehoogtegesteldenhijhadhetoverlijdensbericht‘persoonlijkaandeheerDiksr.enaannotarisVandenBergh’overgebracht.DatmoetvolgensLembergermediojuni1940zijngeweest,eninelkgevalvoor1juli1940,toenTenBroekenMiedlde

eerstekoopovereenkomstentekenden.Lemberger:‘ZekerweetikdathetoverlijdensberichtvanGoudstikker,Dikbereikte,voorhettotstandkomenvandeeerstekoopovereenkomstmetMiedl.’35Maarerwasook

eigenlijkgeentijdvoorerfrechtkwesties.Miedl

moestvoort,wantGöringwasopkomstenhijzaggoudenbergenvoorzich.Dusmaaldehijnietomderechtsgeldigheidvandebesluitenopdeaandeelhoudersvergadering.Sterkernog:hijwildezichnuvanalleaandelenmeestermakenenwenstedeaandelenvanGoudstikkerovertenemen.36Maaraangezien

JacquesdievooriederanderonbereikbaarhadondergebrachtbijdeBanker’sTrustCompanyinLonden,gingdatplannietdoor.Miedlkonslechtsdebezittingenvandekunsthandelovernemen.OmookdenaamGoudstikkertekunnengebruiken,moestJacques’kunsthandelgeliquideerdworden.Maardatwasnunogvanlaterzorg.Op1juli

1940kwameenovereenkomsttotstandtussendekunsthandel,vertegenwoordigddoorArietenBroek,enAloisMiedl,‘koopman,wonendeteAmsterdam,RoemerVisscherstraat23’.37TenBroekverkochtdaarbijalleactivavooreenbedragvan2,55miljoengulden.Miedltekendeeenchequevoor2,25miljoengulden,en

kwammetTenBroekovereendatderesterendedriehonderdduizendguldenzouwordenovergemaaktnahetoverschrijvenopzijnnaamvanGoudstikkerskantoorpandHerengracht458inAmsterdam,zijnbuitenhuisOostermeerinOuderkerkaandeAmstelenhetkasteelNijenrode.AlleenaluithetfeitdatMiedlditkasteellaterinde

oorlogaanSeyss-Inquarttekoopaanboodvoor1,25miljoengulden,blijktweldathijzeerhogeverwachtingenvanzijnnieuweaanwinsthad.Miedlwaserzelfszoblij

meedathijzichzelfenenkeleDuitsevriendeninNederlandtrakteerdeopeenborrelbijhetLidoinAmsterdam.Maarinderoesvanzijnoverwinningmaaktehijdaareen

kostbarefout.InhetzonnetjeophetLido-terraszatenookdedirecteurvanPersilinNederland,Osterman,endiensDuitsebroodheerLubsuitDüsseldorf.BovendiennipteookGöringseigeninkoperWalterAndreasHoferaaneendrankjeindezomerzon.MiedlverteldehunenthousiastdathijGoudstikkerskunsthandelhadingelijfd.

‘Terwijlikhetzei,wistikdatikteveelgezegdhad,’zouhijlaterverklaren.InderdaadschootHofermeteenovereind.HijwasnietvoornietsinNederland.DecollectieGoudstikkerwasvoorzijnbaas,ennietvooreenofandereslimmezakenmandieervoorzichzelfgelduitwildeslaan.HofersloegalarmbijGöring,dieMiedlvervolgensteverstaangaf

dathijnuteverwasgegaan.HetvoorlopigkoopcontractmetTenBroekmoestwordenteruggedraaid,enhij,Göring,zouhoogstpersoonlijkdecollectieGoudstikkerkopenvoorhetbedragdatMiedlmetTenBroekhadafgesproken.Hoferzoudaarbijdeuitvoerderzijn.Miedl,dievoorzijn

positiealszakenmanmet

eenjoodseechtgenotesterkvanGöringsbeschermingafhankelijkwas,haaldebakzeil.TerwijlTenBroekenDikinafwachtingvanhunpremiesvreesdendathijhetgeldnietbijelkaarkonkrijgen,zetteMiedlzijntandenineennieuweovereenkomst,waarbijhijtenminstedenaamengoodwillvandekunsthandelGoudstikker

zouoverhoudenentegelijkertijdGöringtevredenkonstellen.Diealternatieveovereenkomstvoorzaguiteindelijkineentweedeling:Miedlzoudekunsthandelenhetonroerendgoedmogenovernemen,enGöringzoudecollectiekopen.Zowerdop13julieennieuweovereenkomstmetArietenBroekgesloten.DitmaalwasWalterAndreasHofer

zijntegenpartij,dienamensGöringvoortweemiljoenguldenalleschilderijenenkunstvoorwerpenkocht.Hetrestant,hetonroerendgoed,wathuisraad,enkeleschilderijenendenaamGoudstikker,gingenvoor550.000guldennaarMiedl.38Göringwaserheel

tevredenmee,zo

verklaardehijnadeoorlogtijdenszijnverhoorinNeurenbergin1945.39Tenslottehadhijeenwereldcollectiegekochtvoorminderdaneenderdevandewerkelijkewaarde,zoalshijinzijnverhoorzelfvoorrekende.EnhijhaddatgeldbijdeNederlandscheBankverkregenvoordeinruilvanwaardeloze

Reichsmarken.EnMiedlschiktezichinzijnlot.Tenslottehadhijzijneerstedoelbereikt:hijwasnueengereputeerdkunsthandelaargewordenendeprofijtelijkewegnaardeDuitsemarktlagwijdopen.Zoalsookverderopnogzalblijken,maakteMiedlmaximaalgebruikvanzijnmogelijkheden.Alhadhijdangeenhandelsvoorraadvan

betekenis,hijhadzichtochverzekerdvaneeninnigesamenwerkingmetGöringendiensinkoperHoferendatmaaktehemtoteenvertrouwelingvandeGeneraal-Veldmaarschalk.Nogvoordatdevoorlopigekoopovereenkomstenwarengesloten,stondGöringalbijhemopdestoep,inzijnnieuwekantoorpandaandeHerengracht458.

‘Miedlhadzelfseennieuwetoiletpotmetchiquewc-brillateninstallerenomhetGöringnaardezintemaken,’zoherinnerdedeadministratricemevrouwSchilp-Thomassezichlater.40ZijendeanderewerknemerswarendoorMiedlovergenomenvandeoudefirmaNVGoudstikker.Zewarenergetuigevan

hoeGöring,eenmaalinAmsterdam,verordonneerdedatzelfsdekostbareplafondsmetdepanelenvanDeLairesseuitdesalonsvanhetgrachtenpandgeslooptennaarDuitslandovergebrachtmoestenworden.ZelfverliethijhetpandmeteenschilderijvanRembrandt,tevredenlachendoverzijnaankoopmetReichsmarken,diein

harde,Hollandseguldenswarenomgewisseld.

OnkundigvandemachinatiesdiebinnenenkelewekentotdeondergangvanJacques’levenswerkzoudenleiden,kwamDésiGoudstikkerondertussenkortnadatzehaarmaninFalmouthhadmoetenachterlatenmethets.s.BodegravenaaninLiverpool.Eindelijkmocht

zevanboord,omondertoezichtvandeautoriteitenineentijdelijkeverblijfplaatstewordenondergebracht.ZewildegraagterugnaarFalmouth,omindebuurtvanJacques’laatsterustplaatstegaanwonen.Maardatwerdhaar,alsbuitenlandse,verboden.HaarpogingomvervolgenseenvisumvoorAmerikatebemachtigen,

leedschipbreukopdeonverzettelijkehoudingvandeAmerikaanseconsulinEngeland.‘HetquotumvoorOostenrijksevluchtelingeninAmerikaisvol,’kreegzeteverstaan.Pasnadateenoudekennisvandefamilie,mevrouwRandolphHearst,eengoedwoordjevoorhaarhadgedaanbijdeAmerikaanseambassadeurinEngeland,kreegzedetoezeggingdat

zeviaCanadanaarAmerikazoumogenreizen.41Naeenlangezeereiswerdzeinjuni1940inCanadaontvangendoordefamilieBronfmann,eigenarenvanhetdrankenconcerndatlateralsSeagramdewereldzouveroveren.42EdwardBronfmann,eentelguitdatgeslacht,zouveellatervoorzitterwordenvanhet

JoodsWereldCongres.OnderzijnleidingzoudatcongresernatallozevruchtelozepogingenpastegenheteindevandezeeeuwinslagenomdenooitopgehelderdeaansprakenwereldkundigtemakendieoorlogsslachtoffersenhunerfgenamennogaltijdopZwitsersebankenhebben.Decennialanghaddenzijdespaartegoedenvanduizenden

oorlogsslachtoffersbeheerd,zonderooitwerkelijkpogingentedoenomderechthebbendenoptesporen.Pasnadatdepubliekeopiniezichmassaaltegenhenkeerde,beslotenzijuitvreesvoorverderebeschadigingvanhunimagototeengrootscheepsonderzoeknaardezogenoemdeslapenderekeningen.

‘Adam’vanLucasCranachdeOudere,nuinbestredenbezitvanhetNortonSimonMuseumtePasadena,

Californië(fotoprivé-archiefMareivonSaher).

‘Eva’vanLucasCranachdeOudere,nuinbestredenbezitvanhetNortonSimonMuseumtePasadena,Californië(foto

privé-archiefMareivonSaher).

HOOFDSTUK7

AloisMiedl,deoorlogskoopman

Netalseenkameleonwistde

oorlogskoopmanAloisMiedloveraldekleurvanzijnomgevingaantenemen.Alleenginghijdaarbijbepaaldnietonopvallendtewerk.Ofhetnuonverveerdrood-wit-blauw,nazi-bruinofFranco-geelwas,inallekleurenvanhetpolitiekespectrumvoeldehijzich

thuis.OmzichinDuitslandgemakkelijktekunnenbewegen,hadhijeennazi-partijkaartaangevraagd.Maareigenlijkwashijgeennationaal-socialist.HijgingommetHermannGöringenAdolfHitler,maardatbelettehemnietomookbijprinsBernhard1zoetebroodjestebakken.Hijmaaktezijnfortuindoorkunsttegen

afbraakprijzentekopenvanjodeninnood,maartegelijkertijdwashijgetrouwdmeteenjodin.Hijheuldemetdeergstevijandenvanhetjodendomenhadtegelijkertijdonderduikersinhuis.Enhijwaspuissantrijk.Washijgewetenloos?In

elkgevalwasdeonbetwistehoofdrolspelerindeaffaireGoudstikkerfascinerendconsequentinzijnenige

echteloyaliteit:dieaanzichzelf;aangeld,aanpersoonlijkemachtenaanverregaandemethodesombeideteverkrijgen.Nade‘overname’vandekunsthandelvanGoudstikkerzouhijindriejaartijdvoorachttienmiljoenguldenaanschilderijenuitNederlandsbezitinDuitslandverhandelenendaarmeeeennettowinstvanviertot

zesmiljoenguldenopstrijken.2MaarongetwijfelddankteJacquesGoudstikkersmoederEmmyhaarlevenaandezelfdeMiedl.‘Hoewelhij,naarikalthansmeende,eennazi-partijmanwasenzekereenvriendvanHermannGöring,heefthijmijmeermalenbezochtenhebiksteedsallehulpvanhem

mogenondervindenalsJoodse,’zogetuigdezijophaarachtenzeventigste.3‘Hijheefterzelfvoorzorggedragendatikinhetbezitkwamvaneenattest[Miedlkochtvoor286guldeneenofficiëleariërverklaring]waaropdoorAusderFüntenstempelswarengeplaatst,teneindemijnveiligheidtewaarborgenenoppakken

ofdeportatietevoorkomen.’Miedlseigenvrouw

FeodoraFleischerisevenmineenhaargekrenkt,dankzijzijnhechterelatiesmetGöring,dieheelgoedwistdatzejoodswasendiewetenschaphandiggebruikteomMiedlonderdeduimtehouden.TerwijlMiedlnazi’swelkomheetteopdebuitenplaats

OostermeerinOuderkerkaandeAmstelzatendaarjodenenverzetsmensenondergedoken,netalsopkasteelNijenrode.WarenhetjodenbijwiehijeerdertopschilderijentegenafbraakprijzenhadgekochtommetgrotewinstennaarDuitslandteverschepen?Vormdenzijzijnlevende‘verzekeringspolis’voorhetgevaldenazi’shunoorlogzoudenverliezen?Zekeris

dathijnadeoorlogtepasenteonpasaandachtvroegvoorzijnrolalsbeschermheervanjoden,sterkernog:hijhadzijnoorlogszakenjuistgedaanmetalseerstedoeljodentekunnenredden,zosteldehij.Winstwasslechts‘eengewildneveneffect’,zoalsMiedlzelfverklaardevoordeNederlandseRaadvoorhetRechtsherstel.Alsvrijmanwerdhijdaarinstaat

gesteldtepleitenvoordeteruggavevanzijnbezittingeninNederland,teneindezijnondernemingalskoopmanenbankierinAmsterdamweeroptekunnennemen.4DatMiedlzelfsvoordeduvelnietbangwas,staatalseenpaalbovenwater.

DeDuitserMiedl,op3maart1903inMünchengeborenalszoonvande

melkboerAloisMiedl,hadzichin1932inAmsterdamgevestigd.LaterzouhijzeggendathijDuitslandtoenalhadmoetenontvluchten,omdathijmeteenjoodsewasgetrouwd.Dewerkelijkheidwasechterdathij‘inconflictwasgeraaktmetdeDuitsedeviezenwetgeving,omwelkeredenhijinOctober1932naarNederlandis

uitgeweken’.5Miedlwaseenfinancieelwonderkind,daterbovendiennietvoorterugdeinsdevuilehandentemaken.Naareigenzeggen6leerdehijhetbankvakbijHeinrich&HugoMarxinMünchen.In1925,enkelejarennadatJacquesGoudstikkercompagnonwasgewordenindekunsthandelvanzijnvaderEduard,kwamMiedl

alstweeëntwintigjarigeindienstbijhetbankiershuisJoh.Witzig&Co,bankiersinMünchen.7DirecteurJohannWitzigwaseenpersoonlijkevriendvanAdolfHitlerendeedookdiensparticulierebankzaken.8DeoudeWitzigleerdeMiedldegeheimenvandegrond-envalutaspeculatieenliethemsneldoordringentot

indetopvanhetbankiershuis.Zijnspeculatieslegdenhemookpersoonlijkgeenwindeieren:alin1930kondetoenzevenentwintigjarigeMiedlsamenmetzijnchefJohannWitzighethandelshuisSchantungHandelsgesellschaftteBerlijnaankopen.Miedlwerddirecteurenbezatdriekwartvandeaandelen

vanSchantung,zijncompagnondeoverigevijfentwintigprocent.‘VoordeoorlogwasditDuitslandsgrootstekolonialemaatschappij,’verteldeMiedlin1946metenigetrotsaanzijnondervragers.9‘Defirmahad435kilometerspoorwegenaangelegdvanhetschiereilandSchantungTsingtaunaarTsinanfu.’

DuidelijkwasinelkgevaldatMiedlgroothadlerendenken.OnderzijnleidingverwierfSchantunginenkelejareneenreekszeeruiteenlopendenationaleeninternationalebelangen.Tothetconglomeraat

behoordenbinnendekortstekereneentextieldrukkerij,hetinternationalebaggerbedrijfGoedhartAGinDüsseldorf(volgens

Miedl‘degrootsteDuitseondernemingvoorbaggerwerkopopenwater’),sisalplantagesenmijnbouwconcessiesindevoormaligeDuitsekoloniënvanZuidwest-enOost-Afrika(ondermeerviadeinBerlijngevestigdeKaokoLandundMinenGesellschaftendeSüd-Kamerun-Gesellschaft)pluseenketenvanelfcementfabriekeninhet

toenmaligeBrits-Indië,theBritishIndianConcreteMills.10‘Enin1940verwierfikdefirmavandeoverledenheerJacquesGoudstikkervanzijnexecuteurs-testamentair[MiedlbedoeltArietenBroekenJanDiksr.],waarbijdebelangenvandeerfgenamenvoormijnetzobelangrijkwarenalsmijneigenbelangen,’zeiMiedl

inzijnverklaringbijdeRaadvoorhetRechtsherstel.DaarinreptehijoverigensmetgeenwoordoverhetroofzuchtigemaatschappijtjeVelandinAmsterdam,waarvanhijeveneensdirecteur-eigenaarwas.Ondermeeromzijn

handelsimperiumfiscaalvoordeligtebestierenhadMiedlSchantungvan

tallozedochtermaatschappijtjesvoorzien.Omzijn‘denkbeeldenteneigenbateteverwezenlijken’,probeerdeMiedl‘zichintedringenindeopkomendenationaal-socialistischebeweging’.11SamenmetzijncompagnonenbankierWitzigschreefhij‘vleiendebrievenaandenieuwemachthebbers’.Hijvroeg

hetlidmaatschapvandenazi-partijaan,nietzozeeromdathijwasgeïnteresseerdinpolitiek,maarvooralomdathijaandezijdevandemachthebberswildeopereren.MiedlbrachtindiedagenookeenbezoekaandeObersalzberginBerchtesgaden,hetuiterstezuidpuntjevanDuitslandvanwaarmenzofraaiOostenrijkkon

binnenkijken.HoogbovenopdeObersalzbergontvingAdolfHitlervooraanstaandeDuitsersdiezichverdienstelijkmaaktenvoordenazi-partijinzijnmonumentalebuitenhuis.Hitlerhadgroteplannen,enMiedlook.ErzijnbrievenvandeMünchnerspeculantbekendwaarinhijdeFührerprobeerdetelijmenmettekstenals:‘Nadat

onderUwglorierijkeleidingDuitslandpolitiekisverenigdeneennieuwegeestinhetDuitsevolkisontwaakt,staanwevoordenoodzaakomookdeeconomischeheropstandingvanDuitslandmetalleterbeschikkingstaandemiddelenaftedwingen.’12EnpassantleendehijdenaziRudolfHessin1934

450.000ZwitsersefrancsvoordienspropagandacampagneinhetSaargebied.13DatMiedlmetzijngevlei

vooralzijneigeneconomischegroeiophetooghad,bleekuitzijnzakendoentenkostevandiezelfdeeconomischeheropstandingvanDuitsland.DoormassaalDuitseexportgoederenop

buitenlandsemarktentedumpenwildehijsnelaanbuitenlandsedeviezenkomenomDuitseleningeninhetbuitenlandoptekopen.DekoersvandezeobligatiesenandereeffectenopdebuitenlandsebeurzenwassterkgedaalddoortoenmaligeDuitsedeviezenmaatregelen,maarinDuitslandzelfstondendeleningenalsvolwaardigestukkente

boek.Omzegoedkoopinhetbuitenlandtekunneninslaan,hadhijvreemdevalutanodig,endaaromnamhijdeverliezenopzijnmassa-exportgraagvoorlief;dewinstopdeverkoopvandezeobligatiesopdeDuitsethuismarktwasimmersveelgroterdanhetverliesopzijndumpexport.14TodatdeDuitsefiscusheminde

gatenkreeg,enhijmoestuitwijkenomarrestatietevoorkomen.Miedlheeftzelfaltijdvolgehoudendathemhetgevraagdepartijlidmaatschapbijdenationaal-socialisten(‘ineenperiodedatzenognietopenlijktegenjodenageerden’)werdgeweigerdomdathijtoenreedsmetdejoodseDoraFleischergetrouwdwas.Waarschijnlijkerisechter

datdedeviezenfraudehemdezogewenstepartijkaartheeftgekost.15Hoehetookzij,Miedl

vertrokeind1932naarAmsterdam.EenvanzijneerstedadendaarwasdeoprichtingvanhetbankierskantoorAloisMiedl.VanuitAmsterdambleefhijtevenshetbewindvoerenoverdeSchantungHandelsgesellschaft.Enhij

namerzijnpositieinalsdirecteurvandeVelandIm-enExportmaatschappijinAmsterdam.DestadwasnadeEersteWereldoorloguitgegroeidtoteenbelangrijkfinancieelcentrum.Entoteenbroedplaatsvanartistiekeontwikkelingen,mededoortoedoenvandestevigexpanderendeJacquesGoudstikker,diezichin

tienjaartijdtotNederlandsmeestvooraanstaandekunsthandelaarvandiedagenhadontwikkeld.16MiedlkochterdeBuitenlandscheBankvereenigingophetRokin84,eenkleinebankdiegevestigdwasboveneenhoreca-uit-spanningmetdenaam‘HetKapersschip’.Hijbegon

zichallengsookvoorkunstteinteresseren.AangezienzowelMiedl

alsGoudstikkerdeelnamenaanhetintensievesociety-levenindiejaren,ligthetvoordehanddatzijelkaarmeerdaneenshebbenontmoet.TenslottedeedookGoudstikkergoedezakenopDuitsland.ZobehoordedeeerdergenoemdekoopziekeGeneraldirektorWilhelm

vonBodevandegezamenlijkeBerlijnsemusea,eenvanDuitslandsbelangrijkstevooroorlogsemuseumdirecteurendiebovendientalvanvermogendeparticulierenadviseerde,totGoudstikkersbetereklanten.17MiedlmoetGoudstikkerdusallanginhetvizierhebbengehadtoendezelaatsteinmei

1940vluchtte,enAloiszochtnaareenhandelsnaamomdegoudenbergenteontginnendiezichaandeoostelijkeeinderontwikkeldendoordegroeiendeinteressevandenazi’sinkunst,dievanwegedeoorlogtochalnietheelveelalternatievenhaddenomhunspaargeldveiligintebeleggen.

MiedlwasbijHermannGöringgeïntroduceerddooreenzekereRigele,eenjeugdvrienddiewasgetrouwdmetGöringszusterOlga.18MiedlenOlgaraaktenzeergoedbevriendnadathaarmanin1937wasomgekomen.IneenAmerikaansinlichtingenrapportvan26september1944isderelatietussenAloisMiedl

enOlgaGöringzelfsals‘intiem’beschreven.19ZokwamMiedlsteedsvakerincontactmetHitlersrechterhand,dievoordeoorlogalverantwoordelijkwasvoorheteconomischbeleidvandenazi’senlaterchefvandeLuftwaffezouworden.Miedlwistweldathijdezerelatiemetde‘GevolmachtigdevoorhetEconomischVier

Jarenplan’inhetDerdeRijkgoedmoestonderhouden.GöringopzijnbeurtraaktegeïnteresseerdinMiedlsvelezakelijkeavonturenenbegonhemvanaf1937financieelteondersteunen.DerelatiemetGöring

zouzeernuttigblijkenvoordekameleonkoopmanAloisMiedl.KortnadeoorlogomschreefdeNederlandsefraude-

officiermr.W.H.OverbeekbijhetparketteAmsterdamMiedlalseen‘financiëlescharrelaardievandeoorlogsomstandighedengebruikmaakteomvoordeligezakentedoenopdeplotselingopgebloeidekunstmarkt’doorzijn‘optredenmetinnemendheidenbonhommie’.Iemanddie‘wasomringddooreen

aantalkleineresoortgenoten,diedoormiddelvanaanbrengprovisiesmeeprofiteerdenvangrootsopgezettetransacties’.20OverbeeksbeschrijvingdoetMiedlinelkgevalinéénopzichttekort:hijwasbepaaldgeenscharrelaar,maareenintelligentengrootsopererendezakenmanmet

eenongebreideldefantasie,dievolgensdeAmerikaansegeheimedienst‘geenkansvoorbijlietgaan’.Eninderdaadbeschiktehijovereen‘charmantebonhommie’,waarmeehijzelfsdemeestweerspannigeklant‘rijpwisttemaken’.Vooralalshijbijklanteninbenardesituatieshetargumentinstellingkonbrengendathetbeterwasaanhemte

verkopendantewachtenopinbeslagnamedoordenazi’s.IneenaantalgevallendeedMiedlnogmeerdandat:hijbeloofdezijninvloedaantewenden‘terbeschermingvandeverkopertegenmaatregelenvanDuitsezijde’,hetgeenhij,alshethemzouitkwam,meerdaneensookheeftgedaan.21

‘Hetbeelddatmen[...]verkrijgtisdatvaneeninternationalegroot-speculant,dieiederegelegenheideniedermiddelomgeldteverdienen,aangrijpt,’betoogdeadvocaatmr.D.J.VeegensvanhetNederlandsBeheersinstituutbijdenaoorlogsebehandelingvanMiedlsverzoekomzijneigendommenin

Nederlandterugtekrijgen.22HetalgenoemdeAmerikaanseinlichtingenrapportomschreefdeeenenveertigjarigeMiedlin1944als‘eensterkeBeiersekatholiek’.Zijnzakelijkebenaderingwas‘altijdgevaarlijkenriskant,eenmengelingvanzakenenpolitiek.DoorzijndiepeverbondenheidmetGöring

haathijanderenazi-leiders,zoalsBormann,Himmler,GoebbelsenVonRibbentrop.’Aldietop-nazi’swarenactiefopdeNederlandsekunstmarkt,waarvolgensdeschattingvanhetrapportin1944alleenalvoortweehonderdmiljoenguldenaankunstwas‘aangekocht’,naarhuidigebegrippenruimschootsmeerdantweeënhalfmiljardgulden.

AndererapportagesbecijferdendetoenmaligewaardevanderuimtwintigduizendkunstwerkendieuitNederlandwerdenweggesleeptzelfsopvierhonderdmiljoengulden.23

Miedlscommerciële‘oorlogscarrière’begonweinigveelbelovend.TijdensdeDuitseinvalvan

10mei1940werdhijgearresteerddoordeNederlandsepolitie.DezevondeenmiljoenguldenaanbankbiljettenvanduizendinhetkantoorvanzijnBuitenlandscheBankvereeniging.HetvermoedenbestonddatMiedlspionnenvoordenazi’sfinancierde,endatdevoordiedagenongehoordehoeveelheidcontantgeldwasbedoeld

omhentebetalen.Helemaalongegrondwasdieverdenkingniet.MiedlwerdindevooroorlogsejarenvaakgezieninhetgezelschapvanzijngoedevriendAlfredFlesche,presidentvandeNederlands-DuitseKamervanKoophandelinAmsterdam.24DezeFleschestondbijdegeallieerde

inlichtingendienstenalteboekalsdeorganisatorvandezogenoemdeVijfdeColonneinNederland.25OmdezeDuitse‘ondergrondse’optezetten,hadFlescheinKeuleneenspionagecursusgevolgdbijEmilGustavWalterSchulze-BernetteneenzekereoversteRudolph,commandantvandeAbwehrinKeulen.

Schulze-BernettwasberoepsofficiervanafdelingIvandeAbwehr,despionage-afdelingvanhetDuitseleger.Sinds1938hieldhijalsvertegenwoordigervanhetAbwehrbezirkscommandoAuslandstellekantoorindeDuitseambassadeteDenHaag.‘Ineenovereenkomst

van1937[...]wasbepaalddatNederlanden

Duitslandwederzijdsgeenspionagetenopzichtevanelkaarzoudenbedrijven,’verklaardeSchulze-BernetttegenoverdeKoninklijkeMarechausseein1947.26‘Officieelhadikm’nspionage-opdrachtvoorBelgië,FrankrijkenEngeland.Hierhebikmetotseptember1939aangehouden.Dochnahetuitbrekenvandeoorlog

kreegikuitBerlijninstructiesookinNederlandeenspionagedienstteorganiseren.[...]TevensisbijhetuitbrekenvandeoorlogvanuitBerlijndeheerA.Flesche,presidentvandeDuitseHandelskamerinNederland,officieelaangewezenalsmijnplaatsvervangervoordespionage[...].OmFlesche

methetspionagewerkbekendtemaken[...]kreeghijo.a.inzageinonzewerkmethodenenofficiëlestukken.FleschewerktedusofficieelvoordeAbwehr,afdelingi.Hijheeftvanmijmeerderemalengeldontvangenomagentenuittebetalen.’AlfredFleschewerdop

10mei1940gearresteerd.27Inzijn

HaarlemsevillawerdenbehalvezijnlidmaatschapskaartvandeNSDAP,zijnmobilisatieopdrachtalsHauptmanninhetDuitselegerentweepistolenmetmunitieookkaartenenfoto’svanNederlandseverdedigingsliniesenhavensgevonden.ZohadhijgedetailleerdebeschrijvingenvanondermeerdeHollandse

waterlinie,deVechtlinie,hetVeluwegebiedendehavens(metgegevensoverdediepgang)vanHarlingen,DelfzijlenIJmuiden.FleschewerdgearresteerdeninHaarlemopgesloten,maardirectnadeNederlandsecapitulatiedoorDuitseofficierenbevrijd.Daarbijwerdnogophetpolitiebureauallebewijsmateriaaltegenhemvernietigd.Fleschewas

getrouwdmetAdeleAugustheAlizeRhodius,dochtervandirecteurRhodiusvandeNVRhodiusKoenigsHandelmaatschappijinAmsterdam.28DenaamKoenigszoulaterookinMiedlsdirecteomgevingopduiken.DeAmerikaanse

inlichtingendienstenhaddennaastFlescheook

diensgoedevriendMiedlindegaten.VlakvoordeoorloghadhijgeprobeerdomgrondtekopenaandebosrijkekustvanLabrador,enlaterheteveneensbosrijkeeilandAnticostiindeCanadeseGolfvanSt.Lawrence.GöringendeDuitseregeringhaddenhemvolgenszijneigenzeggen29ondersteuninggeboden,

omdatzijgeïnteresseerdzoudenzijngeweestindeaankoopvanhout.CanadeseenAmerikaanseinlichtingendienstenvermoeddenechtereenheelandereopzetachterdegeplandeaankopeninhetCanadesekustgebied,nadaterDuitseonderzeebotenwerdengesignaleerd.DeCanadeseregeringblokkeerdedeverkoop‘omdatzehet

vermoedenhaddathetwerkelijkedoeldevestigingvaneenDuitsevoorpostwas’.30BritseenCanadese

intelligence-officierenwareneroverigensooknadeoorlogvanovertuigddatMiedlbetrokkenwasbijspionageactiesendefinancieringvanDuitsegroeperingeninhetbuitenland.Tijdenseen

specialeonderzoeksmissievanuitLondeninjuli1945onderzochtenzeMiedlsboekhoudingbijdefirmaGoudstikkerinAmsterdamenvondenzebewijzenvanzijnbetrokkenheidbijde‘betalingaanindividuenophetIberiaanseschiereilandeninZuid-AmerikaomDuitsesubversieveorganisatiestefinancieren’uitopbrengstenvande

kunsthandel.31Op20maart1945rapporteerdebrigadierH.Price-WilliamsnamensdechefvandeG-5divisievanSupremeHeadquartersAlliedExpeditionaryForceondermeerdat‘eraleengrotehoeveelheidbewijsvoorhandenisdatmannenalsGöringenVonRibbentropstappenhebbenondernomenom

debelangrijkstedelenvanhunverzamelingennaarneutralelanden–ZwitserlandenSpanje–overtebrengen,enookArgentiniëisdaarbijgenoemd’.32Ineengeheim,genummerdrapportvandeAmerikaanseForeignEconomicAdministrationwerddirectnadeoorlogeenverbandgelegdmet

pogingenomtenbehoevevannazi-leiderskunstwerkenviaSpanjeenPortugalnaarZuid-Amerikatevervoeren.EenbewijsdatdiestroomgoederennaarZuid-Amerikaalindejaren1940-’41bestond,wasdeaanhoudingvanhetAmerikaansevrachtschipS.S.ExcaliburdatnazijnvertrekuitLissabonopzeewerdonderscheptdoorde

ContrabandeControle.Aanboordwarenvijfhonderdschilderijeneneenkratmetzeldzameboeken.De‘Nieuwe,DuitseBoekhandel’aandeAvonidadaLiberdadoteLissabon,in1943doordeDuitserBuchholzgevestigd,werdgezienalseenfrontstorevoorzulkeexportennaarLatijns-Amerika.IndeketenzoueenvooraanstaandeZuid-

Amerikaanseindustrieelopereren,vermoedelijkdeberuchte,Argentijnse‘munitionskingandfriendofthenazis’FritzMandl,diezijnnaamalsdekmantelleendeaanhogenazi’sdiehungoederennaarLatijns-Amerikawildenexporteren.33BijzulketransactieszounaastMiedlookGöringsinkoper

WalterAndreasHofereenrolhebbengespeeld.DezogenoemdeOrion-

rapporteursontmoetteninAmsterdambovendienkapiteinJ.vanAmstel,leidervandezogenoemdeFieldSecurity-eenheid,eenspeciaalcommandodatondermeerzochtnaarcollaborateurs.Nalangaandringen,verstrekteVanAmsteldocumentenuitMiedlsboekhouding,

getekenddoordenazi-topmannenHimmlerenHess.DaaruitbleekdatMiedlookinNederlandDuitsespionage-activiteitenhadgefinancierd.34OverhetverdwijnenvanvitaledelenuitdeGoudstikker-boekhoudingisnadeoorlogoverigensenormgevochtentussendestaatenadvocatenvanJacques’

echtgenoteenerfgenameDésiGoudstikker.Zijeistealleverdwenenstukkenterugomhaarkansenbijrechtshersteltekunnenbeoordelenenhaarzaaktekunnenbepleiten.UitpersoonlijkenotitiesenhandgeschrevenrichtlijnenvandeministervanJustitieblijktdatdezaakopkabinetsniveauisbehandeld.35MaarDési

heeftdevoorhaarzobelangrijkefinanciëlegegevensnooitallemaalteruggekregen;wellichtomdatzegevoeligeinformatiebevattenoverMiedlsrolinhetfinancierenvannazi-netwerkeninLatijns-Amerika,doordaarkunstviaSpanjeterverkoopaantebieden.NetalsFlescheherkreeg

deinmei1940

gearresteerdeMiedldirectnadeNederlandsecapitulatiezijnvrijheiddooringrijpenvanhetDuitseleger.BovendienslaagdehijerinzijninbeslaggenomenkapitaalbijDeNederlandscheBankterugtekrijgen.HetmiljoenaancontanteninzijnBuitenlandscheBankvereenigingteAmsterdamwasgeenszinsbedoeldvoorspionage-

activiteiten,zouhijlaterverklaren.36Dekoopmanavantlalettrehadercommercieelgezienveelinteressantereplannenmee.Hetgeldwasvolgenszijnverklaring37bestemdomdriehonderdBelgischespoorwagonstekopenvoorDuitsland.BijgebrekaanbewijszoudeRaadvoorhetRechtsherstelhetin1954bijdieverklaring

laten.Maarhetplanomspoorwagonsvoordenazi’stekopenwerdMiedlwelaangerekendalseenvanzijnveleopenlijkeactiestengunstevandevijand.38Eenandersprekend

voorbeelddaarvanvormdendeactiviteitenvanzijnNederlandsehandelsfirmaVeland.TyperendvoorMiedlwasdathijtweeDuits-joodse

personeelsledenindiensthad,dievoorhemdemarktmoestenafstropenopzoeknaarinde‘Heimat’verhandelbarezaken,EinhornenDanziger.VelandwasaanvankelijkgevestigdopMiedlshuisadresindeRoemerVisscherstraatteAmsterdam.LaterwerddefirmaverhuisdnaarhetzelfdegebouwaandeVanDiemenstraatin

Amsterdam,waarookdeberuchteNVAgentuur-enCommissiehandelUnionzat.DelaatstefungeerdealshetcentraalinkoopbureauvandeDuitseWehrmachtinNederland.Mede-directeurvanVelandwasMiedlscompagnon,deDuitsebankierJohannesWitzig.‘Duitseinstanties[...]kochtenopgroteschaalhieralleszwartop,watlos

envastwasenbrachtenhetinvoertuigenvandeWehrmacht(dusoncontroleerbaarvoorNederlandseenDuitseburgerlijkeinstanties)naarDuitsland,’betoogdemr.VeegensnadeoorlognamenshetNederlandsBeheersinstituut.39‘DeN.V.Agentuur-en

Commissiehandelheeftin1942/43vooreenpaar

honderdmiljoenweggebracht.Hetjuistebedragisnietvastgesteldkunnenworden,omdatallebescheidensystematischvernietigdwerden.Derelatie[metVeland]waszonauwdatbeidevennootschappenhetzelfdepakhuisbetrokken.Menbehoefdedegoederendanslechtsvanbovennaarbenedentebrengen.[...]DeVelandkreegtoen

credietenvanf.300.000,-vandeUnionzelfenf.1.000.000,-vandehandelstrustWest.Inverbanddaarmeemoesteen“zwarte”boekhoudingwordenopgezet.[...]Deleverancierswerdenmetcodenummersaangeduid.EmployéLigthartheeftverklaard,datdetotalezwarteinkoopoverhettijdvaknovember1942-maart1943ongeveerf.4

millioenheeftbedragen,hoofdzakelijkdamesverband,wollendekens,stoffenenondergoed.’VolgensalgemeenraadsadviseurindienstvanhetministerievanJustitiemr.W.G.BelinfanteleverdeMiedlsVelandookaandenazi-organisatieTodt,denationaal-socialistischepartijende

Volkswagenfabrieken.40EndehandelsfirmaverkochtschnappsaandeWehrmacht,dieherhaaldelijkladingenBols-jeneverbijVelandbestelde.Uitgerekenddooreen

maatregelvandeDuitsebezettingsautoriteiteninNederland,dieerbezwaartegenhaddendatcollega-instantiesvanuitDuitsland

hetlandleegkochtenmetzwartgeld,gingde‘Union’in1943terziele.Diemaatregelbestonduitdeongeldigheidsverklaringvanbankbiljettenvanduizendenvijfhonderdgulden.‘Zondereenbetaalmiddelvangeringeomvang,gemakkelijkvoordeopsporingsambtenarenteverbergen,konmengeenzwartezakendoen,’

analyseerdemr.Veegens.41‘OokdezakenvandeVelandwerdenhierdooronmogelijkgemaakt.Zijwerdeind1943geliquideerd.’DejoodseinkopersEinhornenDanzigerhebbenhetevenminoverleefd.ZekwamennietvooropMiedlslijstjevanprotegés,integendeel,duswerdenzeindatzelfdenajaar

gedeporteerdenzijnzeinconcentratiekampenomgekomen.

OndankshetverliesvanzulkebedrijfsactiviteitenzatMiedlallesbehalveomwerkverlegen,zobleekuitzijnanderebezigheden.Alvervoordeoorlog,in1934,haddeinternationaalopererendekoopmanzijnooglatenvallenophetNederlandspersbureau

Aneta,metvestigingeninDenHaagenBatavia.VandedoorhemalthansopschriftzobewonderdemanopdeObersalzberghadMiedlallanggeleerdhoegroothetbelangwasvanpropagandaengoedeinternationaleverbindingen.BovendienhadhijinHitlersexpansiedriftdewaardevanwingewestenvoorhetmoederlandherkend.

MiedlhaddanookgrotebelangstellingontwikkeldvoorzakelijkebelangeninNederlands-Indië,opgedaantijdensvelereizenvoor‘geologischonderzoek’inNederlandseenBritsekoloniën.IndatverbandwasAnetametzijnvestiginginBataviavoorMiedleenheelinteressantepartij.42TotdeovernamevanAneta

kwamhetniet,dathielddetoenmaligeNederlandseregeringtegen;eenzakenmandiezichzoduidelijkafficheerdemethetnationaal-socialismemochtgeenpositiekrijgenindeinternationalenieuwsvoorzieningvanhetlanddatzijnneutraliteitspolitiektegendestroominverdedigde.DatweerhieldMiedlernietvanominNederlands-

IndiëdanmaareenstevigzakelijkbelangoptebouwendoordeaankoopvanhetmeerderheidsbelangindemijnbouwmaatschappijRedjang-Lebong.43SamenmetdiensdirecteurJohannVollgraffstichtteMiedlbovendiendeNVMijnbouwbeheerKaliBesar,meteenfiliaalinAmsterdamophetRokin

84,AloisMiedlsbankierskantoor.Intussenhadde

rustelozeMiedldePolnischeKommerzbankontdekt,eenhandelsbankinWarschaudieeigendomwasvandejoodMarcelWolf,wiensbezitgeconfisqueerddreigdeteworden.44WolfbezatookalleaandelenvandefilmstudioNVCinetoneaan

deDuivendrechtsekadeinAmsterdam.Hijverkeerdein1940insoortgelijkeomstandighedenalsJacquesGoudstikker.HijverkochtzijnPoolsebankvoor100.000guldenaanMiedl,maarhetkoopcontractbevattezodanigeontbindendevoorwaardendatMiedldietonnooitheefthoevenuitbetalen.45Miedlkocht

ookCinetone,doorWolfsaandeleninhetfilmbedrijftegendenominalewaardevan10.000guldenovertenemen.AnderhalfjaarlaterverkochthijCinetoneaandefilmmaatschappijUfavoor238.000gulden,meteenwinstdusvanbijna230.000gulden.46WolfverkochtMiedlzelfsdrieschilderijen,eenAartvanderNeer,een

FerdinandBoleneenRuysdael,voordeprijsvan35.000gulden.Dewerkelijkewaardevandewerkenlagtoenalop52.000gulden,endewinstwasnatuurlijkvoorMiedl.Hijpresenteerdedezevoorhemprofijtelijketransactieslaterals‘hulpaaneenjoodsecollega-koopman’.47TheoGusten,eenvandepersoneelsleden

vanCinetonediedoordeverkoopaanMiedlonderdiensleidingwasgekomen,verklaardeechter:’AanalleaankopendieMiedldeed,kleefteenkwalijkereputatieenbijveelvandieaankopenisdeDuitsesubversieveorganisatiedirectofindirectbetrokkengeweest.HetisduidelijkdatMiedlzelfmaareendeelvandewaarheidheeft

verteld,hijiszeersluw.’48Wolf,diedeoorlogoverleefde,deedlatermetsucceseenberoepoprechtsherstel.Hijwerdgedeeltelijkgecompenseerdvoorzijnschadedoorde‘verkooponderdwangvandeomstandigheden’.

‘Hetbeeldishetzelfdealsindezaak-Goudstikker[...],’aldusmr.Veegens

vanhetBeheersinstituut.49‘Gebruikmakenvandeomstandighedenwaarindewederpartijdoordebezettingverkeert,teneindewinstgevendezakentekunnendoen.Bijde[Miedls]BuitenlandscheBankvereeniginghebbenwijweerhetzelfde.[...]ZijisnadebezettingverhuisdnaardeHerengracht268

waarde[...]firmaLisserenRosenkranzgevestigdwas.Ditwaseenjoodsebankfirmainliquidatie,dieMiedlheeftovergenomen,waardoorhijvoorzijnbankeengebouwenbekwaampersoneelverkreeg.DeBuitenlandscheBankvereenigingheeftindejaren1940t/m1944voorrondf.80millioenineffectenomgezet[...].Op

verzoekvanMiedlaanmr.O.E.Bauer,“Verwalter”vannalatenschappenwaarin“vijandelijkeonderdanen”gerechtigdwaren,wordtzijingeschakeldvooreffectenverkopen.[...]Miedlheeftuitdezezaakruimf.1millioenwinstgenoten.’Hetligtvoordehanddat

Miedldaarbijookeffectenvangedeporteerdejoden

heeftverhandeld.MaarinzijnzaakbijdeRaadvoorhetRechtsherstelin1954zeihijdebankLisserenRosenkranztehebbenovergenomenomdejoodseeigenarenervantehelpen.InderdaadheefthijdirecteurFlörsheimbescherminggeboden,ofalthansdienszoonondereenandereidentiteittewerkgesteldopdebuitenplaatsOostermeer.

MaartegelijkertijdverkreeghijeenbankinstellingdieeenuitstekendapparaatzouvormenvoordeactiviteitenvanzijnBuitenlandscheBankvereeniging.DefirmaLisserenRosenkranzbezatbovendienmeerdaneenmiljoendollarincash,ondergebrachtbijbankeninNewYork,zobleekalin1944uitheteerder

genoemdeAmerikaanseinlichtingenrapport.50Eenvandeschuldenaars

vanLisserenRosenkranzwasdeinHaarlemwonendeDuitsegrootindustrieelFranzW.Koenigs.HijwasondermeerdirecteurvandereedsgenoemdeRhodiusKoenigsHandelmaatschappij(RKHM),dievoorentijdens

deoorloggrotebelangenhadindeNVWerktuigbouwendeNVKoninklijkeMaatschappijDeSchelde,alsscheepsbouwereenstrategischbelangrijkbedrijfvoordebezetters.Koenigswastevenskunstverzamelaarenbezatvoordeoorlogeenwaardevolleverzamelingvanduizendentekeningen(waarvanerongeveer

vijfhonderdbekendstaanalsdeKoenigs-collectieinRusland,enwaarvanhetbezitnogsteedswordtgeclaimddoordeNederlandseregering)eneencollectievanachtentwintigRubens-schilderijen.Koenigsverkeerdeinfinanciëleproblemen.HijhaddeschilderijenalsonderpandgesteldvoorzijnschuldbijLisserenRosenkranz.De

joodsebankwasechterookinmoeilijkhedeneneistedeschuldop.KortnadatMiedldeinliquidatieverkerendebankhadopgekochtenonderzijnBuitenlandscheBankvereeniginghadgebracht,kwamhijviaeenzekereFritzMarkusmetKoenigsincontact.KoenigsboodhemdegeheleRubenscollectiete

koopaanvoor800.000gulden.51Inzijnverklaringzei

Miedl:‘DeverkoopvondplaatsindetuinvanLisserenRosenkranzinaanwezigheidvanonderdirecteurFlörsheim.DirecteurKramarsky[eenvanJacquesGoudstikkersbestevrienden]wasalnaarAmerikavertrokken.Koenigsvroegeerst

800.000guldenenaccepteerdeuiteindelijkdegeboden700.000.Datwasinderdaadheelgoedkoop,maarKoenigswildegraagverkopen.HijwildevanzijnfinanciëleverplichtingenafendeNederlandsebankenaccepteerdenindiedagengeenschilderijenmeeralsonderpandvoornieuweleningen.’NadetransactieboodMiedlinoverlegmet

Koenigshetbesteschilderijuitdecollectie,Dianainbad,alsgeschenkaanHermannGöringaan.KoenigsreageerdedaarvolgensMiedlenthousiastop,‘omdathijhierineengoedekennismakingzagbijeenvandehoogsteDuitseautoriteitenwienshulphijindetoekomstmisschiennogkongebruiken’.OokDésiGoudstikkerslatere

advocaatmr.VonSaherbeschreefdiescene:‘Hetbezoekvande“Generalfeldmarschall”aanNederlandwasaangekondigd.[...]Miedlwasgeïnteresseerdomteweten“obernimmt”.WijlenKoenigszeide,dathijeventueelgaarneeendeelvandekostenvanditschilderijvoorzijnrekeningwildenemen.Hetwasinderdaaddemoeite

waardomtewetenhoemenmetdeNazibonzenmoestomgaan.Hetlijktwelhaastoverbodigom[...]nogtevermeldendatGöringhetschilderij“aanvaard”heeft.’MiedlkochtdeRubensschilderijenvoordehandelscollectievandefirmaGoudstikker,diehijtoenreedsondercontrolehad.NietlangdaarnazouKoenigsmedevennoot

wordenindenieuwefirma‘KunsthandelvoorheenJ.GoudstikkerNV.’Deoprichtingvandiefirmawasvolgensmr.VeegensvanhetNederlandsBeheersinstituutMiedls‘grootstecoup’.KoenigsheeftDésiGoudstikkerin1940nogpertelegramgemelddatdeverkoopvanhaarmansbedrijfvolgenshem‘wettelijkinordewas’,nadatzijertegenhad

geprotesteerdenhulpzochtomdetransactiesongedaantemaken.52AlsmedevennootindenieuwefirmaGoudstikker,nadatMiedldeoude(Jacques’eigendom)inliquidatiehadgebracht,konKoenigsookmoeilijkanderszeggen,maardatwistDésitoennogniet.Koenigsverongeluktein1941bij

eentreinongevalinDuitsland.

AloisMiedlmagdaninHermannGöring‘eenverrevriend’hebbengehad,wienshulphijvantijdtottijdkoninroepen,inNederlandenDuitslandhadhijverdereenuitgelezenscharevan‘goedeburen’,diehijregelmatigontmoette,ondermeerinhet

buitenhuisOostermeereninhetkasteelNijenrode.EenvanzijnregelmatigegastenwasHitlerspersoonlijkadviseurenhoffotograaf,dezichprofessornoemendeHeinrichHoffmann,wiensnaamoverigensin1997ookisopgedokenonderdehoudersvanslapendebankrekeningeninZwitserland.Hoffmann,diedoorzijnAmerikaanse

ondervragersin1945werdomschrevenalseenongeletterdeneurooteneenalcoholistmeteenslechtgeheugen,speeldeaanvankelijkeenleidenderolinHitlerscampagnetegende‘gedegenereerdekunst’,dieuitalleDuitsemuseumcollectiesmoestverdwijnen.Hijwaseennazivanheteersteuur,eenvandeweinigendielangetijddirectetoegangtot

Hitlerhad.Nietalleenwasdeweiniggeschoolde,selfmadefotograafHoffmanneenverklaardtegenstandervande‘entarteteKunst’,ookhadhijeengloeiendehekelaandetoenmaligeelitairetijdschriftenoverkunst.AlsuitgeverstarttehijhetbladKunstdemVolk,waarindeamateur-schilderAdolfHitlermetzijn‘kunstaankopen’en

zijngrootseplannenvoorhetFührermuseuminzijngeboorteplaatsLinzveelvuldigvoorkwam.HetbladwerdonmiddellijkeensuccesenHoffmannwasalrasmultimiljonair.53HetwasookHoffmanndieHitlerincontactbrachtmetzijnlatereechtgenoteEvavonBraun,dieaanvankelijkeenhulpjewasindefotowinkelwaar

Hoffmannzijncarrièrebegon.OokwashijdegenedieeendirecteontmoetingtussenHitlerenMiedltotstandbracht,waarbijHitlereenaantalschilderijenuitdeGoudstikker-collectiekocht.54VoorMiedlwasditeenrelatieomtekoesteren.Hoffmannsdochter

Henriëttewasgetrouwd

metBaldurvonSchirach,eenverwoedkunstverzamelaareneenzakenrelatievanMiedl,dieaanhethoofdstondvandeHitlerjugend.55OokHenriëttevonSchirachbehoordetotMiedlsvrienden.DathijalvroegtijdensdeoorlogbeterwisthoehetjodenvergingdanHoffmannsdochterblijktuithaarmemoiresonder

detitelDerPreisderHerrlichheit,waarinzeondermeerdefeestenopNijenrodebeschreef.Nadatzein1943opeennachtinhetAmsterdamseAmstelhoteldoor‘luidschreeuwenenroepen’wakkerwasgeworden,ontwaardezeopstraateenpaarhonderdvrouwen:‘duidelijkindehaastbijelkaargedreven,doormanneninuniform

bewaakt,jekonzehorenhuilenendaneenhardecommandostem:“Ariërs,achterblijven!”Toenzettedestoetzichlangzaaminbewegingenverdweenoverdebruginhetdonker.Devolgendeochtendwildeniemandmijoverdegeheimzinnigemarsinlichtingengeven.MaarmijnvriendAloisMiedl,diemekwamafhalen,gafantwoord:“Datiseen

transportvanJodinnen.Devrouwenkomenineenvrouwenkamp,demannenineenmannenkamp.”“Endekinderen?”Hijhaaldezijnschoudersop.“DoendeDuitsersdat?”“Wieanders?”“WeetHitlerdat?”“Iniedergevalkunjijhemdat,alshijhetnietweet,vertellen.”Weredennaareenschool.Degymnastiekzaalwasvanondertotbovenmetde

zeldzaamstedingenvolgepakt;schilderijen,antiekemeubels,oostersetapijten,gobelins,kostbarebijbels,oudemunten,sieraden.Alleswasvaneenprijskaartjevoorzien,alleswasookspotgoedkoop.“Isditeigendom...behoordeditaandiemensendievannachtzijnweggebracht?”vroegikontzetaanMiedl.“Zeker...”’Henriëttevon

SchirachschreefverderdatzeMiedlsraadhadopgevolgdenHitlerlaterhadaangesprokenoverhetjodinnentransport.Eenenormewoedeaanvaloverhaar‘sentimentaliteit’wasdebeloning.Hitlersadjudanthadhaaronmiddellijkuitdiensvertrekkenweggevoerd.‘Waaromheeftudatgedaan?Uheefthemheel

boosgemaakt,rijdtuonmiddellijkweg,nual.’56

OnderdevriendendieMiedlskasteelfeestenregelmatigfrequenteerden,wasookdealeerdergenoemdeAlfredFlesche.FleschewasookdirecteurvandebankLippman,RosenthalenCo,hetlaterdoordenazi’sbijwijzevandekmantel‘overgenomen’joodsebankiershuiswaar

Nederlandsejodenindeloopvandeoorlogalhunwaardevollebezittingenmoesteninleveren.Lippmann,RosenthalenComaaktenaamals‘deroofbank’.HetVerordeningenbladaflevering13voorhetbezetteNederlandschegebiedvan23mei1942gafpijnlijknauwkeurigaanwatniet-arischepersonenbijdeLiRobankin

bewaringmoestengeven.Enookwatzezelfmochtenbehouden:eigentrouwringen,eenzilverenpols-ofzakhorlogevooreigengebruik,eenzilverenvork,mes,soep-endessertlepelen‘gebitvullingenuitedelemetaleninpersoonlijkgebruik’.57OokW.Lages,chefvan

deSicherheitspolizeiin

Amsterdam,behoordetotMiedls‘Nijenrodekring’,evenalsSSHauptsturmführerFerdinandHugoAusderFünten,diededagelijkseleidinghadoverdeZentralstellefürJüdischeAuswanderung.DeDuitsekunstverzamelaarenzakenmaninNederlanddr.HansTietje(diealsconsulgeneraalvandeDominicaanserepubliek

goedecontactenhadmetZuid-Amerika)endr.Bühler,deBeauftragte(toezichthouder)vanDeNederlandscheBankwareneveneenspersoonlijkevriendenvanAloisMiedl.58OokDuitsemuseumdirecteuren,dievanwegedeenormemogelijkhedenopdeNederlandsekunstmarktvaakinAmsterdam

bivakkeerden,maaktendankbaarvanMiedlsgastvrijheidgebruik,zoalszijnvriendendr.Drost,directeurvanhetmuseuminDanzig,endr.Förster,directeurvanhetmuseuminKeulen.59TotditfraaiegezelschapbehoordevolgensAmerikaanseinlichtingenrapportagesookGerhardFritze,eengoedevriendvanprins

BernhardenondermeervertegenwoordigerinNederlandvandeDuitsemultinationalIGFarben.EndeDuitsetopmanvanditconcern,dekunstverzamelaarE.Heinz,dieregelmatiginNederlandwas,kendeNijenrodevanvelevriendschappelijkebezoeken.60Hetzelfdegeldtvoordr.Erhard

Göpel,HitlersinkoperinNederlandvoorhetFührermuseuminLinz.InhetslotaandeVechtdataanJacquesGoudstikkerhadtoebehoord,vierdenzedeverjaardagvandeFührerelkjaaropnieuwmeteenfeestmaaltijd,eenevenementdatvolgensMiedlspersoneelalszoveledoorgaansineenDuitsdrinkgelageindigde.61

EnnatuurlijkstondenOlgaenHermannGöringregelmatigopdegastenlijst.‘Hijwas,watjekuntnoemen,mijnvoornaamstekunsthandelaar.Ikkendehemalvoordeoorlog,’verklaardeGöringtijdenszijnNeurenberg-verhorenop22december1945overMiedl.62Miedlhieldnadeoorlogechterstugvoldat

hijnooiteenofficiëlevertegenwoordigingvoordenazi’shadgevoerd.Sterkernog:inzijnpleidooibijdeRaadvoorhetRechtsherstelwisthijmetdrogeogenuittebrengendateraltijd‘eentegenstellingisgeweesttussenhetopenlijkoptredengedurendedeoorlogstijdendehulpverleningendieinstiltemoesten

plaatsvinden’,63endatdezehulpverleningen‘eencontactmetallerleiDuitserseisten,omdatmendezetotvrijlatingene.d.moestbewegen’.Bovendienhaddenzijn‘zakelijkehulpverleningenbestaaninhetbeschermenvanzaken,indeaankoopvangoedereninstrijdmetDuitsevoorschriften,ofmethetdoelobjectenaan

devijandteonttrekken’,steldehij.Miedllietzijn

toenmaligeadvocaatmr.L.Boumain1954ookteberdebrengendathij‘mensenlevenssteldebovenschilderijen’,datzijnrelatiemetGöringdiende‘omandereDuitsersteverblinden’,dathij‘inderdaadfeestmaaltijdenmetDuitseofficierenheeftgehoudenalsditmoest

geschiedenomhenkneedbaartemaken’endathij‘vanbeginafhulpheeftverleendenveelgevaarlijkwerkheeftverricht’.WatzijnvuilezaakjesindeVelandbetreft,lietMiedltijdensderechtzittingenbijdeRaadvoorhetRechtsherstelop4februari1953en10maart1953noterendat‘VelandkochtvanNederlandsefirma’s

dieaanbiedingendedenenmendezefirma’snietwegenscollaboratievervolgdheeft’,ergo:datzijnmaatschappijVelandweinigteverwijtenviel.NederlandmoestdeDuitserMiedleigenlijkdankbaarzijndathijzijnnekzovaakvooreenaantaljoodseonderdanenhaduitgestoken,inplaatsvanhemteverwijtendathijdestaatenparticuliere

onderdanenvoortientallenmiljoenenguldensschadehadberokkend.Hetlandmoesttochbegrijpendathijwinstbijzijnzakenhooguitals‘gewildneveneffect’hadgetoucheerd,maardathijdiezakendeed‘methethoofddoelommenseninmoeilijkhedentekunnenhelpen’.Entenslottemoestmeninziendatheteenkwestievannationaal

economischbelangwasomheminereeneigendomteherstellen,inclusiefderestenvanwateensGoudstikkersbezitwasgeweest,‘daarNederland,zoMiedlhetalszetelzalkunnengebruiken,inruimematezaldelenindetoekomstigezakenvanappelantenzijnbelangenelders’.64

Jemoetmaardurven.Maarhetisaleerdergezegd:Miedlwasvoordeduvelnietbang.DeRaadvoorhetRechtsherstellietzichechternietkennen,nadatmr.VeegensinzijnpleidooikortemettenhadgemaaktmetderedeneringenwaarinMiedldezakenophunkopzette:‘Uiteigenerkentenisblijktdatappellantalsgroot-speculantdeDuitse

belangentenvolletoegewijdwasgeweestendaarbijzijneigenbelangenallerminstoverhethoofdheeftgezien.’Miedlsargumentendat‘alshijdehandelinschilderijenniethadgedrevendaneenanderhettochgedaanzouhebben’,endat‘alsDuitslanddeoorlogverliest–wathijsteedsverwachtheeft–deschilderijenweerin

Nederlandterugzoudenkomen’gingenalsnietterzakedoendevantafel.Hetwarendeuniverseleargumentenvanzakenliedendiezichnietsgelegenlatenliggenaanhetkaraktervanderegimeswaarmeezezakendoen,sterkernog:ertenvollevanprofiteren.Bovendien,zooordeeldedeRaad,Miedlwaszelfmetdureschilderijenvan

GoudstikkernaarSpanjegevlucht,toenhemdegrondin1944teheetonderdevoetenwasgeworden(ziehierna).Hetzelfdegebeurdemet

Miedlsredeneringdathijweliswaarwinsthadgemaakt,maaralszakenmanweinigkeuzehadgehadaangeziendeoorlogzijnactieradiushadbeperkt:‘Alsergeenoorlogwasgeweest,hadikinb.v.

Indiaveelmeerkunnenverdienen.’Ookdatdeednietterzake,oordeeldedeRaad.ZelfsdebeschermingdieMiedlinderdaadaaneenaantalindividuenhadverleend,werdbeschouwdals‘gedragingenwaaruitvoordeappellantzeeraanzienlijkevoordelen,envoorNederlandnadelenwarenvoortgevloeid’.

Miedlzouzijneigendommen,voorzovernogaanwezig,dusnietterugkrijgen.Zijnnoguitstaandebelastingschuldvanruim1,8miljoenguldenwerdermeeverrekendenhetoverigevervielaandestaat.Maarhijbleefeenvrijman.Datmagongelooflijklijken,maarhetwaswelenigszinsverklaarbaar.Immers,alop24september1949was

advocaatBoumazwartopwitverzekerddattegenzijncliënt,‘deHeerA.Miedl,geenvervolgingsmaatregelenzijnofwordenoverwogen’.Deondertekenaarvandezeschriftelijkegarantiewasdeprocureur-fiscaalbijhetbijzonderGerechtshofinAmsterdam.65Dezemoestdiegarantiewelafgeven,wantopkabinetsniveau

(ondermeerdoordeministervanJustitie)wasreedsuitvoerigoverlegdoverdezaakMiedl,metalsresultaatdatergeenuitleveringsverzoekenzoudenwordengedaan,dathijnietzouwordengearresteerdendatergeenvervolgingtegenhemzouwordeningesteld.66Welkeargumentenaan

dielaatstegarantieten

grondslaghebbengelegen,isnooithelemaalduidelijkgeworden.MaarzekerisdatdeAmerikanenzichalin1945beklaagdenoverdeonbegrijpelijkpassievehoudingvandeNederlandseregering67inzakehetterugvorderenvantwaalfschilderijenuithetGoudstikkerbezit,dieMiedlin1944Spanjebinnensmokkeldeviade

vrijhavenvanBilbao.Vandieschilderijenisnooitmeerietsvernomen,albestaathetvermoedendatzeinLatijns-Amerikazijnbeland.HetheefteralleschijnvandatNederlandzichgeendiplomatiekemoeilijkhedenopdehalswildehalenbijderegeringFranco,diedenazijnvluchtinSpanjegevestigdeMiedlalsvoormaligebeschermelingvanGöring

geenstrobreedindeweglegde.

HermannGöringmonstertzijnnieuwe‘aanwinsten’uitdecollectieGoudstikker.AandemuurherkenbaarLucas

Cranachs‘Adam’(foto:privé-archiefDésiGoudstikker)

‘Ikbengeenpoliticus,ik

‘Ikbengeenpoliticus,ikbemoeidemenooitmetdie

dingen,ikbenkunstverzamelaar’,verklaardeHermannGoeringnietzoolanggeledennazijnarrestatie…

Achterzijdevandefoto‘Goeringgesnapt’(foto:privé-archief

DésiGoudstikker).

GöringverlaatGoudstikkerskunsthandelopHerengracht

458teAmsterdamnadathijzijnslagheeftgeslagen(foto:privé-archiefDésiGoudstikker).

HOOFDSTUK8

Goudenregenineen

sterfhuis

‘CatalogusvanModerneSchilderijen,Aquarellen,Teekeningenetc.afkomstigvandecollectievanwijlenJ.Goudstikker,Amsterdam,depubliekeveilingzalplaatsvindenteAmsterdam,8en9october1940indegrooteveilingzaalvandefirmaFrederikMuller&Co.,directieMensing&Zoon[...].’Metdieannonceop

deomslagvaneenspecialeveilingcatalogus1begonalindeherfstvanheteersteoorlogsjaardeopenbareuitverkoopvanJacquesGoudstikkersbezit.Kortnahetmiddaguurvandinsdag8oktoberkwameenserievoordietijdmodernereschilderijenonderdehamer,diehijmetopzetbuitenzijnregulierehandelsinventarisvan

oudeschilderijenhadgehouden.Hetwarendestukkenwaarinhijhadgeïnvesteerdomeenpensioenfondsvoorzijnpersoneeloptebouwen.Wienudevergeelde

catalogusuitdearchievenvanhetveilinghuisopenslaat,bekruipthetgevoelruimzestigjaarnadatoalsnoggetuigetezijnvaneenoorlogsroofinoptimaforma.Tientallen

doekenvanschildersalsG.H.Breitner,EdgarDegas,VincentvanGogh,AntonMauve,ToonKelderenJanSluyterswerdenopdeveilinggedumpttoendetijddaarnogallesbehalverijpvoorwas.Goudstikker,dievoornamelijkinoudemeestershandelde,hadzedanooknietalleenaangeschaftalsinvesteringindetoekomst,maarookomdathijalgeloofdeinde

potentievanschildersalsBreitner,MauveenSluyterstoendezenogschoolmoestenmaken.DekeuzewastyperendvoorGoudstikkersfilosofiedatelkhoogwaardigschilderijopdenduurzijnprijszouopbrengen,‘mitsmenzichzijntijdkonbeiden’.Bovendienopereerdehijmetdezeaankopenalsmecenas,‘omdatwijlenJacquesGoudstikkernaast

zijnebelangstellingvooroudekunsteveneenshetgevoelhaddatmendelevendekunstenaarsmoeststeunendoorhunnewerkentekopen’.2Dehuidigebezittervandiecollectieinmiddelserkendemeesterwerkenzouzichmultimiljonairmogennoemen.Maardepseudo-kunsthandelaarAloisMiedldeedzeinderamsj,

alenkelewekennadathijzichvandeAmsterdamsekunsthandelmeesterhadgemaakt.HijwasmogelijkbeïnvloeddoorhetfeitdatdergelijkwerknietindesmaakvielbijdetopvanhetexpanderendeDerdeRijk.HermannGöringhaderbepaaldeenhekelaanenAdolfHitler,ingefluisterddoorzijnadviseurHeinrichHoffmann,moestookniets

hebbenvanditsoort‘entarteteKunst.’Deoktoberveilingleverdehetteleurstellenderesultaatopvan9445gulden.RuimdehelftvandestukkendieMiedlzonodigkwijtmoest,werdaangehoudenomdathetprijsniveauzelfshemveeltelaagbleef.Maarzijneersteopenbarestappenalskunsthandelaaroverde

rugvanGoudstikkerserfgenamenwarengezet.Hetrequiemvande

KunsthandelJ.GoudstikkerNVwasop3juni1940alingezettijdensdeeerderbesprokenaandeelhoudersvergadering,toenMiedlprocuratiehouderArietenBroekalsdirecteurhadlatenbenoemen.Hetiswaarschijnlijkeenvandeeerste

aandeelhoudersvergaderingenvaneenNederlandsefirmatijdensdebezettinggeweest.TenBroekhadgedaanwatvanhemwerdverlangd:metzijnhandtekeningenhadhijhetlotvandekunsthandelbezegeld.NietalleenverkochthijopgrondvandetervergaderinggenomenbesluitendecollectieschilderijenaanHermannGöringenalhet

overigeaanAloisMiedl,ookginghijakkoordmetparagraaftienvandekoopovereenkomstdiezijnnieuwebroodheerhemop13juli1940voorlegde.‘DeHeerArieAlbertusTenBroek,wonendeteBreukelen,Nijenrode,alsdirecteurderteAmsterdamgevestigdenaamlozevennootschapKunsthandelJ.GoudstikkerNV,enals

zodanigtendezealleenoptredendeenhaardirectieverbindende,inverbandmetdeontstentenisvandenenigemede-directeurdiervenootschapdenheerJacquesGoudstikker’slooteenvoordeerfgenamenrampzaligcontract.3Debewusteparagraafluidde:‘TenBroek[...]verkoopt[...]aangenoemdenheer

Miedl[...]hetrechtopdenaamJ.Goudstikker.Deondergetekendeterenezijdeverbindtdevennootschap[...]tenspoedigstemaatregelentenemenomtotliquidatiedervennootschapovertegaanengeenzakeninschilderijenen/ofanderevoorwerpenvankunstmeertedrijven[...].’ZowerdhetsterfhuisGoudstikkergeboren.En

natuurlijkhadMiedleenuitzonderingsbepalinglatenopnementenaanzienvandeschuldenvandekunsthandel:dienamhijuitdrukkelijknietover.TenBroekwaseen

tragischefiguur.ZiekelijkenteruggetrokkenlevendopNijenrodewerdhijineensdoorMiedltevoorschijngetrokken,alseensoortmarionetdiedeenigeechtgrotetransactie

vanzijnlevenmoestsluitenomdaarnaweerindevergetelheidterugtezakken.Enuitgerekenddietransactiebetrofdeliquidatievanhetlevenswerkvanzijnchef,diehemjarenlangdehandbovenhethoofdhadgehoudenendiebovendienvoorzieningenvoorzijnpensioenhadgetroffen.DesondanksbepaaldeTenBroek,wiensvrouwzelfs

nadeoorlogdebontjassenvanDésiGoudstikkerbleefdragen,onderhettoeziendoogvanMiedlmetéénpennenstreekhetlotvaneenvanEuropa’smeestvooraanstaandekunsthandels.De‘oude’firmaGoudstikker(dienadeoorlogdoordeNederlandseautoriteitenconsequentde‘Joodsezaak’werdgenoemd)werdtengravegedragenten

faveurevanMiedls‘KunsthandelvoorheenJ.GoudstikkerNV’,diedegoodwillenreputatievandeoudefirmavolledigovernam.Deperiodevanmeitotenmetoktober1940wasvoorMiedlenzijnnieuwbakkenmedewerkers(hetvoltalligepersoneelvanJacqueswasbijhemindienstgetreden)erdanookeenvankoortsachtige

activiteit.Erwarenindeloopvan1940nogvijfextraaandeelhoudersvergaderingennodigomdetransactieshunschijnvanlegaliteittegeven:op25juli,8augustus,24september,2oktoberen11november.TenBroekzouoverigens

nogeenbelangrijkebeslissingnemen.Tijdenseenvandeaandeelhoudersvergaderingen

liethijdoordekunsthandelinliquidatieeenpensioenfondsvoordewerknemersoprichten.HijdeeddatdoorJacques’collectievanmoderneschilderijenvoorhetbedragvan120.000guldenaanMiedls‘NieuweGoudstikker’teverkopen.Miedlbrachtdeuitgavevervolgenslistigtenlastevandeoudefirmaendaarmeevandetochal

veeltelageopbrengstvandeverkoopvoordeerfgenamen.4HetgeldwerdinhetfondsgestortenMiedldumptedeschilderijendaarnabijFrederikMulleropdemarkt.Deverkoopvoor120.000guldenwasduseenschijnvertoning,5uitsluitendbedoeldomdepersoneelsledenmetnieuwedouceurtjesinhet

gelidtehouden.HetpersoneelbesloothetfondsonmiddellijkteverzilverenenTenBroekenDiksr.stondenvooraantoenandermaaleen‘goudenregen’ophenneerdaalde:zijontvingenieder40.000guldenuithetfonds.Daarmeeliepdetotalebeloningvoorhundienstenindeverkoopvandekunsthandeloptothetvoordietijdastronomische

bedragvan220.000guldenperpersoon.VanzelfsprekendhadMiedlvanhengeenenkeletegenwerkingmeerteduchten,endaarwashethemomtedoen.Zostierfookdepensioenvoorziening,waarinJacquesGoudstikkerjarenlanghadgeïnvesteerdmetdeaankoopvanhoogwaardigekunstwerkenbuitende

handelsinventaris,eenzachtedood.Tijdensde

aandeelhoudersvergaderingenwerdeveneensbeslotenomrestaurateurJanDiksr.alsbewindvoerdercontroletegevenoverdevermogensvanachtereenvolgensJacques’moederEmmyenzijnvrouwDési.ViaDik,diebijnaletterlijkuitzijnhandat,konMiedlmetdatdeel

vandenalatenschapinfeitedoenenlatenwathijwilde.VaststaatdatMiedleendeelvandeopbrengstvandegeliquideerdefirmaGoudstikker(tweemiljoenguldenvanGöringen550.000guldenvanhemzelf)viazijneigenbankopnaamvandeerfgenamenlietbeleggeninonroerendgoedeneffecten,nadathijgarantieshadverkregen

datditgeldnietalsvijandelijkvermogenvangevluchtejodendoordeDuitsersinbeslaggenomenzouworden.ZulkegarantieswarendoorGöringtoegezegd.DeDuitsecommissaris-generaalvoorfinanciëneneconomieinNederland,dr.Fischböck,bevestigdedezeofficiëlebeschermingvanhetGoudstikker-geldop28februari1941nogeensmet

eenschriftelijkeverklaring:‘IchnehmedavonAbstand,dieFirmaKunsthandelJ.GoudstikkerNVinLiquidationnachdenVorschriftenderVerordnungüberdieBehandlungfeindlichenVermögensvom24.Juni1940(vo.26/40)zuerfassen.Ichbinweiterhindamiteinverstanden,dassdiebeiderLiquidationdesKunsthandelsJ.

GoudstikkerNVdenAktionärenundObligationärenzukommendenGelderdiesenimRahmendergeltendenDevisenvorschriftenzurfreienVerfügunggestelltwerden.’6Miedlbeloofde,zoalsgezegd,ookallesinhetwerktezullenstellenomdeoudemevrouwGoudstikkerbescherming

tebiedentegendenazi’s.Datbleekondermeertoenss-SturmbannführerW.Lages,bevelhebbervandeSicherheitspolizeiAussenstelleAmsterdam,op18september1942eenmemooverde‘oudejodinGoudstikker’aan‘Berlijn’verstuurde.Detekstvandatals

geheimaangemerktememomaakteinalzijnbeknoptheidnogeens

duidelijkhoedenazi’sinhetvoorportaalvanhunvernietigingskampeneenperfectdraaiendebureaucratieinstandhielden,diehetzichtopheteindproductervanverhulde.Lagesschreefslechtstweealinea’s:‘MiddenseptembersteldedekunsthandelaarAloisMiedlmijervaninkennisdatde70jaaroudejodinGoudstikkerbedlegerigis

envoorarbeidsinzetinDuitslandvreest.MiedlvroegdaarvanaftezienomdatdejodinGoudstikkerinopdrachtvankabinetschefinNederlanddr.GritzbachdegehelekunsthandelaanMiedlheeftovergedragenenalhetgeenisovergenomeninopdrachtvanGritzbachnaarBerlijnisafgevoerd.MevrouwGoudstikkerisgezegddat

deopbrengstvandezekunsthandelverkoophaarterbeschikkingblijftzolangzezichinNederlandophoudt.ThansmoetuitBerlijndemededelingaanMiedlzijnaangekomendatmevrouwG.afstandvandeopbrengstmoetdoen.Datzalzeookweldoen,opvoorwaardedatzedekanskrijgtomNederlandoplegalewijzeteverlaten.DaaromwilMiedlindeze

zaaknogeenmaalmetBerlijnoverleggenom,onderverwijzingnaardebetreffendebeloftevandr.Gritzbach,legaaltransportvoormevrouwGoudstikkertebereiken.’HetstaatvastdatMiedl

indatpermemoaangekondigdeoverlegmeerheeftbereiktdanLagesaangaf.EmmySellisbergerontvingzoalsgezegdronddietijdeen

officiëlebrief,diehaarnietalleenbeschermingtegendeportatiegarandeerde,maarookvrijheidvanbewegingenbehoudvanhaarbezittingen.Zehoefdehetlandnietuitendroegevenmineenjodenster.VoordezedoorMiedllosgepeuterdeariërverklaringwerdindeGoudstikker-boekhouding(overigensooktenlastevandegeliquideerde

firma)eenuitgaveàraisonvanƒ286,-geboektals‘kostenvaneencertificaatvanArischeafstamming’.7DitverhinderdeMiedloverigensnietomvanGoudstikkerserfenistesnoepenomzijneigenbelastingschuldentevoldoen.Nadeoorlogbleekdaterminderdan1,4miljoenguldenresteerdevandeoorspronkelijke

verkoopopbrengstvan2,55miljoen.Bovendienbleekeendeelvandebeleggingenwaarindatgeldwasondergebracht,NederlandseenAmerikaanseeffectenenonroerendgoed,ondeugdelijktezijn.8VanTenBroekenDiksr.werdnaaldezetransactiesnietveelmeervernomen,zijzoudendeoorlogverderin

weeldedoorbrengen.MaarvoorMiedlwaseenperiodevanongekendeactiviteitaangebroken,waarinhandel,collaboratieenroofonderdenaam‘KunsthandelvoorheenJ.GoudstikkerNV’versmolten.Inhetdossier

Goudstikkerspeeldeeenlangerijhoofdpersoneneenmeerofminderbelangrijkerol:nazi-

topmannen,hunpersoonlijkeagenten,handelarendiewélinzakenbleven,museumdirecteuren,particuliereafnemers,verzamelaarsenanderendiespinofslachtofferwerdeninhetwebvande‘oorlogshandelinkunst’.Hunnamenkwamenookvoorbijveleanderedirtydeals.Overmachtencollaboratiewarenvaak

nauwelijksvanelkaarteonderscheidenindeexodusvanNederlandsekunstvoorwerpennaarDuitsland,diezelfsondernationaal-socialistenwelprotestenopriep,omdatNederlandalsdoorbloedzuigerswerdleeggezogenenervoorhetverwanteHollandsevolknauwelijkscultuurgoederenzoudenoverblijven.Maardaarover

maaktendedrijvendekrachtenachterdezeongekendeuitverkoopzichgeenzorgen.HungrandeurtemiddenvandekunstpaleizenzouimmersookafstralenopdeNederlandseonderdanenvanhetRijk.Enopenkeleuitzonderingennabeperktenzehunrooftochtenenschijnbaarlegaleaankopenmetvoorlaterrijksmarken

gewisseldevalutaopvallendgenoegtotdeparticulierecollecties.Openbareverzamelingen,zoalsdeindeSint-PietersbergmijnenopgeslagencollectievanhetRijksmuseum,werdenongemoeidgelaten,zelfs(mede)doorDuitsesoldatenbewaakt.Hetleekeenvreemdsoortschizofrenievanamateurschildersen

‘Renaissance-types’alsHitlerenGöring,wierverzamelwoedealseenmagneetwerkteoptallozekleineregoden,envooralopgeldbelustezakenlieden.Detotalewaardevandestromenaanroofkunst,diezouitallehoekenengatenvanEuropanaarBerlijnenBerchtesgadenspoelden,beliepkortnadeoorlognaarschattingenvanhet

AmerikaanseOfficeofStrategicServicestweetottweeënhalfmiljarddollar,ongeveereenvijfdevanallekunstschattenindewereld.9GedrevendoorpuureigenbelangleverdenmannenalsGöring,Hofer,Miedl,Dikjr.entientallenanderenhunaandeelindezeartistiekeaardverschuiving.

MiedlzoutotaanzijndoodblijvenvolhoudendatdeovernamevandeAmsterdamsekunsthandeleenkeurige,zakelijketransactiewas.DieopvattingzegtmeeroverMiedldanoverde‘transactie’,zoluiddedeboodschapaltijdensdeoorloginhetboekjeLootedTreasure,Germany’sRaidonArtvanGeorgeMihan,datvermoedelijkin1944

werduitgegevenbijdeAlliancePressLTDinLonden.10HethoofdstukdataanroofkunstuitNederlandisgewijd,heetveelzeggend‘Holland,theRobbers’Eldorado’.‘Eenamusantegeschiedenis,diedegenadelozerivaliteitonderdenazi-broedersillustreert,hangtsamenmetdeavonturenvandeeenswereldberoemde

Nederlandsekunstverzameling-Goudstikker,’schreefMihan.‘OpdeminuutafpreciesnadatdebezettingvanNederlandeenfeitwas,schooldendeDuitsehaaienenkleinereroofvissensamenbijdeNederlandsegrens,starendinhetbeloofdelandvandekunst,datsommigeneenmodernespelonkvanAliBabamoethebben

toegeschenen.Maarzekwamennietverder:degrenswasgeslotenendaarachterwashetwildehondengevechtgaandetussendenazi’sGöring,HimmlerenFunk[deDuitseministervanEconomischeZaken].DirectnadeinvasiewerdhetbedrijfTreuhandAGinDenHaagopgericht,bedoeldomdeondernemingenen

bezittingenovertenemenvanNederlandersdiewarengevluchtvoordatdenazi’s“HappyHolland”kondenomtoverenineennieuweafdelingvande“DuitseHel”.MaarnogvoordatdeTreuhandAGeenvingernaarGoudstikkerhadkunnenuitsteken,verscheen[...]AloisMiedl,diedefirmahadgekochtmetKassenscheine

[waardepapierenzonderdekking,dieviadeDuitseautoriteiteninNederlandseguldensomgewisseldzoudenmoetenworden].Toenbegonhetfeestpasgoed.’Eenheldengevechtbrak

lostussentweehaaien,zoschreefMihan,tussenministerFunkenGeneraal-VeldmaarschalkGöring:‘Ophethoogtepuntvandestrijd

klonkdevredelievendestemuitBerchtesgaden.Hitler,diezoalsdehelewereldweet,defijnzinnigezielvaneenkunstenaarbezit,kwamtussenbeidemetdeorderdatdegehelecollectienaarDuitslandmoestkomen,waardefantastischebuitwerdverdeeld[tussenHitlerenGöring],waarbijHitlerzijneerstekeusvanongeveer250schilderijenmaakte.

HitlerwerdbijzijnkeuzegeassisteerddooreenzekereheerHoffmann,professorindefotografie,ooitbegonnenalseenobscuredorpsfotograaf[...]enuitgegroeidtoteen“kunstkenner”diedaaromdetitelvanprofessorwasverleend.’Funkhadhetnakijken,

maarhijnamwraakopMiedltoendezeevenlaterdecollectievandejoodse

bankiersdegebroedersDaniëlenMarcelWolfwildeovernemen.11Decollectie,dieJanSteensBruiloftteKanaänentweefraaieRuysdaelsbevatte,wasverdwenen.Miedlnamdatechternietenbeslootterugtevechten.ToenFunkdathoorde,haasttehijzichnaarAmsterdamomtevoorkomendatMiedlalsnogdecollectie

Wolfzouvinden.GöringkreegdaarluchtvanensneldeeveneensnaarAmsterdam.‘Enhethaaiengevechtbegonopnieuw,’schreefMihan.‘DitkeergreepHitlernietin,maaropdeachtergrondkeekeensinisterefiguurglimlachendnaardatgevechttussendekunstminnaars[...]waaruiteentrotseenvictoriekraaiendeHermann

tevoorschijnkwam.PastoenGöringdeinmiddelsverscheepteWolf-collectiekwaminspecteren,bleekdeJanSteentemankeren.[...]DeManopdeAchtergrond,diedeJanSteenvoorzichzelfhadingepakt,bleekniemandmindertezijndanHerrHeinrichHimmler[...]enGöringhadkennelijkgoederedenenomhetdaarbijtelatenendechef

vandeGestaponietuittedagen.’Destrijdopde

kunstmarktinNederlandwasdefinitieflosgebroken.HetlandwerdinkortetijdeenvandeactiefstemarkteninEuropavoordeopDuitslandgeoriënteerdekunsthandel.HetgingdaarbijnietalleenomuitNederlandafkomstigekunstverzamelingenenhandelscollecties.

NederlandwasooktoenaleenEuropeesdistributieland,enveelvandeinFrankrijkenBelgiëgeroofdeenopgekochtekunstgingviadeNederlandsetussenhandelnaarDuitsland.MetnameinFrankrijkwarendegrote,joodsecollectiestevinden(zoalsdeondermeerinbomvrijeprivé-bunkersinhetBoisdeBoulogneopgeslagen

verzamelingenvandebaronnenDeRothschild,endecollectiesvanPaulRosenberg,DavidWeill,Wassermann,Hamburger,SalomonFlavian,Seligmann,Wildenstein,Jaffe,Lindenbaum,etcetera).DaarinParijshadHitlersEinsatzstabReichsleiterRosenberg(ERR),genoemdnaarzijnleiderAlfredRosenberg,dehandenvolaanroofvanen

ruilhandelintopkunst.OudemeesterwerkenvondenonveranderlijkhunwegnaardecollectiesvanHitlerenGöring.Modernerwerk(zoalsdetotentarteteKunstverklaardewerkenvantoonaangevendeimpressionisten,expressionisten,futuristenendadaïsten,dienietpasteninhetconservatief-burgerlijkesjabloonvande

nationaal-socialistischecultuurpolitiek)werdachterdeschermensteevastgeruildvooroudekunst.DeinParijsgevestigde

roofclubzoulaterookactiefwordenmeteenvestiginginNederland.MaarhetERR-bureauaandeKeizersgrachtinAmsterdam,onderleidingvandenaziSchmidt-Stähler,hieldzichhier

vooralbezigmetinbeslagnamesvanjoodshuisraad,datnaeind1941naardedoordeBrittengebombardeerdestedeninDuitslandwerdafgevoerd.ConfisquatievanjoodsekostbaarhedenenkunstwasinNederlandhetwerkvandeFeindVermögenStelleonderleidingvanVonBöck,en,intweedeinstantie,dehiergevestigdeafdelingvanhet

Devisenschutzkommando.EndanwasernogdeDienststelleMühlmannonderleidingvandeOostenrijkerdr.KajetanMühlmann,waardeFeindVermögenStellehaarinbeslaggenomenkunstvoorwerpenafleverde.Kleinemannetjeskondenonderhetnationaal-socialismehoogstijgen:KajetanMühlmannwasooit

advertentieverkopervoordeSalzburgerFestspielegeweest,enschreefinzijnvrijetijdkunstkritiekjes.Hijbehoordetotdenazi’svanheteersteuur.SamenmetHitlerstoenmaligeeerstemaninOostenrijk,ArthurSeyss-Inquart,hadhijdeAnschlussbijDuitslandvoorbereid.12NadeinvalinPolenwasMühlmanndoorGöring

naarWarschaugestuurdomerdiensbelangenindekunstwereldtedienen.HijschoptehetsneltotObersturmführerindeSSenopendeeigenkantoreninWarschauenKrakauomkunstwerkenteconfisquerenof‘opdevrijemarkt’tekopen.ToendeinaanziengestegenMühlmannooknogvoorHitlergingwerken,breiddehijzijn

kantorennetwerkuittotWenen,BerlijnenParijs.HetwastenslotteSeyss-Inquartdie,eenmaalrijkscommissarisvoordebezettegebiedeninNederland,MühlmannnaarDenHaaghaaldeomookhierdekunstmarktafteschuimen.DerijkscommissariskendeHitlersmanievoorkunstmaaraltegoedenhooptemetfraaie‘acquisities’voor

deFührerverderbijheminhetgevlijtekomen.13MühlmannzouechternooitvergetendathijdoorGöringinhetzadelwasgeholpen,engafdeGeneraal-Veldmaarschalk–vaaktegendezinvanSeyss-Inquart–altijddeeerstekeusuithetverzameldewerk.NaFrankrijkwerd

Nederlandopdiemanier

debelangrijksteleveranciervankunstvoordenazi’s,maarerwaseenbelangrijkverschil.InFrankrijkwerdveelkunstbezitgewoonweginbeslaggenomen.InNederlandwarenveelmindergrotecollectiesdiealsjoodsbezitofopbasisvandeFeindvermögen-wetgevingalsbezitvangevluchteNederlandersofonderdanenvan

vijandelijkemogendhedeninbeslaggenomenkondenworden.HierwarendeDuitsersvooralalskopersactief.Erwerddusveelmeergehandeld,endaarbijlietdegevestigde,officiëlekunsthandelzichallerminstonbetuigd,alwildenveelkunsthandelarennadeoorlogdoengelovendatdiehandeldoorgaans

onderdwangvandenazi’sgeschiedde.‘Alsmenafzietvande

kunstverkregendoorinbeslagname,wasNederlandzelfsveruitdebelangrijkstemarktvoordeDuitsersopbasisvanzogenaamdlegaleaankopen,’zoanalyseerdeluitenantTheodoreRousseaujr.vanhetAmerikaanseOfficeofStrategicServices,de

voorlopervandeAmerikaanseinlichtingendienstCIA.Alop15september1945deedRousseauineenverrassenduitgebreidrapportverslagvanGöringsactiviteitenopdeNederlandsekunstmarktinhetConsolidatedInterrogationReportNo.2vanzijnArtLootingInvestigationUnit.Kunstbezitters,

professionelehandelaarsennieuwe,opsnellewinstbelustesjacheraarsontdektenmeteennahetbeginvandeoorlogdeverzamelwoedevandeDuitselegerleiding,eninhaarkielzogdievanDuitsebestuurders,industriëlenennotabelen.Indeperiodevlakvoordebezettingwasdehandelvrijwelstilkomenteliggen,maardirectnadienbloeidezijop

alsnooittevoren.Tijdensdeeersteoorlogsjarenschotendeprijzenvoorwiekonenwildehandelenomhoog,enwienietaltenauwkeurigkeeknaardeherkomstvanhetwerk(vaakonderbedreigingafgetroggeld,ordinairgeroofdofveronderdewerkelijkewaardevandeoorspronkelijkebezitters‘gekocht’)konopzekermomentprijzentoucheren

dieopliepentotachthonderdprocentvandevooroorlogseprijzen.14Naastdegevestigdekunsthandels,dienoguithuneigencollectieskondenputten,ontpoptenzichdanooktalvannieuwekunsthandelaartjes,diehetcommercieelsomsverschopten.Hetwerdeengoudentijdvoortypesals

AloisMiedlenJanDikjr.,dezoonvanGoudstikkersrestaurateur,diezichvestigdealskleinezelfstandige.Miedlsvooruitziendeblikwerdbevestigd:vooreenspeculantalshijwaskunstmeerwaardgewordendangoud,ennergensinEuropaheerstezo’ngunstig‘handelsklimaat’alsinhetbezetteNederland.

DevooraanstaandekunsthandelaarE.DouwesvandeGebr.DouwesteAmsterdamheeftopverzoekvandeStichtingNederlandsKunstbezitnadeoorlogeenrapportuitgebrachtwaarinhijdekunstmarktindejarendertigvergeleekmetdehandeldirectnahetuitbrekenvandeoorlog.15Uitzijncommentaarbleek

welhoezeerhetwaterdekunsthandelarenindevooroorlogsejarenaandelippenhadgestaanenhoesneldiesituatieinhunvoordeelveranderdetoendekunstminnendeDuitserszichinbezetNederlandmeldden.Duitslandwastotaandejarendertigtraditioneeleengroteafnemergeweest,maarna1931,onderHitler,mochtervolgensDouwes

‘geenMarkmeernaarhetBuitenlandvoorluxe’.Hijrapporteerde:‘Zówasdesituatieindedertigerjaren.GrotevoorradenbijdeNederlandsekunsthandel,nagenoeggeenomzet,Nederlandeenduurte-eilandvoorvreemdelingen.In1936kwamdedevaluatievandegulden:dekunsthandelleefdeietsop;methardwerkenengelukkondende

kostenweergedektworden.In1937werd(althansdoorons)weereenzeerkleinewinstgemaakt,langnietvoldoendeomdegeledenverliezenookmaarenigszinsteherstellen,endehoopdiewijkoesterdenomin1939weervoldoendeliquidetewordenvooreenhervattingvandehandel,zij’tinbescheidenmate,werddoorMünchen

hopeloosvernietigd.Naargelangdeoorlogsdreiginggroeide,zakteonzekansin[...].Zóstonddekunsthandelervoor,toendeDuitsersonslandbinnenvielen.’nPaarmaandenlaterkwamendeeersteDuitsekopersweeropdagen,nuzijhungeldweerbijonsmochtenbesteden;zijzochtendehunbekendehandelarenweeropmetwiezijvóórde

sluitingdergrenzenzulkegrotetransactieshaddengedaanendedenhuneersteaankopen.’PraatteDouweshiermee

nadeoorlogeenvormvangrootschalige,economischecollaboratiegoed?Misschienwashetenerzijdsbegrijpelijkdatvrijwelallehandelarennadiecommercieeldesastreuzeperiodevoordeoorlogmeteeninactie

kwamentoendeklandizievanhetDerdeRijkplotselingloskwam.MaartoenalwarendeKoninklijkeBesluitenA1enA6(uitgevaardigddoordeNederlandseregeringinballingschap)vankracht,diehandelmetdevijanduitdrukkelijkverboden,detransactiesnietigendeopbrengstenverbeurdverklaardenvoorzoverdehandelvrijwillig

wasgeweest.LondenwasechterverwegendeDuitseklantenstondenopdestoep,naziofniet.ZelfsinDuitslandvieldeNederlandseverkooplustop,zoalsbleekuitkrantenberichtenenofficiëlewaarschuwingentegendeaankoopvaninferieureschilderijen,dieingrotengetaleopdemarktverschenen.‘Overalwordenveilingen

gehouden,particulierecollectieswordenterveilingaangebodeninAmsterdam,Rotterdam,DenHaagendiverseprovincialesteden,veeleigenarenwillenverkopennudeprijzengunstigzijn,’schreefdePesterLloyd,Morgenblattop19juni1942.EndeKölnischeZeitung,op11aprilvandatjaar:‘Dehuidigegrotevraagnaarkunstwerkenuit

Nederlandheeftgeleidtotdeopeningvanveelnieuwekunsthandelsindesteden.Daarbovenzijnallerleiandereondernemingen,dienietsmetkunsttemakenhebben,ookindekunsthandelgegaan.Zovindtmenschilderijentekoopaangebodenaandemurenvankoffiehuizen,restaurantsensigarenwinkels.Opkunstveilingentreedteen

groeiendaantaltussenpersonenopdienietsmetkunsttemakenhebben.Demarktomstandighedenvandezeventiendeeeuwlijkentezijnweergekeerd,toenhetberoepvankunsthandelaarnognietbestondenontelbareliedenzoalsbakkers,slagers,juweliers,boekhandelarenenbloemistenzich

bezighieldenmetdehandelinkunst.NukortgeledendeNederlandseCultuurkamerisopgericht,waarkunsthandelarenzichmoeteninschrijven[...]zalereenscheidingoptredentussentoegestanehandelenwildgroei.’

InAdriaanVenema’sstandaardwerkKunsthandelinNederland1940-1945wordtfijntjes

uitgelegdhoevaagdegrenswastussenwatmeerenmindervooraanstaandekunsthandelarenbeschouwdenals‘verkopenonderdruk’en‘profiterenvandenieuweomstandigheden’.Inzijninleidingophetboekoverdehandelmet‘denieuweklanten’schrijftVenema:‘Dierichttezichvooralopdeouderekunst;detwintigste-eeuwsekunst

wasindeogenvandeDuitsersófontaardófteweinigaansprekendvoorhunburgerlijke,zonietkleinburgerlijkesmaak.HandelmetdeDuitsers:hetiseenbeladenbegrip.Enterecht.TochtreffenweindiehandelmetdeDuitsersgradatiesaan,variërendvandepassievehoudingvandeonwilligehandelaartotdewilligeactiviteitenvande

collaborateur.Hetgrootstedeelvandehandelbewoogzichechterinhetgrotegrijzeveldtussendezetweeuitersten.Hoewel...uitersten.EenuiterstezouzijngeweestalskunsthandelarenvanalleshaddengeprobeerdomnietindesituatietegerakendatzetothandelmetdeDuitsersgedwongenwerden.Voorbeeldendaarvanzijn

ernauwelijks.Welvoorbeeldenvankunsthandelaars,dieindeoorlogsjarenhunzaakbegonnen:zijrokenwinstendievrijwilligheidriektnaareconomischecollaboratie[...].DeNederlandsekunsthandelgingmiljoenenverdienen.’HermannGöringmet

zijnsmaakvooroudemeestersenzijnoogvoorkwaliteitenAdolfHitler

metzijnfanatiekewensomallevooraanstaandevertegenwoordigersvande‘arischekunst’bijeentebrengeninhetmegalomane‘Führermuseum’,warenzoalsgezegddebelangrijksteaanjagersvandeongekendeuitverkoopdieopgangkwam.VrijwelalleNederlandsekunsthandelarenen-verzamelaars,joodsen

niet-joods,raaktenbijdezeartistiekevolksverhuizingbetrokken.Voorzoverzijnietvrijwilligmeewerkten(ofhetlandontvluchtwaren),werdhuncollectiealsFeindvermögengebrandmerkteninbeslaggenomendoordealgenoemdeFeindVermögenStellevanVonBöck.HetoverigewerddoorHitlersparticulierevertegenwoordigers

‘ingekocht’,zoalsdoorprof.dr.HansPosse,dedirecteurvandeStaatlicheGemäldegalerieinDresden,dieooktotdirecteurvanhetHitler-museumwasbenoemd,endr.ErhardGöpelvanhetinNederlandgevestigdebureauReferatSonderfragen.Aandatbureauwasookdr.F.M.Hübnerverbonden,eenindiedagenbekende

kunsthistoricus,dievoordeoorlogdegezaghebbendewerkenDieNeueMalereiinHolland(1921)enModerneKunstindenHolländischenPrivatsammlungen(1929)hadgepubliceerd.Hijhadtijdensdeoorlogweliswaarzijnspecialismemoetenaanpassen,aangezienveelvandemodernekunstwaarHübnerzoverzotopwas‘ontaard’was

verklaard.MaarzijnrolbijhetReferatSonderfragengafalaandatdenazi’stopdeskundigeninzettenomzosnelmogelijkhetbesteuitdegeannexeerdelandenwegteslepen.MuseumdirecteurenuitalledelenvanDuitslandwerdendoordenazi-overhedengestimuleerdomNederlandaftestropenteneindedeeigencollectiesaantevullen.Zezwermden

uitoverhetlandenkochtenwathunvoordevoetenkwambijderegulierekunsthandel,voorzoverdiedaaraanmeewerkte,maarookbijparticuliereverzamelaars.Somsgebeurdedattegenredelijkeprijzen,maarvaakookonderdebedreigingdatbijweigeringnietvoorhetlotvandeverkoperkonwordeningestaan.

DeDuitseopkopershaddeneengoedvoorbeeldaanGöringzelf,diezijnwaregezichtbijvoorbeeldlietzienineenbriefdiehijop17maart1941schreefaandeBrusselsekunsthandelaarRenders.DezebezateenprachtigecollectieprimitievenendeGeneraal-Veldmaarschalkwildediekostewathetkostinlijven.ToenRendersnamaandenlang

aandringendoorGritzbachenHofertijdbleefrekken,schootGöringuitzijnslofmetdevolgende,doorhempersoonlijkgeschrevenbrief:‘DeheerM.rapporteerdemij[...]datuzichopnieuwheeftteruggetrokkenvanuweerderepositieennogniettoteenovereenkomstbentgekomen.IkhebM.geïnstrueerdomweercontactmetuoptenemen

overdedefinitieveformuleringen.Alsuditkeernietinstaatzouzijnomtebesluiten,zieikmegenoodzaaktmijnaanbodintetrekken,endanzullendezakenhunnormaleweggaan,zonderdatikinstaatzalzijnomdaarooknogmaarietsaanteveranderen.MetDuitsegroeten,H.Göring.’ToenMiedlinderdaad

bijRendersverscheenom

detransactietevoltooienenhemdebrieftoonde,wistRenderswathemtedoenstond.OokzonderdatdekasteelheervanKarinhallhetwoord‘Gestapo’gebruikte,washetheelduidelijkwathijbedoeldemetde‘normale’gangvanzaken.DeGeneraal-Veldmaarschalkverkreegdecollectievoorhetvriendenprijsjevan

twaalfmiljoenBelgischefrancs.

EenbelangrijkaanvoerkanaalvoordeopkoperswerdookdesteedsgroeiendevoorraadkunstenkostbaarhedenvandealeerdergenoemdeAmsterdamsebankLippmann,RosenthalenCo.Dezevanoorsprongzeergerenommeerde,internationaalopererende

bankvanjoodsehuizeaandeNieuweSpiegelstraatinAmsterdamwerddoordenazi’szonderpardongeannexeerd.Zijzettendebankgewoonvoortonderdienaam,maarvoegdenerhun‘roofafdelingvandeSarphatistraat’aantoe.Hetwaseenduivelseoperatie:voortbordurendophetvertrouwenwekkende,joodsefundamentende

aloudereputatie,werddebankomgevormdtoteenrovershuiswaarNederlandsejodenineersteinstantiealhuncontanten,girosaldieneffecten‘inbewaring’moestengeven(inruilwaarvoorzijeengeringe,maandelijksevergoedingontvingen).DitwerdverordonneerdindezogenoemdeeersteLiro-verordeningvanaugustus

1941.Detweedewerdop23mei1942uitgevaardigd.16Niet-arischepersonenmoestenvanafdatmomentallesinleverenwatzijaankostbaarhedenbezaten,inclusief(natuurlijk)hunschilderijenenkunstvoorwerpen.HetverhuisbedrijfAbramPulsmaakteoverurenominopdrachtvandenazi’sal

diegoedereninNederlandoptehalenenbijdeopslagplaatsenvandebankondertebrengen.HetwerdenfavorieteinkooplocatiesvoordeinkopersenhuntrawantenvanhetDerdeRijk,dieervoorluttelebedragenhunslagsloegen.DetweedeLiro-verordeninggafzoalsgezegdpijnlijknauwkeurigaanwatdeslachtoffersmoesteninleveren,of

lievergezegd,watzijwélvooreigengebruikaankostbaarhedenmochtenbehouden.AlhetoverigewasvoorhetHerrenvolk.Wieopdiemanierdoorhetcollaborerendeverhuisbedrijfwas‘gepulst’,wasvolledigkaalgepluktenrijpvoorwatlaterindeconcentratiekampenzouvolgen,maarnietdannadathemzelfsooknogde

gebitsvullingenwarenontnomen.

HoezeerdezoverzameldekunstuitNederlandinDuitslandwerdgewaardeerd,blijktweluitpropagandageschriftenvoordecollectiesvanHitlervoorzijnFührerbauinMünchen(waarhijzijnkabinethadgevestigd,latergebruiktalsverzamelpuntvoordeuit

hetgecapituleerdeDuitslandteruggehaaldekunstwerken)enzijninLinzgeplandemuseum.Hetisevendoorbijtenindegezwollentaal,maartoch:‘ToenhetDuitseVolkvoordeeerstemaalhoordedatdeFührermiddenindegrotegevechtendiebeslissendzijnvoordeDuitsegeschiedenisennaastzijnbovenmenselijkeinspanningenvoorde

DuitsezegeeengrootKunstmuseumgeschapenheeftdateensindestadLinzzalverrijzen,wasvanafhetbeginduidelijkdathetnationalekunstbezitdaardooreenabsoluutuniekeuitbreidingondervindt.DeFührerzetmetdezescheppingvanhetnieuweMuseumdetraditievandegrotegrondleggersvanonzemusealegeschiedenis

voort.TalrijkemeesterwerkenvanalleeeuwenvandeEuropesekunstgeschiedeniszullenerechterookvangetuigendatdeDuitseMenszicherzelfsindezwaarsteoorlogenvanbewustwasdathijzijnstrijdvoordescheppendekrachtenvanEuropategendeoprukkendemachtderchaosmoestvoeren.Indiezinishetnieuwewerkeen

documentvanhetDuitsezelfbewustzijn,eentekenvanonzegoedezaak.DegroterijkdomvandeinkortetijdbijeengebrachtecollectiesopenbaartzichbijzonderduidelijkalswebijvoorbeelduitdeverzamelinggroteNederlandsekunstenkelevoorbeeldennemen[...]dievandeeenzamekunstvanPieterBruegheltotdevirtuozeschilderkunstvan

delaatzeventiende-eeuwseHollandsemeestersreiken.Talrijkemeesterwerken,dieinvroegeretijdenvaakgenoeginhetbuitenlandverdwenenendaarmeedoorgaansvoorgoedvoorhetRijkverlorengingen,heeftdeFührerzoweerinhetDuitsekunstbezitdoeninlijven.’17Göring,diezozijneigen

belangenhadinverband

metdeoprichtingvanzijnmuseumKarinhallbijBerlijn,waakteerenerzijdswelvooromaltezeerinHitlersvaarwatertekomen,aandeanderekantverzekerdehijzicherwaarmogelijkvandathijdehandkonleggenopdebestewerken.Devoormaligeluchtmachtpilootwasvanhuisuitgeenkunstminnaar,maarzijn

ZweedseechtgenoteKarinbrachthemstapvoorstapdeliefdevoordebeeldendekunstbij.Na1933,toendenazi-partijaandemachtkwam,ontpoptehijzichalseengepassioneerdverzamelaarentoenzijnvrouwoverleed,besloothijzijnlandgoedKarinhallinhaarnagedachtenisomtevormentoteenmuseumvanoudekunst.Binnenenkelejarenraaktehet

landgoedberoemdomde‘prachtvanzijnschilderijen,tapisserieën,meubelstukkenenanderekunstvoorwerpen’,zobeschreefeeninlichtingenrapportvandegeallieerdenop8juni1945Göringsvroegeverzameling.‘[...]GöringssmaakleundesterkopDuitseenBarokkunst,zowisthijalleenal50werkenvandezestiende-eeuwse

DuitseschilderCranachtebemachtigen,hoehijdatookvoorelkaarkreeg.HetisopvallendhoesnelzijnverzamelinggroeidenadeOostenrijkseAnschlussbijDuitslandin1937,[bedoeldishier1938]toenberoemdejoods-OostenrijksecollectieshunwegvondennaarhetkunstbezitvanGöringenHitler.’18

Deofficiëleopeningvanhet‘HermannGöringMuseumKarinhall’,waarnamei1940ondermeeruitdeGoudstikker-collectiehonderdenNederlandsetopstukkenbelandden,zounogevenopzichlatenwachten.DetweedemanvanhetRijkkonhetimmersnietmakenzijnpersoonlijkmuseumeerderopentestellendanHitler,wiens

gigantischeFührermuseumpasin1951voorhetpubliekgereedzouzijn.Hitlerliettijdensdeoorlogsjarenontwerpenenmaquettesvoorzijnmuseummakendiebijeenwerkelijkeuitvoeringdehalvebinnenstadvandeplaatsvanzijnjeugdzoudenhebbenopgeslokt.Erzijnfilmbeeldenbewaardgeblevenwaarophijgehurktopooghoogte

voordeschaalmodellenzitdiezijngrootheidmoestenverbeelden.Verderdandiemonstrueuzemaquettesishetnooitgekomen,maarGöringmoestzichintussentevredenstellenmetdegeplandeopeningvanKarinhallin1953,bijdegelegenheidvanzijnzestigsteverjaardag.Datverhinderdehemechterallerminstomhetmuseummaarvasttebouwenen

plannenteontwikkelenvooreenspoorwegverbindingvanzijnlandgoedmetBerlijn.DeGeneraal-Veldmaarschalkwaservanovertuigd:despoorlijnnaarditartistiekeMekkazounadeoorlogtallozetoeristenuitgeheelEuropanaar’swereldsbesteverzamelingvoeren,termeerdereeerenglorievanhem:deverlichteKoning

vandeKunsten.Hetwerkelijkheidsgehaltevandieovertuigingisechternooitopdeproefgesteld.DeijdeleGöring

beschouwdezichzelfgraagalseen‘Renaissanceman’,ofalseen‘nieuwekoningderMedici’.DeaspiratiesvanGöring,diedeEuropesekunstwereldtotzijnparticulierdomeinhadverklaard,kwamen‘opdramatischewijzenaar

voren’indearchitectuurvanhetjachtslotKarinhall(gelegenindelatereRussischesector),zoschreefdeAmerikaansedirecteurJamesS.PlautvandeArtLootingInvestigationUnitOSSin1946.19Plautwaseenjaareerderdirectverantwoordelijkgeweestvoorderecuperatievandeverborgenverzamelingen

vanGöringenHitler.‘Metzijngigantische,wijdlopigestructuur,opgetrokkenuitloggestenenenbeton,wasKarinhalleenvreemdemengelingvanhetmeestflamboyante,kunstzinnigeverledenendesteriliteitvandeofficiëlenazi-architectuur.Metzijngeïsoleerdeliggingtemiddenvaneenrijkjachtgebiedwashetvoorbestemdom,vooreen

kortmomentindegeschiedenis,metopgelegdegrootsheiddeposetetonendiezijnmeesterzozorgvuldighadgecultiveerd,deposevanGeneraal-VeldmaarschalkGöring,deleenheer,deweergalozejager,deverlichtepatroonvandekunsten.Eenschijnbaareindelozerijvanzalen,salons,eetkamers,studievertrekkenen

bibliothekenbevattendespectaculaireroofbuitvaneencontinent,altijdmeeringerichtmetgevoelvoorspektakeldansmaak,maarademloosinzijnrijkdomenbereik.HierwarendeCranachs,deTitians,degobelins,denegentiende-eeuwse,overweldigende,vlezigenaakten,dezestiende-eeuwseGermaanseschilderkunst,hierwasdeetalagevanhet

Rijk.KarinhallwásGöring,zijnheiligdom,eenongeëvenaardnationaalaltaarvoordevictorievandeDuitsezege.’Omdemurenen

schatkistenvanditKarinhalltevullen,ondernamGöringzodrahijmaarkonzijnstrooptochtendoordebezettelanden.Reedsvoordeoorloghadhijzoalsgezegdinventarisaties

latenmakenvandekunstschattenvanEuropaenhunlocaties,doorzijnmensencatalogivanallerleimuseaenparticuliere-enhandelscollectiestelatenverzamelen.EndirectnadebezettingvandelandendiealsnieuweparelenaandekroonvanhetDerdeRijkwerdentoegevoegd,speeldehijletterlijkenfiguurlijkhoogspelomte

bereikendathijzijnbuitbinnenhadvoordatdeagentenvanHitlertentoneleverschenen.Göringbeschiktedaarbijoverenkelebelangrijkevoordelen.Zokonhijalshoofdvanhet‘EconomischeVierjarenplan’beschikkenoverdebuitenlandsevalutastromenvanhetRijk.Deleidervandeplaneconomiestond

immersookaanhethoofdvandebuitenlandsedeviezenbureaus,diestantepedewerdenopgerichtinveroverdelandenenrechtstreekszakenkondendoenmetdeReichsbankinBerlijnendenationalebankenvandebezettelanden.EnalshoofdvandeDuitseLuftwaffebeschikteGöringtevensoverdesnelstetransportmiddelenvoorde

ongekendedeviezenstromendiehijcontroleerde.Hetzaldanookgeenverbazingwekkendatzijnagenten,metkoffersvolgeld,altijddirectnadebezettingslegersindenieuwegebiedenvanhetRijkopdokenominteslaanwathunmaarvoordevoetenkwam.NogvoordatHitlerzijneigenagentenoppadhad

kunnensturenmetorderstotinbeslagnamevanwatalsFeindvermögenwerdaangemerkt.MedeomdieredenhadGöringerallebelangbijomzijntransactiesalthansdeschijnvanlegaliteittegeven,doorofficiëleverkoopcontractenenmetophetoogredelijkeprijzen.Permilitairvliegtuigofinzijneigen,metnotenhoutenleder

afgewerktetrein,gingGöringvaakdirectzelfopstapomzijnkeuzestemaken,terwijlHitlerdatoverlietaanbureaucratischeorganenenspecialecommando’s,dieeerstmoesteninventariserenwaardebuittevindenwasenonderwelketiteldiekonwordenbinnengehaald.Op20mei,minderdan

eenweeknade

Nederlandsecapitulatie,dokenGöringsopkopersinNederlandop.NogeenweeklatervoegdeGöringzichbijhen,enGoudstikkerwashuneerstedoelwit.Indedagendievolgden,stroopteGöringpersoonlijkeenaantalvooraanstaandekunsthandelsafendeedhijzijnbelangrijksteaankopenvoordeKarinhall-collectie.Met

eenzekeretrotsoverzijnsuccesverteldedeGeneraal-Veldmaarschalkin1945uitgebreidoverdieoperatiestijdenszijnverhorenbijdeprocessenvanNeurenberg.20DaarbijkwamookzijnrolindeGoudstikker-affaireaandeorde.Göringlietde

Nederlandsekunstwerelddoortweevertrouwelingen

leeghalen,ofeigenlijk:drie.DeeerstewasWalterAndreasHofer,Göringsrechterhandinkunstzaken.HoferwasaangesteldalsdirecteurvandekunstverzamelingKarinhall.IndiefunctiewashijvrijwelpermanentopreisomvoorGöring‘inkopen’tedoen,enwaarmogelijkjoodsecollectiesoptekopendienaardenazi-wettenvoor

inbeslagnameinaanmerkingkwamen.InzulkegevallenbetaaldeHofervanzelfsprekendnietdeeigenaren,maarwerdhetgeld(meestaleensymbolischbedragdatdoorGöringpersoonlijkperbriefwerdtoegezegd,hetgingimmersomdeschijnvanlegaliteit)overgemaaktaandeinstantiesdiehetFeindvermögenbeheerden.

ZoschreefGöringop31maart1942(ruimanderhalfjaarnadato)deDuits-Nederlandsecommissaris-generaalvanFinanciënenEconomischeZakenFischböckeenbriefjewaarinhijvroeghoeveelenopwelkerekeninghijmoestbetalenvoorhetaandeelvanderdenineenaantalschilderijenwaarvanGoudstikkerheteigendom

hadgedeeldmetandere‘Deutschfeindlichen’,dezogenoemdemetaschilderijen.21Naarmatedeoorlogvorderde,zoudeGeneraal-Veldmaarschalkdeadministratievanzijnkunstverzamelingintoenemendematezelfgaanvoeren.Zelfsdegeringsterekeningenmoestenaanhemwordenvoorgelegd,22

hetgeenookbijzijnnaoorlogseverhoordersdevraagopriephoedemannogtijdkonvrijmakenvoorzijntaakalsaanvoerdervanhetEconomischeVierjarenplanenalshoogstebaasvandeLuftwaffe.Inelkgevalprobeerdehijzelfszijnmeestomstredentransactiesdeschijnvanlegaliteittegevenmet

rekeningafschriften,registratiesenarchiefdocumenten.NergensinKarinhallmochteenschriftelijkbewijstevindenzijndathijzijnkunstwerkenuitroofverkregenhad,envoorzoverdatinBerlijnnietrechttebreienviel,kregenzijnagententeverstaandatzeermaarcreatieveoplossingenvoormoestenbedenken.

Hoferwasgoedinhetbedenkenvandekmantels,zobleekzijnnaoorlogseondervragers:23‘Hoferwaserdemannietnaaromblindelingsordersoptevolgen.Hijwasaltijdaanzijnmeesterszijdemeteenplan,eerlijkofdoortrapt,omhetgewensteobjectbinnentehalen.Watzijnmeesterinhetopenbaarzei,wasperdefinitie

correct,maaralsHoferheternietmeeeenswas,zouhijhembinnenskamersaltijdaansprekenenopanderegedachtenproberentebrengen.HijspeeldeinopGöringsslechtesmaakvoorweelderigenaaktschilderijen,kieteldediensmonstrueuzeijdelheidwaarnodig[...]envoerdevaakzijneigenzindooromdatHofervonddatnietGöring,maarhij

demanachterdeKarinhall-collectiewas.Hijwasnietteberoerdvoordegewenstecreatieveoplossingenvoor“moeilijkeaankopen”.Hijwaseenonvermoeibarewerker,dieniemandvertrouwdeenomdieredenallesalleendeed.Hijweigerdeeenreguliersalaris,maarverkreegzijninkomstenuitcommissiesdieGöringopdeaankopen

betaalde.Ofhijkochtuitnaamvanzijnmeestervooreigenrekening,enzettedeaangekochtewarenafbijzijnvriend,deZwitsersekunsthandelaarTheodoreFischer.Listenbedroghoordenbijzijnaanpakenvaakbetrokhijdaarindekunsthandelarenmetwiehijzakendeed,zulkstotwederzijdsvoordeel,zoalsde

AmsterdamsekunsthandelHoogendijk.’Devijftigermethet

zandkleurigehaarwasbehalveinNederlandookactiefopderoofmarktenvanFrankrijkenBelgië.24Hoferwasniethettypevandeonverschrokkennazi.Hijwaseenkunstkenneren-liefhebberenhijgedroegzichdoorgaansredelijkcorrect,alwashij

opeenbijnaparanoïdemanierachterdochtig.Hijstondzelfsopredelijketotgoedevoetmetjoodsekunsthandelarendievooruitlopendopde‘NieuweOrde’wélbereidwarenzakenmethemtedoenvoordecollectievanGöring,zoalsdegebroedersNathanenBenjaminKatzinDieren.Hoferhoefdezichooknietkwaadaardigervoorte

doendanhijuitdeaardvanzijnopdrachtgeverwas:iedereendiehemoverdevloerkreegwistexactwiehijvertegenwoordigde.‘Nee’zeggentegenHoferbetekende‘nee’zeggentegenHermannGöring,endatwaseenriskanteaangelegenheid.Maarwievoluit‘ja’tegenHoferzei,konrekenenopeenredelijksoepelebehandeling.Hijhad

immersbehoefteaaneenvlotteafwikkelingvandezaken.Vanzelfsprekendwarendeonderhandelingenoverdeverkoopprijzendoorgaansookomeenandereredenkortmaarkrachtig:GöringenHoferwarengewendzelfdeprijstebepalenendulddennietteveeltegenspraak,alzijnerwelgevallenbekendvantransactiesdieafsprongen

opdeinhunogentehogevraagprijs.

HoferwaseenBerlijner,maarhadnadeEersteWereldoorlogjarenlanginDenHaaggewoond.ZijnzusterwasgetrouwdmetdeinDenHaaggevestigdejoodsekunsthandelaarKurtW.Bachstitz,enbijhemhadHofertot1928gewerkt.‘Bachsitzgafzijnzwagerdiensspringplank

indekunsthandel,’vermelddeeenAmerikaansinlichtingenrapportvandirectnadeoorlog.‘Maarzijkregenruzieensprakenvervolgensjarennietmeermetelkaar.VolgensMiedlheeftHofertijdensdeoorloggeweigerdomGöringtevragenBachsitztegendeantisemitischewettentebeschermen.Uiteindelijk,toendesituatiekritiekwerd,heeft

HofervoorhemeenuitreisvisumvoorZwitserlandgeregeld.Maar,zoalswezullenzien,hijvertroknietzondergijzelaarsachtertemoetenlaten.HoferszusscheiddevanBachsitzennamdeBachsitz-handelsbelangenoverominbeslagnamevandefirmaonderdeantisemitischewettentevoorkomen.’25

NazijnruziemetBachsitzin1928vertrokHofervooreenstudiekunstgeschiedenisinBerlijn.DaarnavolgdeeenbaanbijdeinZwitserlandgevestigdekunsthandelaarJ.Reberenvervolgens(vanaf1935)eenpositiealsonafhankelijkkunsthandelaarinBerlijn.HijleerdedeGeneraal-Veldmaarschalkviazijnvrouwkennen:zijhadvoor

deoorlogenkelejarenvoorGöringgewerktalsschilderijenrestaurateur.EvenalsHitlers

persoonlijkeopkoperPossewasHofergeenechtovertuigdenazi:beidenverzuimdenlidtewordenvandenationaal-socialistischepartij,alzouHoferinzijnnaoorlogseverhorenverklarendathij,alshethadgemoeten,totdepartijzouzijn

toegetreden.Dathijweinigscrupuleskende,wasalgeblekenuitzijnhoudingjegensdejoodseechtgenootvanzijnzusje,demandiehemnotabenehadgeïntroduceerdindekunsthandel.MaarGöringeistehetpartijlidmaatschapniet,evenminalsHitlerdatvanPosseverlangde–Possehadzelfsuitgesprokenanti-nazistischegevoelens,

almaaktehijdaargeenhalszaakvan.Beiderdeskundigheidinkunstzakenwerdhogeraangeslagendanhunpolitiekegezindheid;opportunismewasniemandindetopvanhetDerdeRijkvreemd.Zelietenzichallebeimaaraltegraagverleidentotsleutelpositiesalsparticuliereinkopersvoordemachtigstemannenvan

diedagen.ZehaddenenormebudgettentothunbeschikkingenzekregenEuropa’sbestekunstwerkenonderhanden;voorkunstminnaarsalszijwasdatmisschienalredengenoegomhetmetpolitiekeovertuigingenstandpuntennietaltenauwtenemen.Nadeoorlogzou–zoals

gezegd–blijkendatHofer

erenpassantookeeneigenhandels-encollectioneurspraktijkopnahield:uitnaamvanGöringkochtenverkochthijookvooreigenrekeningenderevenuendaarvangingendeelsnaarZwitsersebankrekeningenopzijnnaam.Bovendienbedrooghijzijnbroodheerregelmatigdoordeovereengekomenaankoopprijzenmeteen

bepaaldpercentageteverhogen.UitnaamvanGöringbetaaldehijdandekunstmatigverhoogdeprijzen,waarnadekunsthandelareninkwestiehemhetverschiluitbetaalden.Zulkekick-backdealssloothijondermeerafmetdeNederlandsekunsthandelHoogendijk,zorapporteerdeTheodoreRousseaunazijnverhoren

vanHofer.26TochwashetookHoferdievoorGöringdiensgrootsteslagsloeg:de‘aankoop’vandecollectieGoudstikker,dieeenvandemeestvooraanstaandeonderdelenvandeverzamelingKarinhallzouworden.

Görings‘tweedeman’indelagelandenwaszijnkabinetschefen

vertegenwoordigerineconomischezaken,dr.Gritzbach.DeinDenHaaggevestigdeGritzbachregeldeGöringsgeldzakeninNederlandenzorgdevaakvoordeafhandelingvanHoferstransacties.HijwasookdegenediedetweemiljoenguldenkwamafleverentoenHoferdeGoudstikker-collectievoorGöringhadovergenomen.Devierenvijftigjarige

joodsenotarisArnoldvandenBergh,bijwieMiedlenVandenBroekhunovereenkomstenlietenopmaken,herinnerdezichdiescènenadeoorlognoggoed:‘Dekoopsom“Göring”,n.l.fl.2.000.000.-werdmijinbankbiljettenvanfl.1000.-betaalddoorDr.Gritzbach.’27Diecontantebetaling,waarvoorVan

denBerghdusnietminderdantweeduizendbankbiljettenmoestnatellen,wasoverigensintegenspraakmetdeeerdergemaakteafspraakdatdekoopsomdoorGöringsvertegenwoordigersperchequezouwordenbetaald.DezeaanpakduiddeerandermaalopmethoeveelhaastdeGeneraal-Veldmaarschalktewerkgingenkostewat

hetkostzijnslagwildeslaan:zijninkoperWalterAndreasHofergundezichnieteensdetijdomhetovereengekomenbedragineenofficielebankchequeomtelatenzetten.Göringsderdeman,zij

hetzonderofficiëletitel,zouAloisMiedlworden,nadathijdeGeneraal-VeldmaarschalkmetdeGoudstikker-collectiereedsaanhetbeginvande

Nederlandsebezettingeenvanzijnbelangrijksteartistiekewapenfeitenhadbezorgd.MiedlenGöringwarenaanelkaargewaagdinhunopportunismeeneigenbelang.GöringhieldMiedlonderdrukmethetfeitdatdezelaatsteeenjoodsevrouwhadgetrouwd,vanwiehijvanwegezijnconservatief-katholiekeovertuigingnietwildescheiden.Opzijn

beurthieldMiedlzoalsgezegdGöringzoetmetdeaanvoervanhoogwaardigeschilderijenenregelmatigegiften.DaardoorwisthijzichvanGöringssteunverzekerd,zodathijtepasenteonpasmetdiensnaamkonstrooienomzijntallozeoverigezakelijkebelangentedienen.

MeeropdeachtergrondspeeldeookJanDikjr.een

rolinGöringsverzamelwoede.DezoonvanJacquesGoudstikkersrestaurateurDiksr.wasdoorzijnvaderbedachtmetvijfentwintigduizendguldenuitdeverkooppremiesenpensioengeldendieMiedlbijdeverkoopvandefirmahadbetaald.NaeenaantalmaandenindienstvanMiedlhaddejongeJangenoegvandiens

handelspraktijkengezienomtewetendatergrofgeldteverdienenvielvooriemanddiezijnprincipesopzijzette.Enhijwildedatgeldlievervoorzichzelfverdienen.MethetvanGoudstikkerverkregenkapitaalzetteJanDikjr.samenmeteenzekereJohannaElisabethVelthuyzen28eenhandelinstaalwarenopvoorhetSS

WirtschaftsverwaltungshauptamteneenhandelindamesverbandtezamenmethetinkoopbureauAussenstelleWestenvanhetFeldbekleidungsamtderLuftwaffe.ViaeentussenpersoonverkochtenzeeeninkopervandeWehrmacht46kistenvolscheermessen,kapmessenentafelmessen(voor135.000gulden)enminstens500.000pakken

maandverband(vooreenmiljoengulden).VermoedelijkhadDikdezekunstjesafgekekenbijAloisMiedlsim-enexportmaatschappijVeland,dieinAmsterdamsoortgelijkehandelmetdeWehrmachtdreefendaarmeeeenmiljoenenomzetbereikte.MaaraangezienDikjr.zijnwortelsindekunsthandelhadliggen,richttehijzich

tijdensdebezettingvooralopdeverkoopvaneengrootaantalschilderijenaanverscheideneDuitseinkopers,onderwiedevoorHitleroptredendeagentdr.H.HerbstuitWenenendegenoemdeWalterHofer.EnnetalsMiedl

verkochtDikdaarnaasttallozeschilderijenaanDuitseparticulieren,doekendiehijbij

Nederlanderswegkochtenopallerleiveilingenverwierf.SamenmetzijnvaderwashijookbetrokkenbijeenpoginguitnaamvanMiedls‘KunsthandelvoorheenJ.GoudstikkerNV’omdejoodsefamilieHertsinDenHaageenschilderijvanAdolfMenselaftetroggelenonderbedreigingvanDuitsepolitiemaatregelen.

DaarbijkwamenzevolgensdefamilieHertsvoorrijdenineen‘groteluxeautodievoorzienwasvaneenDuitsnummerbord’en‘tradenzezeerbrutaalop’.Herts:‘Indienik,zoovervolgdeDikSr.,daaraannietzouvoldoen,danzoudeDuitsePolitiedaarvaninkenniswordengesteld,metallegevolgenvandien.’HetschilderijwerdvolgensHertsbeschouwdalsDuits

nationaaleigendom,‘omdathetvroegerdoorhetDuitsevolktengeschenkewerdgegevenaanhetKeizerlijkechtpaar.Na1918[...]verkochtdeKroonprinsditschilderijaaneeninNederlandwonendeDuitserentenslottewerdhetaangekochtdoorGoudstikker,diehetopzijnbeurtaanmijverkocht.’29Hetschilderij

stelde,symbolischgenoeg,deontmoetingvandegeneraalsWellingtonenBlüchervooraandevooravondvandeslagbijWaterloo.Miedlwildehetdoekvoor100.000guldenaanHermannGöringverkopenendeDiksprobeerdenhetvoor20.000guldenbijAlexanderenJohannaHertstebemachtigen(deprijswaarvoorHertshetin

1932bijde‘OudeGoudstikker’hadaangekocht).Diepogingmislukteoverigensomdateenandere(joodse)tussenpersooninmiddelsoverdeverkoopvandit‘voordebezittersgevaarlijkeschilderij’hadbemiddeld.Miedlkreeghetvoor40.000gulden,waarnahijhetinderdaadvooreentonaanGöringverkocht,diehetopzijn

beurtmoestafstaanvoorHitlerspersoonlijkemuseumcollectieinLinz.Bijzijnvertrekuitde

‘KunsthandelvoorheenJ.GoudstikkerNV’hadDikjr.zijnchefAloisMiedlbeloofdhemwaarmogelijkdebaltoetezullenspelen.Ofdatnadienwerkelijkisgebeurdstaattebezien,wantJanDikjr.gingkortdaaropalscompagnonsamenwerkenmeteen

zekerefirmaDenijs,metwelkehijvolgenshetprocesverbaalgedurendedeoorlog‘eengrootaantalschilderijenaanverschillendeDuitseinkopersindejaren1941totenmet1943’verkocht.Demeesteschilderijen,volgenshetprocesverbaal‘eenzeergrootaantal’,verkochtDikjr.echterondereigennaam.Omdieredengooidende

firmantenvanDenijshemereind1943uit.MaarDikjr.voeldezichinmiddelsalseenvisinhetwatervandeNederlands-Duitsekunsthandelenkondusheelgoedopeigenbenenstaan.Hijmoetvoormiljoenenhebbenomgezetenaanzienlijkewinstenhebbengeboekt.30BehalveaanHoferverkochthijookaanveleandereDuitse

officials,variërendvandr.KajetanMühlmanntotdezich‘professor’noemendeHeinrichHoffmannendr.BrunoLohse(GöringsadviseurvoorkunstzakenbijdeEinsatzstabReichsleiterRosenberg).VolgensMühlmannvoerdenDikenzijnvaderalsvastetaxateurszelfsveleofficiëleschattingenvoorzijnDienststelleuit.31

IntegenstellingtotAloisMiedlheeftJanDikjr.nadeoorlogterechtgestaan(zijhetbijverstek),alishijnooitgestraftomdathijinmiddelsnaarZwitserlandwasgevluchtenerdestijdsgeenuitleveringsverdragtussenbeidelandenbestond.‘DezaakwasverjaardtoenikveellaterweerinNederlandverscheen,’zoudetoenruimtachtigjarige

JanDikjr.eind1997nonchalantverklarenineengesprekmethetAlgemeenDagblad32ophetterrasvanHotelAméricaininAmsterdam.‘Bovendienhaddestaatgeenbelangmeerbijmijnveroordeling,aangezieniktijdensdeKoudeOorlogalsinformanthebgewerktvoordiversegeheimediensten,ondermeervoor

Nederland.Ikvoelmeoverigensnietschuldigaancollaboratie,iedereenhandeldemetdeDuitsers,waaromzouikdatnietmogen?’Veelspijtvanzijn

optredenhadJanjr.ookdirectnadeoorlogblijkbaaralniet,wanttijdenseenverhoordoordepolitiekeopsporingsdienstPODverklaardeDikjr.letterlijk:

‘Ikzagmijnkansenhebdezedanookmetbeidehandenaangegrepen.’33AloisMiedlhadzijn

kansenookallanggezienengegrepen.AlvoordathemhetberichtterorekwamdatGoudstikkerhetlandwasontvlucht,zelfsnogvoordatdenazi’sNederlandbinnenvielen,hadhijeenpositieindekunsthandelgezocht.Het

leekalsofhijeensoortvoorkennishadgehadvandeDuitsebezettingsplannen.InelkgevalkendehijdekunstliefhebberGöringzoalsgezegdalsinds1937enzochthijvlakvoordeDuitseinvalcontactmetdeAmsterdamsekunsthandelaarD.A.Hoogendijk,netalsdekunsthandelsDeBoerenGoudstikkereenvande

belangrijkstespelersopdeNederlandsemarkt.‘Miedlkendeikreedsvoordeoorlog,wijwoondentegenoverelkaarindeRoemerVisscherstraat,’verteldeHoogendijkkortnadebevrijdingalslidvandeRaadvanBeheervandeNederlandscheKunststichting.‘Miedldeedbankzaken.KortvoordeoorlogliethijmijinzijnbankgebouwaanhetRokin

eenverzamelingschilderijenzienwaaroverhijmijnoordeelvroeg.Voorzooveelikmijherinnerwildehijdezeschilderijenverkoopen.Naarmijnoordeelhaddenzijechterweinigwaarde.Nadecapitulatiein1940kwamMiedlbijmijmethetvoorstelmijnkunsthandelovertenemen.Ikhebmijdaaraantoenonttrokkendoorte

wijzenopmijncommanditairevennoten,dieernietvoorzoudenvoelen.[...]Toenhijmijnzaakwildekopen,boodhijmijelkbedragwatikvragenwilde.ToendeaankoopvanmijnzaaknietdoorgingheefthijdezaakvanGoudstikkergekocht,waarvandeeigenaarwasomgekomen.Hijheeftmijtoengevraagddeleidingvandiezaaktenemen,

dochikhebmijookdaaraanonttrokkendoortebeweren,datikgeentijdhad,ofietsdergelijks.[...]TegenoverMiedl,dienauwgelieerdwasmetGöring,stondiknatuurlijkinprincipenietzovrijalstegenovereenwillekeurigekunsthandelaar.Alshijmaarevengekiktzouhebbenzouikdanookwelminofmeergezwichtzijn,neemikaan.Hijheeftzich

echteraltijdmetgrotebonhommietegenovermijgedragen.’34WatMiedlbij

Hoogendijknietlukte,slaagdeindezaak-Goudstikkerwonderwel.‘HetmeestberuchtegevalvankunstroofinHolland,’zoomschrevendeAmerikaanseinlichtingendienstenzijneersteoptredeninde

kunstwereld.‘Zogenaamd“gekocht”indezomervan1940[...].’35En:‘AlsGöringsagentvoorkunstaankopenkochtMiedlzeventiende-eeuwseHollandseenVlaamseschilderijen,evenalsprimitievenzoalsRogervanderWeyden,metDuitsemarkendieindeNederlandse,BelgischeenFransegeldcirculatie

warengepompt.Andereschilderijenzijnbetaaldmet“bezettingsguldens”,ofinbeslaggenomenalsjoodsbezit.’36DatMiedldecollectieGoudstikkerdirectweerkwijtraakteaanGöringtoendezeluchtvandeaankoopkreeg,wasinbeidersvoordeel,zoanalyseerdendeAmerikanen:‘DezeeersteGoudstikker-transactiewas

heelgunstigvoordeGöring-collectie,zelfsHofergeeftdattoe.IndeGoudstikker-verzamelingwarenvelebelangrijkewerken,zoalsRembrandtsTweeFilosofen[nadeoorlogoverigensaaneenleerlingvanRembrandttoegeschreven],FransHals’PortretvaneenJongeMan,SalomonRuysdaelsRivierlandschap;

TerborchsGraafCosimodeiMedici,endewaardevandeze4schilderijenalleenalbeliepf.992.600,-.VolgensHofernoemdeMiedlditaspectvandetransactietelkensopnieuw,alsofhijverwachttehiervooreensoortcompensatieteverkrijgen.MaardeonmiddellijkevoordelenvoorMiedlwarenlegio:hetGöring-contactboodhem

allerleifaciliteiten,inclusiefdebeschermingvanzijnvrouwtegendeanti-joodsewettenendeaankoopvaneenkunsthandelindetijddateenexplosieopdekunstmarktinaantochtwas.’37Datdeverkoopvande

collectievoorGöringinderdaadzeervoordeligwas,bleekevenlater,toen

hijMiedldwongomdeschilderijenterugtekopendiehijnaeengrondigeselectiedoorHoferenzijnpersoonlijkesecretaresseGiselaLimbergerhadafgekeurd.DezetweekozeninAmsterdamvoorGöringenHitlerbijna780schilderijenuitdeoorspronkelijkeGoudstikker-collectieenlietendienaarBerlijnafvoeren.Göringeistedat

Miedlderesterende500stukszouterugkopenvoor1,7miljoenmarken.38Hijhaddusveruitdebestewerken,inclusiefdeeerdergenoemdevierdoeken,dietezamenalbijnaeenmiljoenguldenvertegenwoordigden,‘aangekocht’voorminderdaneenhalfmiljoenguldennetto.MaarMiedlzatdaarnietmee.Hijhad

zijnrechtstreeksehandelsrelatiemethethoogsteechelongevestigd,endatmeszouaantweekantensnijden,zomerktehijalsnel.Nietalleenbeschiktehijnuovereenbijnaonverzadigbaarafzetkanaal.Ookkwamenallerleikunsthandelarenalsvliegenopdestroopafomhunwarenaantebieden:‘In1940verdrongende

Nederlandsekunsthandelarenzichalshetwareomhunschilderijentekoopaantebieden,’verklaardeMiedlnadebevrijding.‘Zijhaddensedert1933practischnietsmeerkunnenverkopenenvondennueengelegenheidomzelfshunwinkeldochtersvoorgoedeprijzenvandehandtedoen.Persoonlijkbenikin

AmsterdamvanallekantenbesprongenomtochGöringtebewegenbepaaldeschilderijentegaanzienenaantekopen.’39Bovendienbeschouwde

MiedldevanGöringteruggekochteschilderijenalszijneerstevoorraad.Datwasvanbelang:tenslottehoordebijeenhandelsnaamookeen

verkoopcollectie.Detoenzevenendertigjarigerasondernemerzettedezakenmeteengrootsop.Zijnvolgendeslag,nauwelijkseenmaandlater,zoueengroteaankoopzijnbijdealeerdergenoemdegebroedersNathanenBenjaminKatzinDieren,decompagnonsineenkunsthandeldievóórdeoorlogeenvan

Goudstikkersgrootsteconcurrentenwas.LodewijkHouthakker,delaatstetelgvandebekendekunsthandelBernardHouthakkerinAmsterdam,zeidaaroverin1990tegenVrijNederland:‘IkdenkdatJacquesGoudstikkerzeminachtte.Hetwarenheelanderemensen,veeldynamischerdanGoudstikker,maarzonder

eenspoorvancultuur.Zewarenalleenmaargerichtopgeld.Goudstikkerginghetveelmeeromhetprestige.’Goudstikkerhadsinds

1935veelterreinaandegebroedersinDierenverloren,vermoedelijkomdathijzominmogelijkzakenmetDuitsersdeed,terwijldeherenKatzderodelopervoorhenuitlegden:‘DebroersKatz

werktennietmetoneerlijkemiddelen,maarzegingenlangsderand.’40HetligtdaaromvoordehanddathunhandelscollectieaanhetbeginvandeoorlogdeDuitsesmaakuitstekendvertegenwoordigde.Miedlwistdatook,envia‘eenzekereFleischman’namhijvolgenszijneigenverklaringencontactop

metElte,dejoodseaccountantvandebroersKatz.EltezoulaterookvoorMiedlwerken,totdathijin1943naardeconcentratiekampenwerdafgevoerdzonderdatMiedlzichdaardrukovermaakte,zoalsVonSaherinzijnrapportbeschrijft.41‘EltedeeldemijmededathijwistdatdeKatzengaarneschilderijenwilden

verkopen,waarbijhijvoorzichzelfeenprovisiebedong,’verteldeMiedlnadeoorlogaanfraude-officiermr.W.H.Overbeek.DezelaatsteonderzochtkortnadeoorlogeengeruchtmakendeschilderijenzwendelvanKatz,dieverbandhieldmetdeaffaireGoudstikker.‘MetEltesamenbeniknaardefirmaKatzgegaan.

HetisookmogelijkdatooktoenreedsmeegingeenzekereDeHaan,vanJoodseafkomst,dieinelkgevallaterwelalstussenpersoonvoormijisopgetreden,’aldusMiedl.Hetlijktdezelfde

werkwijzealsindeGoudstikker-zaak:GöringvriendAloisMiedlverschaftezichtoegangbijeenjoodsekunsthandelviajoodsetussenpersonenom

joodsecollectiesoptekopen.Hijzochtzijntussenpersonengoeduit:netalsMaxModeldiehadbemiddeldbijGoudstikkerspersoneelsledenDikenTenBroekwasdejoodElteeenbekendevandekunstbezittersinkwestie.KennelijkwistMiedlhunvertrouwentewinneneneengespreksbasistevinden.Eenmaalzover

gekomen,maakteMiedlernooiteengeheimvandathetbeterwasaanhemteverkopendanopDuitseinbeslagnameofverdergaandemaatregelentewachten.Hijkoketteerdedaarbijgraagmethetfeitdathijeenjoodseechtgenotehad,enduswistwaaroverhijpraatte:‘Ikstondmethen[degebroedersKatz]opgoedevoetenhebhun

meermalenaangeraden[...]hungoedereninNederlandzogoedmogelijktegeldetemaken,eneventueelzelfsverliestenemen,ennaarhetbuitenlandtevertrekken.Ikdeeddat,omdatikwist,dathetvoorJodenwaarschijnlijkslechtzouaflopen,eniksteedsmijnbestgedaanheb–ikhebzelfeenJoodsevrouw–hentehelpen.Doormijn

bemiddelingzijndanookverschillendeJodenuitNederlandgeholpen,trouwensnietalleenJoden.’42Tijdenshetzelfde

verhoormelddeMiedlnadrukkelijkdathijdegebroedersKatzpasna2augustus1940hadaangesprokenopdemogelijkheidvandreigendeinbeslagname

doordeDuitsers,nadathijvoorruim1,8miljoengulden150schilderijenhadgekochtwaarvoorzij–naarMiedlszeggen–2,5miljoenhaddengevraagd.AndermaalwordthierbijinvergelijkingoverigensduidelijkhoeweinigMiedlenGöringeenmaandtevorenhaddenbetaaldvoorhunaandeelindedecompleteinventaris,ruim1100hoogwaardige

schilderijen,hetonroerendgoed,degoodwill,decollectiebeelden,wapens,Venetiaansglas,antiekenanderekostbaarhedenvandeveelgerenommeerderverzamelingvanGoudstikker,maarditterzijde.VoordezekerheidmelddeMiedldefraudeofficiernog:‘Erisgeensprakevan,datikophettotstandkomenvaneenkoopovereenkomst

metdegebroedersKatzookmaarenigedwangofaandrangzouhebbenuitgeoefend.’Datlaatstezouoverigensbestwaarkunnenzijn,aangeziendegebroedersgraagmetDuitslandwildenhandelenenwistendatMiedlgoedmetGöringwas.Uithetverloopvanhungeschiedenisbleeklaterhoebelangrijkdierelatiezouworden:zehebbener

uiteindelijkhunlevenaantedankengehad.Miedlhadinmiddelsook

deRubens-collectievanFranzKoenigsaangekocht.EnhijkendenogeendoorvelenfelbegeerdejoodsecollectieinNederland,diehijmaarwatgraagvoorGöringwildebinnenhalen.HetbetrofdeinternationaalvermaardecollectieMannheimer,enhijaarzeldegeenmoment

omdaartoedeonderhandelingenteopenen.Ookdatspeeldeinaugustus1940,enooktoenbrachthijhetlangzamerhandbekendeargumentinstelling:lieveraanmijverkopendanwachtenopinbeslagnamedoordenazi’s.‘Voordebuibinnenzijn,’noemdezijntoenmaligeonderhandelingspartner,deadvocaatenprocureur

mr.E.J.KorthalsAltesdat.43Diensnaamzouenkelejarennadiennadrukkelijkindezaak-Goudstikkeropduiken.Dr.FritzMannheimer

waseenjoodsebankier,inDuitslandgeboren,diezichin1936totNederlanderhadlatennaturaliseren.NadathetgereputeerdebankiershuisMendelssohn&CoinBerlijnhad

besloteneenAmsterdamsevestigingtestichten,wasMannheimerdaarvennootgeworden.Mannheimerwasnietalleeneengenieinbankzaken.Hijhadookeenletterlijkonbegrensdeliefdevoordekunst,diehemtoteenvandemeestvooraanstaandeverzamelaarsvanschilderijenenanderekunstvoorwerpenvanNederlandhadgemaakt.

Zijnparticulierecollectiewaszonderweergatoenhijreedsrond1933-1934infinanciëlemoeilijkhedenkwam.Dezewarenhetgevolgvanzijnonstuimigekunstaankopen,deverwervingvaneenenormlandgoedinFrankrijkendeparticulieresteundiehijverleendeaanDuitsejodendiehetopkomendnazismewarenontvluchtdoorteemigreren.Zijnschuldaan

debankwaarhijzelfvennootwas,wasinmiddelstorenhoog.Omdiefinanciëlenood

telenigen,verkochthijzijnschilderijenenantiquiteitencollectieaanMendelssohn&Co,opvoorwaardedathijhaarinbruikleenmochthoudenenmetdebeloftedathijgeenverderekunstaankopenzoudoen.Debankkochtdecollectie

opnaamvaneenEngelsemaatschappij,deArtisticandGeneralSecuritiesCompany.Mannheimerbleefechterondanksdeafspraakookopeigennaamkunstvoorwerpenkopenendeverzamelinggroeideuittotongekendeproporties.DeAmsterdamsevestigingvanMendelssohn&Coraaktein1939zelfingrotefinanciëleproblemen,en

bovendienstierfMannheimerop9augustusvandatjaar.Driedagenlatervroegendeanderevennotensurséancevanbetaling,enverscheenKorthalsAltestentonelealseenvandevierbewindvoerdersvanMannheimersnalatenschapenhetfaillissementvanMendelssohn&Co.‘Tentijdevandebezetting

kwamenalspoedigenigeDuitseverordeningenafwaardoorzowelhetvermogenvandeArtisticalsdatvanMannheimerDeutschfeindlichwerdenbeschouwdenvatbaarvoorconfiscatierespectievelijkonderbeheerstelling,’verklaardeKorthalsAlteskortnadebevrijding.44‘Miedlkwamme[inaugustus1940]meedelen

dathijbelangstellinghadvoordecollectieendezewildekopen.Ikontvinghem,tezamenmetdebewindvoerdersinMendelssohn.Wijhaddenoverwogen,datgeziendebedoeldeverordeningenhetvoordecrediteurenwellichthetvoordeligstwasdecollectieteverkopen.WijhebbendanookMiedl,dieonserzijnerzijdsopweesdatde

collectieMannheimeralsJoods,respectievelijkEngelsbezit,gevaarliep,endatwij,dooraanhemteverkopennogvoordebuibinnenkondenzijn,eenvraagprijsopgegeven.Hijdeeldemededathijhierovermoestdenkenennaderopdezaakzouterugkomen.Oponzevraaghoehijdetransactiedachttefinancieren(wijtwijfeldenofhijvoorzo’n

grootbedraggoedwas)deeldehijmijmededatdeNVGoudstikkeralskoperoptrad.’45DejuristKorthalsAltes(vadervandelatereministervanJustitie)zounadeoorloglidwordenvandeHogeRaadenvoorzittervanhetcollegevanscheidsliedenvoordeuitkeringenaannazi-slachtoffers.Toenhijinaugustus1940zaken

metMiedlwildedoen,warenreedsdeeerdergenoemdeLondensebesluitenA1enA6vankracht.46‘Waredetransactiedoorgegaan,danzouikmijzekernadebevrijdingnietophetstandpuntgesteldhebben,datwijgedwongenaanMiedlverkochthadden.’MetdieverklaringontlastteKorthalsAltes

weliswaarMiedl,maarbelasttehijzichzelf:vrijwilligetransactieswarenimmersverbodenenderevenuenervanzoudenverbeurdverklaardworden.Maarzoverzouhetnooit

komen.Erhadzichplotselingeenheelanderekopergemeldvoordecollectie,diealindemagerejarenvlakvoordebezettingopeenwaardevanzesmiljoenguldenwas

getaxeerddoordeskundigenvanhetRijksmuseum.AloisMiedlhadzichdoorzijnonderhandelingenmetKorthalsAltesineenconcurrentiestrijdgewaagdmetAdolfHitlerpersoonlijk.DeFührermoestenzoudeMannheimer-collectiehebbenvoorzijnmuseuminLinz,zobleekuitdenaoorlogseverhorenvan

Seyss-Inquart.ZelfsGöring,dienoghadgeprobeerdHitlertevlugaftezijnmetdeMannheimer-collectie,beetinhetstofnadatHitlershelpers,ReichsleiterMartinBormannendirecteurdr.H.PossevandecollectieLinz,Seyss-Inquartmettelexenenbrievenhaddengemaanddehochbedeutende

Sammlungvan3000schilderijen,gobelins,sieraden,antiquiteiten,Italiaansbeeldhouwwerk,‘edele,Duitsekunstvoorwerpen,goudsmeedwerk,meubelen,tapisseriënuitdehandenvanspeculantentehoudendiedeprijswildenopdrijven,endirectterbeschikkingvanHetRijktestellen’.Debewindvoerdersvan

MendelssohnenMannheimer,dieMiedl7,5miljoenguldenhaddengevraagd,kregenvanHitlerstrawanten5,5miljoen.47Endr.KajetanMühlmann,diezoovertuigdwasvanhetfeitdatdenazi’sMannheimerscollectieinhandenzoudenkrijgendathijreedsmaandenvoordeovernamewasbegonnen

metdesamenstellingvaneenprestigieuzecatalogusvandecollectie,kondegrootsteaankoopvoordeFührernuvoorzienvanzijnpersoonlijkehandtekening.Göringmochthemnietergmeer,zoblijktuitzijnnaoorlogseverhoor,misschienomdatMühlmannhemsamenmetSeyss-InquartdecollectieMannheimerdoordeneushadgeboord.

DeMannheimer-affairetoondeookaandatMiedlprecieswaszoalshijineenAmerikaansinlichtingenrapportuit1945werdbeschreven:eenzakenmandiegevaarlijkeenriskanteondernemingenaangingenelkepartijuitdaagde.48ZoboodhijhetkasteelNijenrode(overigenstevergeefs)

achtereenvolgenstekoopaanbijSeyss-Inquartvoor1,25miljoenguldenenbijdeleidervandeHitlerjugendBaldurvonSchirachvoortweemiljoengulden.Hijverhandeldeindeperiode1940-’44onderdenaamGoudstikkernietminderdan3194schilderijen49enbehaaldedaarmeeeenomzetvannaarschattingachttien

miljoengulden.Maaroverdeviertotzesmiljoenguldenwinstdiehijdaaropboekte,betaaldehijnietdeverschuldigdebelasting,50waarmeehijmoedwilligeenconflictmetzijnbeschermhereninNederlandriskeerde.En,zoalseerderreedsbesproken,hijhielderbijzijnoverigeondernemingeneen

uitgebreidezwartekasopna(zoalsbijzijnim-enexportmaatschappijVeland).MiedlmoetzichgedurendedebezettingsjarenheelsterkhebbengevoelddoordepersoonlijkerelatiemetGöring,diedikwijlsopNijenrodetegastwas.PastoenGöringsmachtinhetRijkmedio1944begontetanen,voeldeMiedldeNederlandsegrondteheet

wordenonderzijnvoeten.Voordezoveelstemaalzoudezakenmantoenvankleurverschietenmethetgemakvaneenkameleon:dekortstondigekunsthandelaarverhuisdevanBreukelennaarhetSpaanseSanSebastiánomdaar(methetresultaatvanzijnklinkendekassuccessenopzak)zijnvoormaligeberoepvankoopman/bankierinden

vreemdeopnieuwoptenemen.

JaquesGoudstikkersvisitekaartje(privé-archiefDési

Goudstikker).

AdolfHitlerenJoseph

AdolfHitlerenJosephGoebbelsmonsterennieuweaanvoeruitNederlandse

kunstcollecties.Hitlerkiesthierstukkenvoorzijn

FührermuseuminLinz,Oostenrijk,zijngeboorteplaats

(foto:privé-archiefDésiGoudstikker).

HOOFDSTUK9

Overdegrens

Altijdenoveralisdekunstgebruiktomde

machtaantekleden.Enomaanzienteverlenenaanwieslechtsovergeldofgeweldbeschikt.Zoishetmooistevandemensmeerdaneensmisbruiktomzijnlelijkstetrekkenteverhullen.Nooiteerderindegeschiedenisgebeurdedatopzo’ngroteschaalalsinhetGermaniavanAdolf

Hitler.DeeindelozekonvooienvolroofkunstdieuitallehoekenvanEuropanaarhetcentrumvanzijnimperiumtogen,kruistendegruwelijketransportenvanzijnEndlösung.HunrooftochtenvormdendediepstebeledigingdieHitlerenzijnvazallendescheppersenbezittersvandiekunstkondenaandoen.Kunstschattenzijn

weerloosinalhunschoonheid.Maardegenendiezoveelschoonheidaanzoveelslechtheiduitleverden,warenlangnietaltijdevenweerloos.Voorzoverzijzichdoorwinstbejaghaddenlatenleiden,haddenzeopzijnminsteenkeuzegehad.Dekeuzeomvoorveelgeldmeetewerkenaandegrootsteroofoperatieallertijdenofdeslachtoffers

ervaninbeschermingtenemen.Hetergsteismisschienweldatzesomshetlaatstededenomheteerstetebereiken.Desteschrijnenderis

hetdatAloisMiedlzichinzijnnaoorlogse–vrijwilligondergane–verhorenvolgenszijnondervragers‘zooprechtgeschokt’toondedatdeNederlandseregeringzijnongeevenaarde

oorlogshandel(pasnalangdubben)als‘illegaal’hadbestempeldendeovernamevandefirmaGoudstikkereen‘onvrijwillige,afgedwongentransactie’hadgenoemd.1DatdeAmerikaanseambassadeinMadridvoldoendebewijszagomhemopdeofficiëlelijstvanoorlogsmisdadigersteplaatsen,wasvoorMiedl

helemaalonaanvaardbaar.Diehoudingtekentzijnonbegrensde,bijnawereldvreemdezelfzucht.TekenendisalleenaldeverkoopvandrieënvijftigGoudstikker-schilderijenvoormeerdaneenmiljoenrijksmarkenaanhethoofdkwartiervandenationaal-socialistischepartijinMünchen,deFührerbau.VanAelst,FerdinandBol,Albert

Cuyp,GerardDou,Fabritius,JacobvanMieris,AdriaanvanOstade,RembrandtendeVanRuysdaels–hetzijnslechtsenkelevandemeestersdieMiedlvoorgrofgeldhaduitgeleverdaandenazi’s.2Erwarentalloze

bewijzendatMiedlheelgoedwistmetwatvoorschurkenhijzakendeed,al

washijdangeweigerdalslidvandenazi-partijenalhadhijinderdaadsommigeNederlandsejodengeholpen.ReedseerderkwamtersprakehoeMiedldenaïeveHenriëttevonSchirach,notabeneechtgenootvanBaldurvonSchirach,leidervandeHitler-Jugend,endochtervanHitlershoffotograafprof.HeinrichHoffmann,voorlichtteoverde

deportatiesvanjodenendeinbeslagnamevanhunbezit.Enhoehijaltijdhetargumentgebruiktedatjodenhunkunstvoorwerpenbeteraanhemkondenverkopendantewachtenopinbeslagname.OpdiemanierhadhijtenslotteookdekunsthandelGoudstikkeringelijfd.Bovendienwashetzoalsgezegdheelduidelijkdat

Miedlbescherminggenootvanhethoogsteniveau:vanzijntrouweafnemerHermannGöring.Miedlwashelemaalfout,alwaspolitiekeideologiehemvreemd.Dezekoopmanverkochtdekeizershunklerenenlietzichdaarvorstelijkvoorbetalen.Maareenrasopportunist

alshijschatzijnkansenelkedagopnieuwin.Miedlwistdanookprecieswat

hemtedoenstondtoenhijin1944merktedatdemachtvanzijnbeschermheertanendewasendenazi’sinverwarringraakten.EengoedvoorbeelddaarvanwastoenMiedlaanGöringeengunstvroegtijdenszijnlaatstebezoekindezomervan1944:debeschermingvaneenonbekendgebleven‘Haagsepersoonlijkheiddiezichin

gevaarbevond’.DeandersaltijdzokordateGöringkonopMiedlsverzoeknietzelfstandigbeslissen,zogafhijhemteverstaan.DeGeneraal-Veldmaarschalk,dieaanhetbeginvandeoorlognogdoorHitlerwasaangewezenalsdiensopvolger,hadzijnmachtinkortetijdzienafbrokkelen.DeoorzaakwasdatzijnLuftwaffenaarhetoordeelvandeDuitselegerleiding

keeropkeeringebrekwasgeblevenbijvitaleacties.Göring,diealsPruisischepremierénministervanBinnenlandseZakendeGestapohadopgericht,diealsinds1928alslidenlatervoorzittervandeRijksdagpolitiekcarrièrehadgemaaktinhetDerdeRijk,diedoorHitlerachtereenvolgenstotministervanLuchtvaart,opperbevelhebbervande

Luftwaffe,leidervanhetEconomischVierjarenplanenFührer-plaatsvervangermetderangvanGeneraal-Veldmaarschalkwasgebombardeerd,moestnuaankloppenbijzijngrootsteconcurrent:Gestapo-chefHimmler.Miedlwistgenoeg.

‘Gelijkhijstellerdezesvertelde[...]zeiGöringtoen:“Datmoetikeerst

metHimmlerbespreken.IkhoophembinnentweewekeninOost-Pruisenteontmoeten”,’zonoteerdeVonSaherinzijnreedseerderaangehaalderapportageoverdeGoudstikker-zaak.‘ToenwashetMiedlopeensduidelijkgeworden,dathij,diegewerkthadonderbeschermingvanGöring,ookingevaarbegonteverkeren.Inelkgevalwist

hijnu,datderoldiehijtotdusverreinNederlandgespeeldhad,spoedigaaneeneindezoukomen.Hijdachtnietlangna.Zijnbesluitwasgauwgenomen.WeguitNederland!Enwaarheen?NaarSpanje!’VonSaher,dieMiedlhadgesprokeninverbandmetdenaoorlogseafwikkelingvandeGoudstikker-affaire,gafalsverklaringdatGestapo-chefHimmler

‘nietsvanMiedlmoestweten’omdatdezeaandekantvandeGeneraal-Veldmaarschalkstond:‘Erzijnvelegevallenbekend,datdeeneDuitseinstantiebepaaldepersonendiedooreenandereDuitseinstantiegezochtwerden,inbeschermingnam.[...]HetmotiefwasdanrivaliteittussentweeDuitseinstanties.’3

Miedlkanonmogelijkverrastzijngeweestdoordegangvanzaken;hijwasniethetsoortondernemerdatopéénpaardwedde.Hijprofiteerdevaneenbepaaldesituatiezolangdieinzijnvoordeelwas,omvervolgensmethetimprovisatievermogenvaneentopacteurovertegaannaarzijnvolgenderol.Hijhadookeenvooruitziendeblik.Alin1942hadMiedl

bijwijzevan‘verzekeringspolis’zesmeesterwerkennaarZwitserlandlatenoverbrengen,hetlandwaarhijingevalvannoodzijnvrouwenkinderenwildeonderbrengen.

HetwarenschilderijenenaquarellendiehijviaGöringsinkoperWalterAndreasHofer‘ingoedvertrouwen’voor750.000

ZwitsersefrancsvandeGeneraal-Veldmaarschalkhadgekocht.4OoknubleekweervoorhoeweiniggeldGöringanderhalfjaareerderGoudstikkerstotalecollectiehadgekocht:tweemiljoenguldenvoorruimelfhonderdstuks.EenvanMiedls‘Zwitserseschilderijen’stamdezelfsuitGoudstikkerscollectie:JanSteensBruiloftte

Kanaän.HijbetaaldeHoferdaar250.000Zwitsersefrancsvoor.VijfanderekwamenuitdegeroofdejoodsecollectiesvanPaulRosenberginBordeauxenvandebaronnenDeRothschildinParijs.DatwarenVanGoghsinmiddelswereldberoemdeZelfportretmethetafgesnedenoor(175.000Zw.francs)envier

Cézannes:DeMolen(200.000Zw.francs),Stillevenmetflessen(75.000Zw.francs)HarlekijnenJongemanmetroodvest(elk50.000Zw.francs).5MetuitzonderingvanJanSteenwarendezewerkeninbeslaggenomendoordeberuchteEinsatzstabReichsleiterRosenberginFrankrijkvoorde

Generaal-Veldmaarschalk.EriswelgezegddatVanGoghszelfportrettotGöringspersoonlijkefavorietenbehoorde,maardathijhet–netalsdeCézannes–tegenzijnzinhadmoetenafstotenaangezienhetvolgensdenazistischedefinitieseentypischvoorbeeldvan‘entarteteKunst’was.Miedlhadechtergeen

lastvanzulkenazi-

opvattingenoveraldannietaanvaardbarekunst,enhijwistdatdewerkeneengrotewaardevertegenwoordigden.Hoferhadhem–volgensMiedlslatereverklaring–gezegddatdeschilderijenenaquarellennietdoorinbeslagnamewarenverkregen,maaropeenpubliekeveilinginParijswarengekocht.Miedlhaddiemondelingeverklaring

voorliefgenomen,ookaldroegendeschilderijenlabelsdieduidelijkaantoondendatzeafkomstigwarenuitdegeroofdejoodsecollectiesinFrankrijk.MiedlzounadeoorloginBerndeteruggavevan‘zijnZwitserseschilderijen’eisenomdathijze‘ingoedvertrouwen’hadaangekochtennietvandewerkelijkeoorsprong

gewetenzouhebben.MetdiebeweringmaaktedeNederlandsethesaurier-generaalA.RinnooyKanachtjaarnadatoechterkortemetteninzijnbriefaandeZwitsersezaakgelastigdeR.J.KellerinDenHaag,dieinformatieoverMiedlhadgevraagd:‘MiedlwasperfectopdehoogtevandeDuitsebehandelingvangoederenindebezette

landen.HijhadHofersbeweringopzijnminstmoetennatrekkenenmetbewijzenmoetenstaven.Hijkanzichnubezwaarlijkberoepenopeenaankoopin“goedvertrouwen”’.Aanvankelijkbracht

MiedldevanHoferaangekochtekunstwerkenin1942onderbijzijnZwitserseadvocaatdr.WilhelmFrick,enlaterbijadvocaatArthur

Wiederkehr,dieondermeerdebelangenvertegenwoordigdevandeeerdergenoemdeNederlandsekunsthandelGebroedersKatz.Dezelaatstekeuzezouechternietgelukkigblijken:toenWiederkehrdeschilderijeneensinspecteerde,ontdektehijnietalleendelabelsdieverriedenwaarzevandaankwamen,maarookdatzeper

diplomatiekepostvanuitBerlijnnaardeDuitsevertegenwoordiginginBernwarengestuurd.Datbetekendevolgenshemdatzeeerstgeroofdentoengesmokkeldwaren,endaaromhadhijzeaangegevenbijdeBritseenAmerikaanseautoriteiteninZwitserland.WiederkehrnegeerdeMiedlsherhaaldeverzoekenomhemde

schilderijenweerterhandtestellen,volgenszijneigenverklaringomdathemnadeafkondigingvannieuwegeallieerdebepalingenvanBrettonWoodsin1944(betreffendedoordenazi’sgeroofdbezit)overduidelijkwasgewordendatereenluchtjezataandehelezaak.

Terugnaardehetezomervan1944.NuGöringhettegenHimmlerleektegaanafleggen,dreigdeMiedlalsnogzijngarantievoordeveiligheidvanhemzelfenzijnjoodsevrouwteverliezen.MaardeeenszobelangrijkeGeneraal-VeldmaarschalkmochtinDuitslanddansteedsminderkrediethebben,inhet‘neutrale’Spanjevangeneraal

Francowaszijnnaamnogaltijdgoedvoorhetopenenvanveledeuren.DaarheendusvluchtteMiedl,endaarprobeerdeGöringzelfookeendeelvanzijnkunstschatteninveiligheidtebrengen,toenhetgeallieerdenetzichindeloopvandatjaarbegontesluitenrondomhetDerdeRijk.Andermaalvonden‘dief’en‘heler’elkaar:doorMiedluitreispapierenvoor

Spanjetebezorgen,eenvanzijnlaatstevriendendienstenaandebankier-kunsthandelaar,zouGöringdaartevensdebeschikkingkrijgenovereenstromandiezijnbelangenkonbehartigen.NudetekenenvanhetvervalvanHitlersrijkzichtbaarwerden,wildehijdelenvanzijnpersoonlijkemuseumverzamelingineen‘neutraal’buitenland

onderbrengenenverkopen.HetideologischverwanteregimevangeneraalFrancoendiensFalange-partijleekhemeenuitstekendalternatief,endedienstenvanzijntrouwehandelaarMiedlkwamenhemdaarbijprimavanpas.Miedlsvluchtinjuli

1944zouspectaculairworden.NetalsGoudstikkerenkelejaren

daarvoorhadgedaan,lietMiedlzijnzakeninNederlandplotselingvoorwatzewaren.Maarnietdannadathijdriekistenhadvolgepaktmetdebestetweeëntwintigdoekendiehijnoghad,waarondernegentopschilderijenuitdeoorspronkelijkeGoudstikker-collectie.Bovendienhadhijeenkistvolgeladenmetkostbaresieradenen

waardepapieren.Erwasechternogeenverschil:MiedlhadwéleenbedrijfsleideraanwiehijnadrukkelijkdedagelijkseleidinginNederlandoverdroeg:deDuitseJosefSchneller,uitwiensbrievenlaterzoublijkenhoemoeilijkhettegenheteindevandeoorlogvoordeNederlands-Duitsekunsthandelwasgeworden.Eenvande

eerstegetuigendienadeoorlogondermeeroverMiedlsvluchtwerdengehoord,wasBettyPieterse,demaîtressevanAlfredFlesche,dealeerdergenoemdevoorzittervandeDuits-NederlandseKamervanKoophandeldiemetdevluchtendehandelsmaninverbandwasgebrachtwegensspionagevoordenazi’s.6

BettyPieterseenFlescheontmoettenMiedlvolgensBetty’sverklaringinhetBrusselsehotelMetropoolinhetgezelschapvaneneScharrer.KennelijkwasFleschemetzijnminnaresookopdevluchtrichtingSpanje,wantdeviertroffenelkaarvolgensPieterseevenlateropnieuwineenhotelaandeRuedeSaintHonoréteParijsennoglaterinhotel

ContinentalteSanSebastián.Pieterse:‘Ikhebtoen[inParijs]Miedlgevraagd:“WatheeftuindeautodiemijnheerScharrerbestuurt?”Waarophijantwoordde:“SchilderijendieikinHollandgekochthebominSpanjeteverkopen.”Hijhaddieautoindegaragevanhethotelverborgen.InhotelContinentalinSanSebastiánisMiedlin

bijzijnvanFranssprekendepersonenaanhethandelengeweestennaarikzeerzekervermoed,overdeverkoopvandeschilderijen.Ikhebdeschilderijennietgezien.DedagendaarnasmeetMiedlmetgeldengingzichzeertebuitenaansterkendrank.’Hetmoeteenseriefraaieontmoetingenzijngeweest:terwijlMiedlzichbedronk,probeerdezijn

zakenpartnerScharrer,diezichookeenvriendvanFleschenoemde,BettyPieterseachterdiensrugomteversieren,volgenshaarmetdewoorden:‘IkbegrijpniethoeuzichmetdieschoftFleschekuntophouden,trouwtochmetmij.’7

EenmaalinSanSebastiánaangekomenhadMiedlaanleidinggenoegomzijn

zorgenteverdrinken.Scharrerenhijwarenmettweegroteauto’svanAmerikaansemakelijvolpeperdureschilderijenenkostbaarhedennaarSpanjegereden.MiedlhadweliswaartoestemmingvoordezemissievanGöring,8eendriemaandengeldigvisumvandeSpaanseconsulinParijs(afgegevenop8april1944)

endeverzekeringdatdeFranseautoriteitenoverhunkomstwareningelicht.MaardeSpaansegrens‘wasnogsteedsondercontrolevandeVichy-regering,opwiermedewerkinginzulkezakennietblindelingsvertrouwdkonworden’,zorapporteerdedeAmerikaanseinlichtingendienstin1944.

Onderwelkeomstandighedendiegrenspassagezichpreciesheeftafgespeeldisuitdediverse,elkaaropsommigepuntenendatategensprekendeinlichtingenrapportagesnietpreciesoptemaken.InelkgevalvreesdeMiedlmoeilijkheden,wantvlakvoordeSpaansegrens,inhetFranseBaskenland,besloothijveiligheidshalve

eenvandekistenvolschilderijenenwaardepapierenachtertelatenbijeenzekereOttoGrübner,dievolgensdeAmerikaneneenGestapoagentinFrankrijkwas.AlleenaldewaardepapierenmaaktendeAmerikanenuitermateachterdochtig,zoblijktuitrapportendiezeviahunambassadeinMadridnaar‘Washington’stuurden.Ze

geloofdendatMiedlvanjodengeroofdeeffectenbijzichhad,ondermeeraandeleninAmerikaansebedrijven.Hijzelfbeweerdelaterdatdatonmogelijkzouzijngeweestomdatdetoestemmingsprocedurevoorimportvanzulke–Amerikaanse–belangenzestotachtwekenzouvergen,enzoveeltijdhadhijnietmeer,redenwaaromhijopzijnvlucht

naarSpanjeSpaanseenMarokkaanseeffectenzouhebbenmeegenomen.9MaarMiedlgafdaarmeeimpliciettoewéloverzulkeverdachtewaardepapierentebeschikken,zoalseffectenaantoonderafkomstiguitjoodsbezit.ZewarenmogelijkinzijnhandengekomendooraankoopbijdebankLippmann,Rosenthalen

Co.10MiedlsvriendAlfredFleschehadbijdiebank–althansinnaam–alsdirecteurdeeindverantwoordelijkheid.Bijdeeerste

grenspassagewildedeSpaansedouanedeschilderijeninbeslagnemenomdatMiedlgeeninvoerrechtenhadbetaald.Maarhijverklaardemetovertuigendeblufdatzetot

hetpersoonlijkeigendomvanGöringbehoorden,endeschilderijenwerdenweervrijgegeven.Miedlbrachtzeonderbijdeim-enexportfirmaBaqueroKuscheyMartinsa,dieindiversedelenvanSpanjeactiefwas.HetbedrijfstondalscollaborerendvermeldopdeBritseenAmerikaansezwartelijstenvanverdachteondernemingeninEuropa.

Hethadnietteminvoldoendevrijheidomdekunstwerken–metmedewetenvandeSpaansedouane-autoriteiten–opteslaanindevrijhavenvanBilbao.EendaglaterkeerdeMiedlterugnaarOttoGrübnerinFransBaskenlandomderestvanzijnbezitoptehalen.Ditkeerverliependezakennogmoeizamer.Hettweetalwerdtijdensde

operatieopgepaktdoordeMaquis,deFransepartizanengroepdieinzuidelijkFrankrijkactiefwas.MaarMiedlontsprongandermaaldedans,wellichtomdatdeMaquisnauwelijksbelangstellinghaddenvoordehunonbekendeBeiersezakenmanmetzijngemoedelijke,boersevoorkomen.ZelieteneenvanEuropa’sactiefste

oorlogshandelarenmétzijnhandelswaarontsnappen,enzowistMiedlSpanjeopnieuwveiligtebereiken,metzijnderdekistvolschilderijen.OokdievoorraadgingmetmedewetenvandeSpaansedouaneviaBaqueroKuscheyMartinnaardevrijhavenvanBilbao,eenplekdieMiedlkennelijkveiliggenoegachttealsopslagplaatsvoorzijn

‘eigendommen’tothijdietegeldezoukunnenmaken.Pogingendaartoezoudennietlangopzichlatenwachten;tenslottehadhijnietvoornietswerkenvantopkwaliteitmeegenomen,zoalslaterzoublijken:schilderijenvanondermeerVanDyck,Corot,ElGrecoenBol.11

MiedllegdeinSpanjesnelcontactmetCharles

GeorgeKoninck,eenBelgischehandelsmandiedeaandachtvandeAmerikanenhadgetrokkendoorzijnbedenkelijkerelaties,zoalsdiemetdeberuchtesmokkelaarenHitler-propagandistHansRohrbach.DezelaatstebrachtuitBelgiëgeroofdediamanteninopdrachtvandenazi’sillegaalnaarSpanjeenPortugalomzeteverkopenvoorvreemde

valuta.12KoninckhadMiedllerenkennentijdenseenvandienseerderebezoekenaanSpanje,op5mei1944indeBarBasqueteSanSebastián.HijwastoenzelfsmetMiedlnaarMadridgereisdomhemvoortestellenaanJoséUyarte,managervanhetPrado-museum.WellichtwasMiedltoenaldewegaanhetbereidenvoorzijn

vluchtmetauto’svolkunstwerkenuitNederland.Inelkgevalbesprakenzebijdiegelegenheidinmeidemogelijkhedenvooreenexpositievan‘importschilderijen’.JoséUyartebrachtMiedltoenookincontactmetdirecteurSotomayorvanhetPrado-museum,diezichgeïnteresseerdtoondeinFransHals’Portretvan

Haasevelt,JanvanGoyensGrootZeelandschapenDekwakzalvervanJanSteenuitMiedlshandelscollectie.HijwildedeaangebodendoekenechternietkopenzolangzenietofficieelinSpanjewarentoegelaten.Endatwarenzeniet:hetportretvanHalslagnogonderdouanetoezichtopgeslagenindevrijhavenvanBilbaoendebeideanderedoekenstondenver

weginDuitsland,bijMiedlsDuitsefirmaSchantungAG,alsonbereikbarewinkeldochtersvanwatkorttevorennogEuropa’smeestactievekunsthandelwasgeweest.MiedlsgoudenhandenlekeninSpanjealhunglansteverliezen.Hetlotvandemandie

inmiddelsbijna3200schilderijennaarDuitsland

hadverhandeldleekzelfsbezegeld,toenhijruimeenmaandlaterprobeerdezijndureAmerikaanseauto’steverpatsenviaeengoedebekendevanKoninck,JeanDuval,aliasJeanCologna.‘Eenbendevanschutters,ontvoerdersenchanteurs,’zobeschrevenAmerikaanseinlichtingendiensteninSpanjedeachtergrondvanMiedls

gelegenheidspartnersindiedagen.JeanDuvalwaseenagentvandeDuitseSicherheitsdienstinFrankrijkentegelijkertijdlidvaneenberuchteMarseillaansegangstergroep,deSpirito-Carbonebende.HetleekweleenmaffiascèneopdeinternationalebrugtussendegrensplaatsjesIrunenHendaye.‘Opdemorgenvan21augustuszagK.

[Koninck]MiedleneenandereDuitserbijhetdouanekantoorinIrun.ZeprobeerdentweeMercury’s[...]methandgeschilderde,Nederlandsekentekensdoordedouanetekrijgenofteverkopen.Duvalreedwegindenieuwstevandetweeauto’s.DiezelfdedagwerdKoninckinHendayegearresteerd.HetlaatstewathijvanMiedlzag,tussentweeendrieuurin

denacht,wasdatookhij,methandboeienom,inHendayewerdopgebracht.’13Miedlwasdusgearresteerdbijzijnpogingomdeauto’svandehandtedoen,watookdoorBritsebronnenwerdbevestigd.MiedlzelfverteldelaterdathijwasaangehoudenomdathijaandegrensmeteenFransmanhandeldeopde

dagdatdeSpaans-Fransegrenswerdgesloten.14HoelangMiedlaande

Fransekantheeftvastgezeten,isnietbekend.Maarvaststaatdathijop22oktober1944weerdoordeAmerikaneninMadridwerdgesignaleerd,nazijnverhuizingvanhetRitz-hotelnaarhethotelGaylord.Hijzouopdatmomenttweeschilderijen

vanGoyaindeverkoophebbengehad,dietijdensdeSpaanseBurgeroorloggestolenwarendoorde‘roden’,ofweldecommunisten.Zijnkansenwarenwonderwelgekeerd,enalsnelbleekvolgensdeAmerikanenwieachterzijnvrijlatingzat:Generaal-VeldmaarschalkGöringhoogstpersoonlijk.VermoedelijkwasMiedlnazijnarrestatieinHendaye

vrijgekomendoorbemiddelingvandeSpaansekolonelOrtega,dieverantwoordelijkwasvoordegangvanzakenaandeSpaans-Fransegrens.GöringkennelijkluchtgekregenvanMiedlsarrestatieenmilitairecontacteninSpanjeingeschakeldomzijnbelangrijksteverkoperophetIberischschiereilandvrijtekrijgen.Miedlhad

hetdusbijhetrechteeindgehad:GöringsnaambetekendenogwatinSpanjeenhijzelfkondaarpersoonlijkvoordeelmeebehalen.Kortdaaropbleekdat

MiedldrukbezigwasdeverkoopvoortebereidenvaneencollectieGöring-schilderijen,waarvanhijop16oktobereenverkoopcatalogusinomloophadgebracht.Het

betrofvermoedelijkeenzendingvanongeveer200schilderijen,waaronderwaarschijnlijkeenaanzienlijkaantal‘Goudstikkers’.Op13novemberkwamdecollectieonderescortevanMiedlaaninMadrid.SamenmetGöringsluchtmachtattachéinSpanje,generaalKramer,hadMiedldeuitBerlijnafkomstigeverzameling

overdeFrans-Spaansegrensgekregen,alwasdiealsindseindaugustusvandatjaarofficieelgesloten.Dathijweerinboniswas,bleekvolgensrapportagesvandeAmerikaans-Britsegeheimedienstenkortdaarna:bijdiverseantiekzakenenkunsthandelareninMadriddokenopeensallerleioudeHollandseenVlaamsemeestersinde

etalagesop.EntegenoverallerleiDuitsecontactenbegonMiedloptesnijdenoverzijnrelatiesmetdeGeneraal-Veldmaarschalkendecommissiediehijopdeverkoopvandestukkenkreeg.15Ditsoortgrootschalige

DuitseschilderijentransactiesinSpanjeisnadeoorlogondermeerinverband

gebrachtmetdefinancieringvangevluchtenazi’sinLatijns-Amerika.16HetstaatvastdatMiedlnadeoorlogdiversemalennaarZuid-Amerikaisgereisd.17BovendienwerdnadeoorlogduidelijkdatgeroofdekunsttijdensenzelfsnadeoorlogviadeDuitsediplomatiekepostvanuitZwitserland,Spanje

enPortugalzijnwegvondnaaranderewerelddelen.18Alleinlichtingenover

MiedlszakelijkebezighedeninSpanjenajuni1944werdenaandeNederlandseregeringinballingschapdoorgegeven.TotergernisvandeAmerikanen,dieveeltijdenmoeitehaddengestokeninhetonderzoeknaarMiedlsactiviteitenstakdie

aanvankelijkechtergeenvingeruit19.TerwijlMiedls‘KunsthandelvoorheenJ.GoudstikkerNV’inNederlandverpieterdeonderleidingvanJosefSchneller,wachttedegevluchtekoopmanhetverloopvandeoorlogveiligafinSpanje,zichonderwijlbezinnendopdevraaghoehijzijninZwitserlandopgeslagen

kunstwerkennaarSpanjezoukunnenkrijgen.Enhoehijnadeoorlogzijn‘bezit’inNederlandzoukunnenclaimenzonderaltehogebelastingaanslagentehoevenslikken.En:opwelkemanierhijdetweeëntwintigschilderijenvanuitdevrijhavenvanBilbaoofficieelinSpanjekonbinnenloodsen,zonderalsnoginvoerrechtentehoevenbetalen.

Alindecember1944verschenendeeersteAmerikaanseinlichtingenrapportenoverMiedlsdoenenlateninSpanje,enoverhetvermoedelijkgeroofdeGoudstikker-bezitdathijindevrijhavenvanBilbaohadlatenopslaan.Inmei1945beklaagdedealeerdergenoemdeAmerikaanseluitenantTheodoreRousseauzich

overdeweigerachtigehoudingvandeNederlandsemissieinMadrid.RousseaudeedeenbelangrijkdeelvanhetAmerikaanseonderzoeknaardeuitNederlandverdwenenkunstschatten.HijverhoordenadeoorlogondermeerWalterAndreasHoferinDuitsland;AloisMiedlhadhijtoenalinSpanjegehoord.Inzijnconcept-

rapportoverdegeroofdekunstinEuropa20schreefhij:‘AanvankelijkverwierpdeNederlandseMissiedeBrits-Amerikaansesteunindezezaak,maarmisschienzullendekleinegeallieerdelandenzichhardergaanopstellentenopzichtevandeneutralelanden[inditgevalSpanje]zodradeEuropeseoorlogisbeëindigdenDuitsland

zichvolledigheeftovergegeven.’Rousseauhaddoor

tussenkomstvandeAmerikaanseambassadeomstreeksfebruari-maart1945vandeSpaanseautoriteitenweltoestemmingverkregenomsamenmeteenNederlandsediplomaatdecollectieindevrijhaventeidentificeren.Datgebeurdebuitenmedewetenvan

Miedl.DediplomaatinkwestiemelddeRousseaudathetgeenaltegrootprobleemzouzijnomdestukkenalsgeroofdbezitopteeisenenuittezijndankbaarheidvoorhetvoorafgaandespeurwerk.21TochondernamNederlanddaarnanietsomMiedltelatenarresterenofdeschilderijeninbeslagtelatennemen.Daarzou

echteralleredentoezijngeweest:naastdevanGoudstikkerafkomstigedoekenwarenerookstukkenbijuithetgemeentemuseumAmsterdamenvandeparticuliereverzamelingenVanderAalst,VanValkenburgenvanDeWild.HetgingomkostbarewerkenvanondermeerFerdinandBol,ElGreco,ThomasCreswick,

AertdeGelder,Corot,J.B.Perroneau,SirThomasLawrenceenAnthonyvanDyck,GerardDou,JeanLouisDavid,MainardienJ.Porcellius.22VolgensdelettervangeallieerdeverdragenwasNederlandzelfsverplichtdekunstwerkenopteeisenenalsbeheerdervoordeeigenaarsoptetredenzolangdienietgevonden

waren.Maardieplichtwerdverzaakt.Rousseausnotitiesover

deweinigcoöperatieveNederlandsehoudingzijnuitgerekendgedateerdopbevrijdingsdag1945.HijhadervermoedelijknoggeenideevanhoelanghetzoudureneerNederlanddeeuvelemoedhaddeheerAloisMiedlvriendelijkuittenodigenvooreengesprekbijde

procureur-fiscaalvanhetGerechtshofinDenHaag.Terwijlenkelenvanzijnbelangrijksteafnemersreedszelfmoordhaddengepleegdomhunterechtstellingdoordegeallieerdentevoorkomen,deDuitsehandelarenmetwiehijzoenthousiastzakenhadgedaaninmiddelsachterdetralieszatenenduizendencollaborateursallang

warenveroordeeld,hieldMiedlzichinSpanjealweerbezigmetgrote,internationalezaken.DeopzetvanmijnbouwactiviteiteninZuid-Afrika,bijvoorbeeld.BovendienhadhijdeZwitserseregeringvoorderechtergedaagdomzijnaldaarinbeslaggenomenschilderijenterugteeisen,enbereiddehijeenprocestegendeNederlandsestaat

vooromzijnverbeurdverklaardebezitindatlandterugtekrijgen.Hijwenstebovendienofficieel‘ontvijanding’teverkrijgenomzichweeralszakenmaninAmsterdamtekunnenvestigen.NederlandbleefondertussennalatendeSpaanseregeringomuitleveringtevragenvaneendergrootstekunstversjacheraarsvande

TweedeWereldoorlog,dieduizendenschilderijenuithetvaderlandsekunstbezitaandenazi’shaduitgeleverdendaarbijniethadgeschroomdomde–vaakjoodse–eigenarenonderdruktezettenmetdedreigingvaninbeslagname.ToenMiedlin1949op

uitnodigingvandeNederlandseregeringénondervrijgeleideeindelijk

inDenHaagverscheenomtewordengehoord,hadhijdiverseschriftelijkeverklaringenopzakvandehoogsteambtenarenvanhetministerievanJustitie.Erwerdhemeenofficieelinreisvisumverleend,eneentegemoetkomingindereis-enverblijfkostenvoordeduurvanzijnoponthoudinNederland,tergroottevantwaalf

guldenperdag.23Eenvandiebrievenwasop24september1949geschrevendoorprocureur-fiscaalVanderVeenbijhetbijzondergerechtshofinAmsterdam.VanderVeenantwoorddeMiedlsadvocaatinNederland,mr.L.Bouma,kortenkrachtigopdiensvraag:‘Naaraanleidingvanuwschrijvenvan12dezer

mogeikbevestigen,datmijnerzijdstegenUwclient,deHeerA.Miedl,geenvervolgingsmaatregelenzijnofwordenoverwogen.’Waaromgenootde

hondsbrutaleMiedlinNederlandnogsteedsbescherming?WaszijngetuigenisnodigomnadeoorloguitDuitslandgerecupereerd,particulierkunstbezitaande

openbaremuseumcollectiestekunnentoevoegenals‘vrijwilligverkocht’endusverbeurdverklaard?WasNederlandbangvoordiplomatiekemoeilijkhedenmetSpanje,ofhadhetietsteverbergenrondMiedlsoorlogsactiviteiten,zoalsspionageenfinancieringvannazi’sinLatijns-Amerika?Opdezevragen

bestaatgeenduidelijkantwoord.MaarinelkgevalstonddewijzewaarophijmetfluwelenhandschoenenwerdaangepaktinschrilcontrastmetdeijzigebehandelingdieeenvanzijnvoornaamsteslachtoffersnahaarterugkeerinNederlandin1946tendeelviel:DésiGoudstikker.

TerwijlallerleischurkeninEuropagoudverdiendenaanhetmisbruikvanhaarnaam,hadDésiGoudstikkerdegrootstemoeitegehadomhethoofdbovenwatertehoudeninAmerika.EenssteenrijkmoestendejongeweduweenhaarzoontjeEdohetnuvanliefdadigheidhebben,indevormvanhulpvanvriendenenkennissen.DiebegoninhetCanadese

Montreal,waarDési,nahaarvertrekuitLiverpool,kortverbleefinhetCarltonRitz-hotel.ZewasdaaropgevangenenwerdfinancieelgesteunddoordezeerwelgesteldejoodseondernemersfamilieBronfmann.VrijsneldaaropkreegzetochtoestemmingomnaarNewYorktereizen,deplaatswaarheenalzovelenvanhaarjoodsevriendenen

kennissenuitAmsterdamwarenuitgeweken.VolgenshaarlatereschoondochterMareivonSahersteldengoedevriendenvanGoudstikker,vermoedelijkdefamilieVonSaher,haareenappartementbeschikbaaraanParkAvenue.Désihadniets,behalvehaarpaspoort,deenkelejuwelendiezeophaarvluchthadmeegenomen,haartalent

alszangeresenhaarreputatiealsdochterenleerlingvanSelmaKurz.HaarstemzouvoorlopigdeenigebronvaninkomstenvormenvoorEdoenhaarzelf.24WeliswaarhadJacques

Goudstikkervoordeoorlogongeveer51.000dollaropeenAmerikaansebankrekeninggestortenhadhijtwintigbelangrijke

schilderijennaarLondenlatensturen,voorhetgevaldat.MaardiereserveshaddenDésitijdensdeeersteoorlogsjarennietveelgeholpen.Omerovertekunnenbeschikken,moestzezoalseerdergezegdeerstaantonendatzijdewettigeerfgenaamvanhaaroverledenmanwas.DaarvoorwasopzijnminsteengewaarmerktafschriftvanJacques’

testamentnodig.Denazi-autoriteiteninNederlandbeschouwdenhaaralseengevluchtejodin,wierbezittingentoevielenaandeFeindVermögenStelle.Envoorzoverdatvermogenzichinhetbuitenlandbevond,laghetnietergvoordehanddatdenazi’sinDenHaagzoudenmeewerkenaanhetvrijgevenervan.Geheimecorrespondentie,

bijvoorbeeldmetJacques’notarisVandenBergh,moestviaZwitserlandverlopenendatwaseenmoeilijkbegaanbareweg,alzijnerwelenkelecontactengeweest.Hetwasdusarmoetroef

voorDési,terwijlzedeerfgenaamwasvaneenversjacherdmiljoenenbeziteninLondenschilderijenophaarwachttenvanondermeerRembrandt

(Geleerdebijkaarslicht,SaskiaenLandschap),JanSteen(Eierdans),AdriaanvanOstade(RokerendrinkerenBoerenmaaltijd),VanRuysdael(Landschap),GerardDou(Rembrandtinzijnatelier),Brouwer(Roker),VanLeyden(Mansportret),Giotto(SintFranciscus),DePredis(Mansportret),FraAngelico(Madonna)en

eenonbekendeHollandsemeester(Mansportret).25HetwasnietzozeerdetopvanzijncollectiedieJacquesvooruithadgestuurdinafwachtingvanzijnvlucht,zoalszijnpersoneelsledenDiksr.enTenBroekdekunstwereldvlakvoordeuitverkoopaanMiedlhaddenwillendoengeloven.Hetwasveeleereenuitstekende

dwarsdoorsnedevanzijnrijkeverzameling,diedekwaliteitvanzijntoenmaligehandelscollectieaardigweerspiegeldeendiedusveelgeldwaardwas.MaarDésikonernietvrijelijkoverbeschikken.OmalsoorlogsvluchtelinguitbezetgebiedinEngelandhaareigendomsrechtenaantetonen,hadzenaastJacques’testamentookeen

bewijsnodigdatdeschilderijenniethetlandwarenbinnengesmokkeld.Engelandhadimmersalbijhetbeginvandeoorlogvoorzorgsmaatregelengenomentegenhandelingeroofdegoederenmetde‘TradingwiththeEnemy-Act’uit1939.Allepapierenwaarmeezehaarrechtenkonclaimen,lageninAmsterdam,indeboekhoudingvande

geliquideerdefirmaGoudstikker.HetwasduidelijkdatDésinietaandevoorwaardenvoorrestitutievande‘Engelseschilderijen’konvoldoen.Toenzenadeeerder

genoemdetussenkomstvanmevrouwRandolphHearstendeAmerikaanseambassadeurinEngeland,JosephKennedysr.,eindelijkvanuitLiverpoolnaarCanadahadmogen

doorreizen,hadDésideadministratieveafwikkelingrondhaarschilderijeninLondennietafgewacht.Eenwijsbesluit,zoalslaterzoublijken:pasin1946werdendeschilderijenwerkelijkaanhaarvrijgegeven.EnzelfstoendurfdeAloisMiedlernogaanspraakoptemaken,omdatzezijnsinziensonderdelegaleuitverkoop

vandetotalecollectiein1940vielenenhijeenrechtopdeopbrengstervanhadbedongen.WelmochtDésidedoekennaverloopvantijduitEngelandnaarAmerikalatenoverkomen,opvoorwaardedatzeinafwachtingvandeerfeniskwestiebijeenerkendmuseuminbruikleenwerdengegeveneneenBritse

vertegenwoordigerhetbeheerervanzouvoeren.Datmuseumwerdhet

AmerikaanseSmithCollegeMuseumofArtinNorthampton,Massachusetts.Dési’svertegenwoordigerwerdHerbertSmithinLonden.Op15juli1940kondigdedezedeverzendingvandeschilderijeninvijftotzestransportenaanbijmuseumdirecteurJere

AbbottinMassachusetts,fullyinsuredenopvoorwaardedatze‘onderonsbeheer’zoudenblijventotdatalleformaliteiteninEngelandzoudenzijnafgerond.Eenvandietransporten,dieindemaandenaugustusenseptember1940opgangkwamen,overleefdedeAtlantischeoversteekniet.Ergensopdebodemvandeoceaanmoetennog

steedsvierschilderijenvanGoudstikkerliggen,wantslechtszestienwerkenmaakteneenbehoudenvaartrichtingAmerika.PaskortgeledenisoverigensgeblekendatdieovergeblevenwerkennietaanSmithCollegewarengeschonken,zoalsdeerfgenamengeloofden,maardatzeerslechtsinbruikleenhingenenindeperiodevannovember

1946totapril1947zijnteruggestuurd.Désiheeftzetoenlatenverkopen.‘HetismenietpreciesduidelijkwaaromjuistSmithCollegealsbewaarplaatsgedurendedeTweedeWereldoorlogisuitgekozen,’verklaardearchivarisMichaelGoodisoninjuli1998desgevraagdoveraldezetransacties.‘DirecteurJereAbbotthadeen

internationalereputatie.MisschienleiddenzijnfaaméndeovertuigingdatdeAs-mogendhedentochwelgeenaanvalopNieuw-Engelandzoudenondernementotdezekeuze.InelkgevalzijnzeopdezewijzeuitdehandenvanHermannGöringgebleven.’26

OverhetverblijfinAmerikavanDésienhaar

opgroeiendezoontjetijdensdeTweedeWereldoorlogzijnnietveelbijzonderhedenbewaardgebleven.Edogingnaareenkostschool,omdatDésialszangeresveelonderwegwas.Hijveramerikaniseerdezienderogen,endevanoorsprongOostenrijkseDésiraaktemeerenmeerontheemd.Hoordezijalskatholiekedochtervaneen

joodsemoeder,getrouwdmeteenjoodseNederlander,thuisinOostenrijk,hetlandvanhaaroverledenouders?OfinNederland,waarzededriegelukkigstejarenvanhaarlevenhaddoorgebracht?OfinAmerika,waarzemethaaropgroeiendezoontjetemiddenvananderegevluchtevriendendeoorlogoverleefdeende

moeilijkstejarenvanhaarbestaandoormaakte?OfinEngeland,waarzehaarmanverlorenhadenwaareenzaamaanzeezijngraflag?Grenspassages.Dési

koos,bijnaeenjaarnadebevrijding,aanvankelijkvoorOostermeer,inNederland.VoordeHerengracht458envoorNijenrode.EnvoorhetlandwaarJacqueszich

thuishadgevoeld,waarzijzoveeldierbareherinneringenaanhad.Maardieherinneringenzoudenwreedwordenverstoorddooreenbijnavijandigtenoemenoverheid,diehaardwongtoteenlange,ongelijkestrijdoverJacques’erfenis.DebevrijdingzouvoorDésipasvelejarennadeoorlogkomen,toenzeNederlandweerhad

verlaten,moegestredeninhetgevechtmetallerleiinstanties,dieerveelvooroverhaddenomdebelangrijkstedelenvandecollectieGoudstikkerintelijvenbijhetnationaalkunstbezit.

DésiGoudstikkerzingtopTimesSquareinNewYorkominhaarlevensonderhoudtevoorzien(foto:privé-archief

DésiGoudstikker).

Désiaanboordtijdenseenvanhaarveletransatlantischereizen(foto:privé-archiefDési

Goudstikker).

HOOFDSTUK10Een

geweldigeontvangst

DésiGoudstikkerwistnietwathaar

overkwam,toenzebegin1946opSchiphollanddenaeenverblijfvanbijnazesjaarinAmerika.Hetwasbijnaalsofzenooitwasweggeweest.Vrienden,familieenbijnahetvoltalligepersoneelvandeKunsthandelJ.GoudstikkerNVwarenindeaankomsthalomhaarte

begroeten.OnderhenwarenJanDiksr.,ArietenBroekenzijnvrouw,dejongeDik,haarschoonmoederEmmyGoudstikker-Sellisbergerendetekenaar/aquarellistJoSpier,eenvriendvanJacquesdiein1937huneersteontmoetingopNijenrodehadmeegemaakt.Daterietsindeluchthing,wasduidelijk:Dési’sadvocaat

mr.MaxMeyerwasuitNewYorkmeegereisdomdatzeproblemenvermoeddenronddeteruggavevanhaarbezit,althansvanwatdaarnadeoorlognogvanoverwas.‘Ja,datwas

merkwaardig,’zoherinnerdeDésizichdiescènejarenlater.1‘Ikwerddaargeweldigontvangen,enerwarenduizend

verhalen.JoSpier,devroegerzeerbekendejournalistentekenaar[diehetconcentratiekampTheresiënstadthadoverleefd]reedmenaarOostermeer,iknoemdathetmooistehuisvandewereld,entoenwerdikzeerwantrouwendbekeken,wieikwas,ofikdaarwelnaartoemocht...’Hetmoeteenweerzien

volgemengdegevoelens

geweestzijn.DefamilieDik,diemetJacques’kapitaalinmiddelseenoorlogsverledenalscollaborateurhadopgebouwd;TenBroek,dielatertoegaf‘eenweinigfierehoudingtehebbenaangenomen’indegangvanzakendietotdeondergangvanhettrotsebedrijfhadgeleid;2EmmyGoudstikker-Sellisberger,

dievolgensDési‘oudenkrakkemikkigwas,diezichtijdensdeoorlogindegrachtenvanAmsterdamhadwillenverdrinkenmaardooromstandersweeruithetwaterwasgehaald’;endeoverigepersoneelsleden,dieallenhaddenmeegeprofiteerdvanMiedlsjudaspenningenbijdeverkoopvandekunsthandel.Désiwistdat

dekunsthandeltegenhaarzinwasgeliquideerdenverkocht,maardewaretoedracht,devérstrekkendegevolgenvandeuitverkoopaanGöringenMiedlenderolvanGoudstikkerspersoneeldaarbijwarennoglangniettothaardoorgedrongen.‘Hetwasmoeilijk,watmoestikdoen?Eenhandgeven?Jacqueszeialtijd:wieniet

hatenkan,kanooknietbeminnen.Voorhemwashetjaofnee.Ikhebnietzo’nkarakter.Vooralmijnschoonmoederstonddaar;ikhieldtochvanhaar.’3Waarschijnlijktotgrote

opluchtingvanhet‘personeelvandeHerengracht’beslootDésivooralsnogvooraldankbaarheidtetonenjegensdemensendie

voorgavenhetuiterstetehebbengedaanvoorhetbehoudvanhaarfamiliekapitaalenhaarpersoonlijkebezittingen.Zewasookechtverrukt,toenallerleikleinedingenvanvroegerplotselingweertevoorschijnkwamen.MethaarcharmanteOostenrijks-Nederlandseaccent,eenglimlachophetlevendigegezicht,haaldezedeherinneringen

daaraanvoordeNOS-televisiein1986opalslichtpuntjesinhaarmoeilijkegeschiedenis:‘Mijnpersoonlijkebezittingen,dieheeftdefamilieDik...eenbontjasvanmijnmoeder,persoonlijkejuwelen,eengrotemooieZeeuwseketting,heteerstecadeauvanmijnmanaanmij,ja,erwasallerleiendathebbenzemeindekeuken

vanOostermeer...Ikziehetalsvandaag,endaarzijnzetelkensweermeteenstukjeaangekomen,enweereenstukje,enik,jubelend,ikwistnietvanvreugdeendankbaarheidwatikmoestdoen,ikbengraagdankbaarenerkentelijkvoordingen,entoenwasiktochzeerverheugdombepaaldedingendieiktotaalhadafgeschreven–nooit

gedachtdieweertezien,endiehebbenzemetoenteruggegeven.’4

HetisdevraagofDésiooittewetenisgekomenwaterpreciesachterhaarrugomwasbedisseldenwelkerolsommigevandemensenhaddengespeelddiezijnadeoorlogzodankbaarwasvoorhetbewarenvanenkelepersoonlijkebezittingen.Allemaal

dedenzehunbestomhunaandeelindezakenzofraaimogelijkvoortestellen,enoprechtmedeleventetonen.TekenenddaarvoorishetkaartjedatTenBroek,demandiemetzijnhandtekeningJacques’bezitenreputatiehadverkwanseld,haaralop4januari1946schreef,vlakvoordatzenaarNederlandzoukomen.

‘Lievemevrouw,’zobegonhij.‘VandaagwerdenwijverrastmeteenpakketuitNewYork,datallerleiheerlykhedenbevatte.Onzehartelykendankvoordezelieveattentie.Dechocoladeendeblikjeszynvooronseenbuitengewonedelicatesse,waarvanwyheerlykzullensmullen.EindelykisJacques[zoonvanTenBroeks]voorden

militairendienstopgeroepen.HywordtnuopgeleidaandeArtillerieschoolinWezep,gaatdannaarEngelandenovereenpaarmaandennaarIndië.Laatonshopen,dathyhetergoedafbrengt.Ubegrypt,datwyhem,onzenjongstenzoon,slechtsnoodekunnenmissen,maarwymoetenerinberusten.NogdoenwyUvoorhetnieuwejaar

onzeallerbestewensentoekomen;hopenlykbrengt1946UalleswatUergaarnevanverwacht.MevrouwEmmyisophetoogenblikziek:gelukkigwordtzygoedverpleegdenwyhopen,datzyspoedigweergeheelhersteldzalzyn.MetvelehartelykegroetenendebestewenschenvoorUenEdo,

alssteedsUwtoegenegenfamilieTenBroek.’5UithetfeitdatDésihem

nogcadeautjesstuurde,bleekdatzijzichinelkgevalnietbewustwasvanzijnbepalenderolbijdeverkoopvandekunsthandelendeexorbitanteverkooppremiesdiehijhadgeaccepteerd,dienotabeneafkomstigwarenuit

hetvermogenvanzijnvorigewerkgever.Zelfsdemandiedaarbijveruitdebelangrijksterolhadgespeeld,AloisMiedl,hadzichperbriefgemengdinhetkoorvanschijnheiligendiedeerfgenamevanhetversjacherdebezitgunstigprobeerdentestemmen.DemandieviertotzesmiljoenguldenhadverdiendindefirmaGoudstikkerschreefhaar

vlakvoordebevrijdingvanuitSpanje:‘Madrid,23april1945.

BestemevrouwGoudstikker,ikkreeguwadreseergisteren.Op28juni[1944]hebikAmsterdamverlatenmetmijnvrouwenmijntweekinderenommijnfamilienaarSpanjetebrengen,aangezieniknietwildedatzenoglangerblootstondenaanhetgevaarvan

deportatiedoordeDuitsersomdatHimmlersmethodentelkensrigoureuzerwerden.MijnterugkeernaarNederlandwerdvervolgensonmogelijkomdatdeSpaansegrenzenwarengesloten.NamijnaankomstinSpanjehebikgeprobeerduwadrestepakkentekrijgenenikhoordedatuinZuid-Amerikareisde.Ikwiluin

hetkortallesvertellendatuzoukunneninteresseren.Ophetmomentvanmijnvertrekwasuwschoonmoederingoedegezondheid.Ikbeneringeslaagdomhaarenmijneigenschoonmoedertebeschermentegenhetverschrikkelijkelotdatzovelentoeviel.Zeoverleefdederegelmatigeberoeringenheelgoed.SindsikuitAmsterdam

wegben,hebikgeennieuwsmeerkunnenvernemen,maarikhoopdatdebeideoudedamesookgoeddoordejongstetijdenvanterreurinNederlandzijngekomen.Ikhoophetzelfdevoordemoeder,zuster,kleinzoonenschoonbroervanMaxModelinNewYork,metwiewijbevriendwaren,envoordefamilie

Fleursheim.6DezetweefamiliesbehoordenbijdelaatstedienaarWesterborkzijngebracht.Allemogelijkeinspanningenomdattevoorkomen,warentevergeefs.Ikbenerechterwelingeslaagdomhunbetereaccommodatietebezorgenendegarantiedatzenietopverdertransportgesteldzouden

worden.Dr.HansTietje,dienoginAmsterdamwoont[DuitsezakenvriendvanMiedl,dieookkunstaandenazi’sverkocht],heeftinditgevalenveleandereonderdemoeilijksteomstandigheden,onvermoeibaarenmetzelfopofferinggeholpenofgeprobeerdtehelpen,alhoewelhijenzijnvrouwzichindezelfdepositie

bevonden.Bijmijnvertrekheefthijmijbeloofdomtotaanmijnterugkeerinhetbijzondervoormijnvriendentezorgen.Ikzenduhierbijookhet

rapportvandeherenDikenTenBroek,datumisschienalgezienheeftaangezienikhetvorigjaarookaandeAmerikaanseenNederlandsevertegenwoordigingeninMadridhebgegeven

[Miedldoelthieroptweevoorhemontlastendeverklaringen,dieDikenTenBroekzekerheidshalvealvoorheteindevandeoorlogvoorhemhaddenopgesteld].7HetkapitaalvandeKunsthandelJ.GoudstikkerNVinliquidatie,voorzoverdatbetrekkingheeftopdeverkoop,isgeïnvesteerdinstabieleeneersteklas

NederlandseenAmerikaanseaandelenbijdenvKasvereeniginginAmsterdam,diedeheerFranzKoenigsdestijdsheeftuitgekozen.Eenkleindeelvandeopbrengstisinlandenonroerendgoedgestoken.Zoalsuinhetrapportzultzien,hebikin1940metsuccesgeprobeerdomteverzekerendatuwfamilie-eigendommeninde

toekomstnietgeconfisqueerdzoudenworden.Dewettenmetbetrekkingtotjoodsenvijandelijkvermogen,dieeenjaarlaterzijnuitgevaardigd,hebbendezegarantienietaangetast,ondankseenaantalpogingendaartoevandeDuitseautoriteitendiezulkebezittingeninbeslagkondennemen.

Deschilderijenwaarindefirmaeenhalfaandeelbezat[deeerdergenoemdeMeta-schilderijen,dieJacquesGoudstikkersamenmetanderenhadgekocht]zowelalsdeschilderijendieinconsignatiewaren,hebikgedeponeerdbijdeAmsterdamscheBank,ongeachtdevraagofzewerdenbeschouwdalsjoodsofvijandelijkbezit.

EenonbelangrijkdeelvandeMeta-schilderijenmoestwordengeliquideerd,eenanderdeelisverhandeldmetfirma’sinDuitslandenOostenrijk.Toenikvernamdatukoffersenkistenmetjassenenkledinghadopgeslagenbijeentransportfirma,diezevervolgenshaduitgeleverd,hebiktevergeefsgetrachtdezenogterugtehalen.Zewarenreedsweggezonden.

Debezittingenvanuwschoonmoeder,diedoordeheerBolaanLippmann,Rosenthalwarenoverhandigd,moetenhaarweerterbeschikkingwordengesteld,netzoalsdeNederlandscheGrondbeheerNVhetlandenhetonroerendgoedmoetteruggevendatbuitenmijnmedewetenominbeslagwasgenomen.In1940washetmoeilijk

genoegomgarantiesvoordetoekomstteverkrijgenvooruweigendommen.Hetbleekechternogveelmoeilijkeromteverzekerendatdiegarantiesvijfjaarlangzoudenstandhouden.DeoperaplatenvanuwmoederzijnveiligopgeborgenopOostermeer.Ditisallesvoorvandaag.Ikbenuwoverledenechtgenootdiepe

dankbaarheidvoorvelegoedeadviezenverschuldigd.Uwschoonmoederwilgraagzosnelmogelijkietsvanhaarkleinkindhoren.Altijdtotuwdienst,verblijfikmetdegrootsteachtingvooru,uwtoegenegenAloisMiedl.’8Hetisduidelijketaal.

Hierisnietdemanaanhetwoorddiedefirma

Goudstikkerteneigenbatehadverkwanseld,maarjuistde‘held’dieuitdiepedankbaarheidjegensJacquesGoudstikkerdebelangenvanzijnfamilietegenalleaanvallenhad‘beschermd’endaarbijdeDuitsershad‘getrotseerd’.DeopmerkingenaanheteindemakenhetdestewaarschijnlijkerdatMiedlGoudstikkervoordeoorloghadgekend.Endathijdus

toenalheelgoedwistwelkvleeshijindekuiphad,toenhijdiensbezittingenviaillegaleaandeelhoudersvergaderingendoorDikenTenBroekaanGöringenzichzelflietverkopen.Hetisnietmeernategaanof,enzojahoeDésiopzijnbriefheeftgereageerd,alstaatvastdathaarvertegenwoordigerenlatereechtgenootAugust

vonSahernadeoorlogmetMiedlheeftgesproken.9ToenwashetdefamilieinmiddelswelduidelijkgewordendatMiedldezebriefalseenwolfinschaapsklerenhadgeschreven.Tallozemalenzouhijnadeoorlog10herhalendatalzijnactieseigenlijkophetbeschermenvanjodenwarengericht,endatzijn

enormeverdienstenslechtseenwelkomneveneffectwarengeweest.MaarniemandinNederlandgeloofdedat,behalvemisschienzijneigenadvocaatmr.L.Bouma,dieMiedelsargumentenalthansmetverveondersteundeinzijnpleidooien.11Indegevallendathijjodeninbeschermingnam,zoals

Jacques’moeder,wasdatsteedsonderdeelgeweestvanhetaanboddathijbedreigdefamiliesplachttedoen.Hetginghemomdehandel,endehulpaanjodenwasdaarbijsomseennoodzakelijkneveneffect,maarhetwasnietomgekeerd.Degevallenvan

jodenbeschermingdieadvocaatBoumanadeoorloginMiedlsvoordeel

aanvoerde,zijnbovendiengrotendeelsterugtevoerenopdehulpvaardigheidvananderen,zoalsdievandebeheerdervanhetlandgoedOostermeertijdensMiedlsafwezigheid.DatwaseenzekereJ.C.Berlips,diebijMiedlindienstwasgekomennadiensovernamevandebankLisserenRosencranz.12Berlipsen

diensvrouwbodenzekertienonderduikerseenschuilplaatsopOostermeernadatMiedldebenenhadgenomen,zoverteldedekunsthistoricadr.SylviadeGrootin1990aanVrijNederland.Zijenhaarmanhaddenzelftotdietienbehoord,dietelkensnaardezoldermoestenvluchtenalsdesecretaressevanMiedlsvriendW.Lages,hoofdvan

deSicherheitsdienstinAmsterdam,weereenskwamkijkenofdezaaknoginordewas.MiedlhadvanLagesgedaangekregendathijeenbordmetdetekst‘OnderbeschermingvandeSD’aanhethekvanOostermeerhadlatenschroevenomeenbezettingdoordeWehrmachttevoorkomen.Inplaatsvanonderduikersbinnentehalen,hadMiedl

dekostbaremeubelenenkunstwerkenuithetpersoonlijkeigendomvanhetechtpaarGoudstikkermetvrachtwagenladingentegelijkdoordeWehrmachtuitOostermeerlatenweghalenomteverkopeninde‘onverzadigbareHeimat’,zozouBerlipsnadeoorlogverklaren.13Diepersoonlijkeeigendommen

warennadrukkelijkbuitendeverkooptransactievan1940gehouden,enVonSaherberekendekortnadeoorlogdatalleenaldieschadevoorhetbezitvandefamilieGoudstikker800.000guldenmoethebbenbedragen.14ToenDésinadeoorlog

inhethuisterugkeerde,trofzeerallerleismakelozeengoedkopemeubeltjes

aaninplaatsvandedureensmaakvolleinventarisvanJacquesGoudstikker.Eenvooroorlogsfotoboekjevanhetlandhuisuitdefamiliearchieventoontdeweelderigheidvandeinrichtingvanhetlandhuisvoordeoorlog,endeconsequentheidwaarmeedediversevertrekken–netalshetkantoorpandHerengracht458enhetkasteelNijenrode–elkin

eigenstijlenwarengedecoreerd.Miedl,diezopratgingopdebeschermingvanhetfamiliekapitaal,haddieinventaristeneigenbateverkocht,nadathijhetlandhuisopnaamvanzijnkinderenhadlatenschrijvenomzijnbelastingaanslagenteverminderen.StruikelendoverhaarwoordenverteldeDésiin1986aandeNOS-

televisiewatzenadeoorlogmetOostermeer,Herengracht458enkasteelNijenrodehadgedaan:‘Anyway,ikhebhetteruggekocht,vanhetgelddatgedeponeerdwas,eendeelvanhetgeld[vandeverkoopaanGöringenMiedl],wantdatwas–zonderdatiktoestemming[voordieverkoop]gegevenhad–opeenbepaaldcontogedeponeerd,en

zodraikdebeschikkinghad,hebikteruggekochtwatikmaarkrijgenkon,wanteendeelhebikonmiddellijkweerverkocht,wantvanietsmoestikookleven,maarikwougewoonnietdebesmettinghebbenvan:datwasnazi-bezitgeweest.’15

OnderzoekersvandeAmerikaanseen

NederlandseambassadesinMadridhaddenin1945weliswaarvoorgesteldomMiedlalsoorlogsmisdadigertebrandmerken,16maarzoverishetzoalsgezegdnooitgekomen.Hijbleefvrijmanenzijntransactieswerdennietteruggedraaid.SommigengeloofdenooknadeoorlognogdepraatjesdieDikenTen

Broekzokwistighaddenrondgestrooidoverde‘deplorabeleenhaastonhoudbaretoestand’waarindekunsthandelzichinmei1940hadbevondenomdeonvermijdelijkheidvandeverkoopaanGöringenMiedlteonderstrepen.Datuitdestillereservesvandezogenaamdnoodlijdendekunsthandelbijdieverkoopalleenal400.000gulden

vrijgemaaktkonwordenvoordepremiesdiezijvoorhunmedewerkingopstreken,verteldenzeertoenwijselijknietbij.InplaatsvanMiedlzijn

beziteenvoudigteontnemenenhemvoorderechtertebrengen,steldederegeringeenbewindvoerderoverzijnbezittingeninNederlandaanenkreeghijuitgebreiddekansomvoor

ontvijandingenrechtshersteltepleiten.ZohooptedestaatnogietsvandebelastingschuldvantweemiljoenguldenterugtekrijgendieMiedlbijzijnvertreknaarSpanjehadachtergelaten.Dieschuldwasnotabeneontstaanomdathijteweiniginkomstenbelastinghadbetaaldoverzijnoorlogswinsten.Zoalsverderopnogzalblijken,

speeldedestaatMiedlskunsthandelnadeoorlogzelfsfinancieeluittegende‘oude’firmaGoudstikker,teneindezoveelmogelijkgoedtemakenvandie‘gederfdebelastinginkomsten’opdeuitverkoopvanroofkunstaandenazi’s.ToenDésiin1946uit

Amerikaterugkwam,warendergelijkemachinatiesronddefirma

vanhaaroverledenechtgenootreedsinvollegang.Enerwasookveelteverdelen.Alinoktober1945waseenstroomopganggekomenvankunstwerkendiedoordegeallieerdeninDuitslandwarenteruggevonden.ZokwamenookenkelehonderdenschilderijenvandekunsthandelJacquesGoudstikkerterugnaarNederland.Zewerden

officieelaandestaatinbeheergegevenmetdeopdrachtomzeaanderechtmatigeeigenaarsterugtebezorgen.EenaantalGoudstikker-schilderijen,zoalsJanSteensIphigenia,behoordezelfstotdeeerste‘retourzending’uitMünchenvanzesentwintigkunstwerken.Dezewerdenop24oktober1945metveelvertoonbijhet

Rijksmuseumafgeleverd,nadatdegeallieerdendebijnacompletecollectiesvandenazi-leidersinZuid-Duitslandhaddengevonden.Derecuperatievankunstwerkenzounetzo’nomvangrijkeoperatiewordenalsdemilitairerooftochtenvoorHitlers‘GermaansAthene’.Ditmaalgingdeuittochtindeomgekeerderichting,alzouheteinddoelineen

aantalgevallennietwordenbereikt.Veelvandeeigenarenwarennietteruggekeerdenvoorzoverzijalnabestaandenhadden,zoudendezenadeoorlogvaakdegrootstemoeitehebbenomhunrechtenalserfgenaamaantetonen.DeteruggavevangeroofdebezittingenuitDuitsland–kunst,effecten,eigendomsrechtenvan

bedrijvenenonroerendgoed,huisraad–werddanookeenvandepijnlijksteoperatiesindenasleepvandeTweedeWereldoorlog.Hetiseenondernemingdienogsteedsnietisafgerondenwaarvanelkeepisodedetallozebetrokkenenblijftherinnerenaanhetverliesvandierbarenenhunmateriëlesporen.Wranggenoegzoudende

naoorlogseoverhedenvandiversebezettelanden,minofmeerdankzijdestrooptochtenvandenazi’s,daarbijeenonverwachteensomswelkomeuitbreidingvanhunnationaalkunstbezitbehalen.Alsnelnahetuitbreken

vandeTweedeWereldoorlogbegonmentebeseffendatkunstschattennietalleen

tegenhetgeweldvanoprukkendelegersbeschermdmoestenworden.Menhadookvoorziendatdekunstmassaalopdriftzourakenenookalsoorlogsbuitinhetkielzogvandebezetterszouwordenmeegevoerd.Maardatdenationaal-socialistenopzo’nongekendeschaaltekeerzoudengaan,hadniemandnogdurvenvermoeden,

toenleidendekunsthistoriciuitdeAmerikaansemuseumwereldhunzogenoemdeMetropolitanMeetingbelegden.Diebijeenkomstwasgenoemdnaardeplaatsvanhandeling:hetMetropolitanMuseumofArtinNewYork.17Aanleidingvoordevergaderingwashetop7

januari1942verschenenartikel‘Debeschermingvanschilderijengedurendeoorlogstijd’vanGeorgeStout,18eenkunsthistoricusdieonderdewapenenwasgeroepen.InhetdagelijkslevenwasStouthoofd-conservatorvanhetHarvardFoggMuseumofArt.HijschreefzijnartikelkortnadeJapanseaanvalopPearl

Harbourvan7december1941,dieookdeVerenigdeStatenbijdeTweedeWereldoorloghadbetrokken.StoutsideeënbereiktenpresidentRooseveltdoortoedoenvanPaulJ.Sachs,kunsthistoricusaandeHarvard-universiteit,directeurFrancisHenryTaylorvanhetMoMa-museuminNewYorkenopperrechterHarlanF.

StonevanhetAmerikaanseHooggerechtshof.Rooseveltinstalleerdeop23augustus1943deRoberts-commissieonderleidingvanOwenJ.Roberts,rechterbijhetHooggerechtshof,diedeopdrachtkreegomderoofvan,hetrisicovoorendeschadeaandeEuropesecultuurschatteninbeeldtebrengen.Dankzijdiecommissieenhaar

militaireuitvoerdersiserindeNationaleArchievenvanWashingtonzo’nuitgebreideenminutieuzedocumentatiebewaardgeblevenoverdegrootsteenmeestgeorganiseerdekunstroofuitdegeschiedenis.Hetwerkvande

commissie-RobertsleiddetotdeoprichtingvaneenmilitairestafvoorMonuments,FineArts&

ArchivesinhetAmerikaanseleger,deMFA&a-service.DeBrittenenCanadezenvolgdenditvoorbeeld.Gedrieënvormdendezegeallieerdeneenunieklegeronderdeel,datgeüniformeerdekunsthistoricimetdeinvasiemachtenmeestuurdeomdekunstschattenvanEuropaalindefrontliniestebeschermentegenhet

oorlogsgeweld.RoosevelthadtevensdeRussenuitgenodigdomaandezeoperatiesdeeltenemen,maarvandiezijdeontbrakelkenthousiasme.HethaddeAmerikaansepresidenttrouwensookineigenkringgrotemoeitegekostomzijnstafchefsteovertuigenvandenoodzaakomkunsthistoriciinofficiersrangente

benoemen,personeeltegevenentoetelatentothetmilitairgezag.Destafchefsvreesdendatdeherenhistoricimethunbuitenissigesoldatenmaarindewegzoudenlopenbijdebikkelhardegevechtenvoordebevrijdingvanbezetgebied.DesondankswerddeMFA&a-servicein1943operationeel.Zemaakteinventarisatiesvandemonumentenen

kunstschattendiedegeallieerdenbijhunopmarskondentegenkomenenontwikkeldestrategieënomdeschadevanoorlogshandelingenzoveelmogelijktebeperken.Zowerdenaanvalsplannen,marsroutesenbombardementenalopdemilitairestafkaartenaangepastomEuropa’scultuurgoederente

ontzien.IronischgenoeghaddenuitgerekenddeDuitsersalindeEersteWereldoorloghetgoedevoorbeeldgegevenmethunmilitaireDenkmalschutz,onderleidingvandebekendekunsthistoricusprofessorPaulClemenuitBonn.Enookdenazi’shaddeneensoortgelijklegeronderdeelingesteld.Zeachttendevernietigingvanmensenmassa’s

aanvaardbaarenzelfsnoodzakelijkvoordevestigingvanhunRijk,maarwildendekunst-encultuurschattenvanhunslachtofferszoveelmogelijkontzien.Daartoerichttenzealin1940hunmilitaireKunstschutzop.Zemaaktendaarbijechtereenveelzeggendebeperking:deKunstschutzwasalleenopWest-Europagericht.Hunrespectvoor

deculturelegeschiedenishieldbijdeoostgrenzenop,tenoostenvanDuitslandwerdmassaalgeroofdenvernield.Voorzovermonumentenindewegstonden,werdenzedoordeoprukkendeDuitserseenvoudigwegonderdevoetgelopenofzelfswelbewustenopgroteschaalvernietigd,zoalsinPolen.

OokinNederlandwarendegeallieerdeMFA&a-militairenactief.Hetbreinachterdeheleoperatie,luitenantGeorgeStout,dieinmiddelstot‘kunst-officier’inde12thArmyGroupwasbevorderd,wasdeeerstegeallieerdemilitairdiedecollectiesvanhetRijksmuseum,hetMauritshuisenhetFransHalsmuseumindemergelgroevenvandeSint

Pietersberginspecteerde.DirectnadebevrijdingvanZuid-Nederlandzorgdehijvoormilitairebewakingvandezeopslagplaatsomsabotage,diefstalenvandalismetevoorkomen.Erwasvoldoenderedenomsabotagetevermoeden,zowasgeblekentoenStoutscollegakapiteinRobertPoseyvangeneraalPattonsDerdeLegernadeDuitsecapitulatieals

eerstedezoutgroevenvanAltAusseeenBadIschlbijSalzburgbinnenging.HijvonderonderanderegrotedelenvandecollectievoorHitlersFührermuseum,voorzienvantallozeboobytrapsdiewarenbedoeldomallestelatenexploderenvoordathetdoorvijandenvanhetDerdeRijkzouwordenontdekt.Degeallieerdendiedezoutgroevenonder

HitlersbuitenverblijfBerghofopdeObersalzbergbetraden,moetenmetstomheidgeslagenzijntoenzedezedodelijkeschatkamersopenden.InhetschemerlichtvanhunzaklampenstruikeldenzehieroverhetbestevantieneeuwenEuropesekunst,verzameldingrofhoutenkistenenafgedektmetlappendekens.Weggeroofd

uit’swereldsmeestvooraanstaandeverzamelingen,diepinhetbinnenstevandebergverscholenenbewaaktdoorexplosieven,zolagenruim8000meesterwerkenmeteengezamenlijkewaardevan–toenal–ruim3,5miljarddollarerbij.Zelfsop30april,toendegeallieerdenheminBerlijnhaddeningeslotenenlutteleuren

voordathijzelfmoordpleegde,hadHitlernogpeinzendneergeknieldbijdemaquettevoorhetFührermuseuminLinz,waaraldezeschilderijenensculpturenhunglorieuzeplaatshaddenmoeteninnemen.19Totophetlaatstzíjnkunst,ofliever:vooreeuwigzijnkunst.ZozouhetzijngeweestalsdeOostenrijkse

mijnwerkersvandezoutgroevendegeallieerdenniethaddengewaarschuwdvoorHitlersdodelijkeafscheidsgroet.Zehaddendegeallieerdengewaarschuwdomtevoorkomendathunmijn,endaarmeehunwerkgelegenheidverwoestzouworden.Mededankzijhengingendebommennietafenkondendezekunstwerkendoorgaans

weliswaarbeschadigd,maartochgrotendeelsongeschondenwordengeborgen.Ietsverderop,ineen

tunnelbijhetdorpBerchtesgaden,vondenPoseyenzijnmannendeverlatentreinvanGöring,dienogdoorgeallieerdenwasbeschotenvlakvoordathijBerchtesgadenwasbinnengereden,volgeladenmetdebijnavolledige

collectievanhetmuseumKarinhallbijBerlijn.HadGöringdietreinreismetzijnschilderijen,beeldhouwwerken,sieraden,tapijten,zijnprostitueeseneengrotecollectiewijnennaarZuid-Duitslandnietgemaakt,danzoueengrootdeelvandeGoudstikker-collectienuvrijwelonbereikbaarzijngeweestinRusland.DeRussenvondenhet

landgoedinhunBerlijnsesectorgeheelverlaten,alleenenkeleonbeduidendekunstwerkenwarenerachtergebleven.IntegenstellingtotdegeallieerdenmethunMFA#X0026;A-servicenamenzijvrijwelallekunstwerkendiezebijdeontruimingvanhunsectorvondenmeenaarhunvaderland,zoalsgrotedelenvande

verzamelingvandeDresdnerGemäldegalerie.HetligtvoordehanddateendeelvandenogaltijdspoorlozeGoudstikker-schilderijenookdiewegisgegaan,eindjarennegentigvandevorigeeeuwzijnvierbelangrijkeschilderijeninRuslandgeïdentificeerdalsafkomstigvande

Amsterdamsekunsthandel.20Dekunstwerkenuit

Göringstreinwachttenaanvankelijkeenheelanderlot.NadatdebewakersvanhettransportenGöringsvrouwenvanlichtezedendetreinwarenontvlucht,werddieeentunnelvlakbijhetstationvanBerchtesgadenbinnengeredenenkorte

tijdonbewaaktachtergelaten.Devrouwenvondensnelonderdak.Dewijnisnooitmeerteruggevonden.Engeallieerdemilitairenmoestenhethalvedorpopzijnkopzettenomdekunstwerkenterugtehalendieuitdetreinwarengehaald.Zekwamentevoorschijnuitslaapkamers,zolders,trapportalenen

bezemkastenvandorpsbewonersdiedeze‘Herrenlose’kunstwerkenindenachtelijkeurenhadden‘gejut’.21Eenderdeopslagplaats

vandenazi’sbleekgevestigdinhetbizarreslotNeuschwansteinvanKoningLudwigIIinZuid-Beieren.Tallozeschilderijenuitberoemdejoodsecollectieswerden

hieraangetroffen,samenmetdebijnavolledigeadministratievandeberuchteEinsatzstabReichsleiterRosenberg,diezehadgeroofd.Bijnasurrealistischwarendetaferelenvangehelmdesoldaten,diezichopdezonnigeterrassenvanhetgeheelverlatenNeuschwansteinlietenfotograferen,eensigaretindemondhoekeneen

middeleeuwsmeesterwerkopschoot,alszijevenpauzenamentijdensdeontruimingvanhetwereldberoemdesprookjesslotdattotpakhuisvandenazi’swasverworden.

GöringsonbeheerdachtergelatentreinuitKarinhall,dezoutmijnenenhetslotNeuschwansteinmethunduizenden

gegijzeldekunstschattenbehoordenongetwijfeldtotdespectaculairsteschatkamersvanhetDerdeRijk.Maarookopveelonbeduidenderplekkeneninkleinerehoeveelhedenwerdenkunstwerkenteruggevonden:inhooibergen,boerenschuren,keldersengarages.Somsookinvochtigemijnschachten,zoalsindekopermijnbij

Siegen,waarGeorgeStoutvierhonderdkunstwerkenaantrof,meesterwerkendiemetdegrootstespoedgeëvacueerdmoestenwordenomverderevochtschadetevoorkomen.InmeerdanduizendschuilplaatsenverspreidoverheelDuitslandbleekeenoorlogsbuitopgeslagendiehettotaalaantalkunstwerkenindeVerenigdeStatenovertrof.

Debuitomvattemeerdaneenvijfdevandewereldwijdevoorraadinmuseaenparticuliereverzamelingen.Hetwasduidelijkdathet

opsporen,bijeenbrengenenretournerenvanaldezevoorwerpeneenoperatievanevenbuitengewoneproportieszouworden.DaartoewerdeninDuitslandvijfcentraleverzamelpunteningesteld,

dezogenoemdecollectingpoints.Demeesteschilderijenvandevoormaligecollectie-GoudstikkerkwamenterechtbijhetCentralCollectingPointMünchen.HetwashetgrootstevandevijfenstondonderleidingvandeAmerikaanseluitenantCraigHughSmyth.HetverzamelpuntwasgevestigdinHitlers

voormaligepolitiekehoofdkwartier,hetpartijkantooraandeKönigsplatzinhetstadscentrum,deFührerbau.AlleenalvoordeaankledingvandatgebouwhadHitler–zoalsgezegdviaAloisMiedl–drieënvijftigschilderijenvandeGoudstikker-collectielatenaanrukken.HetwasookdeplaatswaarhijmetdeItaliaanse

dictatorMussoliniendeBritsepremierChamberlainin1938hetVerdragvanMünchenhadgetekendonderhetmottoPeaceinOurTime.IndatgebouwvondSmythdecompletedossiersvanallenazi-partijledenvanhetDerdeRijk,archievendievolgenshemgenoegmateriaalbevattenomdeinlichtingendienstenvanallerleilandennog

jarenlangbezigtehouden.22Endaarkwamnaeengeïmproviseerdeopknapbeurtindezomervan1945eengrootdeelvandedoorHitlerenGöring‘verzamelde’collectiesopgeslagenteliggen.Onderdiekunstschatten

wasookhetschilderijChristusendeoverspeligevrouwvanVermeer,dat

Göringvoorruim1,5miljoenvanMiedlsKunsthandelvoorheenJ.GoudstikkerNVhadgekocht.Smythsstafontdektemeteendatheteenvervalsingmoestzijn,albrachtenzehettoennognietinverbandmetdenaamvandeNederlandsemeestervervalserHanvanMeegeren.CraigSmythherinnerdezichmaaraltegoedhoeditschilderijuit

eenvrachtwagenwerdgeladenenvervolgensniemandvandekunsthistoricibijhetCollectingPointwildegelovendatditeenechteVermeerwas.NetalsdeconnaisseurJacquesGoudstikkeralvóórdeoorlogVermeersEmmaüsgangersbijhetmuseumBoijmansVanBeuningenalseenvervalsinghad

ontmaskerd,wezendezekennershetschilderijChristusendeoverspeligevrouwalsvalsvandehand.‘Hetschilderijkonhetdaglichtletterlijknietverdragen,’schreefSmythin1986metonverholentrotsoverdezeontdekking.23Pasmaandenlater,tijdenshetgeruchtmakendeprocestegenVanMeegeren,

moestenNederlandseexpertserkennendatGoudstikkereenvandeeerstenwasgeweestdiezijnwerkmeteenhadontmaskerd,terwijlzijhetjarenlangvoorechthaddenaangezien.

DirectnadeoorlogwashetNederlandsBeheersinstituutopgericht,ondermeeromhetbeheertevoerenover

eigendommenenaansprakenvanNederlandseonderdanendieinDuitsehandenwarengekomen.Deregeringinballingschaphadzoalsgezegdalindezomervan1940dekoninklijkebesluitenA1enA6afgekondigd.DaarinkonelketransactiemetDuitsepersoneneninstantiesnietigwordenverklaard.Destaatnam

ookalleaansprakenenvorderingenvanzijnonderdanenopDuitsetegenpartijenover,metdebedoelingdiebijdeeerstegelegenheidopdevijandteverhalen.Hetwaseenmetvooruitziendeblikuitgevaardigdenoodwetgeving,dietijdensdeoorlogdoortoevoegingvanallerleiartikelenwerdaangescherpt.Diversegeallieerdelandenzouden

ditvoorbeeldvolgen.In1944kwamenzijtijdensdeconferentievanBrettonWoodsbovendieninternationaalgelijkluidendemaatregelenovereenomzulketransactiesnietigteverklarenendeopbrengstenteverbeuren.Debedoelingvanaldezemaatregelenwasomdeweggevoerdeeigendommennamensde

geallieerdeonderdanenoptekunneneisenendefinanciëleschadeongedaantemaken.Daartoewerdereen

nadrukkelijkonderscheidgemaakttussenroofenverkooponderdwangenerzijds,envrijwilligetransactiesmetdevijandaandeanderekant.Wiekonaantonentezijnbestolen,ofbijdeverkooponderdwangvandenazi’s

ofhuncollaborateurstehebbengehandeld,zounadeverwachteoverwinningzijneigendommenterugkrijgenvoorzoverdiewarenteruggevonden.Wieechtergeheelvrijwillighadverkocht,hadzijnrechtenverspeeld;zoudenzijnvoormaligebezittingeninDuitslandwordengevonden,danzoudendieaandeNederlandsestaatvervallen.

DezeBijzondereRechtsplegingleverdebijvoorbaathetprobleemopdatdeoverheiddeteruggevondenbezittingenzoumoetenbeherentotdatdeeigenaargevondenwas,zijnrechtenwarenvastgesteldeneventueleopbrengstenmetdestaatwarenverrekend.OndermeerdaarvoorwerdhetNederlandsBeheersinstituutopgericht.

DatvielonderdeRaadvoorhetRechtsherstel.Omclaimstebeoordelenengeschillentebeslechten,kreegdieraadookeenafdelingRechtspraak.TenslottewerdspeciaalvoorgeroofdeenverhandeldekunstwerkendeStichtingNederlandsKunstbezitinhetlevengeroepen.Dezekonweggevoerdekunstwerkenmetbehulpvaneigenexpertise

identificerenenookclaimsinhetbuitenlanduitbrengen.DestichtinghadvertegenwoordigersbijdegeallieerdeverzamelpunteninDuitsland.Voorelkkunstwerkdatzijinhandenkreeg,moestzeeenverklaringtekenendatdeNederlandsestaatslechtsalsbeheerderzouoptredennamensderechtmatigeeigenaar,en

deverplichtingopzichnamdezeoptesporenenhemhetkunstwerkterbeschikkingtestellen.Directeurvandestichtingwasdr.A.B.deVries,diealsdirecteurvanhetMauritshuisprominentwasonderdeNederlandsemuseumdirecteuren.

MaandenvoordatDésiuitAmerikaterugkeerdeomtezienwaternogvan

Jacqueserfenisoverwas,hadhetNederlandsBeheersinstituutzichaloverdezaak-Goudstikkergebogen.OpautoriteitvandeMilitaireCommissarisinhetdistrictAmsterdamwareninjuli1945tweebewindvoerdersbenoemd,diedegangvanzakenronddekunsthandelinbeeldmoestenbrengen.Datwarendeherenmr.E.J.KorthalsAltesenmr.W.C.

RoestvanLimburg.KorthalsAlteswasdeadvocaatenprocureurdie–zoalslaterzalblijken–altijdensdeoorlogzakenmetMiedlhadgedaan.RoestvanLimburgwasstaffunctionarisbijDeNederlandscheBank.ZehieldenkantoorinGoudstikkersmonumentalepandaandeHerengracht.Maaruithuneersteverslag,eenjaar

later,bleekdatzijvrijweluitsluitenddebelangenvandeoverheidvoorogenhadden,ennietdievandegedupeerdeerfgenamen.Hunbevindingeninhet‘Begin-verslagvanbestuurdersmetbevoegdheidvanbeheerders’24vanjuni1946zoudenvérstrekkendegevolgenhebbenvoorde

naoorlogseafwikkelingvandezaak.Aangezien

overeenkomstenmetdevijandnietwerdenerkend,kondencontractenmetdeDuitsersmetterugwerkendekrachtongeldigwordenverklaard.HetzoudusvoordehandhebbengelegenomhetcontractvandeverkoopvandecollectieaanHermannGöringmeteen

nietigteverklaren,evenalsdatvandeverkoopvanhetonroerendgoedendeoverigebezittingenaanAloisMiedl,dieimmersookeenDuitserwas.Vervolgenshadvastgesteldmoetenwordenofdecontractenvrijwilligdanwelonderdwangwarenaangegaanomtebepalenofdevoormaligeeigenaarsnogrechtopdebezittingenhadden.Tenslottehadeen

regelinggetroffenmoetenwordenvoordeteruggavevanGoudstikkersbezittingen,ofwatdaarnogvanoverwas,envoordeverrekeningvande‘roof-door-koop-gelden’dieMiedlenGöringhaddenbetaald.Indieverrekeninghaddendegroteverliezenvandeerfgenamenverdisconteerdmoetenworden.Zoalshetverliesvanbelangrijke

kunstwerkendienadeoorlogspoorloosbleven,hetverliesopdeverkoopopbrengstdoordeslechtrenderendebeleggingenendeschadevandemalversatiesvanMiedlbijdeoprichtingvandenieuwefirmaKunsthandelvoorheenJ.GoudstikkerNV.Daarbovenopkwamennoghetverliesvangoodwillenreputatie,dedervingvan

inkomstendoordeliquidatievandeoorspronkelijkefirma,deverkoopvandepersoonlijkebezittingen(ondermeerdeinventarisvanGoudstikkerswoonhuisOostermeer),vangrotedelenvandeoverigeinventarisennogeenaantalverliezendoorslechteinvesteringenmetGoudstikkersgelddiedoorMiedlwarengedaan.Enbij

datalleshadookinoverwegingmoetenwordengenomendatalletransactiesnahetoverhaastevertrekvanGoudstikkerdirecttegendewensvanzijnerfgenamenwareningegaan:alindezomervan1940hadDésivanuitAmerikaimmersschriftelijklatenwetendatzeuitdrukkelijknietmetde

geplandeverkoophadingestemd.Inplaatsdaarvan

verlorendeherenbewindvoerderszichineenomstredenbeschouwingoverdegeldigheidvandeaandeelhoudersvergaderingendieonderMiedlsregiebijeenwarengeroepennahetvertrekvanGoudstikker.Tijdensdievergaderingenwarendeeerdergenoemde

vergaandebeslissingengenomenalsdebenoemingvanArietenBroektotdirecteurvandevennootschapenJanDiksr.totbewindvoerderoverdepersoonlijkebezittingen.ZoookdeverkoopvancollectiesenonroerendgoedaanderijksduitsersHermannGöringenAloisMiedl,debenoemingvandeboekhoudstermevrouw

E.R.Schilp-ThomassetotprocuratiehouderalsopvolgervanTenBroekentenslottedeliquidatievandeoudefirmaGoudstikker.Aldiebesluitenmistenelkerechtsgrond.Ookvolgenstoengeldendrechtverschaftendeaandelenindevennootschapimmersgeenstemrecht,enwarentervergaderingdusslechtsvijftigstemgerechtigdeaandelen

vertegenwoordigd.Eenmeerderheidsbesluitkondusonmogelijktotstandzijngekomen.25KorthalsAltesenRoest

vanLimburguittenweliswaargrotetwijfelsoverdegangvanzakenbijdezeaandeelhoudersvergaderingen.‘Degeldigheidvandezevergadering[deeersteop3juni1940,diedebasiszou

vormenvooralletransacties]envandedaaringenomenbesluitenzijnaantwijfelonderhevig,’schrevenzij.‘Vangezaghebbendezijdeishetstandpuntverdedigd,datdevennootschapzelvemethareingekochteaandelen[...]vergaderingsrechten,metinbegripvanhetstemrecht,nietkanuitoefenen,ongeachtofde

statutenhieromtrenteenuitdrukkelijkebepalinginhouden.’En:‘Methetoogopdeverstrekkendebesluiten[totdeverkoopvandehelekunsthandel],welkedeop3juni1940benoemdedirecteur[ArietenBroek]sedertdiengenomenenuitgevoerdheeft,isdevraagofzijnebenoemingrechtsgeldigistotstandgekomen,vanuitnemendgewicht.[...]De

beidetransacties[contractenmetGöringenMiedl]zijnineenalgemenevergaderingvanaandeelhoudersvan25juli1940,voorzoovernodig,bekrachtigd.TegenwoordigwarenMevrouwGoudstikker-Sellisbergerendevennootschapzelve,dieookaandestemmingenheeftdeelgenomen[met

TenBroekals‘stemgerechtigde’].’26Expertsvandrie

verschillendeuniversiteitenhebbendezetransactiesanno1997opverzoekvandeauteurdezesnogeensuitvoeriggeanalyseerd27enzijkwamentotgelijkluidendeconclusies:ookopbasisvanhettoengeldendeondernemingsrecht

kondenopdezevergaderingengeenrechtsgeldigebesluitenwordengenomen.‘Dehoofdregelis:volstrektemeerderheidvanstemmen,waarbijdeingekochteaandelennietmeetellen[...].De216ingekochteaandelentellenvoordebesluitvormingnietmee.De50kleineaandeelhouderszijnnietinstaattothetrechtsgeldig

nemenvanbesluitenwaarvooreenvolstrektemeerderheid,eengekwalificeerdemeerderheidofeenquorumvereistis.AlsvertegenwoordigersvantienprocentvanhetgeplaatstekapitaalhebbenzijweliswaarhetrechtomeenAlgemeneVergaderingbijeen(tedoen)roepen,bijbelangrijkebeslissingenleggenzenietveelgewicht

indeschaal,’zoverwoorddeprof.mr.Ch.J.LangereisvandefaculteitderrechtsgeleerdheidvandeRijksuniversiteitLeidenhetdesgevraagdop7oktober1997.DesondanksgavenKorthalsAltesenRoestvanLimburgop4juni1946hetonbegrijpelijkeadviesomdeverkoopaanMiedlenGöringintacttelaten.Ondanksde

oorlogswetgevingovertransactiesmetdevijandendeongeldigheidvandeaandeelhoudersvergaderingenbeslotenzij‘geennietigheidinteroepenvandeovereenkomsten’.Zegebruiktendaarbijeenaantalargumenten,diemetdeoverwegingoverderechtsgeldigheidvandeovereenkomstennietstemakenhadden.Envoorheteerstindeafwikkeling

vandeaffaireGoudstikkerwerdhet‘nationaalbelang’ingeroepen,datgroterzouzijndanhetbelangvandeeigenaarenzijnerfgenamen.KorthalsAltesenRoest

vanLimburgbouwdeneenmerkwaardigeredeneringop,diegrotendeelswasgebaseerdopdepraatjesdieJanDiksr.enTenBroekvlakvoordeverkoopvandeonderneming

haddenrondgestrooidenvoorbijgingaandealtijdensdeoorlogopgesteldewetgevingterzake.‘Hetisvanbelangenkeleomstandighedentevermelden,diebijhetaangaandezertransactievandezijdedervennootschapgewichtindeschaalhebbengelegd,’schrevenze.‘Definancieeletoestandwaszorgelijk.Desalarissenenloopende

kostenkondenuitsluitendwordengefinancierduiteendoordeIncassobanktegenhypotheekgeopendcrediet[...].Vandenvoorraadwareneenaantalschilderijen,diedemeestwaardevollestukkendaarvanuitmaakten,doordenHeerGoudstikkernaarLondengezonden.VeelvandenvoorraadteAmsterdamwasreedsgeruimentijdinhetbezit

dervennootschapenmoeilijkverkoopbaargebleken.Alsgeheelgenomen,droegendebezittingendervennootschapeentweeslachtigkarakter,doordatdeHeerGoudstikkerzijnpersoonlijkeinzichtenensmaaknaastcommercieeleoverwegingenhadlatengelden.Debuitenplaats“Oostermeer”,ofschoon

eigendomderVennootschap,stondfeitelijkgeheelbuitendenkunsthandel,hetkasteelNijenrodenwasbestemdomtedienenalsexpositievoordenkunsthandel,maarvelekostbarezakenhaddendaarfeitelijkeenblijvendeplaatsgekregen.StondinhetgebouwHerengracht458hetkaraktervankunsthandelopdenvoorgrond,toch

warenookdaarelementenaanwezig,diemeervooreigengebruikdanverkoopbestemdwaren.MethetvertrekendenkortdaaropgevolgdendoodvandenHeerGoudstikkerhadreedsinnormaleomstandighedenzichdevraagvoorgedaan,ofditbedrijfinzijnhoogstmerkwaardigesamenstellinginstandkonenmoestblijven.Hoeveel

teklemmenderwasdezevraagkortnadenDuitscheninvalinNederlandentijdensdealgemeeneverslagenheid,diegedurendedeeerstemaandenderbezettingookhethandelslevenhiertelandevrijwelstillegde.Hetligtuiteraardnietopdenwegvanondergeteekendenhetbeleidvanhen,dievoordetransactiesmetMiedlenGöring

verantwoordelijkzijn,teverdedigen,maarwelomhetjuistelichtdaaroptedoenvallendoorvermeldingderomstandigheden,waaronderzijhaddenplaatsgehadendoordebeteekenisdaarvan,uitalgemeennationaaloogpunttebezien,entotdejuisteverhoudingenterugtebrengen.’28

Kortom:KorthalsAltesenRoestvanLimburg,diealsjuristennietsmetdevooroorlogsekunsthandelvandoenhaddengehad,veroordeeldenhierhetfundamentvaneenvanEuropa’smeestsuccesvollekunsthandelsendecommerciëlemethodenwaarmeeGoudstikkerzichintwintigjaartijdtotaandetophadopgewerkteneengroot,bijna

schuldenvrijbezithadopgebouwd.Sterkernog:zepraattendeaanallekantenillegaletransactiesfeitelijkgoedmethetargumentdatGoudstikkerskunsthandelalvóórhetuitbrekenvandeoorlogtendodezouzijnopgeschrevenendatmaatregelentegenjoodseondernemingendirectnadebezettingalindeluchthingen.Bovendienwas

Miedlvolgensdebewindvoerdersgewoonom‘gebruiktemakenvandestijdsreedsbestaandebezorgdheidomdehandteleggenopvermogensbestanddeelenwaarvanhijgedurendedenverderenloopvandenoorlogeenaanzienlijkewaardestijgingverwachtte’.Hetvielhemdus‘juistmethetoogopdezelaatsteverwachtingnietmoeilijk

prijzentebieden,dievoordeverkooperszeerverleidelijkwaren’.Enhetlagdaaromvoordehand‘datdieverleidingzeersterkisgeweestvoorhen,diedezwareverantwoordelijkheidhaddentedragenvoorhetzeerkwetsbarevermogenvaneenander’.29Enpassantschaardendebewindvoerderszichhier

dusookinderijvanexpertsdiedeverkoopprijsvan2,55miljoengulden‘zeerverleidelijk’en‘exorbitanthoog’haddengenoemd,temeerdaardeoudemevrouwGoudstikker-SellisbergerooknoghaarlevendankteaandetransactiesmetMiedl.Debewindvoerders‘begrepen’deverkoopvandekunsthandelduswel,alwashetvolgensde

bewindvoerdersweleenminpuntjedatTenBroekenDiksr.daarbij‘zulkebuitensporigenprovisievandezijdevandekooperuitgekeerdaaniemanddievoordeverkoopsteroptreedt’haddenopgestreken.Eneengrootprobleem

wasvolgensdebewindvoerdersdatdeverkoopdeStaatderNederlandeneen‘thans

nagenoegonverhaalbarevorderingopDuitschland’hadopgeleverd.GöringhadzijntransactieimmersbetaaldmethardeguldensdiehijbijDeNederlandscheBankhadverkregenvoorzijnrijksmarken,diemethetverloopvandeoorlogvolkomenwaardelooszoudenworden.Datmochttentijdevandeverkoop–ruimvoordeopheffingvan

dedeviezengrenstussenNederlandenDuitsland–dannognietalgemeenbekendzijngeweest,redeneerdendebewindvoerders,deschadevoordestaatwasernietminderom.Dieschadekonechterwelenigszinswordenverzacht,meendendebewindvoerders,aangezien‘juisteenaantalvandekunstvoorwerpen,welkevanden

KunsthandelGoudstikkerafkomstigzijn,behoorentotdezakendiethansuitDuitschlandwordenteruggevoerdeneenkleinecompensatievormentegenoverdegeledenverliezen’.Allesbijeengenomenwarendeherenbewindvoerdersdanookvanoordeeldatnietigverklaringvandetransacties‘inverbandmetdebijzondere

omstandighedendoorderedelijkheidnietwordtgevorderd’.Indienhetmogelijkzouzijnomenigszinstegemoettekomenaande‘verklaarbareteleurstellingvandetijdensdebezettingafwezigeaandeelhouders[deerfgenamenDésienEdoGoudstikker]’adviseerdenKorthalsAltesenRoestvanLimburgtoteen‘dadingvanbeperkte

omvang’.Maarzelfsdatgebaaromdeerfgenamenmeteenkleineschikkingtebedenken,wasingegevendoorhetbelangvandestaatennietvandeGoudstikkers:‘[...]ditzalvermoedelijkeenlangdurigenenkostbarenrechtsganggeheelkunnenvoorkomen’.Metditvoorde

erfgenamenvernietigendeoordeellegdenKorthals

AltesenRoestvanLimburg,dieookdestaatvertegenwoordigden,debasisvoorallemaatregelendiedeoverheidsindsdienheeftgenomen,endieeruiteindelijktoeleiddendatdeerfgenamenin1952metvrijwellegehandeneindigden.‘Hetwaseenjuridischeredeneringwaardehondengeenbroodvanlusten,’verklaardeadvocaatprof.mr.H.M.N.

SchonisvanhetkantoorCaron&Stevens/Baker&McKenzieinhetnajaarvan1998,aandevooravondvanhetnieuweprocestegendestaatdatEdoGoudstikkersweduweMareivonSaherenhaartweedochtersChantalenCharlèneaanspanden,nadatdestaatssecretarisvanCultuurAadNuishunclaimopdeGoudstikker-erfenisofficieelhad

afgewezen.‘DitadviesvanKorthalsAltesenRoestvanLimburgislangetijdgeheimgeblevenvoorDésienhaaradvocaten.Indiezinhebbenzijdestijdsnooitgewetentegenwelkebierkaaizevochten.DaarbijkomtdatKorthalsAltesdoordeoverheidookwasaangewezenalsbewindvoerderindeondernemingdieMiedlinNederlandhad

achtergelaten,deKunsthandelvoorheenJ.GoudstikkerNV.DiewasmetgrotebelastingschuldenblijvenzittentoenMiedlin1944metzijnnettowinstvanviertotzesmiljoenguldendebenennamnaarSpanje.AanKorthalsAlteswasdetaakomdeschadevoordestaatindeliquidatievanMiedlsondernemingenbezittingeninNederlandte

minimaliseren.HijheeftdaarbijnietgeschroomdomMiedlsNVtegendeoudefirmaGoudstikkeruittespelen,uitsluitendomzoveelmogelijkvoordeelvoordeoverheidtebehalen.Datallesheeftnietstemakenmetdeeigenlijkebedoelingvanhetnaoorlogse,bijwetgeregelderechtsherstelvandegedupeerden,inditgevaldeerfgenamen.Die

regelingwasnietbedoeldomdeschadevoordestaattebeperken,maaromdeslachtoffersvandeDuitseroofhandelzoveelmogelijkvanhunverlorenbezittingenterugtebezorgen.Daarvanisindezaak-Goudstikkernooitsprakegeweest,albeweerdedeoverheidanno1998datalleregelsvoorrechtshersteleerlijken

zorgvuldigwarentoegepast.’

HetenigewatdebewindvoerdersKorthalsAltesenRoestvanLimburgmethunconclusiesniethaddenkunnenvoorkomen,wasdatertochslopendejuridischeproceduresvoornodigwarenomDésiGoudstikkeruiteindelijkindedwangbuisvaneen

schikkingvoordetransactiesmetMiedltekrijgen,eenschikkingdiezein1952overigensnietdanonderfelprotestaanvaardde.30ZoalswenuwetenbleefdeverkoopaanGöringweliswaarbuitendieschikking.SindsdienbeschouwdedestaatzichzelftenonrechtealsdeeigenaarvanwateraanGoudstikker-schilderijen

overwas:tweehonderdtopwerkendienogaltijdindeNederlandsemuseaenoverheidsgebouwenhangen.31Pasveellaterbleekdat

KorthalsAlteszelfnadebezettingin1940hadgeprobeerdomschilderijenaanAloisMiedlteverkopen.Hijwasalvoordeoorlogaangesteldalsbewindvoerderinhet

faillissementvandeeerdergenoemdejoodsekunstverzamelaarFritzMannheimer,enhadzoalsgezegddeinkunstzakenbegonnenbankierMiedlgevraagdeenbodopdiemiljoenencollectieuittebrengentoendecollectiedreigdetewordenuitgeleverdaanHitlersverzamelingvoorhetgeplandeFührermuseuminLinz.Geenwonderdat

KorthalsAltesnadeoorlogdehandelwijzevanditduoopzijnminstvergoelijkte,hijhadimmersprecieshetzelfdewillendoen:uitverkopenaandeDuitsersominbeslagnametevoorkomen.HetenigeprincipiëleverschilwasdatKorthalsAltesbijdiegeplandetransactiegeenpersoonlijkebevoordelingnastreefde.Juistdatelement,de

verkooppremiesaanTenBroekenDiksr.,wasdanookhetenigewathijalswerkelijkbezwaarlijkaanmerkteindeverkoopvanGoudstikkerskunsthandelaandenazi’s.Maardatwoogvolgenshemnietoptegenderedelijkheidvanhetgeheel:‘Deprikkelvanpersoonlijkvoordeelwaswaarschijnlijknietnoodiggeweestomhentothet

aangaanvandetransactiesmetMiedlenlatermetGöringtebewegen,’zoalshijinjuni1946schreefinheteerderaangehaaldebewindvoerdersverslag.KorthalsAlteszagdegangvanzakenzoalsMiedlhethemzelfhadverteld:‘Betervoordebuibinnenzijndaninbeslagnamedoordenazi’safwachten.’32

ZelfsJanDikjr.,diealsnieuwbakkenschilderijenhandelaartijdensdeoorloggrofhadverdiendaanzijnhandelmetdenazi’sendievanMiedlruim25.000guldenontvingbijdegewraaktetransactie,erkendelaterdatGoudstikkerserfgenamenzwaargedupeerdwarendoordeverkopenendenaoorlogseafwikkeling.‘Hetwasvoor

henveelbetergeweestalsdekunsthandelnietwasverkocht,maargewoondoordeDuitsersinbeslagzouzijngenomen,’zeihijin1997metdrogeogentegenhetAlgemeenDagblad.33‘DanhaddenDésienEdohunbezittingenofwatdaarvanoverwaseenvoudigteruggekregenenhaddenzenietmetdezevreemde

afwikkelinginhetrechtshersteltemakengekregen.WiebeweertdatdefirmavanJacquesGoudstikkerbijhetbeginvandeoorlogaandefinanciëleafgrondstond,weetnietwathijzegt.Goudstikkerwasvrijwelzonderschuldenenhadenormebezittingen.Hijbetaaldegrotesommencashenkochtwathijwilde.Hijbetaaldeonze

salarissenstiptengafsomsextrapremiesvoorbewezendiensten.DatdezaakisverkochtaanMiedlenGöringisachterafheelbetreurenswaardigvoordeerfgenamen.Tenslottezijndemeesteschilderijennadeoorlogteruggekomen.JekuntnuzeggendathetveelgunstigerzouzijngeweestalszedoorHitlersagenteninbeslagwarengenomenendedealmet

Göringnooitwasgemaakt.Deschilderijenzoudenzondermeerzijnteruggegegeven.

EenhoutsnedevanJaquesGoudstikkerspandHerengracht458,datnadeoorlogtientallen

jareneigendomwasvandeDeutscheBankinNederland.Goudstikkergebruiktedezegravureinzijncatalogi

(illustratie:privé-archiefDésiGoudstikker).

HOOFDSTUK11

Schandaal?De

doofpot!

HetprestigevanNederlandals

geallieerdenatieliepop8juli1948eengevoeligedeukoptoendr.AryBobdeVrieswerdgearresteerd.AlsdirecteurvanhetMauritshuiswashijeenvandemeestvooraanstaandeNederlandsemuseumdirecteuren.AlschefvanhetRijksbureau

voorKunsthistorischeDocumentatiewashijeentopexpertophetgebiedvandebeeldendekunstenbijhetministerievanOnderwijs,KunstenenWetenschappen.MaarbovenalwashijdestijdsdirecteurvandeStichtingNederlandsKunstbezit,diegeroofdekunstwerkenbijderechtmatigeeigenarenmoestbezorgen,alsdietenminstenog

teruggevondenkondenworden.DeVrieswerdindiefunctieondermeerverdachtvanvalseaangiften,omschilderijenopteeisendiehelemaalnietuitNederlandafkomstigwaren.Hemwerdverwetendathijschilderijenopfrauduleuzewijzehadlatenterugbezorgenbijbevriendekunsthandelaren.Enhij

werdverdachtvangesjoemelmetzwartgeldbijdestichting.Hetwaseen

internationaalschandaalindenasleepvandeTweedeWereldoorlogdatNederlandslechtuitkwam.DeeerstepolitioneleactieinNederlands-Indiëtegenderepubliekwasop5augustus1947onderdrukvandeVerenigdeNatiesgestaakt.Hetmilitaire

optredenindekoloniënhadNederlandinternationaaleenslechtereputatiebezorgd.Detweedepolitioneleactie(vandecember1948)hingindelucht.EntoenkwamereenNederlandsschandaalindejarenlangzorgvuldigvoorbereide,geallieerdeoperatieomdegrootstekunstrovenvandegeschiedenisongedaantemaken.Vooraldereactie

vandeAmerikanenendeoverwonnenDuitserswerdgevreesd.1DeVrieshadgroot

aanzienindeinternationalekunstwereld.Zijnreputatiestondalseenhuis.HethaddeAmsterdamseofficiervanjustitievoorcorruptiezakenmr.H.W.Overbeekdanookgrotemoeitegekostomzijn

meerderenervanteovertuigendatDeVriesaltijdenshetvooronderzoekmoestwordenopgepakt.AlseenterriërhadOverbeekzichopdezaakDeVriesgestort,ondermeertotgroteergernisvandetoenmaligeministervanOnderwijs,KunstenenWetenschappenTh.Rutten.Dezezagzijninternationaalprestigetegrabbelgegooid.Hijmoest

eenstroomvanprotestenverdurenvantopfigurenuitdebinnen-enbuitenlandsemuseumwereld.Datallesleiddetoteenvinnigecorrespondentiemetzijncollega,ministervanJustitiemr.Th.R.J.Wijers,diejuistdeonafhankelijkheidvanhetOpenbaarMinisterieverdedigde.2Dearrestatie

vanDeVriesvormdeeenvoorlopighoogtepuntineenprestigestrijdophoogniveau.OfDeVriesookinde

Goudstikker-affairehetverwijtvanfraudekonwordengemaakt,isnooitonderwerpvanofficieelonderzoekgeweest.Maarvaststaatdatzijnstichting–voorzoverdatvaltnategaan–alleuitDuitslandteruggevoerdeschilderijen

vandekunsthandelbewusttenonrechteheeftgeregistreerdals‘vrijwilligverkocht’.3DaarmeesprakDeVriesalvanafheteerstebeginimpliciethetoordeeluitdatdeschilderijenverbeurdverklaardmoestenwordenenaandestaatmoestenvervallen,ondankshetfeitdatdeAmerikanendezaak-Goudstikkeralin1944‘het

meestspectaculairegevalvangeroofdekunstinNederland’haddengenoemd.Alseréénzaakvoorrechtsherstelnadeoorloginaanmerkingmoestkomen,wasdezehetwel.OpdatspoorzatookhetministerievanBuitenlandseZakenalsinds1944.4ZelfsdebewindvoerdersKorthalsAltesenRoestvan

LimburghaddeninhungewraakteverslagniethardopdurvenstellendatdeschilderijenvanJacquesGoudstikkeruitvrijewilaandeDuitserswarenverkocht.Vrijwilligeverkoop?DatdetransactiesbuitenDésiGoudstikkersmedewetenalopeenoornawarengevildenhaarnotarisVandenBerghhetdaarbijhadgelatentoenzijalsnog

protesteerde,deednietsafaanhaarprincipiëleweigeringommetdeverkoopintestemmen.Inelkgevalontbrakin

deperiode1945-’47elkejuridischegrondaanDeVries’besluitomdeGoudstikker-werkenteregistrerenals‘vrijwilligaandeDuitsersverkocht’.5Maarzijnoordeelwaszoweltekenendals

bepalendvoordewijzewaaropdeoverheidnadeoorlogmethetGoudstikker-bezitomsprong.‘Vrijwilligverkocht’betekendezoveelals:nadeoorlogtevervallenaandestaatalsdeelvanhetopenbaarkunstbezit.DeVries’adviesdienaangaandewerddoorgaansblindelingsgevolgd.Datpasteoverigensaardigbij

deheersendeopvattingeninhettoenmaligekabinet,zoalsJozefMelkman,hoofdredacteurvanhetNieuwIsraëlitischWeekbladooitvertelde.6Hijmemoreerdehoetweeleidinggevendepersonenuitdejoodsegemeenschap‘inaudiëntie’werdenontvangendoorminister-presidentSchermerhornenministerLieftinckvan

Financiën.Degastenbeklaagdenzichoverdepraktijkvanhetrechtsherstel,waaropLieftinckbotwegverklaardedat‘desociaal-democratennietaandemachtwarengekomenomjoodsekapitalisteninhunvermogenspositieteherstellen.’

Aljarenvoordatdeaffaireop1augustus1952

gedeeltelijkwerdbeslechtmeteenschikkingvoorAloisMiedlsaandeelindeverkoopvandefirma,verschenendeeersteGoudstikker-schilderijenopdeveilingvanFrederikMullerinAmsterdam.7Zewerdenondermeerverkochtvoorrekeningvandeschatkist.BovendienbleekDeVriesalindejaren1946-’47drie

schilderijenvandestichtingthuistehebbenhangen.DaaronderwastenminsteéénwerkuitdecollectievandeomgekomenAmsterdamsekunsthandelaar.8Enreedsop15februari1946hadhijeenaantaluitDuitslandteruggevoerdeGoudstikker-schilderijenaangebodenomcadeautedoenaanenkeleCanadese

generaalsdieeenbelangrijkerolbijdebevrijdinghaddengespeeld.9Hijbeschikteoverdewerkenalsofzevanhemwaren,oftochtenminstevandestaat,diehijvertegenwoordigde.DésiGoudstikkerwas

toennogmaarneteenmaandteruginNederland.Zemoesthaargevechtomrechtsherstelnog

beginnen.IndatgevechtleundezeaanvankelijkzwaaropadviezenvandiezelfdeDeVries.Onkundigvandeomstandighedenbeschouwdezehemalseenpersoonlijkevriendeneenintegereadviseur.ZijnmisplaatsteenweinigdeskundigheidverradendeoordeeldatGöringmettweemiljoengulden‘exorbitanthogeprijzen

vooreencollectievanmiddelmatigekwaliteit’hadbetaald,10zouvandoorslaggevendbelangblijkenvoordeafwikkelingvandezaak.11

TerugnaarhetgerechtelijkvooronderzoektegenDeVries.Hetvermoedenvancorruptiewasindeloopvan1948gerezentijdenseenkortjustitie-onderzoek

naarL.J.vanW.,administrateurenplaatsvervangenddirecteurvandestichting.DeVrieshadhemontslagenwegens‘financiëleonregelmatigheden’.TijdenshetverhoordoorderijksrecherchehadVanW.daaropzijngramgehaalddooruitdeschoolteklappenover‘andereonregelmatigheden’bijdestichting,gepleegddoorDe

Vrieszelf.Dezeaantijgingwasaanleidingvooreenjarenlangjustitieonderzoektegendeonfortuinlijkedirecteur.Corruptieofficiermr.OverbeeklietrechercheursverhorenafnementotinAmerika.Hijnamvanjuli1948totjanuari1951detijdomdestichtingbinnenstebuitentekeren.Tijdenszijnspeurtochtzounietalleenblijkendatde

administratievandestichtingaanallekantenrammelde.12OokbleekdatdewijzevanopslagvandeduizendenuitDuitslandteruggevoerdeschilderijen,antiekemeubelen,kostbarePerzischetapijten,sieradenenanderekunstvoorwerpenvaakerbarmelijkwas.Opslagschade,diefstalenvermissingwarentotde

normalebedrijfsrisico’sgaanbehoren.13EnkelehonderdenschilderijenuithetbezitvanJacquesGoudstikkerbehoordentotdievoorraad.DeVries’arrestatieen

hetlangdurigeonderzoekbijdestichtingbleveninhetbuitenlandnietonopgemerkt.Zegavenaanleidingtoteenbitterebriefwisselingtussende

RaadvanBeheervandestichtingendriebetrokkenministeries:Financiën,Onderwijs,Kunsten&WetenschappenenJustitie.14DaarinstondenechternietzozeerdeonrechtmatigehandelingenvanDeVriescentraal.Hetgingvooralomdehinderdievanhetonderzoekwerdondervondenende

reputatievanNederlandenDeVriesbijdegeallieerdenmetwiehijmoestsamenwerkeninderecuperatievanhetkunstbezit.Gezienhetfeitdaterlinksenrechtsberichtenverscheneninbuitenlandsemedia15werderookgepleitvooreengeheiminplaatsvaneenopenbaarproces,zodatNederlandzichzelfinhet

buitenlandnietnogmeerzoubeschadigen.Zelfswerdineenvandenotitiesderetorischevraaggesteldofhetonderzoeknietbetergestaaktkonworden:‘HetisdevraagofervoorhetMinisterievanBuitenlandseZakenaanleidingisomzichtothetMinisterievanJustitietewendenmethetverzoekdebehandelingvandehiergesignaleerdepunten[...]

uithoofdevanongewensteinternationaleconsequentiesnietvoorttezetten.’16Lieverdedoofpotdandeschandpaal,moetendetoenmaligetopambtenarenhebbengedacht.DathetvoloprommeldebijdedoorDeVriesgeleideStichtingNederlandsKunstbezit,dieookGoudstikkers

schilderijenbeheerde,waswelduidelijk.

Deaanklachttegendedirecteurwasvijfledig.OpdriepuntengafDeVriestoe,tweebleefhijontkennen.Hetminstschokkendwasdebekentenisdatonderzijnbewindeenzwartgeldrekeningwasopgezetombepaaldeuitgaventedoendiede

AlgemeneRekenkamernietzouaccepteren,maardiehijwelnodigachtte.Zohadhijeensgeprobeerdomdenieuwebinnen-enbuitenbandenvoorzijnautouitdatzwartepotjevergoedtekrijgen,nadathijbeidesetsbandenkapothadgeredentijdenseenprivé-reisnaarBelgië.Ookwerdenuitdatpotjedekostenvanpersoneelsborrelsen

andere‘leukedingenvoordemensen’betaald.Hetwarenuitgavendienietindeboekenvandestichtingmochtenverschijnen.Hetzwartepotjewerdondermeeroppeilgehoudenmetdecontantendiebijrelatiesvandestichtinginrekeningwerdengebrachtalsextrakostenbijhettransportvandekunstgoederen.17Volgens

eenvandeboekhouderswerdookmetinternefacturengegoocheldombedragennaardezwartekastesluizen.DeVriesgafooktoedat

hijmeerdaneensvalseverklaringenhadopgemaaktomschilderijenuithetbuitenlandvoorNederlandsemuseatebemachtigen.HetmeestpikantegevalbetrofeenschilderijvanJeroen

Bosch,HetParadijs,dathijuitFrankrijklietkomen.Eenvandebuitenlandseagentenvandestichting,deavonturierJanVluginParijs,hadDeVriesopditideegebracht.VlughadhetschilderijtijdenszijnwerkzaamhedeninDuitslandenOostenrijkontdektalsFransbezit.HijzeitegenDeVriesdathijdeFransen‘eenseenpoets

wildebakken’.HijbrachthemertoeeenverklaringaftegevendathetschilderijhadtoebehoordaaneenNederlandsekunsthandelaarinParijs,eenzekereHermsen,diehetnietmeerzoukunnenopeisen.DeVriesgafVlugop16april1948eengeschrevenvolmachtomhetschilderijnamensde‘directeurvandeNederlandsekunst-

recuperatie’alsNederlandsbezitoptevrageneninontvangsttenemen.18Datgebeurde,maarvervolgenshieldVlughetschilderijvoorzichzelfomdathijmeendenogeenvorderingvanachtduizendguldenwegensachterstalligeinkomstenopdestichtingtehebben.Toendittijdensheteerstejustitieelonderzoekbijdestichting

bekenddreigdeteworden,sommeerdeDeVrieszijnafvalligeagentomhetschilderijzosnelmogelijkviadeambassadeinParijsnaarNederlandtesturen,watuiteindelijkookgebeurde.TijdenszijnverhoordoorderijksrechercheinDenHaagverklaardeDeVries:‘Inhetbeginvan1948kwamVlugbijmij[...]methetvoorstelomditschilderijtjevan

BoschalsNederlandsbezitopteeisen,zulksuitdebehoefteomalshetwaredeFranserecuperatie[...]bijdeneustenemen.Ikhebmijertoentoelatenverleidenditspelmedetespelen,hoewelVlugmijheeftdoenbegrijpendathethiernietomNederlandsbezitging.Vlugheeftmijtoenvoorgewendegegevensdoentoekomen,waaropik

eenaangifteformulierkonlatenmakenalsmedeeenfotovangenoemdschilderij.[...]IkerkendatdeheerHenraux[devoorzittervandeFranserecuperatiecommissie]opgrondvanhetingediendeaangifteformulierzichheeftlatenbewegentotafgiftevangenoemdstuk.’19

DedirecteurvandeStichtingNederlandsKunstbezitbleekdusnietterugtedeinzenvooroplichtingvanzijninternationalecollega’s.Hijverklaardelaterdathijhetschilderijals‘ruilobject’achterdehandhadwillenhoudenomdeFransentebewegenanderekunstwerkenuitNederlandsbezitaftegeven.Involgende

verhorengavenDeVriesenVlugtoeookdergelijkestrekentehebbenuitgehaaldmettweeschilderijenvanIsaacSweers,eneenvanAvercampdietenonrechtebijdeAmerikaanseautoriteiteninDuitslandwarengeclaimd.20,21OfficiervanjustitieOverbeekconcludeerde:‘Ookhiervoorwerdenop

lastvandr.DeVriesopzettelijkonjuisteclaimsingediend,wederom–naarzijnverklaring–methetdoelruilmateriaalinhandentekrijgen.Dezeschilderijenwerdennietindevoorraadadministratievandestichtingopgenomen,waardoormenfeitelijkhiermeekondoen,watmenwilde.[...]Ookhierissprakevan

oplichting.’22Overbeekbegreepheelgoedhoegevoeligdezematerieininternationaalverbandzouliggen.NaDeVries’bekenteniszaghijdanookafvanverderonderzoekinhetbuitenlandoverdezekwestie:‘EchterwerdindezegeenonderzoekingesteldbijdeAmerikaanseautoriteitenomnietteveeleen

Nederlandseinstantieinhetbuitenlandinopspraaktebrengen.’MaarOverbeekhadvoldoendebewijsmateriaalverzameldvoordevolgendeconclusie:‘Hoewelvandezijdevandestichtingindezeeenberoepgedaanwordtopeen“internationalemoraal”,diezouafwijkenvannationalerechtsregelen,blijfikhetuiterst

onbehoorlijkvinden,datopeendergelijkebedrieglijkewijzeeenreedsuitDuitslandnaarhetlandvanzijnherkomstovergebrachtkunstwerkaanzijnnormalebestemmingwordtonttrokken.[...]Alsenigeverzachtendeomstandigheidzouikindezewillendoengelden1)datdeHeerdeVrieszichdoordezedaadnietzelf

heeftwillenbevoordelen;2)dathetinitiatief[inhetgevalvanhetschilderijvanJeroenBosch]nietdoorhemmaardoordeHeerVlugwerdgenomen.’

OverbeeklegdeDeVriesnogtweeanderezakentenlaste.HetbetrofdegeruchtmakendeaffaireKatzoverzesentwintigtenonrechteteruggeclaimdeschilderijenvanmeesters

alsRembrandt,Steen,SalomonvanRuysdael,Dou,Cuyp,RubensenDeHoogh.DegebroedersNathanenBenjaminKatzvandegelijknamigekunsthandelinDierenwarenpersoonlijkevriendenvanDeVries.Tijdensdeoorlogwarenzijer,zoalsgezegd,ingeslaagdomvanHermannGöringeenvrijgeleidenaarZwitserlandtekrijgenvoor

Benjaminenongeveervijfentwintigfamilieleden.NathanwoondereedsinZwitserlandenhijbezatietswatGöringpersewildehebben:eenbelangrijkschilderijvanRembrandt,vermoedelijkhetportretRaman.GöringsenigeprobleemwasdatditschilderijinhetneutraleZwitserlandvoorhemonbereikbaarwas.MaardeGeneraal-

Veldmaarschalkvondeencreatieveoplossing:hijlietzijnagentinNederlandeenlugubereruilovereenkomstsluitenmetdegebroeders,23éénschilderijvoorzesentwintigmensenlevens.DefamilieKatzkreegtoestemmingomNederlandteverlateninruilvoordetoezeggingdatzijdeRembrandtnaar

BerlijnzoulatensturennahaarveiligeaankomstinZwitserland.DefamiliemochtooknogdriekwartvanhaarinNederlandopgebouwdevermogenmeenemen,deoverigevijfentwintigprocentmoestbijderoofbankLippmann,RosenthalenCowordeningeleverd.Eind1942reisdedefamilieaf.KortetijdlaterspeeldeKatzhetooknogklaarom

visaenreisvergunningenvoordeeveneensjoodsedr.AryBobdeVriesteregelen.HijkonuitwijkenendeoorlogveiliginZwitserlanduitzitten.Alsdeskundigezouhijdaarzelfsnogenigeschilderijentransactiesvoordegebroedersverrichten.Nadeoorlog,toenDe

VriesdirecteurvandeStichtingNederlands

Kunstbezitwasgeworden,kregendegebroedersKatzerluchtvandateenaantalschilderijenuithunvooroorlogsecollectieinDuitslandwasteruggevondenenonderbeheervandestichtingwasgesteld.Zijlietenhunadvocaatmr.C.deKempenaeronmiddellijkeen‘verzoektotrechtsherstel’indienenbijDeVriesalschefvande

stichting.Daarinvroegenzeomteruggavevandegenoemdezesentwintigschilderijen.NamenszijncliëntenschreefDeKempenaerdatdeschilderijendestijdsonderdwangwarenverkochtaanHitlerskunstinkoperdr.HansPosse.Volgenshemwasdezetransactiefeitelijk‘eendereersteaanvallenvandenbezetterophetNederlandschkunstbezit’

geweest.24DegebroedersKatzhaddenweliswaarruim570.000guldenontvangenbijdiegedwongenverkoop,maarminstensdehelftvandatbedragzoudenzehebbenmoetenafdragenaanallerleiDuitsetussenpersonendie‘ronddetransactiezwermden’.Alsblijkvandankvooreeneventueelrechtsherstel

dedendegebroedersdriebelangrijkeschilderijenindeaanbieding:detweezogenoemdeBicker-portrettenvanMaartenvanHeemskerckenP.P.Rubens’TriomphvanRome.‘Hieromtrentwillenmijncliëntengaarneeenregelingtreffen,zoodatdezestukkenvoordeMuseabeschikbaarkunnenblijven,’zobeslootDeKempenaerzijnbrief.En

dataanbodwasmiddeninderoos.DeVriessliktedit

verhaalzonderhettecontroleren,hoewelhijopgrondvanzijneigendocumentatiehadkunnenvaststellendatdegebroedersKatzhemnietdewaregangvanzakenhaddenverteld.Personeelsledenvandestichting,onderwiedeverdachteadministrateur

VanW.,haddenhemophetbestaanvandiedocumentatiegewezen.MaardedirecteurhadhetnietnodiggevondenhetverhaalvanKatzteverifiëren.InplaatsdaarvanadviseerdehijzijnmeerderenbijhetNederlandsBeheersinstituutdeschilderijenaanKatzterugtegevenengebruiktemakenvanhetaanboddat

dekunsthandelinDierenhadgedaan.DebeweringvandegebroedersKatzdatzijnietmeerdandehelftvandeoorspronkelijkeverkoopprijshaddenovergehouden,wasvolgensDeVries‘aannemelijk’,alhoeweldaargeenenkelbewijsmateriaalvoorwas.Datervan‘verkooponderdwang’sprakewas,stondvolgenszijnadviesaanhetBeheersinstituutookwel

vast.EnmochteraltwijfelbestaanoverdebedragendieKatzvandeDuitsershadontvangen,danmoesthetaanbodvandetweeVanHeemskerckenendeRubensdietochwelvolledigwegnemen.AlleenaldewaardevandieschilderijenwasvolgensDeVriesvoldoendeomeventuele‘onnauwkeurighedenindetransacties’ruimschootste

compenseren.25DeVrieswasverruktoverdemogelijkheidomdeschilderijenvanVanHeemskerckaandecollectievanhetRijksmuseumtoetevoegen,endeRubensnaarzijneigenmuseumtesturen,hetMauritshuis.Dezeactietengunste

vanzijnvriendenNathanenBenjaminKatz,diehem

tijdensdeoorlogzo’ngoedheenkomenhaddengeboden,kwamDeVriesbijcorruptieofficierOverbeekopaanklachtnummerviertestaan.NaderonderzoekhadDeVriesmoetenlerendatdefirmaKatzdeschilderijenhelemaalniet‘onderdwang’aanPossehadverkocht,maaraaneengoedezakenrelatieinNederland:de

KunsthandelvoorheenJ.GoudstikkerNVvanAloisMiedl.Katzhaddevolledigeopbrengstgetoucheerd.Doordeschilderijennadeoorlogvooreenveellagerbedragterugtevragen,konKatzereendubbelewinstopmaken.‘Oplichting,’constateerdeOverbeek.Devijfdeaanklacht

betrofhet‘opzettelijk,valselijk,listiglijken

bedrieglijk’afgevenvaneenverklaringdateenuitDuitslandteruggekomendrieluikvanJanvanScoreldestijdsdoordenazi’svanKatzwasgestolen.HetdrieluikmoestvolgensDeVriesmetgeslotenbeurzenaandegebroedersinDierenwordenteruggegeven.Enookdatgebeurde,zondernaderonderzoek.Overbeekonderzochtdezaakechter

wél,ensteldevastdatdeVanScorelnietgestolenwas,maarvoorhetrondebedragvan45.000guldenwasverkochtaanGöringsinkoperWalterAndreasHofer.26DoordeteruggavehaddendegebroedersKatzdusalweereendubbeleopbrengst:zekondenhetschilderijopnieuwverkopenenbehieldentevensde45.000gulden

dieGöringerdestijdsvoorhadbetaald.HetresultaatwasvolgensOverbeekeenvormvan‘wederrechtelijkebevoordelingvandegebroedersKatz’,oftewel‘oplichtingvandestaat’.

HetwarenzwareaanklachtenaanhetadresvandemandieNederlandinhetbuitenlandmoestvertegenwoordigenbijhetoplossenvandekunstroof

uitNederland.Geenwonderdathethalvekabinetzichmethetjustitieelonderzoekbemoeide.EngeenwonderdatdeRaadvanBeheervandeStichtingNederlandsKunstbeziterallesaandeedomDeVriesvanelkeblaamtezuiveren.Hijkreegbovendiensteunuitonverwachtehoek:degezamenlijkemuseumdirecteurenin

Nederlandprotesteerdenbijhetkabinetheftigtegende‘heksenjacht’diewasontketend.ZedreigdeneeninternationaalcongresinNederlandteboycottenuitsolidariteitmethuncollega.27DeVriesbekendeinzijn

verhorendoorderijksrecherchedathijverregaandslordigennalatigwasgeweest.28

Daarbijwasvolgenshemechtergeenopzetinhetspelgeweest,enzekernietdewensomdegebroedersKatztebevoordelen,alerkendehijvolmondigdatzijinderdaaddubbelhaddengeprofiteerdvanzijnhandelen.Degevallendirecteurbleeferbijdathijtegoedertrouwhadgehandeld.Hijhadzichnietkunnenvoorstellendatuitgerekendzijn

vriendenKatzhemteneigenvoordelezoudenmisbruiken.Juistomdatzijelkaarzogoedkenden,hadhijverderonderzoeknaarhunclaimsenbeweringenachterwegegelaten.Datwasslordig,ja,maarzekernietmisdadig.Erwasvanzijnkantimmersgeenkwadetrouwinhetspelgeweest.29Overbeekachtteditverweerechtereen

onaanvaardbareverklaringvoorDeVries’handelen.Hijbleefbijzijnopvattingdatersprakewasvanoplichting,‘bedrieglijkenlistiglijkhandelen’enwederrechtelijkebevoordelingvandegebroedersKatz,ookalhadDeVriesnietuitdirecteigenbelanggehandeld.Maarintussennamde

politiekedrukopOverbeekomzijnonderzoekafte

sluitenhandoverhandtoe.ZijneigenministerhadalvoorgesteldomOverbeekerdoorzijnsuperieureneensoptelatenwijzendathijnogalontactischwasopgetreden.Endathijdenationaleaspectenvandezaakuithetooghadverloren,endegoedereputatievanDeVrieshadgenegeerd.30Bewindsliedenen

ambtenarenvanOnderwijs,KunstenenWetenschappenenvanFinanciënbestooktenOverbeekssuperieurenbijJustitiemetmemo’senbrieven.DeRaadvanBeheervandeStichtingNederlandsKunstbezitbrachtbijministerRutten(Onderwijs)tottweemaaltoeeenvernietigendrapportuitoverhetoptredenvandeofficier

vanjustitie.31UiteindelijkbeslootOverbeek,murwgeslagendoordiemachinaties,omvanverderevervolgingaftezien.OokalhadDeVrieseenvolledigebekentenisafgelegdopdeeerstedriepuntenvanzijnaanklachtenwaseropdelaatstepuntenopzijnminstsprakevanzeergrove,verwijtbarenalatigheid,zo

nietopzettelijkebevoordelingtenkostevandestaat.Endatwasdeprocureur-generaalinDenHaagtochtegortig.AangezienhetnietmogelijkwasomDeVriesopbasisvanhetonderzoekvrijtepleiten,bleefervolgensOverbeekschefslechtséénwegopen:eenproces.Endatkwamer,in1951.MaardaarbijwerdDeVriesdoorde

arrondissementsrechtbankinDenHaagop18april1951‘buitenvervolginggesteldwegensonvoldoendeaanwijzingvanschuld’,eenbeschikkingdienietverderwerdgemotiveerd.32BovendienachttederechtbankDeVriesalgenoeggestraftdoordeschadediezijngoedenaamtijdenshetonderzoekhad

geleden.HetOpenbaarMinisteriebeslootaftezienvanhogerberoep.MaarzijnvooronderzoekhadwelzoveelbelastendmateriaalopgeleverddatdegoedereputatievandeStichtingNederlandsKunstbezitaangruzelementenlag.Nietlangdaarnawerddestichtingopgeheven.Dewerkzaamhedenwerdenovergenomendoorhet

bureauHerstelbetalings-enRecuperatiegoederen(Hergo).DeVriesmoeteen

gebrokenmanzijngeweest.Maardemuseumwereldbleefhemophandendragen.DeRaadvanBeheervandeStichtingNederlandsKunstbezithadookgeenenkelemoeitemetdedoorhemtoegegevenmisstappen.Sterkernog:

dezevroeginhetopenbaarombegripvoordehandelwijzevandedirecteur.Maarhetgezelschapwaszelfooknietvansmettenvrij.‘Hetwarenwildetijden,’zoverklaardeeenvandeleden,mr.J.K.vanderHaagen,toenJustitietijdenshetonderzoekookdeRaadonderdeloepnam.Alleraadsledenwareninseptember1948

doorderijksrechercheverhoordomdatzewederrechtelijkhaddeningestemdmeteenafscheidscadeauvoorhetscheidenderaadslidprof.A.P.A.Vorenkamp.33HetgingomStillevenmetschelpjesvanVanderAst,datonderbeheervandestichtingwasgesteldnadathetuitDuitslandwasteruggehaald.Vorenkamp

waszeeropditkunstwerkgesteldenhadalaangegevendathijer‘veelinteressevoorhad’.34HetwastijdensdeoorlogdoorJanDikjr.verkochtaanHitler.DeeigendomsrechtenwarennognietvastgesteldtoenVorenkamphetcadeaukreeg,laatstaandaterpogingenwarenverrichtomdeeigenaaropte

sporen.AlleraadsledenhaddenhunhandtekeningopdeachterzijdevanditschilderstukjegezettenafscheidvanhungoedecollegaVorenkamp.Hetbetrofvoorzitterjhr.D.C.Roëll,destijdsdirecteurvanhetRijksmuseum,kunsthandelaarE.J.M.DouwesinAmsterdam,mr.J.K.vanderHaagen,administrateurvanhetministerievanOnderwijs,

KunstenenWetenschappen,dr.HündervanhetministerievanBuitenlandseZaken,latergouverneurvanSuriname,ir.L.F.Otto,waarnemenddirecteurvandestichtingtijdensDeVries’afwezigheid,drs.N.R.A.Vroom,afdelingschefvanhetministerie,mr.W.vanElden,lidvandeRaadvoorhetRechtshersteldie

overeigendomsrechtenmoestoordelenenprofessorJ.G.vanGelder,hoogleraaraandeRijksuniversiteitUtrecht.DeVries’handtekeningprijkteerooktussen.HetschilderijtjevanVanderAstisveellaterbijVorenkampthuisinbeslaggenomenenteruggebrachtnaarhetRijksmuseum.UitnaamvandieRaad

hadvoorzitterRoëlltot

tweemaaltoebijdiverseministeriesgeprotesteerdtegenhetjustitieelonderzoeknaardeverrichtingenvandr.DeVries.BijdiegelegenhedenweesRoëllopde‘ruweomstandighedenwaaronderderecuperatievanNederlandskunstbezitmoestplaatsvinden’ombegriptevragenvoorDeVries’illegalehandelingen.‘DetegenDeVries

ingebrachteklachtenraken[...]ookdealgemenepositievandestichting,’zobetoogdeRoëllvolvuur.35‘Dezekwestie[valseaangiftenvoordeschilderijenvanJeroenBosch,IsaacSweersenAvercamp]raaktonmiddellijkhetalgemeenbeleiddatbijderestitutiewerkzaamhedentotdusverregevoerdis.[...]

Ditbeleidkanslechtsbeoordeeldwordentegendeachtergrondvanderegelsengebruiken,dieopditstukinternationaalwordentoegepast.Datopdedaarbijbestaandeverhoudingendenormen,diegeldenvoorhetinterneNederlandserechtsverkeer,nietzondermeerkunnenwordentoegepast,spreektwelhaastvanzelf.[...]Ombegrijpelijkeredenen

hebbendebetrokkenlandenneigingombijrestitutieheteigennationaalbelangtedoenprevalerenbovenandereoverwegingen.Ditheeftertoegeleiddatopditgebieddikwijlszeerweinigscrupuleuswordtopgetreden.ZoismetnameFrankrijkinditopzichttamelijkvergegaan.[...]HetisvoorNederlandnoodzakelijk

geweestomvoorhetbereikenvanresultaten,zichaantepassenaandewerkwijzeenverhoudingen,zoalsdieinternationaalzichvoordeden.[...]HetiseenongelukkigeomstandigheiddathetoptredenvandeStichting,welkezichinhetbuitenlandzulkeengoedenaamheeftverworven,thansinNederlandtot

voorwerpvaneenaanklachtisgeworden.Hetonberadenoptreden[...]heeftreedsthansNederlandsgoedenaaminhetbuitenlandernstiggeschaad.’ZopraattedeRaadrecht

watDeVrieskromhadgemaakt.OnderdegenoemderuweomstandighedenvielkennelijkookhetfeitdatdeStichtingNederlands

Kunstbezithaareigenregelshadopgesteldvoordebeoordelingvandeeigendomsrechtenendebestemmingvangeroofdeenverkochtekunstvoorwerpen.36Destichtingwasofficieelslechtsingesteldvoorhetbeheervanzulkekunstvoorwerpenendeteruggavedaarvanwanneerdeeigenaarwas

gevondenenaanspraakopdegoederenkonmaken.Dietaakomschrijvingwerdin1947echterbelangrijkopgerektnainformeeloverlegmethetNederlandsBeheersinstituutenhetministerievanFinanciën.Teneerstewerdafgesprokendatergeenschriftelijkeinstructieszoudenkomenteneinde‘nietmeerofficieelvastte

leggendannodigwas’.Verderwerdvoordeuitvoeringvanhetwerknietaltenauwkeuriggekekennaardebetreffendewetgeving,maarzouvooralinonderlingoverlegwordenbesloten.Datlaatstekonookgemakkelijk,aangezienallebetrokkenambtenaren‘volkomenbevredigendeenzelfsvriendschappelijkepersoonlijkecontacten’

metelkaaronderhielden.Watnietweet,watnietdeert,moetenzegedachthebbentoenzeletterlijkafsprakendat‘destichtingnaarbuitentoezelfstandigzouoptredenen,zolangditnietgevraagdwerd,inhetmiddenzoulatenkrachtenswelketitelzijoptrad’.Destichtinghad

weliswaaromeenschriftelijkebevestiging

vandezewerkafsprakenbijhetministerievanFinanciëngevraagd,maarhaddienooitverkregen.Maardatweerhieldhaarernietvanomopeigenhoutjeaandeslagtegaan,zondereenhechte,juridischebasis.Endebelangrijksteuitvoerderwerddr.DeVries,wiensdeskundigheidenbeoordelingsvermogenzeerhoogwerden

aangeslagen.Zijnadviezenblekendoorgaansbindend,alvoerdehijwelvaakmondelingoverlegmetWesselinkvanhetNederlandsBeheersinstituut.Opdiemanier

promoveerdedeStichtingNederlandsKunstbezitbijnaongemerktvanbeheerdertotbeschikkeroverandermansgeroofdeofverkochtebezittingen.In

depraktijkgingdestichting(lees:dr.DeVries)zelfbeoordelenofdeeigendomsrechtenvandetijdelijkaanhaartoevertrouwdekunstvoorwerpenbijdeoorspronkelijkeeigenarenofbijdeoverheidlagen.Aandehandvandieconclusiesvoerdedestichtingderestitutiezelfuitentradzijdaarbijopalszelfstandigerechtspersoon.

Ookdebijbehorendefinanciëletransactieswerdenvolledigdoordestichtingafgewerkt,omteverhullendatzijeigenlijknietdejuistebevoegdhedenbezat.‘Datgenoegenwerddestichtinggegund’opverzoekvanDeVries.37Wiehetmetzijneindoordeelnieteenswas,wachttedemoeilijkeopdrachtombijdeRaad

voorhetRechtshersteltebewijzendathijtochrechtopteruggavehad.‘Aantonenmoestmetbewijsstukken,datwaslangnietaltijdeveneenvoudig,’zoanalyseerdein1986dr.D.F.LunsinghScheurleer,dienadeoorloghoofdwasvanhetbureauHerstelbetalings-enRecuperatiegoederen(Hergo).38‘Datliep

dikwijlsverkeerdvoordegenendiedeclaimuitoefenden.’Debewijsstukkenwarenuitdeaardderzaakvaakverlorengegaan.‘Jemoestaantonendat

debezetterhetopeenduidelijkillegitiememanierhadgeroofd,’verklaardedekunsthistoricusenoud-directeurvanhetRijksmuseumprof.H.W.

vanOsin1986.39‘Debezetterhad,metnameinNederland,altijdgeprobeerdomalthansdeindruktewekkendathijnujuistwelvolstrektlegitiemzakendeed[ondermeermeteengrondigeenophetoogcorrecteboekhoudingvanaldieroof-door-koop-transacties].DusvoordeNederlandsestaatwaser

allemogelijkheidombijveelgevallenduidelijktemakendathiervanrestitutiegeensprakezouzijn.Endatgebeurdedanook.[...]Datiseenheelgekiets,alsjejedatprobeertterealiseren,datjedankzijdenazi’seenuitbreidingaanjenationalekunstbezitkrijgt[...]waarjehelemaalnietomhadgevraagd.’

UitdeveleverklaringentijdenshettweeënhalfjaarlangevooronderzoekvanOverbeekbleekzonneklaardathetoordeelvanDeVrieszoalsgezegdvaakdoorslaggevendwasvoorhetlotvandekunstvoorwerpenonderzijnbeheer.Indezaak-Goudstikkeroordeeldehijblijkensderegistratieformulierenvoordehonderdenschilderijen

daterin1940vrijwilligeverkoopaandeDuitsershadplaatsgevonden.40Diestukkenzoudendusaandestaatvervallen,envoorzulkekunstschattenwistDeVriesweleenbestemming.Alop12februari1946,toenderecuperatievankunstwerkenuitDuitslandnoginvollegangwas,schreefhijeenlangebrief

aanhetNederlandsBeheersinstituut,datformeelverantwoordelijkwasvoorhetwerkvanzijnstichting.Dieeindigdealsvolgt:‘HetkunstbezitvanhetNederl.volkisdooroorlogsgeweld,doorgedwongenevacuaties,dooronderduikenendoordedoordenbezettergepleegdeplunderingenroofsterkachteruitgegaan.Talloozemonumentenen

museazijnverwoestofonherstelbaarbeschadigd.Teneindeditalleseenigszinstevergoeden,dachtdeRaadvanBeheerderStichtingdebeschikkingomnietvaneendeeldergerecupereerdekunstschattentekunnenkrijgen.Enerzijdskunnendaardooronzeopenbareverzamelingenopeenwelkomenwijzeworden

aangevuld.AnderzijdskandaardooreeninstituutgeschapenwordenalshetFranscheMobilierNational,waardoorallerleirepresentatieveNed.gebouweninbinnen-enbuitenlandopwaardigerwijzewordenaangekleeddanthansveelalmogelijkis,waarbijmedegedachtwordtaanhetplaatsenvanschilderijeninconsulatene.d.diedebeteekenisvan

onsstedelijkenlandschapsschoonaandenbuitenlanderduidelijkvooroogenstelt.GaarnezullenwijonsmetUberadenomtrentwegenenmiddelenteneindetebereikendathetgerecupereerdkunstbezitindedaarvoorinaanmerkingkomendegevallenmetuitschakelingvandeprocedure[...]zondermeeraandenStaat

zalkunnenwordengetrokken.’41Mr.JanKarelvander

Haagen,chefvandeafdelingOudheidkundeenNatuurbeschermingbijhetministerievanOnderwijs,KunstenenWetenschappen,waseenvandeweinigenindeRaadvanBeheerdiebezwaarmaaktetegendezeaanpak.42Hijverklaardein

1948:‘AanvankelijkhebikindeRaadvanBeheeralsoud-ambtenaareenstrakstandpuntingenomen,dochstondgeheelalleen.[...]Menhuldigdehetstandpunt:inbeslaggenomengoederenzijngeconfisqueerd,dusookdeuitDuitslandgerecupereerdegoederen.Mennamhetstandpuntin:hetisvoordemusea,hetisvoordestaat.Laterismr.

vanEldendejuridischezijdevandegelegenheidgaanbekijken.[...]Bijherhalingisdoordestichtingbijdebetrokkenministersaangedrongenophetgevenvaninstructies(richtlijnen)dochnimmerhebbendezeonsbereikt.Teneindedezetaaktevergemakkelijken,heeftdeRaadvanBeheerzelfdezerichtlijnenontworpenenvoorgelegdaande

bedoeldeMinisters.Onsheeftechtereenbriefbereikt,dd.9juli1947,vandeMinistervanOnderwijs,KunstenenWetenschappen,waarindeze,medenamenszijnambtsgenootvanFinanciën,meedeelde,datvoorlopignoggeenrichtlijnenkondenwordenverwacht,zodatwijonsmoestenhoudenaandegevolgdegangvanzaken

aandehandvandezelfontworpenrichtlijnen.’

DatwasdusdeStichtingNederlandsKunstbezit:eenalmachtigeinstantiediewikteenbeschikteenwaarvandebestuurderseenvanhenzelfseenschilderijcadeaudedenuitdenognietteruggegevenbeheerscollectie.Eenorganisatiediewerkteopeenhalfzachte,

zelfbedachtejuridischebasis,voorbijgaandeaandebetreffendewetgeving.Waarvandedirecteur,dieschilderijenvanGoudstikkerthuishadhangen,insommigegevallennietterugdeinsdevooroplichtingenvalsheidingeschrifte.Endiegeobsedeerdwasdoordegedachteomroofkunstuitparticulierbezitaandestaattedoenvervallenom

denationalemuseumcollectiesteversterkenenopenbaregebouwenoptefraaien.UitgerekenddiedirecteurnoemdezichnadeoorlogeenpersoonlijkvriendvanDésiGoudstikker,diewerkelijknietswistvandekunsthandel.EnjuisthaargafDeVrieshetdringendeadviesniettevragenomteruggavevandehonderdentopwerkendie

zijalserfgenamevanJacquesGoudstikkerwaskwijtgeraaktaandetweedemaninhetDerdeRijkvanHitler.Tweepersoneelsleden

vandestichtingkondendewantoestandenopzekermomentnietlangerverkroppenennamenontslag.DeherenA.M.Ch.deBooyenC.A.C.D.deRoonschrevenofficiervanjustitieOverbeekop6

september1948inklaretaalwaaromzewarenopgestapt.43Zenoemdenachtereenvolgens‘dechaotischetoestandbijadministratie,archief,documentatieeninventarisatie’;de‘meerdanschandelijkebehandelingdergerecupereerdegoederenindebunkers’;dedossiersvan‘onjuistbehandelde

gevallen’diehunonderogenwarengekomen(J.K.Strauss,R.LiffersenArnoldSiegfried);ende‘meerderegevallen’vanaangiftevanvermissingvanschilderijenbijdestichting,waarvoordezeechter‘nimmereenclaiminDuitslandheeftingediend(o.a.EliedeVries,NewYorkenTh.N.DriessenteZeist)’.Enzeconcludeerden:‘Indiendit

bekendmochtraken,zijndegevolgeno.i.nietteoverzien.’MethandentandhaddenzezichdanookverzettegendegeplandeterugkeervanDeVriesbijdeStichtingNederlandsKunstbezitnadiensarrestatieenvrijlatingin1948.‘[...]Slechtseenchirurgischingrijpenzoudeenigeoplossingkunnenbrengen.Nietsvandatalles–

integendeelwasmenvanhogerhand[deRaadvanBeheer]erslechtsopuitomaldiemiddelenteberamenomdeHeerdeVriescoûtequecoûtezoveelmogelijktesauverenenhemweeropzijnoudeplaatstedoennestelen.’Dusbeslotenze:‘DaaromhebbenwijgemeendonzegoedenaameneernietlangertemoetenverbindenaandeStichting

NederlandsKunstbezitteAmsterdam.Mogelijk,datdooronzeontslagname,deaandachtvandebetrokkenMinisteriesnogmaalsopdebestaandemisstandenwordtgevestigd,metalsgevolg,datuiteindelijktochnogmetdehierzonoodzakelijkekrachtigehandwordtingegrepen.’Hunhoopbleekijdel.En

sindsdienhingenruimtweehonderduiterst

kostbareschilderijenvanJacquesGoudstikkeraanondermeerdemurenvanzeventienvooraanstaandemuseaingeheelNederland.ZemakendeeluitvandeerfenisdiedeStichtingNederlandsKunstbezitaandeStaatderNederlandennaliet:eenkunstschatvanmeerdanvijfendertighonderdschilderijen,tekeningen,antiekemeubelenen

huisraad.DezestaatsindsdienbekendalsdecollectieNationaalKunstbezit,‘waarvandeeigenarenonbekendzijngebleven’.Deschilderijenindezecollectiebehorenvolgenseenlijvigecatalogusvandezeoudemeesterwerkeninrijksbezit44‘totdekernvanhetNederlandsekunstbezitvanoudeen19-eeuwse

meesters’.‘WerkendiekortnadeTweedeWereldoorloguitDuitslandwerdenteruggehaald,maardieomdiverseredenennietaanhunrechtmatigeeigenarenkondenwordenteruggegeven,’zoomschreefdirecteurRobertdeHaasvandetoenmaligeRijksdienstBeeldendeKunstinDenHaagzein1992inzijnvoorwoordbijdecatalogus

OldMasterPaintings.Maaralleenaldeconclusievaneenproefonderzoeknaardeherkomstvandiecollectiedeedinhetvoorjaarvan1998vermoedendatdithoofdstukindeNederlandsekunstgeschiedenisnognietvoltooidis,endathetgrotendeelsherschrevenmoetworden.

‘Herkomstgezocht’,zoluiddedetitelvanditonderzoeknaardevraagofernadeoorlogwerkelijkallesaanwasgedaanomdeeigenarenofhunerfgenamenvandezerestantenvandekunstroofoptesporen.Deaanbevelingenlogenernietom:‘Hetiswenselijkdeindejaren1945-1952verzameldeinformatie[overdeherkomstvan

deze‘rijkscollectie’],diezichbevindtinhetarchiefvandeStichtingNederlandsKunstbezit[...]systematischteverzamelen.’En:‘HetiswenselijkdateenoverzichtwordtgemaaktvandedoordeStichtingNederlandsKunstbezitenhaarrechtsopvolgersbewerkstelligdeteruggavevankunstwerken.’Verder:‘Hetiswenselijk[...]dat

ookaandachtwordtbesteedaandejuridischekadersenwerkwijzevandeStichtingNederlandsKunstbezit[...]tegendeachtergrondvandebredereregelgevinginzakerechtsherstel.Aandachtmoethierbijonderanderewordenbesteedaandeformuleringentoepassingvandebegrippenvrijwilligeverkoop,gedwongenverkoop,

confiscatieenroof,entevensaandewijzewaaropteruggavevankunstvoorwerpenwerdgerealiseerd.’Tenslotte:‘Hetisnoodzakelijkdatinaldiegevallen[...]diehetvermoedenwekkendaternieteerdergesignaleerderechtenvanderdenopkunstwerkenuitdezecollectierusten[...]eenactiefonderzoekwordtbevolen.Totdergelijk

actiefonderzoekbehoortookhetopsporenvanmogelijkerechthebbenden.’44Hetisambtenarentaal.Maarhetwantrouwentenaanzienvandecorrectegangvanzakenbijdestichtingvandr.AryBobdeVriesdroopvanelkwoord.Enhetvervolgvandegeschiedenissteldedeonderzoekersvolledigin

hetgelijk.

TeruggevondenGoudstikker-schilderijen,

‘opgeslagen’ineennaoorlogsdepotteBerlijn(reproductie:GemeentearchiefAmsterdam).

EeninternaangifteformuliervandeStichtingNationaalKunstbezitwaaropeen

terugontvangenGoudstikker-schilderijwordt‘afgetekend’alsvrijwilligaandenazi’sverkochtkunstwerk(kopie:ArchiefMinisterievanJustitie,Den

Haag).

Detailvaneeninternaangifte-formuliermethet

oordeelvandeSNK:vrijwilligaandenazi’sverkocht(kopie:ArchiefMinisterievanJustitie,

DenHaag).

HOOFDSTUK12Het

mooistehuisvandewereld

Hetiskoninginnedag,augustus1940,Dési

Goudstikker-vonHalbanheeftzojuistgezongenvoordekoninginenhaargezelschapindeCanadesestadMontreal.GeknieldindeschaduwvanWilhelmina’senorme,gedecoreerdehoedgeeftzedekoningineenhandkus.Descèneisgefotografeerd.Désiheeftzojuist

noodgedwongenhaarcomebackalsoperazangeresgemaakt:zemoetvoortaanzingenominhaarbestaantevoorzien.VandaagisookdeeerstekeersindshaarhuwelijkdatzijdeverjaardagvanJacquesGoudstikkerzonderhemdoorbrengt.NietsaanDési’sgezichtverraadthaaremoties.

‘Ikbegrijpnogsteedsnietdatiktoeneennoothebkunnenuitbrengen,Jacqueswasnetdood,’zoherinnerdeDésizichin1990dittafereel.1Methaarzoontjeenalleeninhetbezitvanhaarpaspoort,eenpaarjuwelenendekledingdiezedroeg,waszeinjuli1940inCanadaaangekomenopuitnodigingvande

CanadesezakenfamilieBronfmann.DeBronfmannsstondenborgvoorhaarlevensonderhoud.MaarlevenvandeliefdadigheidvanJacques’buitenlandserelatieswildeDésiniet.Zingenwashetenigevakwatzeooithadgeleerd.DezanglessenendenaamvanhaarberoemdeWeensemoederSelmaKurzvormdendeerfenis

waarmeezehetmoestdoen.MetdiebescheidenwapenrustinggingDésialsachtentwintigjarigeweduweenmoedervandeanderhalfjaaroudeEdodirectnahaaraankomstinCanadadestrijdaanomhetbestaan.

Canadawasslechtseentussenstopgeweest,NewYorkwashaardoel.DaarhadhaarmoederSelma

Kurzindejarentwintigkortetijdopdegrotepodiagestaan.EndaarwoondendemeestevanJacques’joodsevriendendieNederlandeerderwarenontvluchtdanhij.JacqueshaddeVerenigdeStatenverfoeid,nazijnpogingenomervastevoetaandegrondtekrijgenmetdehandelsexpositiesdiehijvoordeoorlogindiverseAmerikaansestedenhad

georganiseerd.DegevestigdekunsthandelarenhaddendeEuropesenieuwkomergeboycotinzijnpogingenomtoegangtekrijgentotdebekendemuseaenkunstverzamelaars.Amerikawasvoorhemopeenfiascouitgelopen.Vandaardathijin1940weinigmoeitehadgedaanomzijnvisumvoorde

VerenigdeStatentevernieuwen.Jacqueshaddeoorlogin

Engelandwillenafwachten.Maarookdatlandhadhemgeentoegangverleend,redenwaaromhijenzijngezinaanboordhaddenmoetenblijventoenhetSSBodegravenzijnankershaduitgegooidopderedevanDover.Nu,anderhalvemaandlater,stondDésierindeNieuwe

Wereldhelemaalalleenvoor.InNewYork,waarheenzenaenkelewekeninMontrealtochmochtdoorreizen,melddezezichbijdeimpresario’sdiehaarmoederdestijdshaddenbegeleid.Zehadalleende51.000dollardieJacqueseerderbijwijzevanreservepotjeopeenAmerikaansebankrekeninghadgestort.Endetwintigschilderijen

diehijvlakvoordeoorloginLondenhadlatenopslaan.Maaroverdiebezittingenkonzezoalsgezegdnietvrijbeschikken.

TijdvoordeopvoedingvanhaarzoontjeEdohadDésieigenlijkniet.Overdagwaszevaakvanhuisopzoeknaarnieuwecontractenen’savondshadzeallerleioptredens.Duszagzezich

gedwongendepeuterEdotelkensopnieuwbijvriendenenbekendenondertebrengenalszeaanhetwerkmoest.HoewelDésidoorEuropeserecensentennadeoorlogwelisvergelekenmetElisabethSchwarzkopf,dewereldvermaardeDuitseoperazangeres,hadzeindeoorlogsjarengrotemoeiteomhaarnaaminAmerikatevestigen.Na

haarhuwelijkin1937hadzenauwelijksmeergezongen.VoordienhadzeinWenenweliswaardebasisgelegdvooreenoperacarrière,maardiewasoverschaduwddoordeziektevanhaarmoeder.GedurendedelaatstejarenvanSelma’slevenhadDésihaarintensiefverzorgd.VierjaarnaSelma’sdoodwasookhaarvadergestorven.ToenJacques

haarin1937achtereenvolgensalssolistevoorzijnconcertenalsvrouwinzijnlevenhadgevraagd,warenhaarstembandenzelfsvoortijdigwerkloosgeraakt.Dedramatischevlucht,driejaarlater,endegroteonzekerheidoverdetoekomsthaddenhaarstemkwaliteitenooknietbepaaldbevorderd.Enopdatpuntstondze,toenze

inAmerikaplotselingeenprofessionelecomebackmoestmakenomhethoofdbovenwatertehoudenenhaarzoontjeteverzorgen.Hetzoudendemoeilijkstejarenvanhaarlevenworden.‘Somsstondikdaaropeenpodiumenkonikplotselinggeengeluidmeervoortbrengen,’verteldeDésiin1995nogaanLoudeBoer,eenHaagsewiskundigeen

operaliefhebber,metwiezebevriendwasgeraakt.‘Danwashetoptredenvoorbij,ikkonzulkeblack-outseenvoudignietoverwinnen.’

PreciestwintigjaarnadatSelmaKurzeengooinaarhetAmerikaanseoperapubliekhadgedaan,stondDésiin1940voorhetvoetlichtvanNewYork.Erwarenopvallende

overeenkomstenenverschillentussendetransatlantischecarrièresvanmoederendochter.BeidenwarentelaatinhunartistiekeloopbaaninNewYorkgearriveerdomdeconcurrentiemetdejongeregardeoperadiva’swerkelijkaantekunnen.Beidenhaddendielate‘aankomst’tedankenaandemoeilijkekeuzetussendekunstofdeliefde,die

eraanvoorafging.Wantbeidenhaddenuiteindelijkeerstvoordeliefdegekozen.HethadtotnadeEerste

WereldoorloggeduurdeerSelmadegrotestapnaarNewYorkalsnogwaagde.Opzesenveertigjarigeleeftijd,gingzeinAmerikadeconcurrentieaanmetveeljongerezangeressenzoalsAmelitaGalli-Curci.Zewerdtoenreeds

geplaagddoorziekteenonvastheidvandestem.HaardebuutindeNewYorkHippodromewerdeendrama.EntotoptredensmetTheNewYorkMetropolitanOperakwamhetniet.Zehadweleencontractjevoor‘TheMet’indewachtgesleept,maardatzoupaseenjaarlaterleidentottweeoptredenstegeneenminimalegage.Selmahad

hetnaeenpaarmaandenwelgezienenkeerdeterugnaarWenen.ZeontbondhetcontractmetdeMetropolitanin1921pertelegram.DésivonHalban-Kurz

(haarartiestennaam)droomdevoorhaarhuwelijkeveneensvaneeninternationaleloopbaan.ZehadhetoptredenmetdirigentWillemMengelbergenhet

ConcertgebouworkestbijJacquesGoudstikkersWeenseconcertopNijenrodealseenbelangrijkestapindierichtingbeschouwd.Maarookzijkoosvoordeliefde,metJacquesGoudstikker,alwaszedaarinradicalerdanSelma:integenstellingtothaarmoedertradDésinahaarhuwelijkaanvankelijknauwelijksmeeropinhetopenbaar.

OokDésiprobeerdenaenkelehuwelijksjarenhaarloopbaannieuwleveninteblazenmeteenAmerikaansdebuut.Enookzijzou(nadeoorlog)zingenonderdirigentBrunoWalter,diezichin1946inAmerikahadgevestigd.DepianistencomponistWalter(eigenlijkSchlesinger)behoordetotdegrootstedirigentenvanzijntijd.Hij

wasberoemdomzijnvertolkingenvanMozart,BrucknerenMahler.NetalsSelmazouDési,medeonderinvloedvanWalter,velewerkenvanGustavMahlerinhaarrepertoireopnemen.MaarallebeiwerdenzeinAmerikageplaagddoorernstigestemproblemen.Beidenbrachtenhetdesondankstotplaatopnamendiewereldwijdwerden

verspreid.DésinamdeVierdeSymfonieeneenaantalliederenvanMahlerop,BrunoWalterdirigeerde.Tochwarende

omstandighedenvoordebehoorlijkgetalenteerdeDésiwezenlijkanders.Zewasinleeftijdenervaringweliswaarjongerdanhaarmoeder,toenzijinhetnajaarvan1940inNewYorkaankwam.Maarals

gevolgvanhaarmoedersziektewaszeveeltelaataanhaareigenzangcarrièrebegonnenomnogwerkelijkdewereldtoptekunnenbereiken,waarhaarmoederzolanghadvertoefd.EnhetgroteverschiltussenmoederendochterwasdatDésiinAmerikauitpuregeldnoodgedwongenwasoptetredenenmetveelminderalluregenoegentenemen.

SelmawasuitambitiegekomenenkonterugnaarWenentoenhettegenzat.Désihadgeenkeuze.ZezongondermeerinCarnegieHallentijdensmassabijeenkomsten,zoalsdiein1945opTimesSquareinhartjeNewYork.‘Zeheeftalsgevolgvan

deenormespanningeninhaarleveneigenlijkeenomgekeerdeloopbaandoorgemaakt,’zo

analyseerdeLoudeBoerdegebeurtenissenin1998.‘Hetisheelbijzonderdatzijalsveelbelovendezangeresvandepodiaverdween,nadiedramatischewendingeninhaarlevennoodgedwongenopdebühneterugkwam,uitgerekendineenwereldwaarzeeigenlijknietwildezijn,entocherkenningkreeg.’

AltijdensdeoorlogmoestDésiviahetLondenseadvocatenkantoorHerbertSmithjarenlangjuridischbakkeleienombeschikkingtekrijgenoverdetwintigdureGoudstikker-schilderijen,dieophaarverzoekvanuitLondennaarAmerikawarenovergebracht.Deeigendomsrechtenvandezestienschilderijendiedeovertochtoverleefden,

zoudenhaarpasin1946wordentoegekend.DatwasnogmaareenvoorbodevandeveelzwaarderestrijddieDésinadeoorlogwachtteomhetGoudstikker-bezit,waaronderdehonderdenGoudstikker-schilderijendieuitnazi-Duitslandwarenteruggekeerd.Dateindelozejuridischegevechtzouhaarverdereloopbaanals

operazangeresookernstigbelemmeren.Zekwamerin1946voorteruguitNewYork,maarzeeindigdenaeensteekspelvanzesjaarmetvrijwellegehanden.InhaarverwikkelingenmetdeweigerachtigeNederlandseoverheidgooidezeinaugustus1952uiteindelijkdehanddoekindering.Onderfelprotestaccepteerdezeeenmagereschikkingvoorhetbezit

datzeaanAloisMiedlhadverloren.2Aaneengevechtoverdeongeveerdertienhonderdschilderijendietegenhaaruitdrukkelijkewensin1940aanGöringwarenverkocht,kwamzehelemaalnietmeertoe.Destaatnamzeeenvoudigineigendom.Dési’svechtlustwas

gebrokendoorde

uitzichtlozecorrespondentiemetdureadvocatenenindeonderhandelingenmeteenoverheiddieniethaarbelangalserfgenaamverdedigde,maardebelangenvandemusealietprevaleren.NaeenverblijfinNederlandvanenkelejarenkeerdezetegen1950gedesillusioneerdnaarNewYorkterugenprobeerdeze,inmiddels

achtendertigjaaroud,dedraadvanhaarbestaanalsconcertzangeresinAmerikavoordetweedemaaloptepakken.Daarinslaagdezeechtermaarzeertendele.

DésihaddeinAmerikaopgegroeideEdoin1946meegenomennaarNederlandenwasmethemgaanwonenin‘hetmooistehuisvandewereld’,de

buitenplaatsOostermeer.Dethuiskomstginggepaardmetzeergemengdegevoelens.Nietalleenomdatzehaarechtgenootmiste,maarookomdatervandeoorspronkelijkeschoonheidvanhethuisendeinboedelweinigoverwasgebleven.AloisMiedlhadOostermeertijdensdeoorlogzoalsgezegdvrijwelleeglatenhalen.Hijhadde

prachtigeinventarisalszijneigendombeschouwdensuccessievelijkverkocht,alwashetpersoonlijkbezitvanJacquesGoudstikkerin1940uitdrukkelijkbuitendeovereenkomstmetTenBroekenDikjr.gehouden.ErvoorindeplaatswarenmeubeltjesgekomendieDésiverafschuwde.Degobelinswarenvandemurengehaaldendoorjute

vervangen,hetboothuisaandeoevervandeAmstelwasafgebrokenendeprachtigetuinwasonderMiedlsbewindineenwoestenijveranderd.Edo,diezijnpuberteitnaderde,voeldezichernietthuisenverlangdenaarzijnvriendjesinNewYork.Enelkedagopnieuwwaserwelweereenontmoedigendberichtvandeadvocaten,diehaar

zaakmoestenbehandelenzonderoverdemeestessentiëlestukkentekunnenbeschikken.Dattweedeverblijfinhet

landwaarJacqueszomoeilijkvanhadkunnenscheiden,moetvoordeweduwezeerzwaarzijngeweest.Erwasnietsovervanderomantiekwaarzevóórdeoorlogzoinwasopgegaan.Demeestenvanhaarvriendenwarenin

Amerikaeneengrootdeelvanhaareigendommenwarenonbereikbaar,want‘onderbeheer’vandeStichtingNederlandsKunstbezit.Datdezehaarschilderijenhadgeclassificeerdals‘vrijwilligverkochtaanDuitsland’enaandestaathaddoorgesluisd,wistenDésienhaaradvocatenopdatmomentnieteens.Netzominalszeopdehoogte

warengesteldvandeuitvoerigecorrespondentietussendegeallieerdeambassadesinSpanje,DuitslandenAmerika,diehetverkwanseldeGoudstikkerbezitjuistalseenvandespectaculairstegevallenvanroofinbezetNederlandhaddenbestempeld.DésiwistalleendatdeopbrengstvandetransactiesmetMiedlenGöringdeoorlog

nietongeschondenhadoverleefd:vande2,55miljoenguldendiein1940wasbetaaldvooreenbezitdattoenalveelmeerwaardwasgeweest,resteerdeminderdan1,4miljoengulden.3EnmetdatgeldmochtzetelangenlesteterugkopenwatMiedlhaarmanpostuumhadontstolen:hetbuitenhuisinOuderkerkaande

Amstel,hetgrachtenpandHerengracht458enkasteelNijenrode,waarJacquesGoudstikkerindejarendertigzoveelgeldenenergieinhadgestoken.Enzekreegmerkwaardiggenoegvoorhetbedragvanfl.101.062,02honderdenschilderijenterugdieMiedltijdensdeoorlogvanGöringhadmoetenterugkopen,nadatdezelaatstezijndefinitievekeus

vanruimzevenhonderdwerkenuitdeGoudstikker-collectiehadbepaald.EenvooreenhadDésidezebezittingenweervandehandmoetendoenomhaaradvocaten,debelastingaanslagen,deonderhoudskostenvoorhetonroerendgoedendekostenvanhaarlevensonderhoudtekunnenbetalen.

IndienegatieveomstandighedenbegonDésiallengsterugteverlangennaarhetprofessioneleénsocialelevendatzetijdensdeoorloginNewYorkhadopgebouwd.En,nietindelaatsteplaats:daarwildeEdowonen.Eindjarenveertig,juistindeperiodedatdeStichtingNederlandsKunstbezitenhaardirecteurDeVrieszo

heftigondervuurkwamenteliggen,verhuisdenDésienhaarzoonterugnaarNewYork.EdowildenooitmeerterugnaarNederland,waarhijalleenvervelendeindrukkenvanhadovergehouden.EnDésiknoopteinAmerikaeenrelatieaanmetdeeveneensuitNederlandgevluchteadvocaatmr.AugustEduardDimitrivonSaher,eenoudekennisvan

JacquesGoudstikker.Deadvocaat,weduwnaarentweemaalgescheiden,ende‘kunstzangeres’trouwdenop31mei1950inAntwerpen,opeendoorreisvanNederlandnaarNewYork.4TweejaarlaterlietDésidenaamvanhaartoenveertienjarigezoonveranderenvanEdwardJosephGoudstikkerinEdwardG.

vonSaher.Alleende‘G’inzijnnaamherinnerdesindsdiennogaanEdo’seigenlijkeafkomst.5

NaarmatehetDésinadeoorlogduidelijkerwerddathaarschoonmoederEmmyGoudstikker-Sellisbergeralsaandeelhouderbetrokkenwasgeweestbijdeuitverkoopvanhetbezitaandenazi’s,werddeverhoudingmet‘oma’

moeilijker.Nietalleenwarenzeuitelkaargegroeid,maarookhadJacques’moederzichtijdensennadeoorlogvolkomenafzijdiggehoudenvanhaarschoondochterenkleinzoon.Misschienherinnerdehetgezinvanhaarzoonhaaraaneenschuldgevoeldatzealdiejarenhadwillenwegdrukken:tenslottewas

AloisMiedlindezomervan1940methaartoestemmingmaaraltevoortvarendaandeafbraakvanJacques’levenswerkbegonnenenhadzijzwijgendtoegezienhoehetstukjebijbeetjemetdegrondgelijkwasgemaakt.Désidroeghaarnietsna,daarvoorwaszezichtezeerbewustvandepositiewaarindeoudevrouwhadverkeerd.Ze

hadookgeengevoelensvanwrokjegensdenaarNewYorkgevluchtemakelaarMaxModel,dieMiedlzoalsgezegddestijdsbijArietenBroekenJanDikhadgeïntroduceerdomde‘verkoop’tebespoedigen.DejoodseModelhaddeaanhemuitgekeerdepremievanvijftigduizendguldengebruiktommetzijngezineenveiligheenkomente

zoeken,enDésihadbegripgetoondvoorzijngedrag:demanmoestvluchtenenditwaszijnticketgeweest.6EvenmildoordeeldezeoverdeweinigfermehoudingdieEmmySellisbergerhadaangenomen;tenslottehadzijvermoedelijkhaarleventedankenaanhetfeitdatzeMiedlniethadtegengewerkt.Tochbleef

ereenblokkadetussenbeidevrouwen,diekennelijkwerdversterkttoenvriendenenkennissennadeoorlogdevoordehandliggende,maardaaromnietminderprangendevragenbegonnentestellen:waaromhadEmmynietmeergedaanomhaarschoondochterenkleinkindtehelpen?Waaromhadzezich

afzijdiggehoudeninhetnaoorlogsegevechtmetdeautoriteitenomdeerfenisvanhaarzoonterugtekrijgen?Haargetuigenisoverdewaregangvanzakenhadveelkunnenophelderen,maarEmmyhadnietstennadelevanMiedlverklaard.7Désihadhetwel

begrepen,zoblijktuitbriefjesaanhaar

schoonmoeder.Deoudevrouwhadvermoedelijknooithetpreciezeinzichtindegebeurtenissengehadenzewasernadeoorlogslechtaantoe.Zehadzelfseenpogingtotzelfmoordgedaandoorineengrachttespringen,zowistookDési,8enhetwasslechtsaandesnellereactievanomstanderstedankengeweestdatEmmyniet

alsnoghetslachtoffervandeoorlogwasgeworden.Maarhetwasnieteenvoudigomdebarrièreteslechten.EenslechtgetyptbriefjevanDésiaanEmmy,kortnadeoorlog,toondedespanningendietussenbeidenbestonden:‘[...]Ookkennissenvanmijvroegenenvragenmijdikwijls“watdoetOmavoorEdoenwatdoetzijvoorjou?”Hetgaathen

nietsaan–maarikweet(omdatiedereenzo“diskreetis”)datzijvaakookoverditpuntmetUhebbengepraatenUookvoorgesteldhebben“doetochwatvoorjezelf,doetochwatvoorDésienEdo”!Hetgaatanderennietsaan.Ikdachtaltijd–ikhebgeenvreemdemenschentusschenOmaenmijnodig,maardelaatsteervaringleerdemij

tochanders.Nietsvoorongoed...,“frischvonderLeberweg”ismijnprincipe,maarhetismijnietaltijdmogelijkmijdaartoetebrengenomhettedoen.LETUSALLFORGETABOUTIT!IkkomvanmiddaggezelligeenkoptheebijUdrinkenenverheugmijUtezien!Zoalssteedsenaltijdeen

innigeomhelzingvanUwe[Dési].’9

HetzelfdesoortspanningengroeidelatertussenDésienhaarzoonEdo.WaaromhadzijberustindenadeligeschikkingvoorhetMiedl-contractoverdeverkoopvandekunsthandel?Waaromhadzijbovendiennietalsnogteruggevraagdwathaartoekwam:de

volledigecollectieschilderijendiewederrechtelijkaanGöringwasverkochtenwaarmeedestaatnumooiweerspeelde?IneenvanhaargetuigenverhorengafDésiopdievraageeneenvoudigantwoord:zewashetjuridischgevechtdattotzesjaarnadeoorloghadgeduurdmeerdanbeu,zevreesdenogveellangereenduurdereproceduresalsze

nuookachterdeGöring-verkopenaanzougaan,zewasbangdatzedatfinancieelnietzoureddenenzevreesdebovendiende‘onzekerepolitieketoestand’alsgevolgvandesterkopgelopenspanningenvandeKoudeOorlogindejarenvijftig.NaalleswatzedeafgelopentienjaarhadmeegemaaktvoeldezezichveiligerinAmerika.En

toenhaarinmiddelsgeëmigreerdebroerhaarindiedagenvanuitdeVerenigdeStatenpertelegramwaarschuwdevoordedreigingvanhetcommunismeinEuropa,namzehaarbesluitomNederlandachterzichtelaten.Enomdeprocedureseenvoudigwegtelatenvoorwatzewaren,maarnietdannadatzezichschriftelijkallerechtenop

de‘Göring-collectie’hadlatenvoorbehouden.Netalshaarmanin1940

hadDésinadeoorloghaarbiezengepaktzonderverderevolmachtenachtertelaten.Mededaardoorwashaarzaakvoorrechtsherstelin1952alseennachtkaarsuitgegaanmetdeschikkingvoorhet‘Miedl-gedeelte’.NaarmateEdoouderwerd,namzijnbegripdaarvooraf.‘Ikheb

altijddiespanningtussenEdoenDésigevoeld,albegreepiktoennietwatdaardeoorzaakvanwas,’zeiEdo’sechtgenoteMareivonSahernadiensdoodin1996.‘EdonochDésihadmepreciesingelichtoverwathunwerkelijkwasoverkomen,laatstaandatikietswistvandezaak-GoudstikkerinNederland.Maarwelvoeldeikdaterietsbelangrijkstussenhen

wasgeweest,ietswatnooitvoldoendewasuitgesproken.Pasnuikweetwaterechtisgebeurd,kanikbegrijpenwathetprobleemwas,enwaaromzeonsernooitinhebbenbetrokken.Zewildenwelvergeten,maarzekondenhetniet.Enzewildenonsnietmetdatonvoltooideverledenbelasten.’

NazijnterugkeerindeVerenigdeStatengroeideEdovonSaheropinkostscholeneninternaten.Eenmaalvanschoolkooshijhetvakvanbankier.Hijhadreedsbijdiversebankengewerkttoenhijin1972alsreservistwerdopgeroepenvoormilitairedienstopeenAmerikaansebasisinDuitsland.Enuitgerekenddaarontmoettehijzijnvrouw,

eenDuitse,devijfjaarjongereMareivonLangenbein,solo-schaatssterindeHoliday-on-Ice-showdievoordeAmerikaansemilitairenwerdopgevoerd.‘Wijwarenheadoverheelsinlove’,verteldeMareiindezomervan1998.‘EdowildezelfsvoormijinEuropablijven,maardaninEngeland,hetlanddatzijnvaderalsvluchthaven

hadgekozen.WetrouwdeninBrussel,tijdenseenvanmijntournees,hijwaservooruitDuitslandgekomen,op23oktober1972.KortdaarnazijnweinEngelandgaanwonenenkregenweonzeeerstedochter,ChantalAduina,geborenop27augustus1973inLonden.Edowerkteweeralsbankier.NogeenjaarlaterkwamCharlèneG.,netalsEdo

metdie“G”inhaarnaam.Wewarengelukkigenkekenalleennaardetoekomst.VoorEdolagdieinAmerika.Hijdroomdevaneeneigenbeleggingskantoor.DiedroomheefthijinNewYorkwaargemaakt.Hijvestigdezichalszelfstandigfinancieeladviseur,enikgingschaatslessengeven,kunstrijden,ookaanmijn

dochters.Chantalhadergeenplezierin,maarCharlèneheefthetvergeschopt.ZeschaatsteinhetteamvanhetVerenigdKoninkrijktijdensdeOlympischewinterspeleninNoorwegen.’EdoenMareikochten

landinGreenwichenbouwdenereenhuisnaardebesteAmerikaansebegrippen:opgetrokkenuithout,voorzienvaneen

luxueuzeverandadieuitkijktovereenuitgestrekte,glooiendetuinindebossenvandegroenestaatbovenNewYork.Marei:‘Elkeboom,elkestruikdiehiergroeit,hebbenwesamengeplant.VoorEdowashetalsofhijdaarmeepasechtworteldeinAmerika,eindelijkzijnplaatshadgevonden.Wehaddeneenfantastischetijd,metonzemeiden,

onzehondenenonswerk.Niemandhadgelukkigerkunnenzijndanwij.’

Edo’smoederbleefinNewYork,maarnietvoorgoed.Haaroperacarrièreliepindevijftigerjarenteneinde,ookhaartweedeechtgenootoverleedenzeverlangdeondanksallesterugnaardeplekwaarzededriebestejarenvanhaarlevenhadbeleefd.Na

langtwijfelenkeerdezenaarNederlandterugomzichinBilthoventevestigen,nietvervankasteelNijenrodeinBreukelen.Zeontvingerhaarkleinkinderenbijnaelkezomer,maaktetallozevriendenenkennissen,enleefdesobervanderestenvanhetGoudstikker-bezit.‘Ikhebdeoorlogoverleefdenzovelenniet,datisveel

omdankbaarvoortezijn’,washaarlevensvisie.‘Wijkwamengeregeld

bijhaaropbezoek,dekunsthandelaarLodewijkHouthakker,prof.Halberstadtenik,’aldusH.W.vanOs,diealsdirecteurvanhetBonnefantenmuseuminMaastrichtenvanhetRijksmuseuminAmsterdamveleschilderijenuitdecollectie

Goudstikkeronderzijnbeheerheeftgehad.‘WehaddenheterweleensovermetDési,hoejammerlijkdezakenvoorhaargelopenwaren.Maarzijwaszovolmaakttevredenmethaartoenmaligeleven,datwijwelzeiden:“Hoekunjezooverdieonterechteverliezenheenstappen.Waaromlaatjehetzo?”MaarDésigafgeenkrimp.

Zehadgeengrotezakelijkebelangstellingenzehadhaarrustgevonden.’Désioverleedin1995,na

eenongelukkigecomplicatietijdensdeziekenhuisbehandelingvaneeninfectieziekte.Edowastoenalongeneeslijkziek,hijhadkanker.Marei:‘Désiwasaltijdbanggeweestdathijeerderzouoverlijdendanzij.Gezienhaargoedeconditie,tot

vlakvoorhaardood,heefthetdaarooklangetijdnaaruitgezien.Edowasalbehoorlijkverzwakttoenwehaarmoestenbegraven.HijisnoginNederlandgeweestomzakenteregelenvoorzijnmoederserfenis.DelenervanzijnverkochtbijdezelfdeveilingwaarindeoorlogalGoudstikker-schilderijentekoopwaren,althansbijdeopvolgervanhet

veilinghuisFrederikMuller.Edo’sinteressevoordezaakwasverdwenen.Hijheefthaararchievenoppervlakkigdoorgenomen,delenervanverbrand.Alshijgezondzouzijngeweest,alshijinDési’sboekenhadgezienwelkonrechtdefamiliewasaangedaan,zouhijdezaakheropendhebben.Hijwaseenvechter,maarontbeerdetoenalde

kracht.Eenhalfjaarlater,in1996,overleedhij,zevenenvijftigjaaroud.Nadietweeschokgolvenvanhetoverlijdenvanmijnschoonmoederenechtgenoottradhierinhuiseenstilteindiemijeindeloosleekteduren.TotdatwijeindelijkhoordenvanhetwareverledenvanDési,JacquesenEdo.Waaromheefthijmenooitpreciezervan

dezeloopdergeschiedenisverteld?Wehaddensamenkunnenvechtenvoorhetherstelvanzijnvadersgoedenaam,vooreenofficiëleerkenningvanzijnerfenisindeNederlandsemuseaenvoorteruggavevandeeigendomsrechten.’10Waaromwashunde

familiegeschiedenisonthouden,vroegenook

ChantalenCharlènevonSaherzichaf,nadatin1997deomvangvandezaak-Goudstikkerendemogelijkheidomeenclaimuittebrengentothenwarendoorgedrongen.WaaromhaddeNederlandseoverheidnietopzijnminstdenaamvanJacquesGoudstikkervermeldopdeveleschilderijenuitzijncollectie?Waaromhad

diezelfdeoverheiddestijdsnietveelmeermoeitegedaanomDésiGoudstikkerwerkelijkrechtshersteltebezorgen,inplaatsvanhaartebedreigenmettorenhogebelastingaanslagenensoortgelijkeontmoedigingen?Waaromhadniemanddenazi-smetopdenaamGoudstikkerweggenomen?Enwaaromleekdeoverheidanno

1998,geconfronteerdmetditonvoltooideverleden,ondanksallemooiewoordenpreciesdezelfdehardehoudingaantenemendiezeookdestijdstenaanzienvanDésihadgetoond?‘Toenwedievragengingenstellen,begrepenwepaswaaromDésionstelkensalswijopbezoekwaren,meenamopeenritjelangsNijenrode,detrotsvanhaarman,’zo

herinnertChantalzich.‘Enwaaromzijnooitmeenaarbinnenwildealswijvroegenwathaartochzonaardatkasteeltoetrok,enachterdepoortwildenkijken.EntoenpasbegrepenwijwathetbuitenhuisOostermeervoorhaarhadbetekend,waarweookvaaklangsreden,wandeldensoms,doordespijlenvanhetgrotehektuurden.“Kijk,

daarhebbenwijgewoond.Jegrootvaderwaseenbekendekunsthandelaar”,veelmeerheeftzeonsnooitwillenzeggen.Waarschijnlijkheeftzeonsnietwillenopzadelenmetdatenorme,onverwerktegatinhaargeschiedenis.Enalsofzehetzohaddenafgesproken:ookonzevaderheefterweinigovergezegd.’

KortnahaarvluchtwordtDésiGoudstikkerinCanada

ontvangendoorkoninginWilhelminainballingschap(fotoprivé-archiefDési

Goudstikker).

Eenansichtkaartmetfoto,opschriftenhandtekeningvanDésiGoudstikker(foto:privé-archiefDésiGoudstikker).

HOOFDSTUK13

Gothelfuns

Ophetrondelakzegelachteropdelijstvan

BertheMorisotsMeisjeskopjes,datjarenlangbovenhetbedvanEdoenMareivonSaherhadgehangenstaat:‘KunsthandelJ.GoudstikkerNVAmsterdam’.Hetis9september1997,ruimeenjaarnaEdo’sziekteendood.Datleuke

schilderijtjemetdietweemeisjes,Edo’smoederhadhetaanMareigegevenomdathetdubbelportretzoaanhaarbeidedochtersdeeddenken.Deachterkanthadzenooitechtbekeken,haarwasnietvertelddatditkunstwerkalslaatstewasovergeblevenuiteenvanEuropa’svoornaamstehandelscollecties.Maarnuduidelijkisgewordendat

hettotdeerfenisvanhaarschoonvaderbehoort,heefthetplotselingeenheelanderebetekenisgekregen.

Eenvandeoud-werknemersvandekunsthandelhadDésiditschilderijtjetoegestopttoenze1946terugkeerdeopdeHerengracht458:‘Hier,neemtutenminsteditnogmee.’‘2815,BertheMorisot,Twee

Meisjeskopjes,inkoopg.o.s.s.Semmel’,zostaathetletterlijkomschreveninhetzwartenotitieboekjedatop16mei1940werdgevondeninJacques’vestzakken,nadathijdooduithetruimvanhetSSBodegravenwasgetild.BertheMariePaulineMorisot(1841-1895)waseenFranseschilderes,getrouwdmetEduardManet,eenbroervande

groteFranseimpressionist.Volgensdeencyclopedieënmunttehaarwerkuitdoor‘eenstralendkolorieteneensubtielepenseelvoering’.Deaanduiding‘g.o.s.s.’wasJacques’geheimecodevoordeinkoopprijs,eenvooranderenonbegrijpelijkcryptograminletterszoalsdatachteralleruimelfhonderdtitels

inzijnboekjetevindenis.1Omfiscaleencommerciëleredenenhieldendetoenmaligekunsthandelarendeinkoopwaardevanhuncollectiesgraagvoorzichzelf.Demeestennoteerdendeprijzenindergelijkezelfuitgedachtelettercombinaties.Demeestennoteerdendeprijzenindergelijkezelf

uitgedachtelettercombinaties.Zoalswenukunnenreconstrueren,luiddeGoudstikkerscombinatieironischgenoeg:‘GotHelfUns’,tienlettersinslechtDuits,diestaanvoordecijfers1totenmet9inoplopendevolgorde,eindigendmet0.‘G.o.s.s.’betekentdusdatGoudstikkerditschilderijtjevoor1200guldenhadingekocht.In

deofficiëleboekenwerdenvaakminimaleboekwaardenvoordestukkengenoteerd,velewerdenzelfstotophetsymbolischebedragvanéénguldenafgeschreven.OokJacqueshanteerdezulkefictieveboekwaarden.Alleenalomdieredenwashetvoorniet-ingewijdenzoalsJanDikenArietenBroekdestijdsnauwelijks

mogelijkgeweestomdeverkoopwaardevandecollectieteschatten,toenzijdehelehandelaanMiedlenGöringhaddenuitverkocht.

Jacques’zwartenotitieboekjebestaatnogsteeds.Goudopsneepaginaatjesineenringbandje,dichtopelkaargetyptelettersenvoltikfouten,netzoalsin

Jacques’persoonlijkebrieven.Dezwartlerenomslag,metgoudborduurselafgebiesd,isslapdoorhetvelegebruik,deblaadjesinderingbandzijnsomslosgeraakt.VoorwieGoudstikkersgeschiedeniskent,isheteenbijnaschokkendeervaringomditrestantvanzijnlevenswerkinhandentehebben.MetditboekjeopzakhadJacques

beslotentevluchten,indeovertuigingdathijzijnschilderijenensculpturendaarmeeonweerlegbaarzoukunnenidentificeren,mochthijzijnbezitnadeoorlogterugvinden.Hetisbijgewerkttotopdedagenvoorzijnvlucht.Désihadhetnazijndoodbewaardalskleinood,nietbeseffenddatdeinhoudvelejarenlateralsnogzoudienenalsbewijsvandeerfenis.

Hoewelnietalleschilderijenvandetoenmaligecollectieinhetboekjezijnopgenomen,vormthettotophedendemeestuitgebreideenmeestbetrouwbarebeschrijvingvandecollectieendebijbehorendeprovenances.EenvolledigtranscriptvanhetboekjebevindtzichindeGoudstikker-dossiersvandeNationalArchivesteWashington,hetis

ongeveerzestigdichtbeschrevenpagina’slang.HetboekjevormdeookdebasisvoordeidentificatievanalleGoudstikker-schilderijendiedeNederlandseoverheidinhaarcollectiesheeftaangetroffen.Zestaanervrijwelallemaalin.2DiverseNederlandse

rijksambtenarenhaddener

maandeneerderalopaangedrongenomdekwestieGoudstikkeropnieuwteonderzoeken.Volgenshenverspreiddedeafwikkelingvandeaffairevandejarenvijftig‘nogaltijdeenkwalijkereuk’.Maarjournalistiekgesprokenzouzo’nonderzoeknaardehistorischegangvanzakenweinigbetekenishebbenalsergeenrelatiemethet

hedenbestond.Devraagwasalleen:welke?Hetantwoordkwamverrassenderwijsuitdemondvandeoverheidzelf.Indeloopvan1997

bleekuitpublicatiesindeVolkskrantenAlgemeenDagbladdaternadeoorlogmogelijknogruimvijfendertighonderdkunstwerkenencultuurgoederenvermoedelijktenonrechte

inoverheidsbezitwarengebleven.NaaraanleidingdaarvanopendestaatssecretarisAadNuisvanCultuurdemogelijkheidalsnogeenclaimintedienen.Hijverzekerdeeventueleerfgenamendathijzulke‘oorlogsclaims’soepelinbehandelingzounemenennodigdehenuitzichtemelden.Hijbeloofdevoorbijtezullengaanaan

eventueleverjaringstermijnenvoorzulkeaansprakenenboodallehulpaanbijnieuwonderzoeknaardeeigendomsrechten.Bovendienverklaardehijzichbereiddebetreffendekunstwerkenterugtegevenalszoublijkendatheteigendomtenonrechteaandeoverheidwastoegevallen.Iedereendiemeendeaanspraakte

kunnenmakenopeenvanderuimvijfendertighonderd‘oorlogswerken’indecollectieNationaalKunstbezitwasduswelkomvooreennieuweclaim,zoverzekerdeNuisookhetparlement.DatwasvoormijhetseinomopzoektegaannaarmogelijkeerfgenamenvandeGoudstikker-collectie,teneindeteonderzoekenof

deresterende235schilderijenterechtalsrijkseigendomwarenaangemerktofniet.

Deeerstevraagwasomwelkeschilderijenhetpreciesging.IndearchievenvanhetministerievanJustitievondikeenreconstructievanGoudstikkerscollectie,diein1945doordegeallieerdekunsthistorici

wasgemaaktopbasisvandetoenbekendegegevens.Zijhaddeneenlijstsamengesteldvan1113schilderijenuitdeoorspronkelijkecollectievanbijna1400schilderijendiezekervanGoudstikkerafkomstigmoestenzijn.Dooreenminutieuzevergelijkingvandielijstmetderuim4700kunstwerkenenvoorwerpendienade

oorlogwarenopgenomenindecollectieNationaalKunstbezitvandetoenmaligeRijksdienstBeeldendeKunstvondikaldirectmeerdanhonderdGoudstikker-schilderijen.ZestaanveelalmetafbeeldingenvermeldindecatalogusOldMasterPaintings,AnIllustratedSummaryCatalogue,diein1992wasuitgegevenonderredactievande

rijksdienst.3BovendienbleekalsneldatdeoverheidnadeoorlognooitmeerdemoeitehadgenomenomdeGoudstikker-schilderijeninrijkseigendomapartterubriceren.NergenswaseencompleetoverzichtvoorhandenvandestukkendienaterugkeeruitDuitslandaanallerleimusea,overheidsinstanties

enzelfsparticulierepersoneninbruikleenwarengegeven.Devolgendevraagwas

ofernogerfgenameninlevenwaren.DésiGoudstikkerwastoenjuisttweejaareerderoverledenenhaarzoonEdowasonvindbaar.HetwasbekenddathijnadeoorlogkortetijdteruginNederlandwasgeweest,ondermeerookenkele

jareninEngelandhadgewoondenweernaarAmerikawasgegaan.Maardaarhieldhetspoorop.NewYorkleekdeaangewezenplaatsomEdotezoeken,daarimmerswashijopschoolgeweestenhadhijjarenlangmetzijnmoedergewoond.MaareenwekenlangezoektochtnaarEdoGoudstikkerinNewYorkenwijdeomgevingleidde

totniets.Denaamleekuitalleregistersverdwenen,niemandkendedefamilie.TotdatdeNederlandseChristineKoenigsinbeeldkwam,dekleindochtervandeeerdergenoemdeFranzKoenigs,dietotvlakvoordeoorlogzakenmetEdo’svaderhadgedaan.Uithaarlangdurigeonderzoeknaarhetlotvandezogenoemde‘Koenigs-collectie’wasondermeergeblekendat

Désiindejarenvijftigwashertrouwdmetmr.AusvonSaher.ChristinewistookvanEdo’soverlijdenenkendehetadresvandiensweduwe.DoorhaarbemiddelingontstondhetcontactmetMareivonSaherenhaartweedochtersinGreenwich,eenplattelandsgemeenteinConnecticut,opeenuurrijdenvanNewYork.HetverhaaloverGoudstikkers

erfenisdeedMareiduizelen.‘Jehebtergeenideevanwatditlosmaakt,juistnuweeenbeetjerusthaddengevondennadedoodvanachtereenvolgensmijnschoonmoederenmijnman,’zowashaarreactiebijonzekennismaking.Totopdiedagin

september1997hadMareiergeennotievangehadwieJacquesGoudstikker

precieswasgeweest,laatstaanvanwatertijdensennadeoorlogwasgebeurd.PastoenzehetlakzegelachteropdeBertheMorisotonderzocht,vielenhaardeschellenvandeogen.‘Edohadweleensvaagvertelddatzijnvaderindekunsthandelhadgezeten.DésiheeftonsinNederlandlatenzienwaarzijvroegermetEdo’svaderhadgewoond.Daaruit

haddenwijnatuurlijkafgeleiddathijeenvermogendmanmoetzijngeweest.Maarverderdandiekenniszijnwenooitgekomen.EdonochDésihebbenerooitechtoverwillenspreken.Datonderwerpwerdzorgvuldigvermeden.’Mareibegroetteonsin

hetgerieflijkehuisdatdeeffectenbeheerderen-makelaarEdwardG.von

Saherindejarenzeventighadlatenbouwen.Hetwaseenopzienbarendeontmoeting.HetonvoltooideverledenvanGoudstikkerwastegenwoordigetijdgeworden.DieervaringwerddevolgendedagnogversterkttoenikmetMareisdochterCharlènenaarWashingtonvloogvooreeneersteonderzoekindebetreffende

dependancevandeNationalArchives;eenkolossaalgebouwopeenuithoekvanhetuniversiteitscomplexCollegePark,tenwestenvandeAmerikaanseregeringsstad.

JohnTaylorisarchivarisbijdeNationalArchivesvoordeoorlogsarchievenendedossiersvandeoss,devoorlopervande

AmerikaanseCIA.Inzijnnadagenbeleeftderuimtachtigjarigehistoricushetgrootstegenoegenaandehernieuwdebelangstellingvoordenaoorlogseafwikkelingvandegeorganiseerdenazi-rooftochteninEuropa.‘Jarenlangwarenwijeenverstoft,vergetenafdelinkjeindeAmerikaansearchiefwereld,toenin1995

plotselingdekwestievandejoodsetegoedenopZwitsersebankrekeningenoplaaide.Diezaakisinmijnarchiefgaanlopentoensenatord’AmatovanNewYorkzijnonderzoekershierheenstuurdeenhetJoodsWereldCongresdemunitieinhandenkreegwaarhetophadgewacht,’zegtTaylormettwinkelendeoogjesineengerimpeld

gelaat,nadatwehemhebbenaangetroffenaaneenbureautjeergensinhetenormegebouw.Omdaartekomen,hebbenweonsalsonderzoekerbijdeArchivesmoetenlatenregistreren,eeningewikkeldeproceduredieslechtsdevoorbodeisvandenogveelingewikkelderspeurtochtnaardetientallenarchiefdoosjesmet

Goudstikker-documentendieinhetenormeopslagcomplexzijnondergebracht.‘Sinds1995wordenweoverstroomddooronderzoekersencameraploegenuitdegehelewereld.Brazilië,alleEuropeselanden,Japan,vanoveralkomenzehierheen.Aanhunvragenkunjeexactafleidenwaardevolgendekwestiesaangaandedejoodse

oorlogstegoedenoverzullengaan.Eerstwarenhetdebanktegoeden,toendevergetenverzekeringspolissen,enikvoorspelje:roofkunstishetvolgendeitem.MetjullievragenoverdeGoudstikker-collectiebehorenjullietotdederdegolfvanonderzoekersdiehieropafkomen,hetisgrappigdatjezoprecieskuntzienwatbinneneen

paarmaandenwereldnieuwszalworden.Aldiejoodseoorlogskwestieshebbenonzeafdelingnazoveeljarenvanstilteweerhelemaalinhetbrandpuntvandebelangstellinggebracht.’Taylorlietgeen

gelegenheidonbenutomonsterwilletezijnbijdeingewikkeldezoektochtnaarGoudstikker-

documenten,dieverspreidzijnoverhonderdenarchiefdozenuitdebetreffendeperiode.Totonsgelukhebbenvrijwilligersjarenlangindearchievengespitomdeongeordendestroomdocumentenuitdeoorlogsjarendaarnaenigszinsteordeneninzogenoemdefindingaids.Zo’nzoekhulpiseenarchiefopzich,eengrote

ruimtevolregistratiemappenwaarinelkafzonderlijkdossieropgroepennummerisvermeld.Elkefinding-aidisondergebrachtineeneigenkamerentoegewezenaaneeneigenarchivaris.Hetbleekdatonzevragenbetrekkinghaddenopdrieverschillendefinding-aids,diewevolledigmoetendoorvlooienopzoeknaartrefwoordendieons

bekendvoorkomeninverbandmetdeaffaireGoudstikker.Alsnelduizeldehetonsvandetitelsenregistratienummers,elkuurwerdeennieuwezendingdozenbovengebrachtdieweopdeleeszaalstukvoorstukmoestendoorspittenopzoeknaarindividueledocumenten.Erleekgeenenkeleordeningtezijnin

destapelsvergeeldebrieven,verkreukeldedoorslagenenhalfverganestukkenvolroestplekkenvannietjesenpaperclipsdieweindedozenvonden.Tijdommeertelezendandegezochtetrefwoordeniserniet,wemoestenelkdocumenteigenhandigkopiërennadathetdoordezaalwachtervandeleeszaalwasbekekenenvrijgegeven.

Opelkdocumentdatwedupliceerden,moesteenstickermetdetermdeclassifiedwordenaangebrachttentekendathetbetreffendedocumentnietlangerondergeheimhoudingvalt.Wemochtennietmeerdanéénarchiefstuktegelijkertijduitdedooslichten.Speldenineenhooiberglekengemakkelijkertevindendanderodedraad

indezeeindelozeverzamelingflardenenfragmentendiegedurendetweevolledagenaanonsvoorbijtrok.Maartegelijkertijdmaaktezicheensoortschatgraverskoortsvanonsmeester.Metelkdocumentenelkefotodietevoorschijnkwam,zagCharlènemeeroverdegeschiedenisvanhaarEuropesevoorouders.Zo

lichttenweuittweekarrenvrachtenvanmeerdanvijftigovervollearchiefdozenuiteindelijkongeveerzeshonderdpagina’stekstdierechtstreeksofzijdelingsopGoudstikkerbetrekkinghadden.Pasopdeterugwegnaar

NewYorkbleekwatvoorvitaledocumentenwegevondenhebben.Hettranscriptvan

Goudstikkersoriginelezwartenotitieboekje,bijvoorbeeld,enhetverslagvandebewindvoerdersKorthalsAltesenRoestvanLimburg,diealin1946hetoordeeluitsprakendatdecollectienietaanderechtmatigeeigenaarsteruggegevenmoestworden.DedocumentenoverAloisMiedlsvluchtnaarSpanje,hetverhoor

aangaandeGoudstikkervanHermannGöringinNeurenberg,vanzijnhoofdinkoperWalterAndreasHoferenvanHitlersrechterhand,HeinrichHoffmann.AlbladerendstuittenweopdecorrespondentievandeAmerikaanseenNederlandseambassadesinSpanje,waarindeuitverkoopvanGoudstikkerskunsthandel

zoalsgezegdherhaaldelijkeenvandespectaculairstegevallenvankunstroofinbezetNederlandwasgenoemd.WevondenverslagenvandeeersteinventarisatiesvandeoorlogsschadeaanmonumentenenparticulierekunstverzamelingeninNederland,gedetailleerdeoverzichtenvandetransactiesdieop

oorlogswinstbelustehandelareninNederlandhebbengesloten,inclusiefeenoverzichtvanhunhandelspartnersinnazi-Duitsland.Wetroffenstatenaanvandefinanciëleafwikkelingviahetzogenoemde‘clearing-instituut’,datgedurendedeeersteoorlogsjarentoezichthieldopdedeviezentransactiestussenNederlandenDuitsland.

Enwestuittenopuitvoerigekarakterbeschrijvingenvandehoofdpersonenindezeduisterenegotie,waarbijdemeestevooraanstaandekunsthandelsinNederlandopeenofanderewijzebetrokkenzijngeweest,somsgedwongenmaarvaakookvrijwillig.Wevielenvandeeneindeandereverbazingoverdegroteverschilleninde

opvattingenoverdeherkomsttussendegeallieerdeautoriteiten,diezo’ndriehonderdGoudstikker-schilderijeninDuitslandhebbenteruggevonden,endeNederlandseautoriteiten,dievoorlopigalsbeheerdervandieschilderijenmoestenoptreden.

Geconfronteerdmetaldezenieuwegegevensover

haarfamilie-erfeniswerdMareivonSaherbevangendooreengroeiendeverontwaardiging.Derustinhaarlevenwasjuistweergekeerd,enzo’nheftigeconfrontatiemethetverledenhadzenooitmeerverwacht.Maarnudezakenerzoblekenvoortestaan,beslootzedeuitdagingaantegaaneneennieuweclaimbijdeNederlandseoverheidinte

dienen.ZeeisteondermeeralleschilderijenterugdieNederlandnoghaduitdevoormaligecollectieGoudstikker,voorzoverdezestammenuitdeverkoopaanGöringin1940.4‘Edozouhetookhebbengewild,’ishaarvasteovertuiging.‘Alshijdezenieuwefeitenonderogenzouhebbengekregenvoordatzijnziektehem

hadverzwakt,hadhijerongetwijfeldeenzaakvangemaakt.Ikbenhetaanhem,zijnmoederenmijndochtersverplichtomdatalsnogtedoen.Nuikditweet,moetikerwerkvanmakenomdefamilienaamtezuiveren,omerkenningvoordebetekenisvanhetlevenswerkvanmijnschoonvaderteverkrijgen.Enomdeerfenisvoormijnkinderenopteeisen.Zo’n

verledenkunjeeenvoudignietlatenrusten.HetminsteisweldatdeGoudstikker-schilderijeninaldieNederlandsemuseaalsnogalszodanigwordenerkend,endaarnietanoniemblijvenhangen.Enalserredenisomonzefamiliealsnogschadeloostestellen,danmoetdathoedanookgebeuren.VoorJacques’kleinkinderen.’

MetdepublicatievandatvoornemenvandeAmerikaanseerfgenamen5veroorzaaktehetAlgemeenDagbladeenwereldwijdestroompublicaties.VrijwelalleNederlandsemediadokenopdeaffaire.TheNewYorkTimespubliceerdeeenpaginagrootartikeloverdeaffaire,kranteninZwitserland,Duitsland,

Frankrijk,België,EngelandenCanadaberichttenhunlezersuitvoerigoverdeclaimophetbezitvandejoodsezakenmanuitAmsterdam.cnnbrachthetnieuwsinzijnwereldbulletins,binnen-enbuitenlandsepersbureausnamendezaakoverenbrachtenhetnieuwsvandeAmerikaansewestkusttotindeChinese

Volksrepubliek.6IntussenbereiddenMareivonSahersNederlandseadvocatenprof.H.M.N.Schonisenjhr.mr.R.O.N.vanHolthetotEchtenvanhetinternationaleadvocatenkantoorCaron&Stevens/Baker&McKenziedeclaimvoor.GeconfronteerdmetdenieuwefeitenzeistaatssecretarisAadNuis

eenspoedonderzoeknaardeaffaire-Goudstikkertoe,datinmaartde235schilderijenaanhetlichtbrengtdienogsteedsinoverheidsbezitwaren.MaartoendeclaimvandefamilieVonSahernamaandenlangvoorbereidendonderzoekeindelijkopzijnbureauverscheen,weeshijhunzaakaf.Dekwestiewastotinkabinetenparlement

besprokenenNuistrokdaarbijdeconclusiedatDésiGoudstikker-vonHalbanin1955‘welbewustenweloverwogen’heeftafgezienvanhetaanvragenvanrechtsherstelvoorde1300schilderijendiedoorGoudstikkerspersoneelin1940aanHermannGöringzijnverkocht.DaarmeeheeftzevolgensNuisvoorgoedafgezienvaneventuelerechtenopdeze

collectie,eenconclusiediejammerlijkbezijdendewaarheidschoot.En‘hoespijtigdezemogelijkonterechtekeuzevanDésiookvoordeerfgenamenis’,zoveeljaarnadatokandeoverheidnietmeerterugkomenophaarbesluitomgeenrechtenmeeropdecollectieuitteoefenen.Daarmeebasta,albetreurdedestaatssecretarisdater

zoveel‘begrijpelijkeemoties’metdekwestiegemoeidwaren.7Bijzonderisopzijn

minstdatNuisenzijnjuristen,mr.H.C.Grootveldenmr.M.vanRijn,zichvoorhetovergrotedeelbaseerdenopdocumentendiezijuitdeprivé-archievenvandefamilieGoudstikkerhaddengelicht.Hetging

ondermeeromdepersoonlijkememorandavanhaaradvocaatmr.MaxMeyeraanDési,waarindemogelijkegevolgenvandedannoghypothetischebeslissingenopeenrijtjewordengezet–postdus,dievoordebuitenwachtgeenenkeleformelestatushad.Hetlijktbijnaeenschendingvanhetbriefgeheim.Ditalleswasmogelijkomdatde

beheerderinNederlandvanDési’sgeslotenprivé-archieven,prof.mr.R.Feenstra,hetministerievanOnderwijs,CultuurenWetenschappenonbeperkttoegangtotdezedossiershadverschaft.Zonderdeeigenaarvanhetarchief,MareivonSaher,ofhaaradvocatenookmaaréénkeerteraadplegen,stonddebejaardeFeenstratoedathetministerieallerlei

persoonlijkecorrespondentieuitdedossierskopieerde.InNuis’motiveringomdeclaimvanMareivonSaheraftewijzen,wasuitvoeriguitdieprivé-correspondentiegeciteerd.ZomaakteNuisgebruikvandiestukkenomaantetonendatDésiGoudstikkererdestijds‘welbewustenoverwogen’vanheeftafgezienrechtsherstelte

vragenvoordehonderdenschilderijendieHermannGöringvooreenprikjehad‘gekocht’.8Zezouervoorhebbengekozenhetgeldtehoudendatnadeoorlognogvandietransactieresteerde:minderdan1,4miljoenguldenvandeoorspronkelijkeopbrengstvantweemiljoen.Bijstrafzakenzouinzo’ngevalalsneldeterm

‘onrechtmatigverkregenbewijs’vallen,maardeclaimvanMareivonSahervielonderhetcivielerechtendaargeldenanderemaatstaven.

TochwarenergeredeaanwijzingendatdebewindsmanAadNuishetzoverallemaalniethadwillenlatenkomen.Wantvoordathijinmaart1998opadviesvanzijn

ambtenareneninopdrachtvanhetkabinetdeclaimophetGoudstikker-bezitafwees,hadhijdeelgenomenaangeheimberaadondervierogenmeteenbemiddelaarvandefamilie.Tottweemaaltoevoerdedebewindsmanbesprekingenmetderechtsgeleerdeprof.MaxRoodvandeRijksuniversiteitLeiden,diehemvoorsteldealsnog

eenschikkingmetdeerfgenamentetreffenomnieuwejuridischeprocedurestevoorkomen.RoodweeszijnpartijgenootNuisopdeveleongerijmdhedenindenaoorlogseafwikkelingvandeaffaireGoudstikker.ZomaaktehijdebewindsmanondermeerduidelijkdatDésienhaaradvocatenallerleiessentiëleinformatiehadden

ontbeerdendoordr.A.B.deVriesvanonbetrouwbareadviezenwarenvoorzien,zodatzijweltotdeverkeerdeconclusiesmóestenkomen.NuistoondezichgevoeligvoordieargumentenenoverlegdemetRoodoverdeeventuelehoogtevanzo’nschikking.Diezoumoetenbestaanuitenkeletop-schilderijenenpersoonlijkeaandenkens

uithetvoormaligebezitvanJacquesGoudstikker,zoalseenschrijfbureaudatineenvandeNederlandsemuseastaat.Dieonderhandelingenwerdenechternietdoorgezet,omdatNuisdoordemeestbetrokkenbewindsliedeninhetkabinetwerdteruggeflotentoenhijverslagdeedvandestandvanzaken.Kortdaaropvolgdezijnafwijzingvan

declaim.DegenoemdebesprekingenmetRoodwerdentelefonischbevestigddoorNuis’naastemedewerkersenzewerdendesgevraagddoordestaatssecretarisnietontkend,alweigerdehijerverderopintegaan.Maardegesprekkenwareneentekenaandewand,omdatzeaantoondendatookNuisnietergtesprekenwasoverdenaoorlogse

gangvanzaken.‘Deafwikkelingverdiendezekergeenschoonheidsprijs.Alsikdestijdsinderegeringhadgezeten,zouikdezaakbeslistandershebbenbehandelddantoenisgebeurd,’zeiNuisdaaroverineengesprekmetdeauteur.‘Maardatisachterafgepraat.Gedanezakennemengeenkeerenjekuntmeerdaneenhalve

eeuwlatervandeoverheidnietverwachtendatzijdehelezaaknogeensdunnetjesoverdoet.Endatzedaarmeehetrisiconeemthethelestelselvanhetnaoorlogserechtshersteloplosseschroeventezetten.’9DefamilieVonSahernamgeengenoegenmetdieuitlegenspandediverseprocessentegendestaat

aan,ondermeerbijdearrondissementsrechtbankenhetGerechtshofinDenHaag.Hetwasmoeilijkom

preciestezeggenhoeveelvandevoormaligeGoudstikker-schilderijenhierbijinhetgedingwaren.Uiteenspoedonderzoekvandeoverheidbleekdatzijnogtenminste226topschilderijeninhaar

bezithad.Dewerkenwarenondergebrachtindecollectiesvaneenkleinetwintigmusea,eenaantaloverheidsinstitutenenambassades.Ironischgenoegisdaarmeepreciesinvervullinggegaanwatdr.A.B.deVries,directeurvandealgenoemdeStichtingNederlandsKunstbezit,zograagwilde:het‘definitiefterbeschikkingvande

overheidstellen’vanschilderijenuithetNederlandscultuurbezitdiekondendienenvoor‘deopbouwvaneennationaalpatrimonium’,metanderewoorden:vaneennieuwe‘CollectieNederland’.VerderhadDésiGoudstikkerin1952ruim330schilderijenterugmoetenkopendieindeboedelvanAloisMiedls‘KunsthandelvoorheenJ.

GoudstikkerNV’warenaangetroffen.OokhaddeoverheidreedsinhetbeginvandejarenvijftigtientallenuitDuitslandteruggekomenGoudstikker-schilderijenvoordeschatkistgeveild.10Destaatbeschouwdediealsopenbaarkunstbezit,kennelijkindeveronderstellingdatdeerfgenamendewerkenniet

meerzoudenopeisen,ookalwasdaarovergeenformeelakkoordbereikt.Almetalmoetenerna

deoorlogzes-totzevenhonderdGoudstikker-schilderijeninNederlandzijnteruggekomenvanderuimelfhonderddieoorspronkelijkdoorGöringwaren‘opgekocht’.Datimpliceertdatertotopdedagvanvandaagnog

steedszes-totzevenhonderdkunstwerkenspoorlooszijn.Overdevraagwaardiezijngebleven,kanalleenmaarwordengespeculeerd.VermoedelijkzijndenegendestijdsdoorMiedlnaarSpanjegesmokkeldetopstukkenuitJacques’collectienietmeerinNederlandteruggekeerd.Vandetwintigwerkendie

GoudstikkervoorafgaandeaanzijnvluchtnaarEngelandhadgestuurd,zijnernadeoorlogzestienbijDésiteruggekomenendoorverkocht,vierzijnzoalsgezegdtijdensdeoorlogverlorengegaanbijhettransportvanEngelandnaarAmerika.InRuslandzijnnogeensvierbelangrijkeschilderijenuitdeGoudstikker-collectiegelokaliseerd;het

ministerievanOnderwijs,CultuurenWetenschappenheeftgeprobeerdzeuitMoskouterugtekrijgen.11IneenprovinciaalmuseuminvoormaligOost-DuitslandzijnvolgenshetRijksbureauvoorKunsthistorischeDocumentatieeveneensenkele‘Goudstikkers’aangetroffen,ookdaaroverisonderhandeld.De

overheidweigerdeverdereinformatieoverhunidentiteitenaantaltegeven.Honderdenwerkenzijndusspoorloosgebleven.VermoedelijkiseenonbekendaantalverlorengegaanbijdegeallieerdebombardementenopDuitsesteden,AloisMiedlhadimmersveelDuitsenotabelenonderzijnclientèle,zowelburgersals

militairen.ToendeRussennadeoorloghunsectorvanhetoverwonnenDuitslandontruimden,hebbenzewaarschijnlijkookeenaantalvanGoudstikkerafkomstigeschilderijenmeegenomen:zijbeschouwdenallekunstwerkendiezeophunterugwegaantroffenalsoorlogsbuitenconfisqueerdendietercompensatievande

enormeverliezendieRuslandtegennazi-Duitslandhadgeleden.DerestvanGoudstikkerscollectie,bestaandeuitenkelehonderdenkunstwerken,isvermoedelijkoverdegehelewereldverspreidgeraakt.ZekunnenbijwijzevansprekenevengoedbijparticuliereninNederlandalsinZuid-Amerikaterechtzijn

gekomen.TijdensdeoorlogkochtenookNederlandersschilderijenbijAloisMiedl.HijwordteveneensinverbandgebrachtmetdesmokkelvanschilderijenperdiplomatiekepostnaarlandenalsZwitserlandenArgentinië.Bovendienzouhijin1944ongeveertweehonderddoekenuitdecollectieGöringinSpanjehebbenverkochtin

opdrachtvandeGeneraal-Veldmaarschalk.Daaronderkaneenforsaantal‘Goudstikkers’hebbengezeten.‘Wehebbenhetzichtopdievermistekunstwerkenvolledigverloren,’zeidirecteurprofdr.R.E.O.EkkartvanhetRijksbureauvoorKunsthistorischeDocumentatie.‘Tegenwoordiglettenwezogoedenzokwaadalshet

kanopdeherkomstvanallerleischilderijenopveilingeninbinnen-enbuitenland.Maarindejarenvijftig,toendewerelddewondenvandeoorloglikte,wasdebelangstellingvoordeherkomstvangeveildeschilderijennieterggroot.Indieperiodekunnenvelekunstwerkenaandeaandachtzijnontsnapt,alszeinhetbuitenlandopdemarkt

werdengebracht.BovendienwarennietalleschilderijeninGoudstikkerscollectievaneenzodanigekwaliteitdatzebijverkooponmiddellijkdeaandachtzoudentrekken.Naastveletopwerkenhadhijooknogalwatstukkenindesector“rijpengroen”.Enwehebbenergeenideevanwatertijdensennadeoorlogonderhandsis

verkocht,hierendaarnogbijmensenthuishangtofinhandelsvoorradenverborgenzit.Hetisonmogelijkeensluitendereconstructietemaken.’12InhaarclaimbijdeStaat

derNederlandeneisteMareivonSaherdaaromalleendekunstwerkenopdiedeoverheidnoginhaarbezitheeftofaanmuseainbezitheeftgegeven.Hoe

grootdewaardevandieverzamelingis,valtonmogelijkvasttestellen,alhoudendeskundigenhetheelvoorzichtigopeenbedragvanrondhonderdvijftigmiljoeneuro.Eenvanhenisdr.G.Aalders,historicusbijhetRijksinstituutvoorOorlogsdocumentatie.HijmeentdatdenaoorlogseafwikkelingvandeGoudstikker-kwestievanaf

hetallereerstebeginfoutisgegaan.ZowarendenaoorlogsebewindvoerdersindezaakvanJacquesGoudstikkerzoalsgezegdtevensaangesteldalsbewindvoerdersvoordekunsthandeldieAloisMiedlbijzijnvluchtnaarSpanjeinNederlandhadachtergelaten.VolgensAaldersbekleeddenzijdaarmeeeen

onaanvaardbaredubbelfunctie:zijmoestenimmersnamensdeoverheidalsderdebelanghebbendedevorderingenvanJacques’‘oude’opMiedls‘nieuwe’kunsthandelverrekenen.Hunvoornaamstedoelleekomdeschadevoordestaatzoveelmogelijktebeperken.Daarbijwarenondermeerdegeweldigebelastingschuldeninhet

gedingdieMiedlhadachtergelaten.Bovendienhaddende

bewindvoerdersvanmeetafaandeverkeerdeuitgangspunten,analyseertAalders.ZoverzuimdenzedetransactiesmetGöringenMiedl,schoolvoorbeeldenvangedwongenverkoop,nietigtelatenverklarenendegevolgenongedaantemaken,alwarendie

transactiesvolgensnationalezowelalsinternationalewetgevingillegaal.Nietalleenwarenzulkeovereenkomstenmetdevijandimmersverboden,maarooktartteheteerderbesprokengegoochelmetdeaandeelhoudersvergaderingenvoordeliquidatievanJacques’kunsthandelzoalseerderaangetoondallewettenopdatgebied.‘De

mijnsinziensonterechtebeslissingvandebewindvoerdersKorthalsAltesenRoestvanLimburgomdeverkopenaanMiedlenGöringintacttelaten,heefteenvérstrekkendeinvloedgehadophetverdere,naoorlogseverloop.KorthalsAltesenRoestvanLimburgbrachtendeerfgenamenineenenormedwangpositie.Diekeuzeis

allesbepalendgeweestvoordeverderegangvanzaken,’aldusAalders.Debetrokkeninstanties

hanteerdenkortnadeoorlogmeervanzulkeverkeerdeuitgangspunten.ZohielddeStichtingNederlandsKunstbezitstugvoldatdeverkoopvandeGoudstikker-kunstwerkenaandeDuitsersvrijwilligwasgeweest.Optientallen

registratieformulierendiedestichtingindeperiode1946-1947vooruitDuitslandterugkerendeschilderijenvanGoudstikkerinvulde,blijktzijsteevasttehebbengenoteerddatersprakewasvan‘vrijwilligeverkoop’.13Daarmeelegdezijdebasisvoordebeslissingdatdieschilderijennietin

aanmerkingkwamenvoorteruggaveaandevoormaligeeigenaren,maaraandestaatineigendommoestenvervallen.DatwaszoalsgezegdgeheelintegenspraakmetdeconclusiesvandegeallieerdehistoricidiedeaffaireGoudstikkeralvanaf1944onderzochten,toenMiedlmetzijngesmokkeldeschilderijen

opdookinSpanje.DesondankshieldookhetNederlandsBeheersinstituut,verantwoordelijkvoordetotalerecuperatieinNederland,totin1949voldatdecollectieGoudstikkervrijwilligaandeDuitserswasverkocht.14Alsgevolgvanhet

oordeelvandeStichtingNederlandsKunstbezit

werdhetvoordeerfgenamennogveelmoeilijkeromhuneigendomsrechtenopdeteruggekomenschilderijentebewijzen.DatisvolgenshetAmsterdamseadvocatenkantoorCaron&Stevens/Baker&McKenziedestijdseenvandebelangrijksteredenengeweestomdeprocedurevoorrechtsherstelvandedoorGöringgeroofde

schilderijennietdoortezetten.Enondanksdezalvendewoordenover‘begrip’,‘heftigeemoties’en‘begrijpelijkegevoelensvanonrechtvaardigheid’maaktedestaatanno1997dezelfdefoutalsdirectnadeoorlog,aldusMareisadvocaten.Destaatbeweerdeimmersdatdeerfgenamendestijdswelbewustengoedoverwogenhebben

afgezienvanzo’nproceduretotrechtsherstelendaarmeehunrechtenopdeschilderijenhebbenopgegeven.Datisechteraantoonbaaronjuist.Eninmiddelszijnvolgensdeadvocatenzoveelnieuwe,destijdsvoordeerfgenamenonbekendefeitenbovenwatergekomendatdestaatonmogelijkkonweigerendezaakteheroverwegen

meteenberoepopverjaring,zoalsstaatssecretarisAadNuisdatinhetvoorjaarvan1998heeftgedaan.Alsdeoverheiddatzouvolhouden,zouzijmettweematenmeten.TegelijkertijdmetdebekendmakingdatMareivonSahernaarhaarschilderijenkonfluiten,kondigdeNuisimmersbijnatriomfantelijkaandat

hijintweeanderegevallenwelzouovergaantothetteruggevenvanschilderijendienadeoorloginoverheidsbezitwarengebleven:eenschilderijvanAvercampeneenVanWijkaantweefamiliesdieeveneenseenclaimhaddeningediend,maaranoniemwensenteblijven.15Diegeroofdekunstwerkenzijn

inmiddelsweerinhunbezit.Inmiddelszijnveelmeerontheemdeschilderijenuitdenk-collectieteruggegevenaanerfgenamendiezichalsnogmeteenclaimhebbengemeld.Integenstellingtotwat

deNederlandseoverheidbeweerde,heeftDésiGoudstikkerin1952nietafgezienvanhaarrechtenomeenclaimuitte

brengenopdekunstwerkenvanGöringdieuitDuitslandwarenteruggekomen;zeheeftzichzoalseerdergezegdjuistwelbewustallerechtenvoorbehouden.IndatjaarlietDésizichinderdaadoverhalentoteenschikkingmetdestaat,waarbijwerdafgezienvanverdereaansprakenindetoekomst.Maardieschikkingbetrofnujuist

nietschilderijendiedoorprocuratiehouderA.tenBroekvoortweemiljoenguldenaanGöringwaren‘verkocht’,dezogenaamdeGöring-transactie,maardetweede,veelkleineretransactievoor550.000guldenmetAloisMiedl.DezetransactieomvattehetonroerendgoedvandefirmaGoudstikker,hetrechtophetgebruikvandehandelsnaamendeoverige

bezittingendieMiedl‘verwierf’,zoalsdewapenverzameling,hetVenetiaansglas,deantiekemeubelenendeoverigebezittingenvandekunsthandelvoorzoverdieniettotJacquesGoudstikkerspersoonlijkbezitbehoorden.Zoalsookaleerderisgezegd,werddezelaatstetransactieop13juli1940ineen

afzonderlijkcontractgeregeld.Nadeoorlogheefthet

NederlandsBeheersInstituutveelmoeitegedaanomdeerfgenamenertoetebewegenbeidetransactiesinéénschikkingaftedoen.In1951wasdaarvoorinderdaadeenconcepttekstindemaak,waaroverdriftigmethetinstituutwerd

onderhandeld.16Deze‘ontwerpovereenkomstvanminnelijkrechtsherstel’bevatteeencentraleparagraafwaarindeerfgenamenafstanddedenvandeschilderijenenaandeleninschilderijendietussenmei1940enmei1945aanGöringénaanMiedlwarenverkocht.IndietijdschreefDési’sadvocaatookaanhet

NederlandsBeheersInstituutindepersoonvanE.J.KorthalsAltesdatdeerfgenamenvoornemenswarendaarmeedezaakaftedoen,maarmenwastoennognietuitonderhandeldenerwasnoggeenovereenkomsttotstandgekomen.Overdeze

ontwerpregelingkonuiteindelijkgeendefinitieveovereenkomst

wordenbereikt.Naveelgesoebatkwamerin1952vervolgenseeneindtekstvooreenschikkinguitdebus,dieechteruitsluitendbetrekkinghadopdeMiedl-transactie,enwaaralleaansprakenopdeGöring-transactieuitwarengelicht.Paragraaf4vanartikel1vandezeschikkingluidtletterlijk:‘Partijteranderezijde(deerfgenamen)doetten

behoevevanpartijenterenezijde(destaat,vertegenwoordigddoorhetNederlandsBeheerinstituut)afstandvanallerechtenwelkezij,tegenwiedanook,zoukunnendoengelden,terzakevanschilderijenenkunstvoorwerpenenaandeleninschilderijenenkunstvoorwerpendietussenMeinegentienhonderdveertig

enMeinegentienhonderdvijfenveertigdoorGoudstikkerNVaanMiedlNVzijngeleverd[...].’17Uitdevergelijkingvan

dedefinitievetekstvandezeparagraafmetdeontwerptekstin1951blijktdatjuistdewoordenenaanGöringzijnweggestreept.Deschikkingbetreftdusalleendeschilderijenen

kunstvoorwerpendieaanMiedlwaren‘verkocht’,ennietdeschilderijendieaandeGeneraal-Veldmaarschalkwaren‘geleverd’.HetfeitdatdiewoordenenaanGöringuitdedefinitievetekstvandezebepalingwarenverdwenen,laatziendatdeonderhandelingenopdatpuntniettotovereenstemminghaddengeleid.Metandere

woorden:deerfgenamenbehieldenzichderechtenvooromde235teruggekomen‘Göring-schilderijen’alsnogteclaimen.Datbleekookheelduidelijkuitdebriefdiedeerfgenamenalop23februari1952,dusnogvoordatdedefinitieveschikkingwasgetroffen,stuurdenaanhetHoofdvanhetBureauHerstelbetalingenen

Recuperatie(diedetakenvandeStichtingNederlandsKunstbezithadovergenomen)enaanhetministerievanFinanciën:‘Inantwoordopuwmissivevan5februari1952[...]mogedienen,dateenprocedurevoordenRaadvanRechtsherstelaanhangigiswaarbijvooronsoptotaalonbegrijpelijkewijzehetgeheelevraagstukvanhet

rechtsherstelopnieuwaandeordegesteldwordt.Onderdegegevenomstandighedenkandezerzijdsslechtsverklaardwordendatallerechtenenaansprakenhoeookgenaamdgehandhaafdworden.’DuidelijkerhadDési

GoudstikkerhetalsrechtsopvolgervandenadeoorlogheropgerichtefirmaKunsthandelJ.

GoudstikkerNVnietkunnenzeggen.Zebehieldzichallerechtenenaansprakenvoordienietindelaterovereengekomenschikkinggeregeldwerden,endiebetrofvolgensdeeerdergenoemdeparagraaf4uitsluitenddetransactiemetAloisMiedl.Kortom:integenstellingtotwatdestaatinhetvoorjaarvan1998beweerde,hadDésijuist

níetafgezienvandeaansprakenopdeGöring-schilderijen.Endatwas,getuigedebriefvan23februari1952,inderdaadeen‘welbewusteenweloverwogenbeslissing’.

Watdeerfgenamenopdatmomentoverigensnognieteenswisten,wasdatdeAmerikaanseénNederlandseautoriteitenalin1944ineeninterne

correspondentiehaddenverklaarddeGoudstikker-collectieals‘hetmeestspectaculairegevalvanroofdoordenazi’sinNederland’tebeschouwen.Waarzezichooknietbewustvanwaren,was,omhetnogeenskortsamentevatten,datdeStichtingNederlandsKunstbezitdeverkoopvanGoudstikker-schilderijenvanafheteerstebeginalvolstrekt

tenonrechteals‘vrijwilligeverkoop’hadgeregistreerd,endatbewindvoerdersKorthalsAltesenRoestvanLimburgineeninternverslaghaddengeadviseerdomdecollectienietmeerterugtegeven.Endatdirecteurdr.A.B.deVriesvandestichtingschilderijenuithuncollectiealin1946aanenkeleCanadesegeneraalshadwillenaanbieden,zelf

eenGoudstikker-schilderijthuishadhangenenverderookzijnuiterstebestdeedomuitDuitslandteruggekomenschilderijenaanhetnationaalkunstbezittoetevoegen,inplaatsvanzeaandeoorspronkelijkeeigenarenofhunerfgenamenterugtegeven.Enwaarzealhelemaalgeenideevanhadden,wasdatdiezelfdeStichtingNederlands

Kunstbezit,diehunschilderijenvolgensdeovereenkomstentussendegeallieerdenslechts‘beheerdeinafwachtingvandebepalingvanhetrechtmatigeeigenaarschap’,tentijdevandemoeizameonderhandelingenmetdestaatwasgekapitteldwegensknoeierijen,onbehoorlijkbestuureneenvolstrekt

ontoereikendeadministratie.Zoalsaleerderisgebleken,haddendebetrokkenautoriteitenerallesaangedaanomdezeblamageuitdepubliciteittehouden.Destukkendieerbetrekkingophadden,gingenals‘geheim’indearchieven.HaddenDési’sadvocatendestijdsoveralleinformatiekunnenbeschikken,danzoudenze

zichnooithebbeningelatenmetsoortgelijkeovereenkomstenmetdestaat,isalthansdestelligeovertuigingvanMareivonSaherstoenmaligeadvocaatprof.mr.H.M.N.Schonis.Wattenslotteeen

belangrijkerolspeelde,ishetfeitdatdestaatdestijdsheeftgeweigerdtepratenoverdegeweldigeschadeaandepersoonlijke

bezittingen,dereputatieengoodwillvanJacquesGoudstikkerenzijnkunsthandel,diegedurendedeoorlogdoorAloisMiedlwasveroorzaakt.Integendeel:destaateistedeterugbetalingvangeldendievanGöringwarenverkregen,inruilvoordeteruggavevanhooguiteenkwartvandecollectie.‘Naardelettervandewet

werdindiedagennooitcompensatiegegevenvoordergelijkeimmateriëleenvervolg-schades,’zeidr.G.AaldersvanhetRijksinstituutvoorOorlogsdocumentatie.‘Maaralsmendenormenvanrechtvaardigheidhadwillenhanteren,hadmendestijdsdemoreleverplichtingmoetenvoelenomtoteenvoorallepartijenredelijkeschikking

tekomen,inplaatsvandeerfgenamenmetjarenlangeonderhandelingenmurwtebeuken.’

‘Eigenlijkishetwelironisch.Hierzitik,alseenDuitseinAmerika,weduwevaneenNederlander,meteenclaimtegendeStaatderNederlanden,’zeiMarei,toenweinNewYorknogeensterugkekenophet

jaardatvoorbijgingsindszevoorheteerstdewaregeschiedenisvanhaarfamilievernam.‘AlsikbedenkwatmijnvolkdeNederlanderstijdensdeoorlogheeftaangedaan,voelikmeschuldig.MijnmoederinDuitslandzeidatzetijdensdeoorlognietheeftbeseftwaterallemaalgaandewas,welkeverschrikkingendenazi’sinhetbuitenland

aanrichtten.Voorzovermensenerwelvanopdehoogtewaren,durfdenzeernietopenlijkovertesprekenuitangstzelfslachtofferteworden.EnnumoetuitgerekendikeenprocesvoerentegendeNederlandsestaatomdefoutenvanhetverledenteherstellen.MijnmoederwasnetzogeschoktalsiktoenzeoverdeaffaireGoudstikkerhoorde.Ze

wasookgoedbevriendmetDési,maardieheeftertegenoverhaarmetgeenwoordovergerept.HetenigewatDésionsooitwerkelijkoverdekwestieheeftgezegd,is:“Opeendagindetoekomstzullenjulliehetbetreurendatjenietmeervragenhebtgesteldoveronsverleden.”Paslaterhebikmegerealiseerddathaarvoorspellingloepzuiver

was.Diedagwas9september1997,toenwijviajouvoorheteerstdevolleomvangbegrepenvanJacquesGoudstikkersgeschiedenis.Hetisongelooflijkdatdienuzoactueelisgewordeninonsleven.Ikheberbitterspijtvandatwenooiteerderopdezezaakzijngestuit.’

MareivonSahervoeldezichnadeeersteafwijzing

vanhaarclaimdoorstaatssecretarisNuiszoalsDésizichruimvijftigjaargeledenwaarschijnlijkheeftgevoeld.AlleeninhetgevechtmeteenhalsstarrigeNederlandseregering,afhankelijkvanexterneadviseursomdejuistekeuzentemaken,zondereigenkennisvandekunstroofendemotievenvanallenaoorlogsebetrokkenen.‘Aande

anderekantishetookheelopwindend.DezehelekwestieheeftmegeholpenhetafgelopenjaarzonderEdodoortekomen.Ikhebzoveelmeeroverzijnlevensgeschiedenisgeleerd,ikbenanderstegenhemaangaankijken,nogdichterbijhemgekomen.Ikhebzijnvaderlerenkennen,Jacques,vanuitdebrievendiehijvoordeoorlogschreef,de

overtuigingdiehijhad.Hetspijtmeheelergdatiknooitdekanshebgehadmijnschoonvadertelerenkennen,meertebegrijpenvandeveleinvloedeninonsleven.JemoetbeseffendatEdo,mijnman,hetproductwasvaneenheelinternationaleopvoedingineenzeerturbulenteperiode.Nederlands,Oostenrijks,Amerikaans,eenmanzondervaderland

dieeigenlijkslachtofferisvandeTweedeWereldoorlog.Aldezenieuwewetenschapzuigtmijterugindiezelfdegeschiedenis.Soms,alsikaandenabijetoekomstdenk,aandestrijddiewenogmoetenleverenomdenaamGoudstikkerechttezuiveren,voelikeenenormevermoeidheid.DehoudingvandeNederlandseoverheidisin

eenhalveeeuwgeensteekveranderd.Zeprobeertopeenlegalemanierrechttepratenwatopdekeperbeschouwdverschrikkelijkkromis:datzijnubeschiktoverheteigendomvaneenjooddiedeoorlognietheeftoverleefd,enweigertdemoreleconsequentiesdaarvanteaccepteren,zijnbezitzonderenigeerkenningvanhetverledendagelijksaanhet

Nederlandsepubliektentoonsteltalsofhetnationaalerfgoedis.Datkaniknietverkroppen.Ikwilerkenningencompensatievoorwatinhetverledenzoverschrikkelijkfoutisgegaan.’

GoudstikkerdeedookinRembrandts,zoalsuitzijn

zwarteboekjeblijkt(foto:PieterdenHollander).

Ookindehandelsverzameling

Goudstikker:‘Rembrandt,paneel,geleerdebijkaarslicht’(foto:PieterdenHollander).

HOOFDSTUK14Een

omstredenarrest

MareivonSaherzitweggedokenineen

ouderwetseclubfauteuildiehaarlijktteverzwelgen.HotelDesIndes,DenHaag,hetisvrijdagmiddag3februari2006.Omhaarheen,indehoge,donkerekamer,gonsthetvanactiviteitenmaardatlijktaandefrêle,sobergekledeerfgenamevanGoudstikkervoorbijte

gaan.Bijnatienjaarheeftzeopditmomentgewachtennuzehieris,lijktelkesecondelangerwachteneeneeuwigheid.Haarogenstaansomber.‘Alsditnoglangerduurt,gaiknaarhuis,’zegtze,tegenniemandinhetbijzonder.‘Ikheberzóschoongenoegvan...’Indehalvanhethotel

wachtenjournalistendiehaargeheimeverblijfplaats

hebbenontdekt.HetNederlandsekabinetvergaderteenpaarstratenverderop.HoogopzijnagendastaathetvoorstelvanstaatssecretarisMedyvanderLaanomMarei202schilderijenterugtegeven,meesterwerkenvanallerleiHollandse,Vlaamse,DuitseenItaliaanseschildersdiedannogaltijdintientallenrijksmuseaen

overheidsgebouwenhangen.Albijnazestigjaaropenbaarkunstbezit,ingelijfdbijdeCollectieNederlandnadatzewarenteruggevondenindetreinwaarmeeGeneraal-VeldmaarschalkHermannGöringhadgeprobeerdhetinstortendeDerdeRijkteontvluchten.Metboobytraps‘gesichert’indezoutmijnenvandeObersalzbergpalonder

HitlersAdelaarsnestinZuid-Duitsland.Enopallerleiandereplaatsenwaardenazi’szichvijfjaarlanghaddenopgesmuktmetderoofkunstdiezeuitalledelenvanEuropahaddenlatenaanrukken.Eenweekeerderwas

MareinaarNederlandgereisdvoorwatdefinaleindezaak-Goudstikkermoestworden.Eindelijklekendie‘damnedDutch’

tothetinzichtgekomendatdehonderdenmeesterwerkenmeteengezamenlijkewaardevanhonderdmiljoeneuroofmeernietinNederlandsehandenkondenblijven.DeweduwevanJacques’zoonEdohadvanuitAmerikaeentitanenstrijdmoetenleverenomhetzovertebrengen.Jarenlangvechtenmettopambtenaren,

bewindslieden,landsadvocaten,rechtbankpresidentenenkabinetsadviseursvaneenvreemdemogendheid.Telkensnieuwetegenslagen,totdathettijnabijnatienjaareindelijkbegontekerenenereenloepzuiveradviesoptafelkwamvanNederlandshoogstecollegeopditgebied:deRestitutiecommissieonder

leidingvanmr.BenAsscher.1Opbasisvandemeeralgemenerichtlijnenvandevoorafgaandeadviescommissies-Ekkart(HerkomstGezochttotenmetSlotaanbevelingen),oordeeldedieinMarei’svoordeel.2Asscherriephetkabinetopomderechtenteerkennenende(meestevandegevraagde267)schilderijenterugtegeven.

Maarnogleekhetkabinetniettekunnenbeslissen.Aleenweekwasvergaderdoverdiezwaarwegendeaanbevelingenomdeopgeëisteschilderijenteretourneren.Maarhetkabinetkonhetnietoverzijnlippenkrijgendatdecollectieroofkunstwaaroverhetbeschikterechtensaandeerfgenamentoebehoorde.

Hetisdrieuur’smiddagsalseenvandevelemobieletelefoonsindehotelkamerrinkelt.AlanRiding,correspondentinParijsvandeNewYorkTimes,weettemeldendathetkabinetdezemiddagheeftbeslisttotteruggavevanruimtweehonderdschilderijen.Hijheeftdatzojuistvernomenvan‘bronnenvlaknaastdebetrokkenbewindslieden’,

zegthij,zonderzijnzegsmanteonthullen.WatMareidaarvanvindt,iszijnvraag,deTimeszithemopdehielenomhetnieuwsberichtteleveren.Mareilachtflauwtjes.‘Ikvindhelemaalniks,’brengtzeuit.‘Ikwildateindelijkeensiemandvandezeregeringpersoonlijkkomtzeggendatonsbezitmoetwordenteruggegeven...’

HethadnietveelgescheeldofGoudstikkerserfgenamenhaddenhunbezitnooitmeerteruggezien.Bijnahaddegeschiedenisdelaatstesporenvanhuneigendomsrechtenuitgewist.NadatDésiGoudstikkerop12februari1996inhaarwoonplaatsBilthovenwasoverleden,warenMareienhaardochtersnietmeerin

Nederlandgeweest.Hetoverlijdenvanomaenkortdaaropvanhaarenigezoon,Marei’sechtgenootEdohaddefamilienietalleeninrouwgedompeld,maarookteruggeworpenophaarAmerikaansethuisbasiswaarMareieennieuwlevenmoestopbouwenalsalleenstaande.ZijreisdezonuendannognaarDuitslandomhaar

(inmiddelsookoverleden)moederoptezoeken.Kortom:naarNederlandtaaldenzenietmeerenvaneencollectiekunstwerkendaardiehuneigendomzouzijnwistMareiniets.Ongelooflijkwashet

geweestomtezienhoedegeschiedeniszichvanaf1997dreigdeteherhalen,toenzeeenmaaldoordeeerstepublicatiesinhetAlgemeenDagbladwas

opgerakeld.NotabeneaangemoedigddoordetoenmaligestaatssecretarisAadNuis,diehadverklaard:‘kommaarop,wehelpenjeenwezullengeenverjaringstermijnentoepassen’,hadMareivonSaherhaarclaimingediend.Heteerstewaardefamilieoverstruikelde,wasuitgerekendeenverjaringstermijn:nazijnonderzoekvandezaak

hieldNuisdeTweedeKamerimmersvoordatdezaak-Goudstikkerin1952volledigwasafgehandeldmetDési’s‘weloverwogenenwelbewustebesluit’3ommethaarschikkingaftezienvanverdereaansprakenjegensdestaat.Erwasgeennieuwsonderdezonendaaromwasdezaakverjaard,vondhij.Nuiszalnietdebedoeling

hebbengehaddeKamerverkeerdteinformeren.Maarzekerisdathijbeterhadkunnenwetenalshijzijnonderzoekgoedhadgedaan.Zoalsuitmijnbewijsmateriaaltoenalwasgebleken,hadhijkunnenziendatdeschikkingvan1952nujuistnietgingoverdein1997opgeëisteschilderijen,maardatdiejuistzorgvuldigbuitende

schikkingwarengehoudenendatDésiGoudstikkerzichderechtennadrukkelijkhadvoorbehouden.4Datwasdetoenmaligeautoriteitenzelfsmeteenexplicietschrijvenaangekondigd.5Naargeldendrechtin

Nederlandkunjevooralsnogwelafzienvandemogelijkheidomjerechtenwáártemaken,

zoalsDési,dieinderdaadgeenverderestappenhadgezetomdeGöring-collectieterugtekrijgen.Maardaarmeegeefjejerechtennogniet‘welbewustenweloverwogen’op,zoalsderegeringbijmondevanAadNuisaandeKamerhadgesuggereerd.Integendeel:tenzijjeexplicietafstandvanjerechtendoet,blijvendiein

stand.Désihadzichhaarrechtenvoorbehouden,zoalsuitdeschikkingendegenoemdebriefblijkt.Nuishaddusmoetenwetendatdezaaknietwasafgedaanmetdieovereenkomstvan1952.Sterkernog:hijhadmoetenwetendatjuistdeschilderijendiewerdenopgevraagdalsjuridischonafgehandeld,alsparticulierbezitinde

rijkscollectieverzeildwarengeraakt.

TochweeshijMareiin1997dedeur,netzoalshetDésinadeoorlogwasoverkomen.Enhijliethetdaarnietbij,kennelijkbeduchtvoordenegatievepubliciteitdiehijzichinternationaalopdehalshaaldemetzijnafwijzingvaneenoorlogsclaimdiezóveelwereldwijde

aandachthadgetrokken.Inmaart1998schakeldehijvoorveelgeldhetAmerikaansePublicAffairs-bureauHill&KnowltoninominAmerikazijngelijkindezezaakteonderstrepen.Enhijboektedaarmeetenminsteéénsuccesje.DelobbyistenvanHill&Knowltonbenaderdenondermeerhettelevisiestationcnn,dat

reedseeninterviewmetMareivonSaherhadopgenomen.HetinterviewmetMareiverdweenongebruiktinhetarchiefenCNNzageveneensafvaneenvoorgenomengesprekmetmij.DeredactiehaddegeplandereportageoverGoudstikkerlatenvarenomdatzedezaakachteraftegecompliceerdvond,zoluiddedesummiereverklaring.

MareivonSaherresttemaarééndinginhaarvastevoornemendezaakrechttezetten:eenberoeptegenNuis’foutievebeslissingbijhetgerechtshofinDenHaag.MaarookhethofweeshaarclaimafensteldeNuiseind1999inhetgelijk.Eennaderebeschouwingvandeargumentatievanhethoflevertnogsteedseen

onaangenaambeeldopoverdevermeendescheidingvandewetgevende,uitvoerendeenrechtspekendemacht.6Hethofveldeindecember1999eenoordeeltengunstevandestaatenboordedaarmeedebelangenvaneenrechtzoekendindividuindegrond.

Nederlandteltvijfgerechtshoven,waarvandatinDenHaagtotdebelangrijkstebehoort:dithofbehandeltimmersvaakdezakendieinhogerberoeptegenderegeringwordenaangespannen.Ookdezaak-GoudstikkertegendeafwijzingvanVonSahersclaimdoorstaatssecretarisNuisdiendebijdithof,omdatdestijdswasvastgelegddat

hetdeopvolgerzouzijnvandeopgehevenRaadvoorhetRechtsherstelendathetindezezakentevensdehoogsteberoepsinstantiezouzijn.Ditoordeelzoudusbindendzijn.VonSahergingin1998metvertrouwennaardithof,debewijzenwarenimmersduidelijkenhetzouongetwijfeldhetdeskundigeen

onafhankelijkeoordeelvellenwaartoenalzolangopwerdgewacht.Maarzekreegnulophetrekest.Haarzaakwasverjaard,oordeeldehethof(alkonditalleenalopgrondvandein1943doorNederlandmede-ondertekendeAlliedDeclarationvan1943niet,eeninternationaleovereenkomstdiekrachtenshetvolkerenrechtperdefinitie

prevaleertbovenhetnationalerecht).Hethofverklaardezichbovendienonbevoegdinhaarzaakteoordelen.7Hethofnamechter

zondermeerderedeneringvanNuisover.Hetverklaardezichonbevoegdomteoordelen,precieszoalszijnlandsadvocatenhaddengevraagd.Enhetverklaardedezaak

verjaard:deeisereswasniet-ontvankelijkomdatzehaarverzoektotrechtsherstelvóór1juli1951hadmoetenindienen.Hethaderalleschijnvandatzelfshethofeenelementairfeitenonderzoeknaardeaardvandeschikkingin1952achterwegehadgelaten.Hadhetzo’nonderzoekwélingesteld,danwashethofzeker

gestuitophetfeitdatdeGöring-schilderijenjuist‘welbewustenweloverwogen’buítendeschikkingwarengehouden,datDésiGoudstikkerzichderechtenopdieschilderijennadrukkelijkhadvoorbehouden,ookalhadzedierechtennietuitgeoefend,endathetrechtindezezaakdusníetwasafgehandeld,zoals

NuisdeTweedeKamerhadwillendoengeloven.

Hethofhaddrievragenopgeworpen.Deeerste:washetbevoegdoverdeafwijzingvandeclaimdoorstaatssecretarisNuisteoordelen?Detweede:voorzoverVonSahersberoeptebeschouwenwasalseenrechtstreeksverzoektotrechtsherstel,wasdeindienerdanontvankelijk?

Endederde:waserredenvoorhethofalsrechtsherstelrechterzelfomindezaak-Goudstikkeralsnogambtshalverechtsherstelteverlenen?Andersgezegd:haddenhethof–ofderegering–naaraanleidingvanMareivonSahersclaimopeigeninitiatiefkunnenofzelfsmoeteningrijpenomrechttedoen?

Opdeeerstevraagbeslistehethofopgrondvaneenlouterformalistischeopstellingdathetindezezaaknietmochtoordelen.HethofsteldedathetgeenbevoegdhedenhadoverdetoenmaligeStichtingNationaalKunstbezit(diemethaarmisleidendeadviezenDésihaarbezithadonthouden).Duskonhetevenminoordelenover

beslissingenvandiensrechtsopvolger,destaatssecretarisvanOnderwijs,CultuurenWetenschappen.Hethofgingdaarmee–opaangevenvandelandsadvocaten–voorbijaanhetfeitdatdepositievandeStichtingNationaalKunstbezitdestijdsslechtwasgeregeld.Datdestichtinghaarboekjekeeropkeertebuitenging.Dat

zijeigenmachtigoordeeldeenhandelde–metachterhoudingvanvitaleinformatie,somszelfsregelrechtmetleugenenbedrog–endatDésidaarvanhetslachtofferwasgeworden.Destichting,diemisschienformeelgeeneigenbesluitenkonnemen,maarindepraktijktochuitmaaktewiezijneigendommenwelofnietterugkreeg,maaktevolgens

hetgerechtshofformeelgeendeeluitvandeRaadvoorhetRechtsherstel.ZewasondergeschiktaanhettoenmaligeNederlandseBeheersInstituut,datweeronderhetministerievanJustitiezouvallen.MareivonSaherwasdusaanhetverkeerdeadresvoorhetaanvechtenvanNuis’afwijzing,zooordeeldehethof,delandsadvocatenechoëndenmet

voorbijgaanaandewarrigepraktijkvandirectnadeoorlog.Opdetweedevraag,over

deontvankelijkheidvandeeiseresinhaarverzoekomrechtsherstel,oordeeldehethofeveneensnegatief.MareivonSaherwas48jaartelaat,wantop27december1950wasindeStaatscourantimmersgepubliceerddatverzoekentotteruggavevan

gerecupereerdekunstwerkentotuiterlijk1juli1951kondenwordengedaan.VonSahersberoepopdeRaadvoorhetRechtsherstel,van19augustus1998,was‘derhalveniettijdigingediend’.Duswaszijniet-ontvankelijk.Dezaakwasverjaard,aldushethof,enerwasgeenredenomdaaropterugtekomenwanthetzouontbreken

aandoorslaggevendenieuwefeiten(nova).Ookaldiendezichreedsin1997eenverruimingaanvandemogelijkhedenomalsnogrechtsherstelteverleneninzakendieeerderalsverjaardwarenbeschouwd,opvoorwaardedaternieuwegegevensoptafelzoudenkomen.8Ookalhadhetonderzoekindezaak-Goudstikkertalvan

zulkenieuwefeitenopgeleverd,hethofzagdienieuwegegevensniet,ofvermochtzeniettezien.Bovendien:haddestaatssecretarisindezaak-Goudstikkernietzelfgezegd:‘Naarmijnoordeelisdirectnadeoorlog[...]hetrechtsherstelopzorgvuldigewijzeafgewikkeld.Daaromzieiknietafvaneenberoepopverjaring’.

Endederdevraag:zouerredenzijnvoorambtshalverechtsherstel,dusrechtsherstelvoorVonSaheropinitiatiefvanhethof,alleomstandighedenenbewijsmateriaalinachtnemend?Dievraagliethethofgeheelonbeantwoordinzijnbeslissing,hetdeelvanhetarrestwaarindeuitspraakwordtgedaan.Hetlijkteropalsofhethofnaeenaantal

overwegingensimpelwegwasvergetendatpuntinzijnafrondendebeslissingenoptenemen.IndieoverwegingenverklaardehethofinnavolgingvanNuisdatdeerfgenamen‘welbewustenweloverwogenhaddenafgezienvanhetvragenvanrechtsherstelterzakevandeGöring-transactie’.Hetverweesondermeernaarheteerdergenoemde

memorandumvanDési’sadvocaatmr.MaxMeijervan10november1949datNuisuitdeprivé-archievenvandefamiliehadlatenlichten.9Datbriefje,waarinMeijeradviseerdeomvaneenberoepoprechtsherstelvoordeGöring-schilderijenaftezien,hadechternooittotbesluitengeleid.Hettegendeelwaswaar:Dési

haddriejaarlater,op23februari1952,ineenbriefaanhetministerievanFinanciënjuistverklaard‘datallerechtenenaansprakenhoeookgenaamdgehandhaafdworden’.10Hethofsteldeinzijn

overwegingenookdathetDésiGoudstikkerdestijdsvrijhadgestaanomeenverzoektotrechtsherstel

voordeGöring-schilderijenintedienen,maardatzedatachterwegehadgelaten.HetoverwoogzelfsdathetnietterzakedeeddatDésidaarbijmogelijkdoordeautoriteitenwasmisleidendathaarjuridischevertegenwoordigersniethetondersteuitdekanhaddengehaald.Zehadmetonafhankelijkeexpertisesimmersextra

advieskunneninwinnen.Waarhaddenwedateerdergehoord,washetnietindeargumentatiebijNuis’afwijzingvandeclaim?NuDésiechtergeennaderestappenhadondernomen,waserin1999‘geenruimtevoorambtshalvetoepassingvanhetrechtsherstel’.Maarnaaldeze

overwegingenliethethofzijnderdevraagformeel

onbeantwoord.Juridischgesproken,hebbenoverwegingenzonderbeslissinginzo’narrestgeenenkelebetekenis.Datmaakthetarrestdeelsnietig,eenzogenoemdnullum,zoalsblijktuitdenauwkeurigeomschrijvinginhetWetboekvanBurgerlijkeRechtsvorderingvandeeisenwaareenvonnisvaneenrechtbank,eenhofof

deHogeRaadaanmoetvoldoen.11Daarmeebleef–ookindejarennadien–demogelijkheidbestaanvoorambtshalverechtsherstelvanregeringswege.Maarnullumofniet,deoverwegingenwarentóchuitgesprokenendaarmeewasdetoongezet.MareivonSaherleekverloren.

‘Hetergsteisnogdatditarrestinnavolgingvande

regeringeninweerwilvandefeiteninzijnoverwegingenuitdrukkelijksteltdaterinnovember1949éninapril1952inhetrapportvanmr.AugustvonSaherdoordeervenafstandisgedaanvanhunrechtenopdeGöring-transactie[inhetrapportvanmr.AugustvonSaher].12Datisnujuistniethetgeval:dierechten

zijnindeuiteindelijkeschikkingvan1augustus1952nadrukkelijkvoorbehouden,zoalsweooktoenalwisten.Voorafgaandeaandieschikkingisweliswaarvijfjaarlangonderhandeld,erzijnallerleistandpuntenbetrokkenenweerverlaten.Maardeuiteindelijkeovereenkomstteltindebeoordeling,daarbijkunjejeniet

beroepenopeerderingenomenenweerverlatenonderhandelingsposities.Hetisonbegrijpelijkdathethofdaaraanvoorbijisgegaan.Netzoonbegrijpelijkalshetisdathethofheeftverzuimdomopditpunteenbeslissingvastteleggen,’alduscommissievooorzittermr.BenAsscher,tevensoud-

presidentvanderechtbankinAmsterdam.13Indiezinwasditmal

jugémetzijnoverwegingentevenseenpolitiekarrestinovereenstemmingmetdebelangenvan‘DenHaag’.Hethofhadzichhelemaalnietbuitenspelhoevenzettenmetzijnbeslissingvanonbevoegdheid,zoalsdelandsadvocatenvroegen.

HetargumentdatdeStichtingNederlandsKunstbezit(SNK)geenafdelingwasvandeRaadvoorhetRechtsherstelendatVonSaherdusbijhethofalsopvolgervandieraadaanhetverkeerdeadreswas,waseendrogreden.DesnkstondindevisievanhethofonderdebeslissingsbevoegdheidvanhetNederlandsBeheersinstituutendie

wastoentertijdweldegelijkeenafdelingvandieraad,maardatvermelddehethofniet.14Trouwens:directnadeoorlogkondengedupeerdenvandoorhetNBIafgetekendebeslissingenvandeStichtingNederlandsKunstbezitookweldegelijkinberoepbijdeAfdelingRechtspraakvandeRaadvoorhetRechtsherstel.In

eenvanhaarjaarverslagenspreektdeRestitutiecommissieerhaarverbazingoveruitdatdatzeldengebeurde,maarhetgebeurdedusweldegelijk.15Hethofhaddezaak

evenminhoevenlatenverjaren.InzijneigenarresthaaldehetreedsdedestijdsdoorNuisuitgevaardigdebrochure

aan,waarbijdemogelijkheidwerdgeopendomaftezienvanverjaringsproblemenvoorzoverzichnieuwefeitenzoudenaandienen.Diewarenervolopvoorwiezezienwilde.Nuis’aankondigingvaneenverruimdoverheidsbeleidalleenalhadtoteengrondigeheroverwegingmoetendienen.EvenalshetfeitdatdeStichting

NederlandsKunstbezitdeuitverkoopaanGöringvandecollectie-Goudstikkereen‘vrijwilligetransactie’hadgenoemd.DatwaseenonwaarheiddieDésiGoudstikkerindezwakstmogelijkepositiehadgeplaatstbijdestrijdomhaarrechten.Hetfeitdatzedesondanksbijdevoorlopigeontknopingindeschikkingvan’52juistnietvoordeGöring-

schilderijenhadgeschiktmaarzichderechtendaarophadvoorbehouden,waseveneenskakelvers.Bijelkaarwasaldatnieuwsookin1999ruimvoldoendegeweestomvoorambtshalverechtshersteltebeslissennudevolleomvangvandezaak-Goudstikkereindelijkbekendwas.Alsklapopdevuurpijl

geldtdatde

verjaringsproblematieksowiesonietinstellinggebrachthadmogenworden,doorstaatssecretarisNuisnochdoorhetgerechtshof;hetmaaktedustenonrechtedeeluitvanhettoenmaligeregeringsbeleid.WantNederlandhadzichimmersgebondenaandeAlliedDeclarationvan1943,dielaternogeenswerdbekrachtigdtijdens

degeallieerdeconferentievanBrettonWoods(1944).Detekstvanbeideistotopdedagvanvandaaggeldigenspreektnergensookmaarmeteenwoordover‘verjaring’.TotopdedagvanvandaagisNederlandgehoudenaanwatalin1943–metvooruitziendeblik–werdvastgesteld.Destaatisuithoofdedaarvanverplichtbijanderestatenclaimsuittebrengenop

roofkunst,alsdieelderszouopduikeneneventueelgerecupereerdegoederenaandevoormaligeeigenaarsofhunrechthebbendenterugtegevenvoorzoverzijdieonvrijwillighaddenverloren.OpgrondvandiezelfdebepalingenclaimtNederlandbijtijdenwijlenogsteedsstukkeninhetbuitenland,nietalleendetekeningenvanFrans

Koenigs,maarookindeGoudstikker-zaak.Zorusteranno2007nogeenNederlandseclaimoptweeGoudstikker-schilderijeninRusland,diepastegenheteindevandevorigeeeuwisuitgebracht.Hetiseengotspedatdestaatnietzichzelf,maarweldeclaimvaneventuelerechthebbendenaanverjaringonderwerpt.

Maarhethofwildeeenvoudignietaandieoverwegingen.Hethieldvastaandeijzigebenaderingvanweleerengingvoorbijaandeontwikkelingensindsdien.Waarom?Delandsadvocatenhaddenterzittinggewaarschuwd:alsdeedelachtbareninhetvoordeelvanGoudstikkerzoudenbeslissen,zoudenzedaarmeehetgehele

naoorlogserechtsherstelopzijnkopzetten,ietswaarhetkabinet(tenonrechte)doodsbenauwdvoorwasenwaardeHaagserechtervoorterugschrok.Wieditallesopzichlaat

inwerken,zieteengerechtshofdateenpolitiekgetint,technischonvolkomenenoverdrevenformalistischarrestuitvaardigtinhetvoordeel

vandeoverheidentenkostevandebelangenvanhetindividu.Zobezienkánmenzijnrechteenvoudigniethalenendanisderechtsordepasechtinhetgeding.DathaddetoenmaligeministervanJustitie,dejuristmr.PietHeinDonnerzichookkunnenrealiserentoenhijjarenlaterditgemankeerdearrestopwierpbijhetdebatover

deteruggavevandeschilderijen.Temeerdaarhetarrestbij–goede–lezingalleruimteboodvoorzelfstandighandelenvanderegering.Maarnee,eenarrestiseenarrest,DonnerwensteernieteensovertediscusiërenenwierpbinnenhetkabinetzijngewichtindeschaalomdebeslissingvanhetHaagsehofonaangetasttelaten.Deschilderijen

mochtenvoorzijnpartwordenteruggegeven,alsdaarbijmaarnietdeindrukzouwordengewektdathetarrestintwijfelwerdgetrokken.Hijheeftzijnstandpuntdienaangaandeoverigensnooitwillentoelichten,ondanksherhaaldaandringen.‘Umoetbegrijpendatdeafwikkelingvandezaak-Goudstikkermisschienniet

dehoogsteprioriteitheeft,’lietzijnwoordvoerderwetenopmijnmeermaalsingediendeverzoekomeenonderhoudmetdeminister.‘Erspelenwelbelangrijkerzaken.’

Detijdzouhaarechternietalleenmaarongezindblijken.Wantalinnovember1998haddeAmerikaanseregeringonderleidingvan

onderministervanBuitenlandseZakenStuartEisenstatdezogenoemde‘Holocaust-conferentie’bijeengeroepen.WaarhethofinDenHaagalleenmaarhadwillenterugkijkenmetvoorbijgaanaannieuwefeitenenopvattingenoverhetrechtsherstelvanoorlogsslachtoffers,wildeEisenstatjuistvooruit.Dedagenlangeinternationale

conferentieinWashingtonvolgdeopeerdereconferentiesoverderooftochtenvandenazi’s,zoalsdeLondonGoldConferenceindecember1997.DegeestwasdefinitiefuitdeflesenNederlandwastijdensbeideconferentiesprominentaanwezig.DieinWashingtonhadtotdoelomnieuwerichtlijnenvasttestellenvoorde

voortvarendeenruimhartigebehandelingvanindividueleverzoekentotrechtsherstel,nuhetaantalerfgenamentegenheteindevandeeeuwzienderogenafnam.Verderriepde

Holocaust-conferentiedetientallendeelnemendelandenopomineigenhuisactiefopzoektegaannaarmogelijkerechthebbendenvankunstvoorwerpenen

anderebezittingendienoginoverheidsbeheerwaren.Doormijgevraagd,zeiEisenstatindemargevandieconferentieophetAmerikaanseStateDepartment‘opdehoogtetezijnvandezaak-Goudstikker’enbovendiendatdeze‘aanallenieuwetermenvoorheropeningleektevoldoen’.EnookalwerdendeofficialsdoorNederlanddemond

gesnoerdalszijinWashingtonvrijuitoverdespecifiekezaak-Goudstikkerwildenpraten,NederlandstondvooraanominstemmingtebetuigenmetdealgemeneconclusiesvandeHolocaust-conferentie.En,zozoulaterblijken,daarwerdindepraktijkookechtwerkvangemaakt.Aleind1997hadstaatssecretarisNuismede

naaraanleidingvandezaak-Goudstikkereenproefonderzoekaangekondigd(onderleidingvanprof.Ekkart),enin1998wasdetweedecommissie-Ekkartbegonnenaanzijninventarisatiesvanroofkunstinrijksmuseaonderhetmotto‘Herkomstgezocht’.Hettijbegonaltekerenendatmaakthetnogonbegrijpelijkerwaarom

NuisnochhetGerechtshofindegeestvandieveranderendetijdhadwillenoordelen.

Washingtonriepdevierenveertigdeelnemendelandenentallozeniet-regeringsgebondenorganisatiesopomelfbelangrijke,nieuweprincipestegaantoepassenindespeurtochtnaarontheemderoofkunst

inoverheidscollecties,musea,kunsthandels,particuliereverzamelingenenveilinghuizen.16Daartoemoestdiekunstmetonverklaarbareprovenances(deindividueleherkomstgeschiedenis)allereerstwordengelokaliseerd.Vervolgensmoeststudiewordenverrichtomde

ontbrekendekennisoverdeeventueleoorlogsgeschiedenisvandiewerkenbovenwatertekrijgen.Daarnazoualdieinformatiegepubliceerdmoetenworden,zodatbetrokkenenhierinkondenzoekennaarontbrekendegegevensenoplossingen.Erzoudencentraledatabankenmoetenkomenwaarindegegevensgesorteerdengemakkelijk

toegankelijkwerdengemaakt.Richtlijnenvoorhetoplossenvanconflicterendeeigendomsrechtenzoudenuitkomstmoetenbiedenvoorhetterugbrengenvandiekunstwerkenbijdejuisteeigenaren.Bijhetonderzoekdatvooraldezemoeilijkekwestiesmoestwordenverricht,zoudeonafhankelijkheidgegarandeerdmoeten

worden.Tenslottemoestditallesmetgrotevoortvarendheidengevoelvoorprioriteitwordenaangepakt.Nederlandonderschreefalleelfprincipeswaarindezerichtlijnenwarenvervat.Onderdieveranderende

opvattingenoverroofkunstwashetonvermijdelijkdater–ondankshethof–eenherbeschouwingvandezaak-Goudstikkerzou

plaatsvinden.Want,zoalsStuartEisenstatdedeelnemersvandeHolocaust-conferentieinWashingtonhadvoorgehouden:‘Omonswerkafteronden,moetenwedeschoonheidvandekunsttooienmetdekroonvandegerechtigheid.’HetaanvaardenvanEisenstatselfprincipesvoorhetterugbrengenvanroofkunst,zouuiteindelijk

ookdeommekeerindezaak-Goudstikkerinluiden.Ookalmoestendeerfgenamennogtothetjaar2007geduldoefenen.

OpnieuwrinkelteenmobieletelefoonindetijdelijkewerkkamervanMareivonSaherbijDesIndesinDenHaag.Hetisinmiddelsvoorbijvieren,detientallenjournalistendiedeafloopvandezaak-

GoudstikkerookinDenHaagafwachten,isvertelddatereenspecialepersconferentievanhetkabinetophandenis.Mareiveertop.NahaareerdereeventallozealsvruchtelozepogingenomdeverantwoordelijkestaatssecretarisVanderLaanaandelijntekrijgen,ishetnuVanderLaandieháárbelt.Methetverlossendewoord

ditmaal:deregeringheefttenlangenlestebeslotentotteruggavevandeomstredencollectie-Goudstikker.Mareiluistertalleenmaar,nauwelijksinstaatzelfietsuittebrengen.HaardochterCharlèneisbijhaaropdeleuningvandeclubfauteuilgekropenommetMareisamenhetoortegendehoornteleggen.Hunbezorgdeblikkensmelten

wegmetelkwoorddatVanderLaanindatkortetelefoongesprekmethenwisselt:‘Wezullendemeestevanuwschilderijenteruggeven,zewordenbinnenkortbijallemuseaopgehaald,verzameld,schoongemaakt,waarnodigopgeknapt,gedocumenteerdenklaargemaaktvoorverzending–uheeftzespoediginuwbezit.De

procedureskunnenmisschiennogwelevenaanlopen,ermoetennogveelformaliteitenwordenafgehandeld,maardanisdezaakookeindelijkafgedaan.Gefeliciteerd...’Geenvijfminutenlater

haastVanderLaanzichnaardepersconferentiewaarzij–metvoorzitterBenAsschervanderestitutiecommissie–hetbesluitendeargumenten

bekendmaakt.17Mareilaatintussenwereldwijddepositieveversieuitgaanvandepersberichtendiezijhadvoorbereidvoorhetgevalhetkabinetinhaarvoordeelzoubeslissen.‘Eindelijkrechtgedaanindezaak-Goudstikker,’heethetindieberichten.18EnzeverspreidtzetijdensdepersconferentiediezijevenlaterzelfgeeftindeHaagse

Pulchri-studio,waarhaarschoonvaderinzijndagenwelexpositiesplachttehouden.‘Knijpinmijnarmenommetelatenvoelendatiknietdroom,’zegtze,alstussendoordechampagneevenvloeit.‘Hetisongelooflijkdatwenazoveeljaarvanvechtenenafwijzingtochnogonsdoelbereiken.IkwildedatEdohierbijwasgeweest,voorhembenikdezestrijd

aangegaan,hijzouzóvanditresultaathebbengenoten...Enikbenblijvoormijnkinderen,dathunfamilienaammetdezeteruggaveeindelijkinerewordthersteld...ikweetnietwatikmoetzeggen,elkwoordlijktnuteveel...’

Tijdenshaarpersconferentielutteleminutenlaterwordtvanoverdegehelewereld

meegeluisterdnaarwatzeoverdevoorlopigontknopingvandeaffairetezeggenheeft.‘Eendroomisuitgekomen,’zegtze.‘Maarvoorlopigkanikdaarweinigaantoevoegen,wantweweteneigenlijknogsteedsniethoehetnuverderzalgaanenwatermetdeschilderijenzalgebeuren.’Inderdaadzoudenvanwegetallozeformaliteitendeeerste

transportenvanschilderijenpasruimeenjaarlateropgangkomen,infebruari2007.Enhetenigewoorddatinaldietijdníetisgevallen,ishetexcuusdatjezouverwachtenvaneenoverheiddieimplicietenmetzo’ngrootgebaartoegeeftzolangentenonrechteeenvanhaaronderdanendienseigendomtehebben

onthouden.Diedaarmeefeitelijkaldietijddekunstroofvandenazi’steneigenbateinstandhadgehouden.

StaatssecretarisMedyvanderLaankanpasnaveelstrijdmettoenmaligministervanJustitiePietHeinDonnerdeteruggavevandecollectieGoudstikker‘opmorele

gronden’aankondigen(foto:PieterdenHollander).

TijdenseenpersconferentieinStudioPulchriaandeLangeVoorhoutteDenHaagkunnenMareienCharlènevonSaher

aandeverzameldeinternationalepersdeteruggavevandecollectietoelichtennaeenweekvolspanninginHotel

desIndes(foto:PieterdenHollander).

Advocaatprof.mr.DickSchonisverneemtalseerstena

tienjaarstrijdtegendeNederlandseoverheiddeuitslag

vandatslopendeproces:teruggave!(Foto:Pieterden

Hollander).

HOOFDSTUK15

Andersdenken

‘JevochtvoorNederland,nietvoorGoudstikker.Datinteresseerdemeookweinig.Ikvondhetprachtigalsdiemensengeholpenwerden,maaralsdeNederlandseregeringdiezakeninbeslagzouhebbengenomen,zoudenzetochvandehongernietomgekomenzijn.Datwasdeinstellingvanmensenzoalsikindietijden.Je

werktevoordegemeenschap.Enofdatjuistis,durfiknunietmeertezeggen.’1ZoluchtteJosephPillerooitzijnhart,demandieonderdeschuilnaamkapiteinJ.vanAmstelinhetverzethadgezetenendienadeoorloghetBureauBestrijdingVermogensvluchthadopgericht,notabenegevestigdinGoudstikkers

voormaligekantoorpandaandeAmsterdamseHerengracht.Indejarennadeoorlogteldehetindividuelebelangnietbepaaldzwaar,endatiswaarschijnlijknogzachtuitgedrukt.‘Datwasinderdaadde

mentaliteit,’zegtprof.dr.R.E.O.Ekkart,directeurvanhetRijksbureauvoorKunsthistorischeDocumentatieentevensde

architectvanhethuidige,nieuwerestitutiebeleidinNederland.2‘Jekunthetjenumisschiennietmeervoorstellen.Maartoenwooghetbelangvandewederopbouwvanhetlandvelemalenzwaarderdandatvandeindividuendiebijdeoorlogsgeschiedenisbetrokkenwaren.Datgoldzekerookinhetdenkenoverderestitutievankunst

dieteruggekomenwasuitderoofcollectiesvanhetDerdeRijk.Bijdeoverheidwarenerdestijdsmaartweebepalendedenkrichtingen.Deeersteisdievandeuitverkoop,aangevoerddoorhetnaoorlogseministerievanFinanciën.Daarwildemeneigenlijkzoveelmogelijkvandeuitnazi-Duitslandteruggekomenkunstverkopen,datwasmooi

meegenomenvoordeernstigaangetasteschatkist.DetweedeisdievanhetNationaalPatrimonium,aangevoerddoorhetministerievanOnderwijs,KunstenenWetenschappen.Wezatenineengekwetstlandmeteenernstigaangetastecultureleidentiteit.Watwasernubeterdandatdiegeschondennatiemetwaardevollekunstzou

wordenverrijkt.Bovendienvormdendeduizendenteruggevoerdekunstwerkeneenprachtigegelegenheidomgoede,oudekunstgeografischnetjesoverhethelelandteverspreiden.Diekanswasuniekenwerddusmetbeidehandenaangegrepen.Dankoniederéénereenbeetjevangenieten.’

Voorzovererclaimsdoorvoormaligeeigenarenofhunerfgenamenwareningediend,werdendienatuurlijkwelbehandeld,zegtEkkart.Somsondernamdeoverheidookwelactieomhetpubliekattenttemakenopdevoorraadschurenvolnietopgeëistekunstwerken,zoalsblijktuitadvertentiesenopenbareexpositiesvankunstvanonbekende

herkomstindiejaren.Maarinhetalgemeenwashetbeleidtoch:snelnaardeveilingofnaarhetmuseum,alnaargelangwieeraandetouwtjestrok.‘Rondhetjaar1952,toenDésionderprotesthaarschikkingtekende,haddendebetrokkenambtenarenalvolstrekttenonrechtedegedachte:klaar,opgeruimd,boekendicht.Afentoewaser

nadienmisschiennogweleenindividueelzaakje,maarerwasgeenaandachtmeervoorderestitutie.Dekennisoverroofkunstzaktedanooksnelweg,informatiebronnendroogdenop,menleundetevredenachteroverindeillusiedatallesnetjeswasafgewerkt.Endatistotinhetmiddenvandejarennegentigvandevorigeeeuwdehoudingvande

overheidgebleven.TotdatdekwestierondhetgoudendejoodsetegoedenindeZwitsersebankkluizendewereldwakkerschudde.Klaarwakker.Hetwerdmeteenduidelijkdatookderoofkunstweeraandebeurtzoukomen.Onvermijdelijk.Dezaak-Goudstikkerwasdaarbijeenvandeeersteeninelkgevaldegrootste.’

WatmenmisschienookvanstaatssecretarisNuis’opstellingindíezaakdenkt:hetmoethemwordennagegevendathijweldekriebelskreegenkenniswildelatenvergarenoverdemeeralgemenevraag:hoezithetmetderoofkunstinoverheidshanden,watwetenweenhoekrijgenwesnelbeterinzicht.Ekkart:‘Onsbereiktenallerlei

overtrokkengeluidendatdehelenaoorlogsecollectie“Nederlandskunstbezit”vanindeoorlogverhandeldewerken,nunog4400stuks,zoubestaanuitgeroofdjoodsbezit.Maardaarkondenwenietdirectietstegeninbrengen,wewistenheteenvoudigniet.Dushebbenweinhetnajaarvan1997eensteekproefgenomenbijhetInstituut

CollectieNederland,debeheerdervandiekunstmetonbekendeherkomstomtezienwatwekondenreconstrueren.Daarkwamalsneleendubbeleconclusieuit:teneerstedatertochheelwatmisgegaanwasbijderestitutievanroofkunstindenaoorlogsejarenendaterondermeerbijdeStichtingNederlandsKunstbezitheelwatverbazingwekkende

beslissingenwarengenomendienoglangnegatiefzoudendoorwerken.Tentweededatdeinventarisvandiecollectieopheteerstegezichtweiniginzichtleektebieden,maardatalsjeeensgoeddoorzocht,ertochheelwatmeergegevensterbeschikkingblekentezijn.Endaterduseenbeterinzichtinde

herkomstenstatusmogelijkwasgeweest.’Ekkartwilnietzover

gaandaterindenaoorlogsejarenmisschienveelmeerroofkunstbijrechtmatigeeigenarenterughadkunnenkomenalsdeoverheiddirectzotewerkwasgegaaninplaatsvanschatkistenenmuseatespekken.Erzoumeerteruggegevenkunnenzijnalserindiedagennietzo’n

gigantischlogistiekprobleemwasgeweest,oordeelthij.‘DeStichtingNederlandsKunstbezitverzoopbijnaindespullen.Diemensenhaddengeencomputersomallesnetjesbijtehoudenendwarsverbandenteleggenopzoeknaareigenaren.Enerwasnietdiegrotewereldwijdeaandachtvoorhetprobleemvande

roofkunst,hetgingtoenomdewederopbouw.Dieomstandighedeninachtnemend,weetikdusnietzekeroferdestijdsalheelveelméérbijrechtmatigeeigenarenteruggebrachthadkunnenwordendandeinelkgevalveeltegeringehoeveelheiddiewélisteruggegeven.Ikdurfookniettezeggeninhoeverreclaimsmisschienontmoedigdwerden,alzijn

erheelwatbriefjestussenambtenarenheenenweergegaan.Daarbijzijnkennelijkookheelwatmensenvanhetkastjenaardemuurgestuurd.Nadeoorlogwasdesfeertenonrechteookweldegelijk:alleenietsteruggevenalsjedaaréchtnietaankuntontkomen.DatwasoverigensnietalleeninNederlandzo.InBelgië,OostenrijkenFrankrijk

speeldehetzelfde.EnookinDuitsland,waareennietteverwaarlozenrestantaannazi-roofkunstopdenaoorlogse,geallieerdecollectingpointsisachtergebleven.’

Deeerstecontrolestoondeninhetnajaarvan1997aldirectaandaterredenwasomveelverdertegaanmethetonderzoek.Endaternieuwbeleid

moestwordenvastgesteldoverdevraaghoemetderesultatenvandatonderzoekomtegaanenonderwelkevoorwaardeneninwelkevormerwellichtnogrestitutiesmogelijkwaren.DitbesefbraknietalleeninNederlanddoor:ookeldersinEuropaontlookeenomslaginhetdenkenoverdeafwikkelingvanderestitutiesnadeTweede

Wereldoorlog.RuimzestigjaarnadatogroeidealomdetwijfelofwelaltijdwasgehandeldindegeestvandeAlliedDeclarationvan1943eneenreeksandereinternationaleverdragendiehetNederlandsrechtoverstijgen.Metvooruitziendeblikhaddendegeallieerdenalop5januarivandatjaarhunInter-AlliedDeclarationAgainstActsof

DisposessionCommittedinTerritoriesUnderEnemyOccupationorControlgetekend,laternogeensbekrachtigdtijdensdegeallieerdeconferentievanBrettonWoodsin1944.IndieovereenkomstrichttenderegeringenvandeVerenigdeStatenvanAmerika,Australië,België,Brits-Indië,Canada,China,deTsjechoslowaakseRepubliek,hetVerenigd

KoninkrijkvanGroot-BrittanniëenNoord-Ierland,Griekenland,Luxemburg,Nederland,Nieuw-Zeeland,Noorwegen,Polen,deUnievanSocialistischeSovjetRepublieken,Joegoslavië,deUnievanZuid-AfrikaenhetFranseNationaleComitéde‘nadrukkelijkewaarschuwingtotallebetrokkeneneninhetbijzondertotpersonenin

neutralelanden,datzijvoornemenszijnallestedoenwatinhunvermogenligtomhetsuccesteverijdelenvanderoofmethoden,toegepastdoorderegeringenwaarmedezijinoorlogzijn,tenopzichtevandelandenenvolkeren,dieopzoschandelijkewijzezijnaangevallenenuitgeplunderd’.

‘DienovereenkomstigbehoudendeRegeringendiedezeverklaringafleggenenhetFranseNationaleComitézichallerechtenvooromnietigteverklarenelkeoverdrachtvan,oftransactiebetreffende,eigendom,rechtenofbelangenhoeookgenaamd,diezichbevindenofbevondenhebbenindegebiedenwelkebezetzijndoorde

Regeringen,waarmedezijinoorlogzijn,danweldirectofindirectdoordezenbeheerstworden,ofdietoebehorenoftoebehoordhebbenaanpersonen(ofrechtspersonen)gevestigdinzodanigegebieden.Dezewaarschuwingisvantoepassingonverschilligofzodanigeoverdrachtenoftransactieshebbenplaatsgevondenindevorm

vanopenlijkeroofofplunderingdanwelindievantransactieswelkenaardevormwettigschijnen,zelfswanneerdezedeindrukmoetenmakenvrijwilligtotstandgekomentezijn.DeRegeringen,diedezeverklaringafleggenenhetFranseNationaleComitégetuigenplechtigvanhunsolidariteitindezeaan

gelegenheid.’3Opmerkelijkisdatde

AlliedDeclarationgeenenkeleverjaringstermijnnoemt,debepalingenzijntotopdedagvanvandaagonverkortgeldigenNederlandheeftzichdaarookaangehouden,zobleektijdensdemissievanenkeletopambtenarennaarRuslandenvoormaligOost-Duitsland.Meteen

beroepopdeze‘Allied’onderhandeldenzedaareindjarennegentigoverdeteruggavevanuitNederlandgeroofdeschilderijen,ondermeeruitdecollectie-Goudstikker(zieookhoofdstuk18).SchilderijendiedestaatbijgeblekensucceseenmaalinNederlandvolgensdezelfdeovereenkomstterugzoumoetengeven

aandewettigeeigenaren,ofvooreventuelerechthebbendeninbeheerzoumoetenhouden.Erzijnnogandere,

internationaleverdragenwaarNederlandzichalsverdragspartneraantehoudenheeftendievoorschrijvendatcultuurgoederenterugmoetennaardeoorspronkelijkeeigenaren,zondertoepassingvan

verjaringstermijnen.Zotradop7augustus1956deUnescoConventionandProtocolfortheProtectionofCulturalPropertyintheEventofanArmedConflictinwerking,ookbekendalsdeTheHagueConventionandProtocol.Op24april1972volgdedeUnescoConventiononthemeansofProhibitingandPreventingtheIllicitImport,Exportand

TransferofOwnershipofCulturalProperty.Alleenaldetitelsvandezeverdragenlatenweinigteradenover.DelaatsteisResolutie4/7.6/5vandeAlgemeneVergaderingvandeUnesco,mededoorNederlandaangenomeninnovember1978.DaarmeewerdendeStatutesoftheIntergovernmentalCommitteeforPromotingtheReturnofCultural

PropertytoitsCountriesofOriginoritsRestitutioninCaseofIllicitAppropriationvankracht.VoorwieEngelsleest,zitookindezetitelgeenwoordSpaans:roofkunstmoetterugnaarhetlandvanherkomsteninhetgevalvanniet-vrijwilligbezitsverliesmoetzeaandeeigenarenwordengerestitueerd.

DathetonderzoekinNederlandzestotzevenjaarmoestdurenendatdaarbijweldrieregeringsadviescommissiesbetrokkenwaren,isvolgensEkkartniethetgevolgvanonwil,ofambtelijketraagheid.Hetwaseenheidenskarwei.Uitallemogelijkenationaleeninternationalevindplaatsenmoestfeitenmateriaalworden

verzameld.Ermoestentallozedossiersmetelkaarwordengekruist,zoalsdeduizendennaoorlogseaangifteformulierenvandeStichtingNederlandsKunstbezitendegeallieerdeteruggavelijstenindearchievenvanKoblenz.Nuisallesopgeslagenindigitalebestandendienogdagelijkswordenaangevuldmetnieuwe

kennis.GedurendedittijdrovendeonderzoekmoestenEkkartendezijnenbovendiennieuwrestitutiebeleidontwikkelenmetruimereopvattingen,demogelijkheidommetnieuwegegevens–nova–ooknieuweprocedurestestartenenvanverjaringaftezien.Datallesmoestheelzorgvuldiggebeurenomnietindefoutenvan

hetverledentevervallen,volgensEkkarteengigantischwerk.Ekkartgeefttoedatde

nationaleeninternationaleommekeerinhetdenkenoverroofkunsttegenheteindevandevorigeeeuwnujuistnietisontstaanindelandenwaarHitlerzijnslachtoffersmaakte.Delandenwaaroverhedennadeoorlogineensmetenormehoeveelheden

waardevollekunstwerden‘opgescheept’dieeenpaarjaareerdervanhunonderdanenwarenweggeroofd.Ookna1952hadmenvolgenshemveelmeerkunnendoenomaldezegegevensboventafeltekrijgen.‘Tochishetduidelijkdatdenaoorlogseinterpretatiesvandeeigendomsrechtenindiejarenanderslagendannu.

AlsjedeinterneaangifteformulierenvandestijdsbijdeStichtingNederlandsKunstbezitbekijkt,waaropsteevastwerdaangetekenddatervan“vrijwilligeverkoop”aandenazi’senhunvazallensprakewasgeweest,danweetjewelhoehetertoenaantoemoetzijngegaan.Dieformulierenzijnnietdoordeeigenareninkwestie

ondertekend,alszediealooitgezienhebben.Natuurlijkhaddendeeigenarenwelaandenazi’sverkocht,maarwatwilje.Haddenze“neen”gezegd,danhaddenzedieweigeringveelalmethunlevenmoetenbekopen.Bovendienwerddeprijsnietdoordevrijehandelbepaald,maardoormensenalsHermannGöring.Maarhetbegrip

“gedwongenverkoop”werdindenaoorlogsejarennauwelijkstoegepastmetalsgevolgdaterveelroofkunstnietbijdevoormaligeeigenarenisterugbezorgd.’Debetrokken

autoriteitenmaaktenzichvooralzorgenoverdeschatkistenhetopenbaarkunstbezit,nietomdeindividuelebelanghebbenden,allesin

dieheelanderementaliteitvandewederopbouw.Dushetiswelverklaarbaardatdedrukomdegevolgendaarvanzoveeljaarnadeoorlogalsnogteniettedoen,debehoefteaanzelfreiniginginhetalgemeen,nietinde‘getroffen’landenisontstaan.DiedrukkwamuitAmerika,uitdehoekvandejoodsebelangenorganisaties,die

daarvolgensEkkartwatmilitanterzijndanhier.‘ZoalsdeeffectievelobbyvanhetJoodsWereldCongresinzowatallelandenvanEuropa.Daarishetmeebegonnen.Enletwel:datbedoelikbepaaldnietnegatief.’

Bovendienwarenerookechtebreekijzersnodigomdeomslaginhetdenkenverderopgangtebrengen,

zegtEkkart,alzijnernadeoorlogweldegelijkpogingengedaanomderestitutieonderdepubliekeaandachttebrengen.4‘Hoekomtietsindezewereldinbeweging...ActievanuitAmerikakrijgtaltijdhetsnelsteaandacht.Danzijntweefactorendoorslaggevend:ofdieactiedaarpolitiekegevolgenheeftenofer

vervolgensinternationaledrukwordtopgebouwd,bijvoorbeeldmethetorganiserenvaninternationalecongressenensymposia.Datisindekwestievanderoofkunstbeideaandeordegeweest.InnavolgingvanhetJoodsWereldCongreshebbenAmerikaansesenatorenzichermeebemoeid,enderegeringheefterbijvoorbeelddeHolocaust-

conferentiegeorganiseerd.DatwarenbelangrijketriggersvoorEuropeseoverhedenomanderstegendedingenaantegaankijkenenzelflangzamerhandookinactietekomen.ZoisdediplomaatBindernagel,specialegezantvandeAmerikaanseregering,regelmatighiergeweestvooroverlegenzijnerregelmatiggesprekken

geweestmetdetoenmaligeAmerikaanseambassadeurCynthiaSchneiderinNederland[diezichdaardesgevraagdoverigensnietsmeervanherinnertennaarBindernagelverwijst].5Debriefvande

AmerikaansesenatorAlfonseD’Amatovan10maart1998ondersteuntechterEkkartsopvatting.

HijwasgerichtaandetoenmaligministervanBuitenlandseZaken,mr.H.A.F.M.O.vanMierlo.‘Bestemr.vanMierlo,’schrijftdesenatordieeenvandepolitiekekrachtenwasachterdeactiesvanhetJoodsWereldCongres,‘IkschrijfuoverdezaakGoudstikker.IkhebinteresseindezaakvanMareivonSaherenhetismijnideedatzehetna

zoveeljarenverdientennodigheeftdatdefoutenvanhetverledenwordenrechtgezet.Hetistijdomhetverledenrechttezetten.IkweetdatNederlandwildoenwatjuistiseneenwederzijdsaanvaardbareoplossingmetmevrouwVonSaherwiltreffen.Ikhoopdatudaardewegvoorweettevinden[...]endatuwregeringdezezaakachter

zichkanlaten.[...]Hoogachtend,AlfonseM.D’Amato,UnitedStatesSenator’.6Zogaateenvliegwiel

draaien.Hetbewustzijngroeidedateropallemogelijkeplaatsenkunstwerkenwarendieeenverledenhaddenvandusdanigeaard–roof,diefstal–dateralsnogietsaangedaanmoestworden.

Deeersteresultatenvanhetonderzoekindiverselandenwezenindierichting.Deverhalenronddeclaimsvannadeoorlogkwamenopgang,endiezaaidenveeltwijfeloverhetzelfvoldanegevoelvanoverhedenenmuseadatdebetreffendekunstwerkenwelhuneigendommoestenzijn.Vervolgensbleekdematewaarindepersopdiezakenspringtvangroot

belang:wewetenallemaaldatdemeerderheidvandevragenindeTweedeKamerwordtingegevendoorwatdejournalistiekopduikt.Ookikbenaanhetwerkgezetonderinvloedvandekrantenberichtenvandestijds,naaraanleidingwaarvandeKamerzichbegonaftevragen:hé,staatssecretaris,doejenog

wat?Diekwestieskunjenietmeerwegschuiven.’OverigensreageerdeVan

MierloopD’Amato’sbriefjealsgestokendooreenwesp.BinneneenhalvedaghaddeAmerikaansesenatorhetantwoordvanBuitenlandseZaken.Datdezaak-Goudstikkerdestijdsmeteenschikkingwasafgehandeld,datdeweduweGoudstikker

‘welbewustenweloverwogen’vanhaaraansprakenhadafgezienendatdezaakdusvoordeoverheidgeslotenbleef.MisschienhadVanMierloietslangeropzijnantwoordmoetenreflecteren,want–zoalswenuweten–deministergafmetzijnsupersnelleantwoordallesbehalveblijkvaneenvooruitziendeblik.Zijnreactiehad,goed

beschouwd,meerhetkaraktervaneenpaniekreactieenheeftbijD’Amatowaarschijnlijkmaarééneffectgesorteerd:datvaneenrodelapopeenstier.

Dezaak-GoudstikkerheeftvolgensEkkartzekeralskatalysatorindatprocesgewerkt,alwerderbinnendeoverheidvolgenshemheeltweeslachtigop

gereageerd.Velenwarenervolgenshemvanovertuigd:datisgezeur,deoudedameheeftin’52tochgetekend,diezaakisafgehandeldrecht,datweetiedereen.Datgeluidkwamvooralvanouderecollega’sindemeuseumwereldendekunsthandel.Daarbijzaldewenssomsookweldevadervandegedachtezijngeweest.Vanallekanten

werdaangedragendatermetdeschikkingeenonherroepelijkakkoordzouliggen.Anderenzagenwélindatermetdieschikkingmaartendelerechtwasgedaan.Ekkartwasaanvankelijkooksceptisch.Hijnambewustafstandvandezezaak,demeestgeruchtmakendeindividuelecasusopzijngebiedinhetnaoorlogserechtsherstel.Hemging

heteromgezondbeleidvoorrechtshersteltepresenteren,eenhomogeenpakketmaatregelendatrechtdoetaandehuidigemaatschappelijkegevoelensvoorrechtvaardigheid.‘Ikhebdusgeenspecialeaccentenopdezaak-Goudstikkergelegd.Mijisdestijdsveelgevraagd:krijgenzehetterugofgajeteruggave

voorkomen.Daarhebikmenietmeebeziggehouden,maaruiteraardwasikwelnieuwsgierigofdezaak-Goudstikker–inhetlichtvanhetbeleiddatwetoenvoorbereidden–voorrestitutieinaanmerkingzoukomen.Mijnconclusiewasdatdewaardevandeschikkingin1952detoetssteenzouvormen.Endatisnaderhandookwel

geblekenmethetoordeelvandeRestitutiecommissiedieoverindividueleclaimsging.IkhebmevollediglatenovertuigendoorhaaroordeelonderleidingvanBenAsscher,watuiteindelijktotteruggaveheeftgeleid.Alleen,demanierwaaropzemetAsschersadvieszijnomgesprongen,datwas

eenzwaktebodvanderegering.’

Sterkernog:dieontknopingwaseenvormvanpolitiekewillekeur,zooordeeltEkkartalsiklaternogeensmethemterugkijk.7HoewelderegeringzichhadberoepenophetfeitdatDésiGoudstikker–zoalsdatHaagsgerechtshofbevestigde–‘welbewusten

weloverwogen’zouhebbenafgezienvanrechtsherstelendaarmeeookhaarrechtenhadopgegeven,bleekdebetreffenderegeringsadviescommissieandersteoordelen.Wanterwarenveelnieuwefeitenboventafelgekomendiehettegendeelbewezen.Bovendienwarenerook

wereldwijdheelnieuweinzichtenontstaanoverhoerondhetmillennium

inditsoortkwestiestehandelen.Erfgenamendiehunrechtenkondenaantonen,moestenalsnoginhuneigendomwordenhersteld,zohadhetparlementbeslotennadatNederlandhiervoorinternationaaleenlanshadgebrokentijdensdereedsgenoemde‘Holocaust-conferentie’.DeRestitutiecommissievanmr.BenAsscherhadde

knooptenslottedoorgehaktendeeigendomsrechtenvoordeGöring-schilderijenalsnogbijVonSahergelegd,ondermeeropbasisvandedestijdsmetdeoverheidovereengekomenschikking.Deschilderijenmoestenduszestigjaarnadatozondermeerwordenteruggegeven.Maarindeapotheose

vanfebruari2006wilde

hetkabinetditonafhankelijkeenzwareadvies–inweerwilvanhetgoedegebruik–nietzomaarovernemen.HetverantwoordelijkeministerievanOnderwijs,CultuurenWetenschappen(staatssecretarisMedyvanderLaan)waswélzover,maarhetministerievanJustitielagdwars.HetHaagsgerechtshofhaddeerfgenamenzevenjaar

eerderimmersniet-ontvankelijkverklaard,declaimondanksvelenieuwefeitenverjaardverklaardendaarmeeVonSahersberoepafgewezen.Enalseengerechtshofeenmaalheeftgesproken,magaandatoordeelnietwordengetornd,vondministervanjustitieDonner.Derechtsordevanhetlandzouingevaarkomen,hetprecedentzounogeeuwen

nakunnenklinkenendatbelangwasvoorhemveelgroterdandatvanderechtmatigeerfgenamen.

Haddejuristmr.Donnerdannognooitvanhetjuridischebegrip‘novum’gehoord,vroegenEkkartencommissievoorzitterAsscherzichdesgevraagdinstereoaf.‘Nova’zijnnieuweomstandighedendietentijdevaneen

uitspraaknietbekendzijn,maardienadiendejurisprudentieweldegelijkmogenbeïnvloedenomdatzebelangrijke,nieteerderbekendeargumentenopleveren.Vanzo’nnovumwashiernadrukkelijksprake,envanwelmeerdanéén.AlruimvoordatMareivonSaherzichüberhaupttothethofhadgewend,hadstaatssecretarisNuis–

gesteunddoordeTweedeKamer–zijnproefonderzoekingezetomdeherkomstvandeoorlogskunstinderijkscollectiesalsnogbetertebepalen.ZoalsEkkarthiervoorbeschreef,washetalsnelduidelijkdatervanalleshadgerommeldindenaoorlogseafwikkelingendaterveelmééroverdeherkomsttewetenvieldanaanvankelijkwerd

verondersteld.Deinstellingvaneennieuweonderzoekscommissie(indewandelgangendecommissie-EkkartIIgenoemd),enlaterdeRestitutiecommissiediedaadwerkelijkkunstwerkenaanrechthebbendengingterugbezorgenwasookzo’nnovum.Meerspecifiekindezaak-Goudstikkergolddatinmiddelswas

komenvasttestaandatderechtenopdebetwisteschilderijennooitwarenopgegeven,integenstellingtotwataltijdwasbeweerd.BovendienwaskomenvasttestaandatdeGoudstikker-schilderijennooitvrijwilligaandenazi’swarengeleverd,zoalsdeStichtingNationaalKunstbezitdestijdstenonrechtehadvastgelegd.‘Hetwaswel

duidelijkdatdehoudingvandeoverheidbijdetotstandkomingvandeschikkingmetDésiGoudstikkerop1augustus1952getuigdevaneenopvattingdienadienabsoluutisverlaten,’zeivoorzitterAsschervandeRestitutiecommissie.8‘Datiseennovum.WijhebbendereputatievandeDuitserAloisMiedlonderzocht,die

defirmaGoudstikkerheeft“opgerold”.Hijwaseenonbetrouwbaarindividuenaandie“verkoop”isnooitietsvrijwilligsgeweest,integendeel;ookeennovum.EnevenduidelijkwasinmiddelsgewordendatDésihaarrechtenopdeGöring-schilderijennadeoorlognooitheeftopgegeven.Alwééreennovum.’

Tenslottewashetheledenkenoverdebehandelingvanoorlogskunstinmiddelsveranderdenwashetregeringsbeleidinmiddelsdrastischaangepast,opbasisvanveelruimereopvattingenennieuwemogelijkhedenomvanverjaringsproblemenaftezien.‘Dergelijkenovazijnruimvoldoendeomhetarrestvanhethofvan1999

telatenvoorwathetwas,’aldusAsscher.‘Zulkenovamogeninbreukmakenopdejurisprudentiediemethetarrestwasontstaan.’EnhadDonnerdanóók

nietgeziendathetHaagsgerechtshofinzijnoordeeloverdezaak-Goudstikkereenvoudigwasvergeteninzijnarresttewijzenopmisschienweldebelangrijkstevraaginhetgeding,tewetenofer

redenwasomopeigeninitiatiefrechtsherstelteverlenen.9Hetrechtwasdusooktotinlaatsteinstantieallerminstafgehandeld,zoalssommigenbeweerden.HetkabinetwasdaaromformeelvrijomopdatpuntalsnogtebeslissenzonderhetarrestvanhetHofookmaarvooreengrammetjeaantetasten.

Hethadzichkunnenberoepenopnieuweomstandigheden.‘MaardatwildeDonnernietaanvaarden,hijwildeerzelfsnietoverpratentoenikhethemvroegineenoverlegoverdezezakenopmijnverzoek,’aldusAsscher.‘Arrestisarrest,endaarmeebasta,wasdereactiewaarmeehijmijnargumentenvantafelveegde.’

Donnerlietzichookindiebewustekabinetsvergaderingvan3februari2006nietvermurwen.Deschilderijenmochtenwathembetreftwordenteruggegeven,alsmaarnietdeindrukwerdgewektdatwerdvoorbijgegaanaandeafwijzingzevenjaareerderdoorhetHaagsGerechtshof.Dievrijdagmiddagwerdinhet

kabinetdanookeenmerkwaardigeconstructiebedacht.‘Geletopdebijzondereomstandigheden’waaronderdekunsthandeldestijdszijnbezittingenwasverlorenachttehetkabinetnu‘bijzonderegronden’aanwezigomopeerderestandpuntenterugtekomenendemeestevandieopgeëisteschilderijenalsnogaandeerfgenamen

terugtegeven.Erwerdfeitelijkwelrechtsherstelverleend,maarerwerdnieterkenddatdeoverheidjarenlangtenonrechtezelfheteigendomsrechthaduitgeoefend.Vaneenexcuusdaarvoorwasdanookgeensprake,deschilderijenwerdensimpelwegafgestaanaaneennieuweeigenaar,deervenGoudstikker.

‘Politiekewillekeurdus,’zooordeeltRudiEkkart.‘Jefoutenwelrechtzetten,maarzeniettoegeven.Zo’nwillekeurinhetbeleidisookmoeilijkteverkopenaandemuseadienutopstukkenkwijtraken?“Bijzondereomstandigheden”,hetmochtwat.Asscherwasgekrenktenikwasboos.Jarenlangbenjeinopdrachtvanderegering

bezigomdepreciezeomstandighedenuittezoekenwaaronderditstukgeschiedeniszichheeftvoltrokken.Omnategaanwaterinzakenvankunstroofhadmoetengebeureninhetlichtvandeveranderdeopvattingendaarover.Enomderegeringminutieuzerichtlijnenaantereikenhoeinvoorkomendegevallentehandelen,

aangezienweallemaalvondendaterinhetverledenveelfoutisgegaanenmensentenonrechtevanhuneigendomzijnweggehouden.Maarindeeerstedebestegrotezaakopditgebied,Goudstikker,waarmeeheelveelaanhetrollenisgekomen,wildehetkabinetdierichtlijnennietnaardeletterendegeestuitvoerenvanwege

eenoudarrestvanhetHaagsgerechtshofdatzichzelfonbevoegdhadverklaard.Voorbijgaandeaanzijneigen,nieuwebeleidzoalsgeformuleerdinonzeregeringscommissies,verzonhetkabinetterplaatseandereargumentenzonderdiezelfsnadertoetelichten.Datwaseenaanfluiting.Ikhadgraagéénfrontmethetkabinet

gevormd,maarikmoetmetochinhoudelijkdistantiërenvandebehandelingvandezezaak,albeniktevredenoverheteindresultaat.’

VoorEkkartishetduidelijk.DeteruggevondenGöring-schilderijenuitdehandelsvoorraadvanGoudstikkerdiealdietijdinNederlandsemuseaen

overheidsgebouwenhaddengehangen,haddenteruggegevenmoetenwordenopbasisvanhetfeitdatdeeigenarenhuneigendomsrechtennooithaddenopgegeven,hoezeerdeoverheiddaarindejarennadeoorlogookophadaangestuurd.Dát,incombinatiemetdeverruimingvanderestitutiecriteriazoalsdoorzijnadviescommissies

voorgesteld,haddegrondvoorhetteruggavebesluitvanhethuidigekabinetmoetenzijn.PrecieszoalsdeRestitutiecommissiehadgeadviseerd.EnnetzoalsintientallenanderezakendieinmiddelsdoordeRestitutiecommissiezijnbehandeldenpositiefafgerond,albetrofhetdaarbijnooitzoveelschilderijenalsindezaak-Goudstikkerdie

wereldwijdeenvandegrootsteinzijnsoortis.Ekkart:‘Eriseenongelukkigeoplossinggekozenvoorhetrealiserenvaneendooriedereenerkendeplicht.Hetbeleidisopzijgezet.Datzitmijdwars.Alsofwijhaddengebroddeld,metonzerichtlijnen.EngeenKamerliddurfdedaaropmerkingenovertemaken,kennelijkuitangst

datmenzetenonrechtealspleitbezorgerstégenteruggavezouzien.Destaatssecretarisinkwestie,mevrouwMedyvanderLaanheefteenzware,politiekeverantwoordelijkheidgenomenendatwashelemaalnietnodiggeweestalszegewoononzerichtlijnenhadtoegepast.Diewarenonverkortvantoepassingopdezaak-

Goudstikkermetalzijnnovaennietafgehandelderechtspositie,watministerDonnerdaarookvanvond.’

Cruciaalvoorhetwelslagenvandezaak-GoudstikkerisgeweestdatVonSahersadvocatenvanmeetafaannietalleendejuridischeweghebbenbewandeld.Zehebbenookaltijdgezochtnaarmogelijkhedenomde

publiekeenpolitiekeopinieomtebuigenentepleitenvooronafhankelijkebeoordelingscommssies.AnneWebber,voorzittervandenonprofit-organisatieCommissionforLootedArtinEurope(CommissievoorRoofkunstinEuropa)dievanuitLondenopereert,weetuitervaringinEngelandhoebelangrijkhetisdateronafhankelijke

commissieszoalsdehuidigeRestitutiecommissiewordenopgericht.ZewasookactiefbetrokkenbijdeteruggavevandecollectievanF.B.E.Gutmann,eenjoodseparticulierdiezijnschilderijen,kunstvoorwerpenenantiekzilverwerkdoordeAmsterdamsekunsthandelRosenberghadwillenlatenverkopen.Decollectie

werddoorondermeerAndreasHofergeconfiskeerdvoorHermannGöring.Gutmannservenkregeninmaart2002hun203stukkenterug.10‘Jekunt,’zegtWebber,

‘alsoverheidnietvoorjudgeandjuryspelen,jeeigenrechterzijn.DathebbenweinNederlandookbetoogd,nadatwe

doorVonSahersadvocaatprof.DickSchonisbijdekwestieGoudstikkerwarenbetrokken.HijnodigdeonsuitominDenHaagingesprektegaanmetdeofficialsdieerinditprocestoededen.Iknoemgeennamen,maarhetbleekdatzijbasaleinformatiemisten,nietgoedopdehoogtewarenvandewerkelijkegangvanzakennadeoorlog,zowelinde

zaak-Goudstikkeralsinderestitutieprocesseninhetalgemeen.Inmei2000hebikmetdetoenmaligestaatssecretarisRickvanderPloegoverlegdinaanwezigheidvanAlanSteinbergvanhetJoodsWereldCongres.Daarhebbenwegesprokenoverondermeerderichtlijnenwaaraanzo’nonafhankelijkebeoordelingscommissie

zoumoetenvoldoenomcomplexezakenalsdievanGoudstikkeroptekunnenlossen.’11Op16november2001

maakteVanderPloegzijn‘BesluitadviescommissierestitutieverzoekencultuurgoederenenTweedeWereldoorlog’wereldkundig.12OndernummerRC1.15behoorde‘Goudstikker’totdeeerste

lichtingvanzakenopdewerklijst,dieinmiddels57zakenen33uitgebrachteregeringsadviezentelt(perfebruari2007).Ekkarthadmetzijnvoorbereidendeonderzoek‘HerkomstGezocht’13aandewerkenvanonbekendeherkomstinrijksbeheerbriljantwerkverricht,meentWebber.Geheelonafhankelijkheefthijnaeerdere

proefonderzoekeninbeeldgebrachtwélkegatenernogindenaoorlogserestitutieshaddengezetenenhoederegeringdaarmeeommoestgaan,vooropgestelddatzedefoutenvanhetverledenrechtwildezetten.Zohoorthet,meentze,maarzenoemthet‘bedroevend’datdegezamenlijkeNederlandsemuseaEkkartsvoorbeeldvoorhet

onderzoeknaarhuneigencollectiesniethebbengevolgd.‘WelkemooiewoordenNederlanddaaroverinWashingtonookheeftafgestoken,degezamenlijkemuseahebbenslechtseenheelbeperktonderzoekjegedaanonderdetitel“MusealeVerwervingen”.14Eenpaarsteekproeven,meerwashetvaakniet,al

hebbensommigemuseadaardanwatmeerenergieingestokendanandere.’Hetmuseumonderzoek

isnotabenenieteensvertaald,zegtWebber,laatstaaninternationaalgepubliceerd.HetbestrijktslechtsdeaankopendieNederlandsemuseaindejaren1940-1948hebbengedaan.NetzoalsveelAmerikaansemuseadeden,haddenzeálhun

aankopensindshetjaar1933tothedenmoetenonderzoekenenderesultateninternationaaleninhetEngelsmoetenpubliceren.Iederedeskundigeweetvolgenshaardatgedwongenverkopenvankunstdoor–meestaljoden–alsindsdeopkomstvanhetnazi-regimehebbenplaatsgevonden.Eniedereenweetdatertotop

dedagvanvandaagindiekunstwordtgehandeld.Webber:‘Wiljealsmuseumzekerwetendatjehandennietbesmetzijn,danmoetjedusaljeprovenancesvoorverwervingenvanaf1933onderzoeken.Datzezicherzogemakkelijkvanafhebbengemaakt,ennietinternationaalhebbengepubliceerd,duidteropdatzenietdeopenheid

wildenbetrachtendieNederlandtijdensdeHolocaust-ConferentieinWashingtonheefttoegezegd.’

Deuitgangspuntendie44landenhiervoorinWashingtonovereenkwamen,warenvolgensWebberglashelder.Onderzoekheeljecollectie.Identificeeralleprovenances.Maakde

resultatenvanjeonderzoekinternationaalbeschikbaar.Endraagbijaaneerlijkeoplossingeninhetgevalvanroofkunst.HetisvolgensWebberzeerteleurstellenddatdemuseadit‘kennelijkbewust’hebbennagelaten.RudiEkkartbegrijptwel

watWebberbedoelt,zegthijdesgevraagd.15DeNederlandse

museumverenigingonderleidingvandirecteurRonalddeLeeuwvanhetRijksmuseuminAmsterdamheeftdecollega’sopgeroepentotzelfonderzoek‘indegeestvanWashington’.‘Maarnaarmijnindrukzijnerbeduidendeverschilleninenthousiasmeendiepgangteconstaterenindematewaarinmendatterhandheeftgenomen,’zegt

Ekkartmetgevoelvoordiplomatie.Erisvolgenshemwelgezochtnaarde‘grotegruwelijkheden’,maardegrondigheidvanhetonderzoekistwijfelachtig.Debeperkingvandeonderzoeksperiodevan1940tot1948sluitweldegelijkdemogelijkheiduitdaterveellaternadeoorlognogverwervingenmeteenoorlogsverledenopdeinventarislijstenzijn

gekomen,diedusbesmetkunnenzijn.‘Sommigemusea,zoals

hetHaagsGemeentemuseum,hebbenweluitvoerigeronderzoekgepleegdeneigenrapportagesgedaan.MaarAnneWebberheeftwelgelijk:inhetalgemeenisergeendiepgaandonderzoekgepleegd,nietzoalsinAmerika.Wellichtisdatgebaseerdopongeloofdat

erbijonsietsmiszoukunnenzijn,ofdearrogantie,dathetbijonsnatuurlijkwelgoedzit.DatgeldtookvoordegeheleNK-collectiediewijhebbenonderzocht:hetbeeldistochdatlateremuseumdirectieseenblindvertrouwenhebbengehadinhunvoorgangersendaardoorproblemenhebbengemist.Ikproefdaarinnoggeen“bewust

verhullen”,meer:naïviteitenarrogantvertrouwen.Eenextraschokjeomverdertegaan,zouopveelplaatsenhebbengeholpen,zoalsbijvoorbeeldinhetFransHalsMuseumteHaarlem.’Daarheefteenjoods

oorlogsslachtoffer,mevrouwGuépin-vanderNiepoorteenschilderijvanBenjaminWestin1940‘terplaatsinginhetmuseum

aangeboden’omtevoorkomendathetgeconfisqueerdzouwordenbijdeontruimingvanhaarwoning.HetschilderijPhaetonvraagtzijnvaderHeliosdezonnewagenteleenisnadeoorlognooitteruggevraagd.Hetmuseumwildehetin2006verkopenvooreenmiljoeneuronadatdegemeenteHaarlemtevergeefsennogaloppervlakkiggezocht

hadnaarerfgenamen.Laterblekenerweldegelijknazatentezijnenkwamereenverschilvaninzichtoptafeloverdevraagofhetschilderijgeschonkenwasofinbruikleenwasgegevenomdiefstaltevoorkomen.Zulkegefingeerdeschenkingenkwamenaanhetbeginvandeoorlogveelvakervoor.Geenvandepartijenkoneensluitendbewijsleveren

endaaromhebbenzeeenschikkinggetroffenoverhetdelenvandeverkoopopbrengst.Ekkart:‘IkdenkdatzulkesituatiesgeenuitzonderingenzijndiealleeninhetHaarlemsmuseumzoudenvoorkomen.Gefingeerdeschenkingenominbeslagnametevoorkomen,zijnechtvakergebeurd.’16

Ekkartgeeftalsverzachtendeomstandigheidaandateenvolledigeinventarisatievanalleprovenancesheelveelvandecapaciteitvaneenmuseumzouvergen,vooralinmuseadienadeoorlogergsnelgegroeidzijn.HetgaatsomsomduizendenstukkenenEkkartweetuiteigenervaringinhetonderzoek‘HerkomstGezocht’welk

monnikenwerkditoplevert.HetrendementvanzulkuitvoerigbronnenonderzoekneemtvolgensEkkartafmethetverloopvandetijd,vooralomdatdeprovenancesvaaküberhauptnietmeertebewijzenzijn.DatbleekeveneensinhetgevalvandeBenjaminWest.Maar:‘ErzouinNederlandtocheenzekerebasisverplichtingmoeten

gelden,enikbenerlangnietzekervanofdieoveraltotgrondigonderzoekheeftgeleid.Bovendienmoetjeeropenmeeomgaanomwerkelijkdegewensteverdiepingtekunnenaanbrengen.Bovendien:natuurlijkkanerookna1948inbesmettekunstzijngehandeld,datkantotopdedagvanvandaag.IndiezinsnijdendeopmerkingenvanAnne

Webberwélhout.’Webberzelfhoudthet

opeen‘collectieveweigeringvandeNederlandsemusea’omhetverledenwerkelijkteerkennen.Hetontoereikendeonderzoekenhetachterwegelatenvaninternationalepublicatiesblijftvolgenshaareen‘falen’indeerkenningvandemogelijkerechtenvan

oorlogsslachtoffersofhunerfgenamen,diewereldwijdindiasporazijngeraakt.

Zulkfalenheeftprof.mr.H.M.N.Schonisjarenlanggezieninzijnverdedigingvandezaak-Goudstikker.17Watvoorhemdedoorslaggafomdezezaakaantenemen,waswathijindebeleidsnotitiesvandenaoorlogseministerprof.

mr.P.LieftinckvanFinanciënaantrof.‘Debruutheidwaarmeedetoenmaligeoverheidmeendedewederopbouwvanschatkistenopenbaarkunstbezitbovendebelangentemoetenstellenvanindividuendiedeoorlogtochhaddenoverleefdennietmoestenzeuren,wasfenomenaal.Hetgeldheeftinhetnaoorlogse“rechtsherstel”

gewonnen.Teruggevondenschilderijenwerdenzonderpardonvoordeschatkistgeveild.Voorzoverhetnogoverdebelangenvandekunstging,zagdeoverheidtochvooralhaarkansschoonommusea,ambassadesenaanzienlijkehuizentestofferenmetschilderijenvanoorlogsslachtoffers.’Deconstructievoorhet

rechtsherstelwastelkens:

uitgaanvanvrijwilligeverkoop,bijclaimshetvoordeelvandetwijfelbijdeoverheidleggenennietbijhetgedupeerdeindividumetalzijnoorlogstrauma’s–ofzijnerfgenamen.Envoorzoverdiedeeuvelemoedhaddenhunaansprakentóchwaartemaken,kregenzijeenzeeronwelwillendeoverheidtegenoverzichwaarvanhetnauwelijks

winnenwas.CruciaaldaarbijwasderoldiedecarrièreministerPietLieftinckspeelde,zoalsdehistoricusdr.GerardAaldersbetoogtinzijnboekBerooid.Lieftinckhadmaarééndoel:dewederopbouwvanNederland.Daarmoestallesvoorwijken,daarmoestenwettenvoorwordenaangepastendaarmochtenindividuele

belangennietbijindewegstaan,zelfsalsdatdiscriminatiebetekende.Dejoodsebevolkingsgroepheeftdatmeerdaneensmoetenervaren.Hijlietzichnietvanzijndoelafbrengen,zekernietdooreengroepjoodseoverlevendendiemenwatbetreftaantalnauwelijkszagstaan.DeministervanFinanciënwerddaarbijdoordeKamernauwelijks

ietsindeweggelegdenhijkontamelijkvrijzijnganggaan.18Schonis:‘PolitiekDenHaagisdaarmeetot1951weggekomen,toendeRaadvoorhetRechtsherstelwerdopgeheven.Daarnawerdhetstil,iedereendacht:wezijnklaar.EenhalveeeuwlaterkwamGoudstikkertevoorschijn.Zoziejehoeonjuistepolitieke

beslissingenuiteindelijkaltijdweerbovenwaterkomen.Diedramatischverkeerdebeslissingenvantoenhebbeninderestitutietotenkeleetterendezwerengeleid.Politiekediefstalvlaknadeoorlog,endaarnaopeenvolgenderegeringendiehetaanzelfreinigendvermogenontbrakomdegevolgenervanrechttezetten.Datwasdebasis

voordezezeerfrustrerendeaangelegenheid.’Indieomstandigheden

vondDickSchonisdeinspiratieomhetgevechtaantegaandatbijnatienjaarzoudurenenwaarvanderesultatenopvoorhandzéérongewiswaren.Hetuitzichtopsucceswasmistigenermoestengroterisico’swordengelopenomdezaaktochvandegrondtekrijgen.Vanmeetafaan

stondvastdat–bijgebrekaaneensnelleoplossing–hetgeheleprocesachttottienjaarzougaanduren.MaartoenSchonishetbeleidvanministerLieftinckeenmaaltotzichdoorhadlatendringen,maaktezicheengroteverontwaaridigingvanhemmeester.‘Zokáneenoverheidnietoptreden,danzitjeveroverdegrenzenvanwateen

regeringzichkanveroorloven.Achterafkunjestellendatmetdezaak-Goudstikkerhethelekaartenhuisvantoenisingestort.Dekrachtvanhetonrechtwasdusdanig,datallesindezezaaknazoveeljarenstiltealsnogisgekeerd.Datwaseenheelmoeizaamproces,wantwehebben–zekerindeeerstejaren–een“onschatbaretegenwerking”

ondervonden.Mendachtgedekttezijndoordejuridischemaatregelenvantoen.Diemoestenwedusopjuridischterreinaanvallen,meteenberoepopdeprincipesvanhetrechtsherstel.Menhadimmersaangegevengeen“verjaring”tezullentoepassen,wattotdantoealtijddégrotehinderpaalwasgeweest.Maarwehebbendieslaginhet

beginverloren,omdathethofeenrechtspolitieke,inplaatsvaneenrechtvaardigeuitspraakdeed.’Hethofhadvolgens

Schonisvoorspelbaarteveelbetekenisgehechtaanwatdelandsadvocaatderechtersmetvervevoorhield:Heren,weetwatudoet,methettoewijzenvandezaak-Goudstikkerzetuhetgehelenaoorlogse

rechtshersteloplosseschroeven.DatwasprecieswaardetoenmaligepremierKokzobangvoorwasgeweest.Hethofheeftdaardeorennaarlatenhangen,zegtSchonis.‘Endangeldt:erzijnindewereldtweedingenwaarvanjenietwiltwetenhoehetgemaaktwordt:worstenrecht.Jekuntimmersbijiederepositieje

argumentenvooreenbeslissingconstrueren.Maarwehebbenhet

daaromvanafhetbeginóókoverdeniet-juridischeboeggegooid:overalaandachtgevraagdvoorhetonrechtdatachterdezegeschiedenisschuilging,veleopinionleadersbenaderd.Goudstikkerwasdézaakwaarhetomgingindediscussiesoverhetrechtsherstelvolgens

nieuwe,verruimdeprincipes.Hetwerdsteedsduidelijkerdathetfoutebeleidéénkeerteruggedraaidmoestwordenendathebbenweinallemogelijkerelevantekringenaandeordegesteld.Goudstikkerwasdegangmakervoorheelveelwaterna1998inhetdenkenoverrestitutieisveranderd.Hetbelangvandezezaakisdatdepolitiek

vannadeoorloguiteindelijktóchisomgegaan.Datgaatverderdandezaakzelf,datbetrefthetgehelerestitutie-denken.Hetgeeftvoldoeningdaareenrolintehebbengespeeld.’

Schonisc.s.heefttegenovergrotekrachtengestaan.Destaatwildeaanvankelijknietmeewerken,

topambtenarenbijocwzeidenletterlijk:deRomeinenhebbenkunstgestolen,deGriekenhebbenhetgedaan,Napoleondeedhet,watzoudenwijdandooranderengestolenkunstteruggeven?Alswedaaraanbeginnen,houdthetnooitmeerop.Diekrachtengebruiktendeschikkingvan1952indezaak-Goudstikkeralshet

definitieveargumentomdezaakalsafgedaantebeschouwen.Datbleekachterafhungrootstefout,constateertSchonisdroogjes.‘DerestitutiecommissievanAsscherwildewéldoorzienwaarhetprobleemzat.Zijheeftdezaakvoorheteerstophaarwerkelijkewaardegeschat.Intussenwasdeoverheiddoordeaanhoudende,negatieve

publiciteitjarenlangineenverkeerddaglichtkomentestaanenbegreepzijeindelijkdatzehiernietmeermetjuridischeenpolitiekehandigheidjesmeewegkonkomen.Dietweefactorenhebbendedoorbraakbetekend.’HetheeftSchonisaltijd

verbaasddatzijndirectetegenstander,delandsadvocaatbijhethofin1999,hemnaafloop

heefttoegevoegd:‘Ikvindeigenlijkookdatereenandere,minnelijkeoplossinguithadmoetenkomen.’Desuggestiewerdzelfsgedaandatdieeruiteindelijkookwelzoukomen.Schonis:‘Daarhebbenwijnietopgewacht,toenwedezaakbijdeRestitutiecommissieaanhangigmaakten.Menbleekzichindewaardtehebbenvergist:voorzitter

Asscher,diedezaakalsRC1.15inbehandelingnam.Hijvondmetonsdaterincorrectoverheidsbeleidwasgeweestendatermetdebelangenvanindividuenwasgespeeld.Daternieuwefeitenbovenwaterwarengebrachtendatdiealsnogmoestenwordengewogen.Datwasdebasisomeengrootonrechtuiteindelijkrechttezetten.Gelukkighebben

wehetallemaallanggenoegvolkunnenhouden.MaarhetblijftverwonderlijkdatrechtsbeschermingvanhetindividuinNederlandslechtstotopzekerehoogtebestaatalsdebelangenvandeoverheidinhetgedingraken.’VoorSchoniskentde

zaak-Goudstikkerdanookgeenvergelijk.Hetwasnietalleeneenjuridische

kwestie,maarookeenvanpolitiekeaanpassingen,endatiseen‘ongelooflijktaaiproces’.Alsrechterénadvocaatishijbetrokkengeweestbijaffaireswaarhetomvelehonderdenmiljoenenging,maarzoietsalsdit‘maakjemaaréénkeerineenmensenlevenmee,pardon:eenjuristenleven.Ondanksverliezentochjegelijkkrijgen,vooralomdatwe

nietalleenindeprocedureszijnblijvenhangen.Daarbeniktrotsop.’

Tijdenseendubbelinterviewmetdeauteurdoenoud-

staatssecretarisMedyvander

Laanenoud-presidentvanderechtbankAmsterdamen

voorzittervanderestitutiecommissieBen

Asscherhunrelaas(foto:PieterdenHollander).

KortnadatzijMareienCharlèneheeftingelichtoverdeteruggavevandecollectie-Goudstikkerverschijnt

staatssecretarisMedyvanderLaanbijhetNOS-journaalomhetnieuwszelfwereldkundigte

maken(foto:PieterdenHollander).

MarieenCharlènevonSahervernemennaeenweekwachteneindelijkhetberichtoverdeteruggave.(Foto:Pieterden

Hollander)

DeZaakGoudstikkerbrachtheelwataanhetrollen.Prof.dr.RudyEkkart,oud-

directeurvanhetRijksbureauvoordeKunsthistorische

DocumentatielegdemetzijnonderzoekscommissiedebasisvoordeteruggavevanondermeerdeGoudstikkercollectie.

HiergefotografeerdbijzijninleidingtergelegenheidvandeuitgavevanRoofkunst-De

ZaakGoudstikker(foto:RenskedenHollander).xxx

Despanningvaneenweekwachtenopdeeindbeslissingnatienjaarvechtenindezaak

GoudstikkertekenthetgezichtvanMareivonSaher(links),

hiermethaardochterCharlènevoordeHofvijver,terwijlhetkabinetoverhunzaakbeslist(foto:PieterdenHollander).

HOOFDSTUK16

Souvenirvande

kunstwerken

‘Uittochtderkunstwerken’,heethet,eendoekvandeBrunswijkseMonogrammistdatalsnummer2548vandeNK-collectiejarenlanginrijksmuseumMauritshuisteDenHaaghing.Bijnainhetzichtdusvandebuurman,deminister-presidentdiekantoorhoudtinhetbelendendeTorentjeaanhetHaagse

Binnenhof.Hetdoekstelteenateliervoordatwordtleeggehaaldomdatdeeigenaarnietaanzijnverplichtingenheeftvoldaan.Hetschilderijhadgeentreffenderbeeldvoorhetverloopvandezebizarregeschiedeniskunnenopleveren.Eenlangesliertsjouwershaalteenschildersateliervanboventotonderenleeg.Hetmeesterwerkblijft

achteralssouvenir:hetiseenvandeenkeletientallenwerkenuitdebetwistecollectie-Goudstikker,diedestaatvolgenshetoordeelvanderestitutiecommissieníethoeftterugtegeven.HetbleekniettotdatdeelvandeenormecollectietebehorendatbijnaeenmensenleveninverkeerdehandenisgeblevenenblijftvanhetMauritshuis.Om

dehoekvanhetBinnenhof.

Tussendehonderdenkleineengrotecultuurbeslissingendiezegedurendehaarkabinetsperiodeheeftgenomen,wasdeteruggavevandieGoudstikker-schilderijen‘opeenandervlak’weldegrootste,zegtoud-staatssecretarisMedyvanderLaan,terugblikkend.1

‘Ikwasthuis,kerstvakantie2005,toendetasmethethoogstvertrouwelijkeGoudstikker-adviesvandeRestitutiecommissiewerdbezorgd.Datadvieshaddenwezelfsbinnenhetkabinetgeheimgehouden,openkeleledenuitgezonderd.Ikhebevendiepademgehaald.Ditisgeschiedenis,dachtik,voordatikerindook.Dezezaakwasomgevenmet

zoveelgevoelighedenenerlagzoveeldrukop.Enhetgingomzulkeprachtigestukken,waarondereenaantalbelangrijkewerkenvangrotekunsthistorischewaarde.Ikvoeldemeduszeerverantwoordelijkvoordeafhandeling.Ikmoestrechtlatengeschiedeneneenbestuurlijkebeslissingnemen.Ikbenerzondervooroordeelingegaan,hebbeidekantengehoorden

meerzeerinverdiept.Indiezinwasdeteruggaveweleenvandegrootstecultuurbeslissingeninmijnperiode.’Zeistrotsopde

uitkomst.‘Erisrechtgedaan.Hetisheelwat,zo’nteruggave.Alsweonzestudie-enrestitutiecommissiesniethaddenbenoemd,beslissingenvanmijnvoorgangersAadNuisen

RickVanderPloeg,washeternooitvangekomen.Ikvinddanookdatwealsoverheid,politiek,tevredenentrotsmogenzijnophetprocesenophetresultaat.Beterlaatdannooit,ookalslaat“Goudstikker”gateninhetopenbaarkunstbezitenalvormthetafscheidvandezekunstwerkeneengrootverliesvoorNederland.Debelangrijksteoverweging

wasdaterdestijdsonvrijwilligbezitsverliesisopgetredenenwehaddendemogelijkheidomdatgoedtemakendoordeerfgenameninhunrechtenteherstellen.Dathebbenwedusgedaan.’

Datrechtsherstelindezaak-GoudstikkerpastvolgensVanderLaannaadloosinhetveranderdedenkenover

restitutiezaken.‘TottienjaarterugwashetondenkbaardathandelscollectiesalsdievanGoudstikkervoorteruggaveinaanmerkingzoudenzijngekomen.Wehebbennueenmeerrelaxtehoudingoverderolvandeoverheidinhetverleden.Vroegerwashetkennelijkmoeilijkeromopenheidtebetrachtenoverietswaarjemisschien

nietzotrotsopwas.Toengold:nietzeuren,weesblijdatjedeoorloghebtoverleefd.Wegaannurustigermethetverledenom.Misschienishetjammerdathetzestigjaarheeftmoetenduren.MaarvergeetnietdatdeoudedameGoudstikkerhetrechtshersteloverde“Göring-schilderijen”destijdsóókheeftlatenzitten.’

VanderLaan,bijnaverontwaardigd,verwerptdatermethetaanroepenvanbijzondereomstandighedensprakezouzijngeweestvan‘politiekewillekeur’,zoalsdirecteurprof.dr.RudiEkkartvanhetRijksbureauvoorKunsthistorischeDocumentatiehiervoorstelde.2‘Erlageenuitspraakvanhethof,daar

kondenwenietomheen,vondenwe.Enalsdezaak-Goudstikkernuzohelderwasgeweest.Maardatwaszeniet.DezezaakwasuniekinhaarsoortenopbasisvandesolideargumentatievandeRestitutiecommissiewíldenwerechtsherstel.Datwaseenbijzondereaanleidingendaarvoorgolden–naasthetstaandebeleid–dusook

bijzondereomstandigheden.Natuurlijkhebbenweonsafgevraagdofwehiermeeeenprecedentzoudenscheppen,ofanderennumisschienookeenberoepop“bijzondereomstandigheden”kunnendoen.Weverwachttendaargeengrotegevolgenvan.Erisgeenenkelerecentekwestiemetdezaak-Goudstikkervergelijkbaar.

Duswarenwedaarnietbezorgdover.Bovenalvondenwedatdeervenrechthaddenopteruggave.VanderLaanherinnert

zichprecieshetmomentvandeafloopvandezaak,maandagmiddag6februari2006.‘Vieruur’smiddags.IkwistdatMareivonSaheraldageninNederlandzat,natuurlijkinangstigespanningoverdeuitkomst.Ikrealiseerde

meheelgoedhoevervelenddesituatievoorhaarwas.Drieminutennaonsbesluitoverdeteruggavebenikdevergaderinguitgelopenomhethaarpersoonlijktekunnenvertellen,pertelefoon.Ikvondheteenmooimomenteneenmooiresultaat.Enikhebhaargezegddatikhetookeenmooiresultaatzouvindenalswebepaaldestukken

diebinnendeteruggavevallen,misschientochvoorNederlandkunnenbehouden,bijvoorbeeldopbasisvanbruiklenen.’

‘Wearethrilled,sopleasedthatthisfinallyhashappened’,zegtMareiVonSaher,ooginoogmetdeschilderijendienuaanhaarzijnoverhandigd.3‘It’sdifficulttodescribe,Ihavetearscomeup

unexpectedlyallthetime.Sounbelievable...’.DeafgelopenmaandenzijndedoorgaanseeuwenoudedoekenuitdediverserijksmuseaverzamelddoorhetInstituutCollectieNederland.Schoongemaakt,gerestaureerdvoorzovernodig,beschreven,gecatalogiseerd,geboekstaafd.Eenvooreenheeftzedeformulieren

moetentekenenvoordeoverdrachtindehuidigestaat.AllemaaldragenzedenaamvanGöring,ennuookdenaamVonSaher,indegeactualiseerdeprovenance,deherkomstgeschiedenis.Welketoekomstigenamenzullendaarnoginvoorkomen?VonSaher:‘Wemoetenereenaantalverkopen,datisduidelijk,wehebbenzoveelkosten

gemaaktdeafgelopentienjaar.WezullenereenaantalbestemmenvoorgebruikinNederlandsemusea,onderdeinmiddelsgecorrigeerdeprovenance.Enwewillenereenaantalbijeenhouden,alseenbijdrageaandenuinerehersteldenaamvanJacquesGoudstikker.Onzefamilienaamishiermeegezuiverdvandeblaamvandenazi’s.Jacquesis

terugindegeschiedenisboekenzoalshijechtwas,eenfantastischekunstkenner,dienietalleenleefdevandehandel,maarookleefdevoordeliefdevoorwathijbeschouwdealsdegrootstecultuuruitingen.Goudstikkerstaatweeropdevoorpagina’s.Iwalktallernoweveryday,ikbenhierzotrotsop.We

hebbenietsgrootsbereikt...’DeWashington

Conference,waarmeeditallemaalvandegrondisgekomen,tweejaarnadatmijnvaderoverleed,wasdewakeup-callvooriedereendiehierbijbetrokkenisgeweest.DediverseregeringscommissiesinNederland,hetkabinet,hetfantastischeteamvan

professionalsdatonsheeftgeholpen...detimingvandewereldwijdedenkomslagisheelbelangrijkgeblekenenhetresultaatisgeweldig,’vulthaardochterCharlèneaan.Erwarenveelmomenten

waaropzezichheeftafgevraagd:watbenikbegonnen,zegtMarei.‘Nietalleenvanwegeallemoeilijkejuridischeslagen,maarvooralookomdatwe

zodiepterugmoesteninonsverleden.Datheeftechtveelpijngedaan,juistophetmomentdatiknahetoverlijdenvanmijnechtgenootenevendaarvoorzijnmoederalleendoormoestgaanmetmijnleven.Aandeanderekantheeftdezeherbelevingvandefamiliegeschiedenisookgeholpen.Edoheeftonsvoortgestuwdendatgaf

onskrachtendoorzettingsvermogen,omzowelhetverdrietalsdevreugdevanditprocesteverwerken.Wetendwatwenuweten,zoudenwehetdirectwéérdoenalsdatmoest,hoemoeizaamditprocesookwas.Wezijnvastberaden,strongbelievers.Datmoetjeookwelzijnalsjetemakenkrijgtmetdekoppigheidvaneennationale

overheid.Hetiseigenlijkheelstorenddatjezo’ngevechtvoorjerechtenmoetleverenomteverkrijgenwatfeitelijkalvanjouis.AandeanderekantzijnweheelblijdatdeNederlandseregeringuiteindelijktochheeftgedaanwatgoedisenonzerechtendaarmeeheefthersteld.Datwegewonnenhebben,isgoedgenoeg.Eenpubliekexcuusisvoor

onsnietnodig,ikbenmijnbitterheidkwijt.Wezijngelukkigenwewillenverder.’

MareivonSahersdagelijkselevenzalnauwelijksveranderen,denktze.ZezalschaatslessenblijvengevenaandepupillenvandeGreenwichSkatingClub,‘datismijnleven,totikerbijneerval’.Maar

Charlènevoorzieteentoekomstindekunstwereld.‘Wehebbendeafgelopenjarenzoveeloverdebetekenisvandekunstgeleerd.OverwatdeHolocaustvoordekunstheeftbetekend.BovendienhebbenwenueengroteverantwoordelijkheidgekregenvoordenaamGoudstikkerenvoorallekunstwerkendiedaarmeeverbondenzijn.Désiheeft

onsvroegerwelverteldoverhoedenaamGoudstikkergeschiedenisheeftgemaakt.Nuhebbenwijóókgeschiedenisgemaakt.Datmaaktvanonsanderemensen,diemeerdanooitverbondenzijngeraaktmetonzeachtergrond.EndatmaaktonsookvastbeslotenomdespeurtochtnaardeoverigeGoudstikker-schilderijenintezetten.

DezegeschiedenisisnogunfinishedbusinessalsjejerealiseertdaternoghonderdenschilderijenuitJacques’collectieontbreken.Hetheefttienjaargeduurdomdezeeerstestaptezetten,duswehebbenookalletijdvoordevolgendestappen.Datisnugeenlastmeer,maareentaakdiewegraagoponsnemen,ietswatwemóetendoenomdezezaak

toteengoedeindetebrengen.Datisfamilybusiness.’TerugkijkendsteltMarei

vastdathaareigenafkomsterinhetgeheelnietmeertoedoet,allietzeenkelejareneerderdoorschemerenhetwelironischtevindendatuitgerekendeenDuitsemoestvechtenvoordenaamenhetbezitvanhetjoodseoorlogsslachtoffer

Goudstikker.‘DitheeftnietsmeertemakenmetmijnDuitsewortels,’zegtze.‘HetginghieromdeerfenisvandenaamGoudstikker,nietomdemijne.Bovendienbenikgeborenin1944,ikhadnietsmetdieoorlogvandoen.DésienJacqueswarendeslachtoffers,enmijnachtergrondisirrelevantinhungeschiedenis.Hetiseen

familieaangelegenheidendieishiernuopgelost.’Datdegeschiedenishen

indetoekomstweernaarNederlandzalbrengen,staatvolgensMareienCharlènewelvast.NietalleenomdatinditlandnaarverwachtingnogmeerGoudstikker-schilderijenmeteenoorlogsverledenzullenopduikeninparticulieremuseaencollecties.Maarookomdat

defamiliegeschiedenisvanGoudstikkerzonauwmetditlandverbondenis.OverhetzelfreinigendevermogenvandeNederlandseoverheiddatervoornodigwasomzovertekomen,willenMareinochCharlèneveelzeggen.‘UiteindelijkhebbendeNederlandersgedaanwatgoedwas,endattelt.Latenwehopendatandere,doordenaoorlogsegeschiedenis

benadeeldeerfgenamenhetzelfderesultaatbereiken.Sommigenhebbenonsbenaderd,gezegddatwezemetonzezaakweerhoophebbengegeveninhúnstrijdominhunrechtenengoedenaamhersteldteworden.Hetzoumooizijnalshetverloopindezaak-Goudstikkerdaarbijwerkelijkhelpt.’

JanMostaerts‘DeVeroveringvanAmerika’inde

teruggegevencollectieGoudstikker(foto:Pieterden

Hollander).

'Uittochtderschilderijen',toegeschrevenaanFrancoisBunel,hingdecenniainhetMauritshuis,palnaasthetTorentjevandeminister-president.DeVonSaherswerdenweereigenaar.

HOOFDSTUK17

Terugnaarde

toekomst

‘Kunstdientookomdemachtaantekleden.Nietaltijdenoveral,maareenheelessentiëlerolvankunstindegeschiedenisisgeweestomdemachtluisterbijtezetten.Indatopzichtisdezeperiodeindegeschiedeniswaarweonsnumeebezighouden,nietsandersdaneenperiodewaarindiefunctievandekunstplotseling

heelscherpnaarvorenkomt,zoalsdatookgebeurdetoenNapoleonzijngrootscheepserooftochtenorganiseerde,’zeidekunsthistoricusprof.dr.H.W.vanOs,oud-directeurvanhetRijksmuseum,alindetelevisiedocumentaireDieGroszeParadevandeNOSin1986.1

Hetisdemachtluistergeven,culturelestatusgevenaanmensendiewelhetgeld,maardestatusnietvanzichzelfhadden,zegtVanOs.Volgenshemiskunstookmateriedienetalselkeanderemateriekapotkangaan.Enhetisdusookmensenwerkomtezorgendatdátnietgebeurt.‘Ikdenkdatwijinonsomgaanmetkunstveelteweinigvandiekantvan

dekunstpresenteren.Datweveelteveelonsvermeienindiemuseumzalenwaardiedingenzoheeletherischvooreeuwigaandemuurschijnentehangen.’

Eriseréénindezaak-Goudstikkerdiezicheigenlijknooitetherischvermeitintentoonstellingszalen.Hijkomterzeerregelmatig

maarmeestalomandereredenen.MuseumdirecteurenenparticuliereverzamelaarsrechteninelkgevalhunrugalsdekunstresearcherClemensToussaintzichaanhunvoordeurmeldtomdeherkomstgeschiedenisvanverdachtewerkenvasttestellen.Zijnreputatiealsonderzoekerdiegeendetailoverhethoofdziet

enzichvanondubbelzinnigewetenschappelijkemethodenbedientomroofkunstteidentificeren,snelthemreedssindshetbeginvandejarennegentigvooruit.VonSaherschakeldehemin2001inbijhetvoorbereidendeprovenance-onderzoekvooreenclaimdiezelateroptweeGoudstikker-

schilderijenvanCranachdeOudereindiendebijhetNortonSimon-MuseuminPasadena,California.Alsvanzelfkwamhetlotvandeoverige,ontheemde‘Goudstikkers’indewereldaandeorde.Toussaintheefterinmiddelseenkleineveertigopgespoordenbemiddeldindemeestedaarvan.Zijnmethodenzijndoor

sommigenwelterdiscussie

gesteld,enzijnflamboyantepersoonlijkheidhebbenhemonderwerpvanvelereportagesinvooraanstaandekrantenentijdschriftengemaakt.‘Ergensundercoverbinnengaanomdelocatievaneenbetwistschilderijvasttestellen,isertegenwoordignietmeerbij,’grinnikthij,‘alwasikvroegernietteberoerdom

alsbloemenbezorgeroptetredenalsdatzoeensuitkwam.Maarikbenookwelinaffairesbetrokkengeweestwaarhetmindervriendelijkaantoeging.ZoalsdestijdsinhetgevalvaneenkunsthandelinDuitslanddieinwerkelijkheideenfrontstorewasvanvoormaligeRussischeKGB-agenten.Zijvreesdendatikmetmijnonderzoek

naardeMalewich-collectiezoublootleggenhoevanuitRuslandvelevervalsingenhunweghebbengevondennaarberoemdemuseaeldersindewereld.Uitdietijdstamtdanookhetbezoekdatikeenkeer’savondsthuisinKeulenkreegvaneenvervaarlijkogendheerschap.Hijgafmeteverstaandathijheelgoedwistwaarmijnkinderennaarschool

gingen.Ikbendiezelfdenachtnognaarhetbuitenlandverhuisd...’2Toussaintsspecialismeis

hetbronnenonderzoeknaardeherkomstgeschiedenisvankunstwerken.Maarhetlastigsteonderdeelvanzijnwerkvindthijdeconfrontatievaneigenaarsmethetfeitdathungeliefdekunstwerkeneen

besmetteprovenancehebbenenopgronddaarvanfeitelijkaananderentoebehoren.‘Hetisnatuurlijkafschuwelijktehorendathetwerkdatjeingoedvertrouwenaankocht,nooitverkochthadmogenwordenomdathetaaneenoorlogsslachtoffertoebehoordeendoordenazi’swasgeroofd,’zegthij.‘Eenprivé-verzamelaar

dienietsvermoedendeenkunstwerkaankocht,datsindsdeoorlogmisschienwelvijfkeervanhandwasgewisseld,heeftnatuurlijknietstemakenmetiemandalsGöringdiemensenhunbezittingenopstraffevanhetlevenontroofde.Tochmoetjemethemingesprekzientekomenomhemermeeteconfronterendathijtenonrechteeigenaarisgeworden.Je

toontdebewijzendiejehebtgevondenendanprobeerjeeenvergelijktetreffen.Datisnietaltijdzo’nfeest.Dieeigenaren...Het

hangtervanafhoezezichopstellenenwelkeachtergrondzehebbenmetwelkeflexibiliteitjezetegemoettreedt.Alsjemetrechtstreekseafstammelingenvannazi’stemakenhebt,praatje

tochandersdanwanneerjemetgoedwillendeverzamelaarsspreektdiegeenenkeleconnectiehebbenmetderooftochtenvandeTweedeWereldoorlog.Maarinallegevallenkomjemeteenmoeilijkeboodschap.Jebewijsstaat,maarjemoetzeerookmoreelvanovertuigendathetwerkinhunbezitaaneenandertoebehoort.Alsereen

redelijkgesprekontstaat,probeerjeeenredelijkedealtebereiken,waarinzetenminsteschadelooswordengesteld.ZospoordenweeenGoudstikker-gerelateerdwerkopdatbleekteberustenbijeenoudeweduweineenverzorgingstehuis,ergensinDuitsland.Hetwashaardoordeerfenisvanhaarmantoegevallen,eendoek

waarniemandooitachtophadgeslagenendataltijdbovenhaarschoorsteenhadgehangen.Hijhadhetweervanzijnoom.Toenzijwasoverleden,kwamhetindeverkoopenkregenweerluchtvan.WehebbendeprovenancenagevlooidenonomstotelijkdeherkomstuitdecollectievanGoudstikkervastgesteld.Datwasnatuurlijkeentegenvallervoordie

erfgenamen.MareivonSaherheeftzebenaderdendepartijenhebbeneenredelijkeoplossingbereikt.Daarmeehebbenwehetkunnenregelen.’Inprincipezijnerdrie

manierenmogelijkomtotafsprakentekomen,zegtToussaint,gebaseerdopinmiddelsbijnatwintigjaarervaring.‘Ofjekomtmetdebezittersovereendatjehetbetreffendewerk

verkoopteneenverdelingvandeopbrengsttoepast.Ofjecompenseertdebezittervoordekostendiehijaandeverwervingvanhetwerkheeftgehadenneemthetvanhemover.OfdebezittererkentderechtenvanVonSaherenstelthaarschadeloosvoorhetverliesvanhetbetreffendewerk,alshijhetgraagzelfwilbehouden.

Ensomsblijkternogeenvierdewegtezijn:bezittersdie,eenmaalgeconfronteerdmethetverledenvanhunkunstwerk,datzondermeerteruggevenomdatzegeenbesmetwerkinhuncollectiewensentehebben.Dathebbenweookalenkelemalenmeegemaakt.Diemensenzeggen:nuwedegeschiedeniskennen,kijkenweermetheel

andereogentegenaanenkunnenweernietmeelevendatweroofkunstinhuishebben.Alshetmetparticulierebezittersopafsprakenaankomt,hebikdeneigingflexibeltezijn,metbegripvoorhunomstandigheden.Alsdieparticulierenrechtstreeksafstammenvannazi’s,stelikmedoorgaansnogalstevigop.Hetzelfdegeldtvoorpubliekrechtelijke

instellingen;ikvinddatopenbareinstitutenzichnooitmogenverrijkenaanroofkunst.Vaakisereengesprekmogelijk,hetkomteigenlijkweinigtotrechtszaken.’ZoisinHamburgeen

prachtigjongensportretteruggevondenvanCornelisBega,eenvandeweinigezelfportrettenvandieschilder.HetwerdVonSahersoepelterugbezorgd,

zijhetdathetmuseuminkwestiegéénafstandwildedoenvandelijstwaarinhetwasgevat.DeDavidTeniersinKeulenkostteevenminalteveelmoeite.InStuttgartstuitteToussaintopeenJamesEnsoruitGoudstikkershandelscollectie,entevensopeenmuseumdirecteurdiehelemaalnietvanzinswaszomaarafstandvanhetwerktedoen.Toenhij

echtereenmaalmetMareivonSaherincontactwasgeweest,brakhetijsenbegreephijhaarbeweegredenenbeter.HijtroondehaarmeenaardeplekwaardeEnsorhing,tusseneenVincentvanGogheneenFerdinandHodler,omhaartelatenzienhoegroothetverliesvoorzijnmuseumzouzijn.Beidenbegrepenelkaarsstandpunt.Uitdediscussie

dievolgdekwameenredelijkeschikkingwaarVonSahervolgensToussaint‘natuurlijkgenoegenmeenam’,opvoorwaardedathetmuseumvoortaaneenlabelaanhetschilderijzoutoevoegenwaaropdeherkomstuitdeCollectie-Goudstikkerwordtgenoemd.Enzewildegraageengoedefotovanhetschilderijopware

grootte,‘dienudusbijhaarthuisindekeukenhangt’,aldusToussaint.‘Wantzewaserwelgekop,dieEnsor.Inelkgevalhebbenzeelkaarmetrespectbehandeld,demuseumdirecteurendeerfgenaam,endaarisduseenvoorbeidenaanvaardbareoplossinguitgekomen.Respectindebehandeling,thatcanmakeallthedifference.’

DespeurtochtnaardeontheemdeGoudstikker-collectiebuitendeNederlandserijksmuseaheeftToussaintaleenpaarjaarlangzo’ndriekwartvanzijntijdgekost.Datisnietverwonderlijk,zegthij:‘Ikbennooitbetrokkengeweestbijeenzoomvangrijkonderzoekopzo’nbreed,internationaalniveau.Wezijnbegonnenmetdeprovenance-

reconstructievaneenvolledigvirtuelecollectie,uitgaandevantitelsenafmetingen.Ditwasnietalleentebehappen,dushebikmedewerkersaangetrokken:provenancespecialisten,archiefonderzoekers,juristen.WezijnaandeganggeweestinEuropaenAmerika,enwekunnennueenbijnavolledigoverzichtbiedenvandeprovenances

vandebijna1400werkenuitdevoormaligecollectie-Goudstikkerwaarwebelangstellingvoorhebben:de1113schilderijenuitzijnzwarteboekjeende260diehijdaarnaastinzijn“pensioenfonds”hieldendiedirectnazijnvertrekuitHollandtekoopwerdenaangeboden.’Ruimtweehonderdoude

meestersuithetzwarte

boekjezijnnuterugbijMareivonSahernadeNederlandserestitutieonderleidingvanDickSchonisenRoelofvanHolthetotEchtendiedaarjarenhardvoorhebbengewerkt.Maarhetlotvande1200overigetitelswasnogsteedsduister.Toussaintwildeprecieswetenwatermetdieoverigekunstwerkenwasgebeurd.Daartoeiseen

catalogusvoorbereidmetafbeeldingenenprovenancesvanalleschilderijendieweindeloopvandejareninkaartzijngebracht.Diecatalogusvan“ontheemdeGoudstikkers”gaatbinnenkortnaarallebelangrijkemuseaindewereldmethetdringendeverzoekhuneigencollectiestechecken,oferwellichtaanGoudstikker

gerelateerdwerkteidentificerenis.Hetiseenenormeoperatie,opeenschaaldiewereldwijdnauwelijkshaargelijkekent.’

Daarkomtsomsspannenddetectivewerkbijkijkenomdatdevindplaatsvanhetenegezochteschilderijvaaktotdievanandereleidt.ZoiserhetgevalvanGauleiterKoch,eenhoge

nazi-officierinhetPolenvandeTweedeWereldoorlogdienauwbijdeEndlösungbetrokkenwas,maardiezichookgraagaandeschoonheidvanbijjodengeroofdekunstmochtlaven.Hijwaseenvandie‘verzamelaars’inhetkielzogvandenazi-topenhijwasooktegastbijdevriendenpartiesdieHermannGöringophetkasteelKarinhallinBerlijn

plachtteorganiseren.IederebelangrijkegastdaarhadhetrechtomtienstukkenuitGöringsverzamelingtekopen.Datwilzeggen:Göringhadmeestalwelwatafdankersvanzijn‘verwervingsoperaties’achterdehandenzijngastenwerdenbeleefdheidshalveveronderstelddievanhemaftenemen.

WatKochmetzijnkunstverzamelinghadgedaan,wasaltijdeenraadselgebleven,totdatbleekdatookhijenkelewerkenvanGöringhadafgenomen,ondermeereenvanGoudstikkerafkomstigwerkvanCanalettoBalsamo.DitverhuisdevanBerlijnnaarDanzig,Kochsstandplaats,endooknadeoorlogopinOostenrijk.Hetbleekde

tochtdwarsdoorvijandelijkefrontenineenmetRodeKruis-uitmonsteringuitgedostevrachtwagentehebbengemaakt.VoorToussaintwasdathétbewijsdatKochinderdaadovereengrotereverzamelingroofkunsthadbeschiktendathijhadgeprobeerddieinhetzichtvanhetverliesbuitendeDuitsefrontenveiligtestellen.Kochwerd

pasvelejarennadeoorloggearresteerd,hijhadeenbestaanalsboerin‘dieHeimat’opgebouwdenwerdaanPolenuitgeleverdwaarhijzijnlaatstejareningevangenschapzoudoorbrengen.Hijheeftzijngeheimnooitonthuld,maarermoetenzekernegenandereGoudstikker-schilderijeninzijnverzamelinghebbengezeten,zegtToussaint,die

daaromnogsteedsopzoekisnaarsporenvanderoofcollectie-Koch.

Nogzo’nverhaalisdeMarcoPalmezzano(Venetië,1459)waarToussaintachterheenzat.Overhetgezochteschilderij,eendeelvaneentriptiek,dedentweegeschiedenissenderonde.Hetene:dathetzekerbijdeGoudstikker-collectie

hadgehoord,enhetandere:dateenGoudstikker-provenancejuistuitgeslotenwas.Hetaardigeisdatbeideverhalen,dieelkaarlekenuittesluiten,bijnaderestudiejuistheelgoedinelkaarblekentegrijpen.Toendateenmaalduidelijkwerd,washettijdomfysiekmethetschilderijaandeslagtegaan.Toussaintbeschikteover

oude,maarzeergedetailleerdezwart-witfoto’suitdeannalenvanGoudstikkerwaaruitbleekdathethoutenpaneelvanhetgezochteschilderijherkenbarezaagsnedenvertoonde.Tochontstondereendispuutmetdeverkopendepartij,dieookfotoanalyseshadlatenplegenenmeteenrapportvaneenaantalkenmerkendeverschillen

metToussaintsantiekefotomateriaalopdeproppenkwam.Volgenshemginghetdusomverschillendeversiesvanhetzelfdetafereel,Palmezzanomoestermeerderevanhebbengeschilderd.Toussaintenzijnteam

lietenzichdoordezecontra-expertisenietuithetveldslaan,zulkeverschillenzoudenimmers

óókontstaankunnenzijndoorlatererestauratiesofzelfsretouches.‘Erwareninderdaadpuntenvanverschil.Ikbendusverdergaanzoekenopdehoutstructuurvanhetpaneelendestructuurvanhetcraqueléaandeoppervlaktevanhetdoek.Zovondenweoponzefoto’sfijnehaarscheurtjesinhetpaneelenbepaaldevormeninhetcraquelé,die

werkelijkalseenvingerafdrukzopreciesophetschilderijblekentepassen.Dusondanksdeogenschijnlijkeverschillenwasermaaréénconclusiemogelijk:hetwaséénendezelfdePalmezzanoendathaddenweopbasisvanoudezwart-witfoto’saangetoond.Geefmijdaarommaarlievereengoedzwart-witnegatiefopgrootformaatdaneen

moderne,digitalekleurenfoto.Dieoudeplatengevensomshaarscherpweerwatjenodighebtomeensluitendbewijstevormen,alsjemaarweetwaarjenaarzoekenmoet.EnoverdePalmezzanoheeftMareiinmiddelseenschikkinggetroffenmetdeverkopendepartij.’

‘Goudstikker,dassbinjetztIch,’schijntdekosmopolitietHermannGöringooittehebbengezegd.InhetspoorvandeveldmaarschalkheeftClemensToussaintdanookreedsinheelwatlandenonderzoekaandeherkomstgeschiedenisvanGoudstikker-werkenlatenverrichten.‘Ditiseenextreemreis-entijdsintensiefonderzoek’,

zegtdemanaanwiejetlagsaljarenlangvoorbijgaan,alwashetmaaromdathijsowiesoveelteveelwerkurenperdagmaakt.‘JevliegtvanJapannaarRuslandenvanZuid-AfrikanaarZuid-Amerika.Somszitikthuismiddenindenachttebellenmeteenhacienda-eigenaarinArgentiniëmetdevraagofhijzichmisschiendit-en-dit-schilderijherinnert.

Zegtzoiemand:“Nietalleenherinnerikhetme,maarikziternaartekijkenterwijlwebellen.”Tsja,opzo’nmomenthebikmijnvolgendevliegticketalinbestelling,terwijldiemanzichmisschiennogachterdeorenkrabt:“Wasditnouzo’nbelangrijkemededeling?”Ja,dus.Wantjeweethetmaarnooit.Vaakschietjemis,maaralshetraakis,stuitje

somsopnogveelmeer...’Eenvanderedenen

waaromdekunstmarktindeTweedeWereldoorloginnazi-Duitslandzo’nboomingmarketwas,isvolgensToussaintdatdehogererangenvanhetDerdeRijkeigenlijkna1942alwistendathunoorlogeenverlorenzaakwas.DebelegeringvanStalingradwerdeenrampvoorHilterslegers.Kort

daaropkwamdemissivevandetopinBerlijndatergeenhandelinonroerendgoedmeerwastoegestaan‘totdatdeeindzegewasbereikt’,ineenpogingomdeliquidemiddelenvanhetrijkvoordeoorlogsmachineriebeschikbaartehouden.Voorvelenwasdithettekendatprivé-beleggingennietmeerveiligwarenendatdenazi-

toppaniekvoetbalgingspelen.Rijksmarkenwarenwaardeloosinderestvandewereld,onroerendgoedwasnietmeerverhandelbaar,dusgoud,juwelenenkunstwerdensteedsbelangrijkerdanroerendegoederendiedeoorlogmisschienwélzoudenoverleven.Duitslandwerdeensponsdiekunstvanallekantennaarzichtoezoogenook

GoudstikkerwerkeneindigdenzobijallerleiparticulierenindieHeimatdiehungeldwildenbeleggen.Voorzoverdiewerkende

oorlogoverleefdenenhuneigenarennadieningeldnoodzaten,begonnendewerkennadeoorloghunwegnaaranderelandentevinden,bijvoorbeeldmaardejongeAmerikaansemuseadiein

dejarenvijftigaaneengroteopmarsbegonnenenkochtenwatzijmaartepakkenkondenkrijgen.Duitsland,AmerikaenNederlandvormennudanookdelandenmetverhoudingsgewijsdemeesteschilderijenmeteenGoudstikkerprovenanceintientallencollectiesvanparticulieremuseaenverzamelaars.Maarookin

Oostenrijk,Zwitserland,Engeland,IsraëlensommigeSpaanstaligelandenduikenweloorlogstitelsuitdeGoudstikker-collectieop.Toussaintheefteenzesdezintuigontwikkeldvoordevindplaatsenvanzulkewerken.‘Maarsomshebjedathelemaalnietnodig,alserweereensiemandbeltmetdevraag:“Ikbelnamenseenvriendendie

wilwetenofzijnschilderijvoorkomtinGoudstikkersoorlogscollectie.”Jaja,eenvriend.Weetje,schilderijendiesomslangverborgenzijngehouden,verschijnenopgezettetijdenonvermijdelijktochweeropdemarkt,bijvoorbeeldomdatnieuwegeneraties–onwetend–deoudjesvanvroegervandehandwillendoen.Ofomdatdeeigenarendetijd

rijpvindenomhunbeziteenstegeldetemakenenhopendaterietsmooismetdedagkoersenisgebeurd.Erzijnallerleiredenenwaaromeenschilderijsomsplotselingopduikt.Wijhoudendatsoortdingenscherpindegaten.’

ZekerisdathonderdenGoudstikker-schilderijendievermoedelijkdemeest

dramatischeperiodevanhunprovenanceinnazi-Duitslandhebbendoorgebracht,nuinallerleimuseumzalenenopanderelocatiesindewereldaandemuurhangen.WantdeexodusisvoordieschilderijenniettotstaangekomenmetderoofdoorHermannGöring.Vande778schilderijendiehijuitAmsterdamroofde,zijnernaarschattingzo’n300in

Nederlandterugbezorgd.Eendeeldaarvanislaterdoordeoverheidgeveild,eendeel–voorzovernogaanweziginderijkscollecties–isnuaandeerfgenamenteruggegevenomdatdeoverheidheeftuitgesprokendatzeinhunrechtenhersteldmoestenworden.Maarerzijndusnogzo’n480schilderijenzoekdiestammenuitde

oorspronkelijkroof-door-koop-operatievanHermannGöring.Eenonbekenddeeldaarvanzalmisschienhetoorlogsgeweldendeoorlogstransportenniethebbenoverleefd.VoordeoverigestukkengeldtinprincipehetzelfdealsvoordenuinNederlandteruggegevenwerken:zewarenonvrijwilligverkochtenhandelmetdevijand

wasaltijdensdeoorlogdoordegeallieerdenverboden.Detransactiesdienadienhebbenplaatsgevonden,zijndusnaarNederlandséngeallieerdrechtnietig,enmoetenvoorzovermogelijkteruggedraaidworden.Hetligtvoordehanddat

eenaantalvandieschilderijenviacommerciëleomwegenuit

nazi-DuitslandinNederlandisteruggekomen:Göringverkochtvaakwerkenuit‘zijn’collectieomruimtetemakenvoorweerandere‘aanwinsten’,endaarbijspeeldezijntrouwevriendMiedlinNederlandaltijdgraageenrol.Dezeschilderijenkunnenbijparticulierenenbijniet-staatsgebondenmuseaencollectiesterechtzijn

gekomen.DaarnaaststaatvastdatdoorGöringgeroofdeschilderijeninbehoorlijkeaantallennaarSpanjezijnverscheeptenverkocht,envandaaruithunwegnaaranderewerelddelenhebbengevonden,ondermeernaarZuid-Amerika.DaarkunnenzekerGoudstikker-werkenbijzijn.Naardehuidige

juridischeenmorele

opvattingenzoudendezeschilderijenterugmoetennaardeerfgenamen,aldannietonderbepaaldeverrekeningenvangedanetransacties.Nietinallegevallenkandehuidigeeigenaarimmerswordenverwetendathijtekwadertrouwheeftgehandeld:dekennisoverdenazi-besmettingvandezeschilderijendateertsomsnogmaarvandelaatste

paarjaar.Inanderegevallenechter,kunnenGoudstikker-schilderijenweldegelijkbijtransactiesbetrokkenzijngeweestdievanmeetafaanopz’nminsteenluchtjehaddenoferger.ZowordtbijvoorbeeldvermoeddatGöringstrouwehandelspartnerenklusjesmanMiedlookbijspionnageactiviteitenvoorhetDerdeRijkbetrokken

wasendatdefinancieringdaarvanwellichtookviadoorhemgeleidetransactiesmetkunstwerkenheeftplaatsgevonden.Enzozijnerwaarschijnlijknogveelmeermogelijke‘afzetkanalen’voorroofkunstvanuitnazi-Duitslandgeweest,omnogtezwijgenvandeGoudstikker-schilderijendiebijdoorverkopenin

Duitslandzélfzijnafgezetendaarmogelijkhunwegnaarparticlierenofinstellingenhebbengevonden.Inallegevallenkanhetzijndatzenadeoorlogweerinanderehandelscircuitsterechtzijngekomen,enuiteindelijkoverdewereldzijn‘uitgezwermd’.TenslottekunnenerzelfsGoudstikker-werkendoordeRussenalskrijgsbuit

naarMoskouzijngebrachtofvandaaruitweernaarvroegereSovjet-satellietstatenzijnverkast.Zekerisdaterook

‘Goudstikkers’metzulkeprovenancesveeldichterbijhuistevindenzijn,zoalsinhetLeidsemuseumDeLakenhal(eenstillevenvanA.H.BakkerKolff)enhetHaagseMauritshuis(eenlandschapvanJanvan

Goyen).DirecteurRudiEkkartvanhetRijksbureauvoorKunsthistorischeDocumentatieschattedesgevraagddat‘enkeletientallen’particulieremuseaenparticuliereninNederlandoverGoudstikker-schilderijenmeteen‘Göring-provenance’beschikken.3

HetNederlandse‘teamGoudstikker’,vanlinksnaarrechts:CharlènevonSaher,prof.mr.DickSchonis,MareivonSaherenmr.Roelofvan

HolthetotEchtenmetchampagneinHotelDesIndes:deteruggaveiseenfeit(foto:

PieterdenHollander).

MareiVonSaherbezoekthet

MareiVonSaherbezoekthetInstituutCollectieNederlandwaarhaarschilderijenuitdeNederlandserijksmusea

verzameldzijn–envoorhetlaatstgezamenlijkinNederlandtezienwaren(Foto:Clemens

Toussaint).

HOOFDSTUK18De

onbekendeeigenaar

‘Ikwildateenmiljoenogendezeschilderijenzien,’zegtMareivonSaheralszeprecieseenjaarnadetoewijzingvanhaarclaimvoorheteerstooginoogkomtmetde202Goudstikker-schilderijendiewachtenoptransportnaarAmerika.Alsdeverzamelingroerlozegetuigenvaneenongelooflijkegeschiedenis

hangenzedaar,inheteindelooslijkendegelidvandeblauwe,stalenopslagrekkenbijhetInstituutCollectieNederland.VonSaherkanhaarogennietgeloven.Hetisdeeerste,enwaarschijnlijkookdeenigekeerdatzealle202verzameldeschilderijenbijeenziet.Zekentzestukvoorstuk,vanfoto’s,enheeftookhaarduidelijke,

persoonlijkefavorieten.1Detwee

meisjesportrettenvanPietrodeRotari,bijvoorbeeld,bekendalsHetvirtuozemeisjeenHetfrivolemeisje,beideooitbedoeldvoorAdolfHitlersmuseumteLinz.Zoveeldoekeninéénruimtebijeen,diesamenmeerdereeeuwenvanEuropeesmeesterwerk

omspannen,doenhaarverstommen.Dehandvanhaarschoonvaderisindekeuzevanelkindividueelstukteherkennen.‘Verpletterend,zoveelschoonheid,ikvindhetnauwelijkstebevatten.’

HaareerstedaadnaderestitutievandecollectiewaseenschenkingaandeStaatderNederlanden.ZijdoneerdehetwerkEen

kindopzijndoodsbedvanBartholomeusvanderHelst(1613-1670)datinhetGoudsemuseumHetCatharinaGasthuisalsgeroofdbezitvanJacquesGoudstikkerwerdteruggevonden.HetschilderijgeefteenontroerendbeeldvanwatindejarenvanVanderHelstheelgewoonwas:eenopdetweekinderenineengezinstierfinzijneerste

jarenenhetafscheidvaneenkindwaseentragische,maarbijnaalledaagsegebeurtenisinhetleven.Eeninwitgehuldkind,metliefdeneergelegdopwittelakensopeenbedjevanstroinhetdonkervaneenbedstee;hettafereelkomtonsbijnaabsurdistischvoor.Tochgeefthetdoekvan61bij86centimeter,olieoplinnen,eenemotioneelbeeldvan

hetlevenvanarmeluiindeopmaatnaardeGoudenEeuw.Misschiendaaromdatprof.dr.RudiEkkart,directeurvanhetRijksbureauvoordeKunsthistorischeDocumentatiejuistvoorditschilderijzo’nbijzonderebelangstellinghad.Göringhadhetwerkop

13juli1940weliswaaruitdekunsthandelgestolen,maarkonerkennelijktoch

nietaanwennenwanthetdookop5april1943weeropindehandelscollectievanAloisMiedl,omnogdezelfdedagaan‘Wiesbaum,Amsterdam’tewordenverkocht.In1948kwamhetinhandenvandeStichtingNederlandsKunstbezit.InhetzelfdejaarwerdhetondernummerNK2692ingelijfdbijdeCollectieDienstvoor’sRijksVerspreide

Kunstvoorwerpen.NaomzwervingendoordiverserijkscollectieskwamhetuiteindelijkalsbruikleeninGoudaterecht,omop6februari2006aanMareivonSahertewordenteruggegeven.Hetschilderijheeftdiversemalendeeluitgemaaktvanspecialeexposities,ondermeerdievan‘Kinderenophunmooist:hetkinderportetinde

Nederlanden1500-1700’inhetFransHalsMuseumteHaarlemvanoktobertotenmetdecember2000.

VonSaherbooddeNederlandseoverheidtevensvierdoekenop‘schappelijkevoorwaarden’tekoopaan.SchilderijendievanwegehunbijzonderebetekenisvoordeNederlandsekunsthistoriealtijdeen

sleutelpositieinhetopenbaarkunstbezitvormden,totbleekdatheteigendomsrechtbijdeervenGoudstikkerhadmoetenliggen.DetransactieisindegeestvanJacquesGoudstikker.Ookhijhadnaastzijneigenbelangaltijdhetbelangvanhetopenbaarkunstbezitophetoogengingsomsverinhetsponsorenvanopenbare

aankopenomdathijwenstedathetpubliekervanzougenieten.HetgaatomdewerkenGezichtopDelftvanDanielVosmaerdietussen1650en1666inDelftschilderde,PortretvanPhilipsRam,getrouwdmetAnnaStrickvanLinschotenenAnnaStrickvanLinschoten,echtgenotevanPhilipsRam,beidevanPaulusMoreelse(1571-1631)en

HetVoorhofvanDirkvanDelen(ca.1605-1671).GezienhuncultuurhistorischewaardeenonvervangbaarheidzijndezewerkenvoorhetNederlandsecultureelerfgoedvanbijzonderbelangenistotaankoopbesloten.HetGezichtopDelft(NK

2927)maaktetot2006deeluitvandecollectievanhetInstituutCollectie

NederlandenwasuitgeleendaanhetStedelijkMuseumHetPrincenhofteDelft.Hetwasop13juli1940doorHermannGöringgeroofd,diehetkennelijkheeftterugverkochtaanJanDikjr.,waarnahetuiteindelijkinAdolfHitlershandenkwam,bedoeldvoordiensmuseuminLinz.HetwerddoordegeallieerdenaanNederlandteruggegeven,

zoalsgewoonlijkviadeStichtingNederlandsKunstbezit.Hetschilderijwordtalseenicoonvanzijntijdgezienvanwegehetbijzondere,zijhetnogalimperfectespelmetlichtenperspectief.Vosmaernamhetnietzonauwmetdewerkelijkheidopzijndoekvan90bij113,5centimeter:hijzettediversegebouwenopgeheeleigenwijzeinhet

silhouetvanDelft,zoalsdeNieuweKerk,hetstadhuis,deOudeKerk,deWalloonsekerkentweestadsmolens.Bijzonderinhetschilderijisdegrotelegeruimtevandeloggia,diehijprominentopdevoorgrondplaatste,daarbijderegelsvanperspectiefenverdwijnpuntenaanzijnlaarslappend.Hetiswaarschijnlijkdateengalerijbijhetstadhuishem

alsvoorbeeldheeftgediendvoordepontificaleconstructiediehij–goochelendmetlichtenperspectief–buitendestadsmurenplaatstealseenSalvadorDaliavantlalettre.DetweeportrettenVan

PaulusMoreelse(NK2719en2718)hebbengedurendedeheleoorlogdeeluitgemaaktvanGöringspersoonlijke

roofcollectie.ViadeStichtingNederlandsKunstbezitkwamenzeuiteindelijkindecollectievanhetInstituutCollectieNederland.Dedoeken,elk113bij85centimter,hingeninbruikleenbijhetCentraalMuseuminUtrecht,toenzeinfebruari2006aanVonSaherwerdenteruggegeven.DeedelmanPhilipsRamwasnietalleenUtrechts

stadsbestuurdermaarondermeerookbestuurdervanhetwaterschapLekdijkBovendams,hijtrouwdein1619metAnnaStrickvanLinschoten.DirkvanDelensVoorhof

(NK1512),eendoekvan45bij80centimeter,hingtotvoorkortinhetNoordBrabantsMuseumteDenBosch.HetisdoorGöringgeroofd,maarbelanddeondernummer1269inde

collectievanAdolfHitlervoorzijngeplandemuseumteLinz.Inafwachtingvandebouwdaarvan,verbleefdeVanDelenindeBerlijnseReichskanzlerei,totdatdegeallieerdenhetviahetCentralColletingPointMünichaanNederlandteruggaven.AlsaltijdginghetviadeStichtingNederlandsKunstbezit,diehetalseenvrijwilligaande

DuitsersverkochtkunstwerkoormerkteentoevoegdeaanhetNederlandsopenbaarkunstbezit.

VonSaherplandenaderestitutiedrieveilingenomeeneerstedeelvanhaarcollectieteverkopenomuitdekostenvandejarenlangeproceduresvoorrechtshersteltegeraken.Deeerste,bijChristie’sin

NewYork,stondvoor19april2007opderol.DaarnazoudenachtereenvolgensChristie’sinLondenenAmsterdamaandebeurtkomen,op5julieninnovember2007.Meerdan150werkenzoudentekoopwordenaangeboden.Christie’sInternationalOldMasterDepartmentsprakvaneen‘adembenemendoverzichtvandeNederlandseoude

meestersvandevijftiendetotdenegentiendeeeuw,excellentevoorbeeldenvanzestiende-eeuwseDuitsemeestersenvroegeItaliaanseenachttiende-eeuwseFransemeesterwerken.Goudstikkerwaseenuitzonderlijkkunsthandelaarmeteenbredeenfascinerendesmaakendecollectieiswaarschijnlijkde

belangrijksteverzamelingoudemeestersuitdenaoorlogserestitutie,’verklaardeChristie’sinternationaaldirecteurNicholasHall.2‘Hetheeft65jaarmoetendureneerGoudstikkershandelscollectieweeropdemarktkonverschijnenendatzalnietvoorbijgaanaandeaandachtvan

musea,handelarenenverzamelaars.’Destervandeze

veilingenwasvolgensHallhetschilderijVeerbootmetveeopdeVechtbijNijenrode,eenvandetweesoortgelijkeschilderijenvanSalomonvanRuysdaelindeteruggegevencollectie.Deveilingopbrengstwerdgeschatopdrietotvijfmiljoendollar.Hettweede,

eenRiviergezichtmetveerbootbijHerwenenAerdtinGelderlandstondvoorhetdrievoudigeindeboeken,maarblijftvooralsnogbestemdvoordeprivé-collectievandefamilie.‘Hoewelweafscheidvaneenaantalvandezeschilderijenmoetennemen,kunnenweerookveleinonzeeigenverzamelingbehoudeneninbruikleententoonstellen

inAmerikaendaarbuitenomhetverhaalvanJacquesGoudstikkerenzijncollectietevertellen,’aldusVonSaher.Heteersteinitiatief

daartoewasdeopzetvaneeninternationaalreizendeexpositieonderleidingvanPeterC.Sutton,conservatorvanhetBruceMuseuminVonSaherswoonplaatsGreenwich,diedaarookdeexpositie

‘Brand!JanvanderHeyden’hadgeorganiseerd.SuttoniseenbekendexpertophetgebiedvanoudeHollandseenVlaamsemeesters.Zijnexpositievandezeventiende-eeuwseNederlandseschildervanstadsgezichtenénuitvindervandebrandslang,ookprominentaanwezigindecollectieGoudstikker,wasbegin2007inhet

AmsterdamseRijksmuseumtezien.VanderHeydenhadondermeerhetdeelvandeHerengrachtgeschilderdwaarGoudstikkerzijnpatriciërshuishad,eenlievelingsschilderijvanDési.Dereizendeexpositiezal

ondermeerNewYork,eenmuseumaandewestkustvanAmerika,Berlijn,Jeruzalem(hetYad

Vashemmuseum)enAmsterdamaandoenenneemtvelemaandeninbeslag.Daarna?‘Uitdegrondvanmijnhart:ikweethetnogniet,’aldusVonSaher.‘Maarikbenverknochtgeraaktaanditkunstbezit,hetisinnigmetonsverledenverbondenenvormteenprachtigmonumentvoordeprofessionaldieJacquesGoudstikkerwerkelijkwas,

ikzalernooithelemaalafstandvankunnendoen.Misschiengevenwezeinbruikleen,misschienlatenwezeopeenanderemanierexposeren.Hetismoeilijkomverdervooruittekijken,ditisalzoveel.ErstaatonsveelmeertedoenronddeveleGoudstikkerschilderijendienunogverspreidzijnendieweproberenterugtehalen.Wehebbenjaren

werkaanhetlocaliserenvanJacques’geroofdebezit.DeNederlandseteruggaveiseengeweldigbegin.’VolgensVonSahers

advocaatinAmerika,LawrenceKayevanHerrick,Feinstein,LLPinNewYork,wasdeteruggaveinNederlandweliswaareenvandeomvangrijksteindenaoorlogsegeschiedenis,

tochvormdeze‘maareenfractie’vanhettotaalaanverlorengeraakteGoudstikker-schilderijen.‘Wijvertrouweneropdatmuseaenprivé-verzamelaarsmetkunstwerkendieooittotGoudstikkersgeroofdecollectiebehoordenhetNederlandsevoorbeeldzullenvolgenenaandeteruggavezullenmeewerken.’Daartoeheeft

defamilieonderleidingvanClemensToussaintmisschienwelhetgrootsteonderzoeksprojectopgezetdatooitisverrichtomelkindividueelkunstwerkoptesporendatbehoordetothetbezitvanééndoordenazi’sberoofdekunstcollectionneur.ToussaintsonderzoekerszijninallerleiEuropeseenAmerikaansearchievenaanhetwerkomdegangen

vandiekunstwerkennatetrekkenenhunherkomstgeschiedenisseninbeeldtebrengen.

VonSahernamdeeerstecatalogusinontvangstdieisgemaaktvandenuteruggegevenwerken.Indeprovenancebijaldiewerkenklinkttelkens‘GeroofddoordeNazi’s,13juli1940,HermannGöring’enzeeindigtbij

‘TeruggegevenaanMareivonSaher,deenigeerfgenaamvanJacquesGoudstikker,6februari2006’.Hetgebondenboekwerkineenoplagevandertigstukstelt406pagina’s,diefullcolourtonenwelkeschilderijenmeerdan65jaarlangaanhetfamiliebezitonttrokkenzijngebleven.3

Overeendeelvandewerken,dedertienzogenoemdemetaschilderijendieGoudstikkerophetmomentvanderoofingedeeldeigendomhadmetanderepartijenopdekunstmarkt,moetVonSahernogonderhandelen.Zezaldiepartijenofhunerfgenamenmoetenvindenomeenverdelingtemaken,endaarbijkanze

nogopvreemdetoestandenstuiten.BijvoorbeeldalshetDuitsekunsthandelarenofparticulierenbetreftdietijdensdeoorloghunheilbijHitlersDerdeRijkhebbengezocht.Hetisopzijnminstpikantalsdeerfgenaamvaneenjoodsoorlogsslachtoffernumetdenazatenvanzulkepartijenmoetonderhandelenover

Goudstikkersdestijdstegoedertrouwgedeeldbezit.DanresterennaVon

Sahersreizendeexpositieeenkleineveertigwerkenuithetbestevanderestitutie-collectie.PlusdeongeveerveertigschilderijenuitGoudstikkerszwarteboekjedieinmiddelsuitanderebronnenteruggegevenzijn:uit

museaenparticuliereverzamelingeninhetbuitenland,waarvandeeigenarengeendoordenaziroofbesmetwerkonderhunbeheerhaddenwillenhouden.HetisnietverwonderlijkdatdemeestevandiestukkenuitDuitslandafkomstigzijn,hetlandwaarnadeoorlogbehoorlijkeaantallenvandegeroofde‘Goudstikkers’zijnachtergebleven.De

vreesombetichttewordenvanhetverzamelenvankunstwaarbloedaankleeft,iserbegrijpelijkerwijsgroterdanwaarook.TelkensalsVonSahersonderzoekersovertuigendkunnenaantonendateenbepaaldwerkuitdegeroofdecollectie-Goudstikkerafkomstigis,blijkendeonderhandelingenoverteruggave–uiteindelijk–

soepelteverlopenenvindenerrestitutiesplaats.Eenvandiewerkenis

eenlevensgrootdoekvanDavidTeniers,Scènevaneenveemarktophetplatteland.JarenlanghadhetindeburgemeesterskamervanhetstadhuisinKeulengehangen,totdatdezeventiende-eeuwsemeesterplaatshadmoetenmakenvooreenmeer

eigentijdsekunstenaar,AndyWarhol.DeTeniersverdweennaardekelderenkwampasweerbovenwaternaresearchvanVonSaherskunsthistorischonderzoekerClemensToussaintenzijnstaf.KeulenzwichttevoorhetbewijsdatookditschilderijdoorGöringwasgeroofdengafhetterug.Maarhetkwammetflinkeschadeuitdekistwaarmee

hetindekeldersstondopgeslagen.Deburgemeesterhadkennelijknogalbruisendegezelschappenontvangen:hetdoekzatvolgaatjesenkrassenenmoestdirectdoornaarderestaurateur.

Erzijnmeervandergelijkeverhalen.ZoishetvrijwelzekerdathetMuseodeBellasArtesinBuenosAires,Argentinië,een

aantaluitGoudstikkershandelsvoorraadgeroofdeschilderijenheeft.4Hetmuseumheeftnooitgereageerdopmijnherhaaldeverzoekomopheldering.DeNederlandseoverheid–dieopgrondvandein1943overeengekomengeallieerdeafsprakennogaltijddeplichtdraagtomgeroofdekunstwerken

namensdeslachtoffersopteeisenalsdevindplaatsbekendis–heeftzichnognietdrukgemaaktomdezeofficieeltentoongestelderoofkunst.DekansdatzedatgaatdoennudeArgentijnseMaximaprinsesvanOranjeisgewordenmethetuitzichtopdetitelKoninginderNederlanden,iserwaarschijnlijknietgroteropgeworden.

TochzoudenzulkeGoudstikker-werkendoorNederlandgeclaimdenaandeerventeruggegevenmoetenwordenalsvastkomttestaandatzedestijdsdoorGöringzijngeroofd,netzoalsde202dienuvanuitDenHaagdetransatlantischeoversteeknaarhunrechtmatigeeigenaarhebbengemaakt.Deoverheidzouzichdaaractiefmeemoeten

bemoeienennamensdeerfgenameneenaanspraakinArgentiniëmoetenindienen.Netzoalszezichdestijdsgewilligheeftontfermdoverde4700werkendienadeoorlogvanvelebestemmingenterugkwamenensindsdienalsdenk-collectiemetonbekendeherkomstteboekstaat.5

Hettopstukuitdetoenmaligecollectie-Goudstikkeriseenmonumentaalschilderij,HeraclitusenDemocritus,doorGoudstikkertoegeschrevenaanRembrandtvanRijn.Hetbeeldttweemiddeleeuwsgetooideherenuitdiepeinzendboveneenglobestaan,kennelijkingedachtenoverwatdewereldhuntebieden

heeft.6ZouhettoevalzijndatGöringjuistditschilderijin1940aanHitlerhadgeschonkenomzijnbaasgunstigtestemmen?Hitlers‘kunst-inkopers’warenimmershelemaalnietgecharmeerdgeweestvanGöringssnelleactieomdetoenalberoemdeGoudstikker-collectieaanzijnpersoonlijkemuseum

Karinhalltoetevoegen.HitlerhadGöringwatknorriglatenbegaan,tenslottehaddeveldmaarschalkmetzijnluchtmachtinmeitocheenglorieuzeoverwinningbovenRotterdambehaald.MaardaterietsmoestgebeurenomHitlershumeuroppeiltehouden,wasookGöringduidelijk.DusstondhijdeRembrandtaf,evenals–zo

goedalszeker–nogenkelevanGoudstikkersbestewerken.DeFührerwaserverzotop.Hijonthieldzezelfsaandecollectievoordatgeplande,gigantischemuseumcomplexinLinz,waarhijdewereldwildelatenzienwaartoeeenwareleiderenkunstkennertoeinstaatwas.Göringhaddepsychevanzijnbaasgoedgeschat:Hitlerlijfdedezeschilderijenbij

zijn–overigensbeperkte–privé-verzamelingin.NazijnarrestatieverteldeGöringzijngeallieerdeondervragersmetgepastetrotsoverdezegift,zonoteerdeoss-officierS.LaneFaisoninzijnondervragingsrapport.DezeontboezemingzoutotGöringslaatstebekentenissengaanbehoren:Faisonwaseenvandelaatstendiede

gevallentopnazinogsprakvoordathijzelfmoordpleegdeinzijnceldooreengifpilintenemenomzodestropteontlopen.Hitlersprivé-collectie,

waaronderhetbesteuitderuim45.000werkendietijdensdeoorlogvoorhetDerdeRijkzijngeroofd,vielbijdestrijdomBerlijninhandenvandeRussischetroepen.Netalsdewestersegeallieerden,

haddendeRussenwelindegatengehadhoedenazi’stekeerwarengegaaninhunzuchtnaardekunstschattenvanEuropa.‘Oorlogenkomenengaan,slechtsdewerkendermenselijkecultuurblijvenbestaan,’zouHitlerooitgezegdhebbentermotiveringvandegrootstekunstroofindewereldgeschiedenis.Netalsdewesterse

geallieerdenhaddenookdeRussenkunstkennersmetdetroepenmeegestuurd,omeventuelevondstenvoorhetoorlogsgeweldtesparen.MaarandersdandewestersegeallieerdenhaddendeRussenniethetvooropgezettedoelomdegevondenschattenbijderechtmatigeeigenarenterugtebezorgen.Deregeringvanditdoordeoorlogzwaargetroffenvolk

hadelkevondstvanwaardealsrechtmatigeoorlogsbuitbestempeldtercompensatievandeenormeverliezen.Enookalwasdateendruppelopdegloeiendeplaat,kunstwerkenmoestenzonderpardonwordengeconfisqueerd.ZoeindigdenookHitlers

lievelingsschilderijenalsoorlogsbuitachterwatlaterhetIJzerenGordijn

zougaanheten.NietdatdeRussenersindsdienveelprofijtvanhebbengehad–voorzoverbekendisernadeoorloggeenwerkuitHitlerspersoonlijkecollectie(vanminderdan100exemplaren)geveildenexposerenwildenzehetwerkevenmin.Deverzamelingwerdalseensoort‘oogvandeduivel’verweggestoptenvooriedereenverborgen

gehouden,inclusiefdiemeesterwerkenuitdevoormaligecollectie-Goudstikker.Anderestukkenuitdecollectie,zoalseenwinterlandschapvanAertvanderNeer(1603/4-1677)eneenportretvanSalomonKoninck(1609-1656),dokenwelinRussischearchievenopalsonderdeelvanderuim1,5miljoenschilderijentellende

oorlogsbuit,dieookruim300Koenigs-tekeningenbevat.

Eindvorigeeeuw,toendediscussiesenadviescommissiesalvolopgaandewarenomnadeHolocaustConferentievanWashingtonzoveelmogelijkkunstschattenvan‘onbekendeherkomst’bijrechtmatigeeigenarenterugtebezorgen,toogeen

delegatievanhogeambtenarennaarRuslandomzichdaarteinformerenovermogelijkeclaimsdiedestaatzélfzoukunnenuitbrengen.7Erwasvanzelfsprekendnietsmismetdezemissie,sterkernog:Nederlandwasertoeverplicht.Deregeringisimmersnogsteedsgehoudenaandedestijdsdoordegeallieerdenmet

deAlliedDeclaration(1943)gemaakteafsprakenomalhetmogelijketedoenteneindeeenmaalgelokaliseerderoofkunstterugtebrengenbinnendelandsgrenzenenvervolgensdeeigenarenoptezoeken.Omdiedanhuneigendomterugtebezorgen,voorzoverzijhetdestijdsonderdwangaandenazi’shaddenverkocht.Enzoalseerdergezegd:

dezeafsprakenzijnníetaanverjaringonderhevig.WathetresultaatvandemissieinRuslandisgeweest,werdechternietandersbekendgemaaktdanmet‘deafspraakomlopendegesprekkenvoorttezetten.’Enigetijdlaterkwamen

deGoudstikkersinRuslandendebetreffendewerkenuitdeKoenigs-collectiewéértersprake,

toen‘eenhooglidvandeNederlandseregering’inhetKremlinopbezoekwasomondermeerdie‘lopendegesprekken’vlottetrekken.HetisnietduidelijkofhetdetoenmaligestaatssecretarisVanderPloeg(cultuur)wasofpremierBalkenendezelf.Veelsucceswerdechternietgeboekt.DegevraagdeKoenigs-tekeningenzijnnogaltijd

nietterug.Ennaarnublijkt,heefthetkabinetbijdieontmoetingophoogniveauinMoskouformeelafgezienvandeNederlandseclaimopdeGoudstikker-schilderijen‘vanwegedegrotewaardediezijvoorhetRussischecultureleerfgoedvertegenwoordigen’.8DitwerddeadvocatenvanVonSahertelefonisch

medegedeelddooreenhogeambtenaarvanhetministerievanOnderwijs,CultuurenWetenschappen.Inmiddelswashet

denkenoverrestitutieinNederlanddanigaanhetveranderenentekendezichaleenklimaatafwaarindeteruggaveaandeweduweVonSaherondanksdenegatieveuitspraakvanhetHaagsgerechtshofin1999

steedswaarschijnlijkerwerd:‘Goudstikker’wasondernummerRC1.15eenvandeeerderezakendiedeRestitutiecommissieinbehandelinghadgenomen.MethetopgevenvanderechtenopGoudstikkersinRuslandzoudestaattenminstetweefoutenhebbengemaakt.Teneerstekondestaatdierechtennietopgeven,zebehoordenhemimmers

niettoe.PerslotwasonderdeAlliedDeclarationin1943overeengekomendatdegeallieerdendegestolenwerkenonderlingzoudenterugclaimenofteruggevenalsbeheerdersnamensdewettigeeigenaren.Debedoelingisaltijdgeweestomzulkewerken–eenmaalterugbinnendelandsgrenzenwaardediefstalhadplaatsgevonden–aande

eigenarenofhunerfgenamenterugtegevenonderaftrekvaneventueleopbrengstendiedegedwongenverkoophadopgebracht.Detweedefoutwasdat

destaatafzagvanrechtendiehijalhelemaalnietkónbezittennuookdeindividueleerfgenaamindezezaakreedslangbekendwas:MareivonSaher,eenAmerikaans

staatsburger.HetministerievanOnderwijs,CultuurenWelzijndeederdesgevraagdvooralsnoghetzwijgentoe,‘wezoekenhetuit.’HadMareivonSaherdezegeschiedeniseerdergekendenwaszevandeNederlandsemissiesopdehoogtegeweest,danzouzijhaarclaimzekermetdeRussischeGoudstikker-werkenhebbenuitgebreid.

Enookalhadzedezewerkenuitde‘Russianconnection’dannietexplicietopgeëist–deoverheidhadhaarertenminsteovermoeteninformeren.Zijhadnietbuitenhaarmedewetenvanaanspraakopdateigendommogenafzien.Juridischgesprokenlevertdateenonrechtmatigedaadop:hetnietaanwendenvanpogingen

totrecuperatie,oferger,hetformeelafzienvanzulkepogingen,dietotopdedagvanvandaagvolgensdeAlliedDeclarationverplichtekostzijn.Claimsvanindividuele

particulierenuithetbuitenlandhebbeninRuslandvrijwelnooitrecuperatiesopgeleverd.TochkomendeRussensomsaanclaimsvan

vreemdemogendhedentegemoet,evenals–merkwaardiggenoeg–aandievanreligieuzegemeenschappen.DevraagisdusofvoordeerfgenamevanJacquesGoudstikkerschadeisontstaandieopdestaatteverhalenis.AlsNederlanddeaansprakenopde‘RussischeGoudstikkers’heeftlatenvarenomindeonderhandelingende

afwikkelingvanandereclaimstebevorderen(bijvoorbeelddeKoenigs-tekeningeninMoskou)heefthetdaarmeedeerfgenamedirectbenadeeld.Danzijnhaarerfstukkenimmersalswisselgeldgebruikt.Alsvandeclaimisafgezienomdatdeslaagkansvaneeneventueelrecuperatie-verzoekbijvoorbaatalsnihilisbeoordeeld,

bijvoorbeeldomdatdeRussenpersenietswildenteruggeven,isdeschadenietaantetonen.Erisdannogsteedseenonrechtmatigedaad,maargeenaantoonbareschade.Velewekennahet

indienenvanmijnvragenhieroverliethetministerievanOnderwijs,CultuurenWetenschappenhierovertochnogietsvanzichhoren,kennelijkna

raadplegingvanhetministerievanBuitenlandseZaken.Beideministeriesisnietsbekendvandebedoeldeclaims,zegthet.‘Ofhetmoetdeclaimzijnoptwee–onbelangrijke–schilderijenuithetPoesjkinmuseum.Dieclaimisnooitingetrokken.HetwasvolgensBuitenlandseZakengeenRembrandt,ofanderszins

eentekeningdieHitlerinzijncollectiehadwillenhebben’.9

Degeschiedenisvandezaak-Goudstikkertoontaanhoelanghetsomsduurteereigenarenofhunerfgenamenbekendrakenmethunmogelijkeclaimopwerkenuitdeonevenrediggrotecollectiekunstwerkenvanonbekendeherkomstinde

zogenoemdenk-collectiediedeNederlandseoverheidinbeheerheeft.Bovendienblijktuithetaantal,nunogsteedszo’n4200,dathetaantalberoofdenforsmoetzijngeweest,ookalisertijdensdeoorlogookveelkunst‘regulier’aandeDuitsersverhandeld,enookalwasdezehandelalsillegaalbestempeldindeAlliedDeclarationvan1943.

Niemandkentdeberoofdenmeer.HetiszelfsdevraagofdebetreffendeerfgenamenwelwetendathunerfgoedtekijkhangtinNederlandsemuseaenoptalvanplaatsendaarbuiten.Eéndingstaatvast:hetiswaarschijnlijkdateendeelvanhen‘nietariërs’zijnnaardemaatstavendiehetDerdeRijkaandemensheid

oplegde.Zijzoudendestijdsdusgoederedenenhebbengehadomzo’nbarbaarsemaatschappijalshetDerdeRijk,inclusiefdebezetteLageLanden,zovermogelijkachterzichtelaten.Datmaakthetzestigjaarnadatodestemoeilijkerhentevinden,laatstaantebereiken.Dekansisgrootdatde

betrokkenennietinNederlandwonenendat

ze,generatieslater,zijnopgegaaninvreemdelanden,culturenentalen.Heelwaarschijnlijkishetnietdatzeweethebbengekregenvanderestitutiesdiedoordecommissies-EkkartenAsscherzijnvoorbereidenuitgevoerd.Maardatdewaarheidooitkankomenbovendrijven,isdoordehuidige,bijnazestigaangebrachterestitutiezakensindsde

instellingvanBenAsschersRestitutiecommissiewelbewezen.Slechtsineenenkelgevalwerdtégenteruggavebesloten,demeerderheidvandegroteenkleinerezakendieinmiddelszijnbehandeldleiddetoteenbesluittotrechtsherstelenteruggaveopbasisvanhetnieuwebeleiddatsindsenkelejarengeldt.

Tegendieachtergrond,ishettenminsteopmerkelijkdatNederlandnadeHolocaustConferentiein1999opnieuwvooroploopt.Ditmaalmeteendeadline,eensluitdatumvoormogelijkeclaimsopbasisvanhetnieuwerestitutiebeleidwaarjarenlangzohardaanisgesleuteldenwaardezaak-Goudstikkerzo’nallesoverheersenderolbij

heeftgespeeld.Wiena4april2007nogeenclaimopeenwerkuitdeNK-collectieindient,heeftpechgehad.Danhoudendeverruimdeteruggaveregelsoptebestaanenneemtderestitutiecommissie-Asschergeennieuwezakenmeerinbehandeling.Diecommissiebuigtzichdannogmaximaaleenjaaroverbestaandezakenenheftzichzelfperapril2008

op.Eventuelerechthebbendenopde4200Nederlandse‘oorlogs-schilderijen’hebbendanminderdandriejaardetijdgehadomtebereikenwatdefamilievanJacquesGoudstikkerinzestigjaarternauwernoodvoorelkaarkreeg.10Waaromisgekozenvoor

zo’nrelatiefkorteperiode

voorclaimsomrechttezettenwatvaakbijnaeenmensenlevenfoutzat?Datgaatoverrechtszekerheid,iseenveelgehoordargument.Hetbetreftdanechternietzozeerderechtszekerheidvanoorlogsslachtoffersofhunerfgenamen.Hetgaatvooralomdepositievanhuidigeeigenaren.Diehebbenhunkunstwerkenvelejarennadatovande

nazirooftochtenaangekocht,nadatdie–vaaklangsveleomwegenenmarktpartijen–weerindehandelwarenverschenen.Eensmoetmeneenpuntachterhetonvoltooidverledenkunnenzetten,heethetdan.Andersisernooitechtezekerheidmogelijkenkanmenzichnooiteigenaarwanenvanhetgeenmentegoeder

trouwkoopt.DatiseenaanvaardjuridischprincipeineenlanddatzozeervandehandelafhankelijkisalsNederland.Datmagzowezen,maar

inhetspecifiekegevalvanoorlogskunstheeftNederlandvooraangestaaninderijvan44landendieelkaarinWashingtonbeloofdenruimhartigomtegaanmetnieuweclaims

opbasisvaneenverruimdrestitutiebeleid:afzienvandeverjaringsproblematiekdieaansprakenzovaakfrustreerdeenruimtemakenvoorinmiddelsopgetredennieuweinzichtenoverhetverloopvandegeschiedenis(nova)inindividuelezakenénincollectiefverband.Enhetmoetgezegd:degenendiezulkeclaimsindiendenbijdetijdelijkingestelde

Restitutiecommissiehebbeneenzeergrondigebehandelinggekregen,waarinhetvoordeelvandetwijfelnadrukkelijkaanhunkantwerdgelegd.Hetovergrotedeelvandeclaimswerddanooktoegewezen.Maarhetgingineenpaarjaartijd‘slechts’omeenkleinezestigclaims.Hoezeerdievoordeindividueleindienersookvanbelang

waren:opeentotaalvannogaltijd4200roofkunstigewerkeninbeheervandestaat,isdateenfractie.

Deoverheidlijktdanookdeeerstetezijndieprofiteertvandegewenste‘rechtszekerheid’dieopdoemtmethetstellenvanzo’nkortedeadlineopclaimsvolgenshetnieuwerestitutiebeleid.Immers:

zodradatbeleidperapril2007weerisopgeheven,valtallesterugtotdesituatievanvoordien.Bekendisdatindedecenniavoordeeeuwwisselingvrijwelgeenclaimsmeerzijningediend,omdatzestukliepenofstukdreigdentelopenopdehardeverjaringstermijndiegoldsindshetopheffenvandeRaadvoorhet

Rechtsherstelin1951.Metdieformeel-juridischewerkelijkheidwerdookMareivonSaherineersteaanleggeconfronteerdbijhetgerechtshofinDenHaag.Nahetaflopenvandedeadlinezoudestaatzich–defacto–alseigenaarvandecollectiekunnengaanbeschouwen.EenverzamelingdiehijgezienzijnopstellingtijdensdeHolocaust

Conferentiezograagaandeindividuelerechthebbendenhadwillenteruggeven.Deoverheidzalwerken

uitdecollectievanonbekendeherkomstgemakkelijkerkunnenverkopeneneventuelekoperszullenzichgesterktvoelenindeovertuigingdathetmetdeprovenancewelgoedzit,alsdeoverheiddiewerkenopde

marktbrengt.Daarziteenvenijnigkantjeaan.Wantalsdeoverheidzichalveiliggenoegwaantomroofkunstinhaarbeheerna4april2007alsrechtmatigeigendomtebeschouwen,waaromzoudenparticuliereeigenarenenprivaatrechtelijkeinstellingenzichbijclaimsaanhunadresdannogdrukmakenoverde

rechtmatigheidvanhunkunstbezit?Zijzoudeneventueleaansprakenopverdachtewerkeninhuncollectiesgemakkelijkkunnennegerenonderverwijzingnaardeopstellingvandiezelfdeoverheid.Opnieuwlevertdezaak-

Goudstikkerdaarbijeenbelangwekkendprecedentop.Nudeoverheidde202kunstwerkentwee

maandenvoorhetaflopenvandiedeadlineheeftteruggegeven,begintvoordeervendevolgendeslag.DatisomGöring-schilderijendieinparticulierehandenzijngekomenvolgensdezelfdeprincipesoptevragen.VaststaatdatnietalleeninDuitslandaanzienlijkehoeveelhedenvandenogaltijdzoekzijndeGoudstikker-werkenuitde

Göring-transactie‘onderdemensenzitten’:kunstwerkendietijdensdeoorlogzijnverhandeld,ofdirectdaarnadedansvanderestitutieoperatievandegeallieerdenmethuncentralcollectionpointszijnontsprongen.OokinNederlandzijnzogoedalszekerbehoorlijkeaantallenGoudstikker-werkenblijvenhangenofaltijdensdeoorlogteruggekomen.

Göringwasimmersnietalleeneenverwoedcollectionneur,maarhijwasooknietteberoerdomgeroofdekunstwerkenlaterweerindehandeltebrengenalshemdatbeteruitwam.DeDuitsebankierAloisMiedlhielphemdaarbijaltijdgraageenhandje.Enookindenaoorlogsejarenisdrukgehandeldindekunstwerkendieniet

alleenJacquesGoudstikker,maarookzijnroverveldmaarschalkGöringhaddenoverleefd.

DeBegeleidingscommissieHerkomstGezochtgafinhaarslotbepalingentweeargumentenwaaromeendeadlinevantweejaarvoldoendezouzijn.11Teneersteleertdeervaringdatinformatiealsdezeoverdemogelijkheidalsnog

aansprakentemaken‘somsgeruimetijdnodigheeft’ombelanghebbendentebereiken.‘Persoonlijkeomstandighedenvandezebelanghebbenden’kunnensomsleidentot‘eenzekerevertragingindereacties’.Daaromvonddecommissie‘eenkortereperiodedantweejaar[voordedeadlineafloopt]nietverantwoord’.Maar,ten

tweede,eenlangereperiodewas‘weinigzinvol’omdatmethetverstrijkenvandetijd‘demogelijkheidsnelslinkt’ominformatieoverhetbezitsverliesgedurendedeoorlogsjaren‘uitdeeersteentweedehandteverwerken’.Metandereworden:decommissieschatteindathetaantalbruikbaregetuigeninrestitutiezakennaafloop

vandedeadlinezógeringzalzijn,dateenlangereperiodeonnodigis.Temeerdaarindieperiodenogeenstweegroteexpositiesvankunstmetonbekendeherkomstzijnopgezet.Enomdaterviaadvertentiesinbinnen-enbuitenland,websitesvanambassadesenjoodseorganisatiesruimvantevorenruchtbaarheidaande

naderendesluitingwasgegeven.

Eennaderonderzoeknaardejuridischeenmorelehoudbaarheidvanzo’nnogalwillekeuriggekozensluitdatumalsdievan4april2007geefteendiffuusbeeld.Mr.JanVis,voormaliglidvandeRaadvanState,isheelexplicietinzijnoordeel.12Diedatumisniethoudbaar,

zegthij.Eenoverheiddiederechtenvanzijnburgerszodrastischwilbeperkendoorhundeaansprakenopmogelijkeigendomtebemoeilijkenalszedieookmaareendagtelaatbekendmaken,isverkeerdbezig.‘Zoietsingrijpendskunjealleenbijwetregelen,’isVis’overtuiging.‘Eerstheeftdeoverheid

meerdaneenhalveeeuw

langhardeprincipesvanverjaringgehanteerd.Omdanwereldwijdeennieuwrestitutiebeleidaftekondigenendatvervolgensmaarenkelejarenvantoepassingteverklarendoorhetinstellenvaneendeadline.Alsjehetechtzowilt,hebjealsoverheidwetgevingnodig.Eenkeurigewet,intedienenbijdevolksvertegenwoordiging

entepublicereninhetstaatsblad.Andersisersprakevanbestuurlijkewillekeur.Datklemtinditgevaldestemeer:deoverheidishiernietalleendepublieksrechtelijkebehartigervanonsallerbelang,zeisbovendiendeprivaatrechtelijkebeheerdervandebetreffendekunstwerken.Datzijntweenogaltegenstrijdigepettenop

éénhoofd.Haarkandushetverwijttreffendatzemetditbeperkendebeleideigenbelangnastreeft:hetvolledigebezitvandiekunstwerkenendemogelijkheidomdatteneigenbatetevervreemden.Alleenalszedatbijwetgevingregelt,iszo’ndeadlinehoudbaar.Anderszalelkeadvocaaterineenkortgedingtelkensweergateninkunnenschieten

enkomtdekwestiebijelkenieuweclaimterug.’VolgensVismaakthet

daarbijnietuitdatdeTweedeKamerinmeerderheid‘ja’heeftgezegdtegenhetbetreffenderegeringsbeleid.Dekamerkantegenzoveel‘ja’zeggen’,meenthij.‘Daargaathetnietom.Hetgaathieromeenprincipedatburgersdirectinhun

belangenraakt.Alleenaldaaromvergthetwetgevingomerzulkebeperkingenaanoptehangenalseendeadline.Steljevoor,iemanddieovertienjaarontdektdatzijnschilderijineenNederlandsmuseumhangt,zoudieminderrechtenhebbendandegenendienuwélhunschilderijenterugkrijgen,alleenmaaromdatereen

willekeuriggekozensluitdatumisingesteld?Nee,endatiseenformeeljuridischeopvattingmetverstrekkendeinhoudelijkegevolgen:ermaggeenwillekeuroptreden.Mijnsinziensgingerdanooktenminsteeennieuweverjaringstermijnlopenbijhetinwerkingtredenvanhethuidige,verruimderestitutiebeleid.Duseensluitdatumopzo’nveel

korteretermijnalsdehuidigedeadlineisbepaaldaanvechtbaar.’

Prof.mr.TijnKortmann,bestuurs-enstaatsrechtkundigeaandeRadboudUniversiteitteNijmegenishetnietmetViseens.Watmetbeleidisingesteld,deverruimderestitutiemogelijkheid,kanvolgenshemmeteenbeleidsbesissingweer

wordenopgeheven:desluitdatum.Hetargumentvanwillekeurenrechtsonzekerheidvooreventuelerechthebbendenisdaarbijvolgenshemnietaandeorde.‘Elkeregeringsbeslissinglevertperdefinitierechtsongelijkheidop:alseennieuweregeringanderebeslissingenneemtdanhaarvoorganger,hebjediealenwordennieuwe

gevallenandersbehandelddanvoorgaande.Datisonvermijdelijk.Hetbeleidommensenmeteentijdelijkeregelingmeermogelijkhedentegunnen,kunjemeteenvolgendebeleidsbeslissingweeropheffen.Anderskunjenooitmaatregelennemen.Hetargumentdatdaarinhetgevalvanclaimsopoorlogskunstinoverheidsbeheerwetgeving

bijhoort,spreektmijdanooknietaan.Alsdeoverheiddataflopenvandeperiodevooraansprakenmaarduidelijkheeftaangekondigd,bijvoorbeeldmetadvertenties.Datishiergebeurd.Ennahetverlopenvandedeadlinekunjealsclaimantalijdnognaarderechteralsjebijdeoverheidbotzouvangen.Derechterzaldan

inzijnoordeelwaarschijnlijkaansluitingzoekenbijdemeestrecentepraktijk,dievandeverruimderestitutiedus,ennietbijdesituatievandaarvóór.’13

Dejoodsehistoricusprof.IsaacLipschitsuitGroningenhanteerteenmoreeloordeel.Hijiserfaliekantoptegendatderechtenvantoekomstige

claimantenvervallen.Naarzijnstelligeovertuigingmageenzoduidelijkemisdaadalsdegedwongenverkoopvanbezittingenaandenazi’sopstraffevanhetlevennietverjaren.DerechtenoptijdensdeTweedeWereldoorloggeroofdekunstbehorendusnóóitvoorverjaringinaanmerkingtekomen.Erfgenamenmoetentotintoekomstigegeneraties

kunnenopeisenwathunalzolangisonthouden.Dedeadlinevan4april2007maakthetdestaatvolgenshemmogelijkomderesterende4200schilderijenvanonbekendeherkomstinoverheidsbeheerineigendomtenementerdecoratievanrijksmuseaenstofferingvanoverheidsgebouwen,danwelteverkopenvoorde

staatskas.‘Houdiewerkensimpelweginbeheer,’zegthij.‘Engeefzeterugaaneventueleclaimantenalsdievolgenshetnunoggeldende,verruimderestitutiebeleidrechtopteruggavehebben.’Waterdanuiteindelijkvandiecollectienietwordtopgehaald,zalindepraktijktochdeelgaanuitmakenvanhetopenbaarkunstbezit.Alswemaar

geenslotzettenopdemogelijkheidzeteclaimendoorbijvoorbeeldopnieuwdeverjaringvanrechtentegaantoepassenofnieuwefeitenindebeoordelinguittesluiten,zoalsvóórdeeeuwwisselinggebeurde’.14

Gevraagdnaarhúnoordeel,blekendepolitiekepartijenindeTweedeKamernauwelijksopdehoogtevanhetbeleid

waarmeezehaddeningestemd.Degrootsteregeringspartij,hetCDA,zeibijmondevanfractiespecialistJanSchinkelshoekgeentijdtehebbenomzichindematerieteverdiepenenerevenmineenoordeelovertehebben.15‘Wehopendatubijanderepartijenvoldoendeinformatievindt.’Detweede

regeringspartij,dePvdA,hieldhetkort:‘Decommissie-Ekkartheefteendeadlineingesteld,nietingegevendoorwetgeving,maardoorderealiteitvandevoortschrijdendetijdendaarmeedeovergangnaardederdegeneratie.DedeadlineheeftvoortsbetrekkingopdeNK-collectie[deresterende4200kunstwerkenvanonbekendeherkomst].

Goudstikkerisdoordecommissie-Ekkartnooitindeoverwegingenbetrokken,’verklaardeKamerlidJohnLeerdamnogalraadselachtig.DeChristenUnie,derderegeringspartijinhetnieuwekabinetdatinfebruari2007aantrad,lietopdeschriftelijkéntelefonischingediendevragenoverdedeadlinenietsvanzichhoren.

Indeoppositieishetalnietveelanders.Defractiespecialistvoorcultuurbijd66,BorisvanderHam,melddedatzijnpartij‘tegenwoordigtekleinisomzichmetallezakenbezigtehouden’enzagafvaneeninhoudelijkereactie.DeSocialistischePartij(KamerlidRonAbel)reageerdenietenGroenLinks(KamerlidTofikDibi)lietondanksde

schriftelijkentelefonischingediendevragenevenminvanzichhoren.DeVVDlietwetenerbinnendefractieovertezullenspreken.Zebeloofdeeeninhoudelijkereactie,maarkwamdaar–ondanksherhaaldaandringen–nietopterug.Hetheefterdusalle

schijnvandatdeTweedeKamerhetonderwerp‘restitutievanroofkunst’

heeftafgelegdenopditpuntisovergegaantotdeordevandedag.Depolitiekinteresseertzichkennelijknietmeervoorhetverdereverloopvanhetrestitutieproces.Alsverzachtendeomstandigheidmagmisschiengeldendathetkabinet-Balkenendeinfebruari2007netwasbegonnenaandevierdeversieinvijfjaartijdendat

denieuweTweedeKamer‘nogniethelemaalingelopen’was.Maardehardewerkelijkheidvoorhoudersvannieuweaansprakenopeenvande4200schilderijendienunogresterenvandenazi-rooftochtenisduidelijk.Na4april2007moetenzijweernaarderechteromhunclaimtedoengeldenalsdeoverheidgeengehoorgeeft.Danbegint

voorhenhethelecircusvanvorenafaanenGoudstikker-erfgenameMareivonSaherkanhuninmiddelsuitervaringvertellenwatdatkanbetekenen.

Hetlijktvreemddateenlandzichzoveelmoeitegetroostomzestigjaarnadatonieuweprincipesvoordeteruggavevanroofkunstteontwikkelenomdie

minderdandriejaarlateralweeroverboordtezetten.WaarschijnlijkisgeenenkelanderlanddatbijdeHolocaustConferentieinWashingtonaanwezigwaszodiepgegaanalsNederlandinhetnatrekkenvandemogelijkhedenomalsnogtotrechtshersteltekomenvangeroofdekunst.Maarzekerisdatgeenenkellandzijnnieuwebeleid

alweerzosnelaandewilgenlijkttehebbengehangen.ActievoordeBühne?DeschijnkanwordengewektdatNederlandzichzo‘opeenkoopje’eigenaarmaaktvandeduizendenkunstwerkendienadiefataledaginapril2007nogsteedsontheemdinzijnmuseumzalen,overheidgebouwenendepotshangen.Ookalis–

juistomdieschijntevermijden–beslotentoteenvormvancompensatiedoorgeldentestortentenbehoevevanhetjoodscultureelerfgoedenterstimuleringvanjoodsehedendaagsecultuuruitingeninNederland.Inmiddelsisbijna1,7miljoeneurouitdeopbrengstvantransactiesuitdeNK-collectieovergemaaktaan

hetJoodsHistorischMuseumendePortugees-IsraelitischeGemeentealsdragersvanhetcultureleerfgoedvanjodeninNederland.Volgensdecommissie

‘HerkomstGezocht’bestaatdebetreffendecollectieuitwerkenmetdriemogelijkesoortenherkomst.Eenaantalkunstwerkenisnadeoorlogdoordegeallieerden

wellichttenonrechteaanNederlandbezorgd.Hetisdenkbaardatberooideparticulierenofhandelareninhetbuitenlandófbuitenlandseoverhedeneraanspraakopkunnenmaken.HetgrootsteaantalistijdensdeoorlogwaarschijnlijkvrijwilligdoorderegulierekunsthandelaanDuitsersverkochtenhetisnietmeerteachterhalenwaar

enonderwelkeomstandighedendezewerkenvoordeoorlogshandelzijn‘verworven’.Devraagofwerkenuitdezesectorvanroofafkomstigzijn,valtnietmeertebeantwoorden.Weereenanderaantal,endecommissiehoudthetopenkeletientallen,valtduidelijkonderdetermenvanroofkunst,maarhet

spoorleidtniettotvoormaligeeigenarenoferfgenamen.EndaarnaastheeftdeNederlandseoverheidindejarenvijftigkunstwerkenuitdezecollectievoordestaatskasgeveild.Welkedaarvandoorroof,confiskatieengedwongenverkoopvaneigenaarhaddengewisseld,isvolgensdecommissienietmeervasttestellen,alishetzekerdater

oorlogsslachtoffersbijbetrokkenzijngeweest.16Indeloopvan2006

plaatstedeNederlandseregeringeenEngelstaligeadvertentieineenaantalgroteinternationaledagbladenenopdesitesvanhaarambassades.Daaringafzeaannogsteeds4217vanonbekende,aandeoorloggerelateerdekunstwerken

onderhaarbeheertehebbenenriepzeeventuelerechthebbendennogéénkeeropzichtemelden.Wantop4april2007zoude‘finalclosingdateforrestitutionapplications’zijn,delaatstedagwaaropmenzichvoorrestitutieclaimszoukunnenmelden.‘Onderhetverruimderestititutiebeleidmogenschriftelijkeclaimsniet

laterdan4april2007wordeningediend,’zowaarschuwtNederland.‘StuuruwclaiminaandeministervanOnderwijs,CultuurenWetenschapinDenHaag.’17Detekstlaataanduidelijkheidweinigtewensenover:na4aprilishetafgelopen.Hetisdevraaghoeveeleventueleerfgenamenindewijdewerelddeze

advertentieteksthebbengezienendevraagisookwatNederlandgaatzeggentegeniemandinbijvoorbeeldJapan,dieerop5aprilachterkomtdatzijnfamilierechtheeftopeenbekendschilderijindecollectievanhetRijksmuseum.

Devraagblijftwaarombijzoveelonzekerheidzosneleeneindemoetworden

gemaaktaandemogelijkhedenvooreventuelerechthebbendenzichalsnogtemeldenopbasisvanhetruimhartigeteruggavebeleidwaardeNederlandseregeringnajarenstudietoehadbesloten.Hetverhaalvangemistekansenomwerkelijktotrechtshersteltekomen,lijktzichvoortteslepen.Hoeveelbeterzouhetzijnomde4200

kunstwerkenvanonbekendeherkomstvooralsnogeenonaantastbarestatusteverlenenen–voorzoverartistiekverantwoord–opzoveelmogelijkplaatsententoontestellen.Alsonderdeelvanhetregulierekunstaanbod,maartelkensvoorzienvaneenextranaamplaatjewaaropaandachtwordtgevraagdvoorde‘Onbekende

Eigenaar’dievermoedelijkhetslachtofferisgewordenvanhetgrootstekwaaddatdewereldindevorigeeeuwheeftgetroffen.Nietverkopenvoordeschatkistdus,maar–vooralsnogvooronbepaaldetijd–inbeheernemenalseerbetoonaandeéchtebezitters.Opdenduurzouden

miljoenenogenerzoaanherinnerdwordenwelk

onherstelbaaronrechtnietalleenJacquesGoudstikkerheeftgetroffen,maarmethemruim100.000landgenotendiehunafkomstmetdedoodmoestenbekopen,wierhuisenhaardwarenuitgeleverdenwiererfgenamenvaakletterlijkvooreengeslotendeurkwamen.Eenduidelijkergedenktekenisnauwelijksdenkbaar.Enookdatzou

–inzekerezin–eenvormvanrechtsherstelbetekenen.Hetkostenigemoeite,

maaruiteindelijkblijktdatdeoverheidhierinderdaadgevoeligvooris.‘Deregeringwilnietmeerkilenbureaucratischomgaanmetverzoekentotrestitutie,’antwoordthetministerievanOnderwijs,CultuurenWelzijnopmijnherhaaldevragen,zowel

schriftelijkalsineenmondelingetoelichting.18‘Ookna4april2007blijftdemogelijkheidbestaanomverzoekentotteruggaveintedienenbijdeministervanCultuur.DezezullenvolgensdezelfdenormenwordenbehandelddiedeRestitutiecommissietotdietijdheeftgehanteerdopbasisvanhetbeleid-

Ekkart.Hetgrootsteverschiltussenvóórennadedeadlineligtdaarindatwenietmeeractiefnaarclaimantenopzoekgaan,zoalstijdensdewerkzameperiodevandeRestitutiecommissieisgebeurd.Maarwiezicheigenerbewegingmeldt,magzichvandezelfdebehandelingverzekerdweten.’

Hetvoordeelvandetwijfelzalbijdeverzoekersliggen,erblijftruimtevoornieuweinzichten(nova)endeverjaringsproblematiekzalsoepelwordengehanteerd.Bovendien,zoverzekerthetministerie,deregeringisnietvoornemensomwerkenuitdenk-collectievan4200stuksteverkopen.Datzouooknietredelijkzijnalsdemogelijkheidtotclaims

wordtopengehouden.‘DeobjectenuitdeNK-collectiedienietkunnenwordenteruggegeven,blijveninbeheerbijdeStaat.HetInstituutCollectieNederlandzorgtvoorhetbehoudenbeheervandezeobjectenenleentzeuitaanmuseaenoverheidsinstellingen.Bijexpositiezullenzewordenvoorzienvaneenophetexpositiebordjeaante

brengenbijschrift,waarindeherkomstgeschiedeniswordtvermeld.’

JanSteens‘DeofferingvanIphigenia’temiddenvandeandereschilderijenuitde

handelscollectievanJacques

Goudstikker,voorheteerst–envoorhetlaatst–sinds66jaarweerbijelkaarbijhetInstituutCollectieNederland.(Foto:PieterdenHollander)

SalomonvanRuysdaels‘GezichtopHerwenenAerdtinGelderland’,topstukindenuteruggegevenhandelscollectie.Geschattewaarde:vijftien

miljoeneuro.(Foto:PieterdenHollander)

LucasCranachdeOudere‘BarbaraGravinvanSaxenof

BarbaravanPolen’.

Voorongeveerdehelftvandewerkelijkewaarde

terugverkochtaandestaatder

Nederlanden:DavidVosmaers‘GezichtopDelft’,datvanwege

zijnbijzondereopzeticonografischewaardeheeftvoordeschilderkunstvandeNederlandseoudemeesters.(Foto:PieterdenHollander)

Schilderijendieookvoor

SchilderijendieookvoorNederlandbehoudenblijven:PhilipsRamenAnnaStrickvanLinschoten,tweeportrettenvanPaulMoreelse.Onder:‘Kindopsterfbed’vanBartholomeusvanderHelst,doorVonSahergeschonkenaandestaatder

Nederlanden.

Boven:DirkvanDeelens

Boven:DirkvanDeelens‘Architectuurfantasiemetfiguren’.Onder:hetduursteschilderijdatGoudstikkerooithad:‘HeraclitusenDemocritus’vanRembrandt,datHitlerinzijnprivé-collectienam.Hetisdeenigebewaardeafbeelding.HetmaaktnuvermoedelijkdeeluitvaneengeheimeRussischestaatscollectie.Nederlandmoethetclaimen,maardoetdatniet.

Topstukkenuitdeteruggegevencollectie.

Linksboven‘Deopstanding’vandemeestervanVirgoInter

Virgines.DaarnaastAnoniem,‘Portretvaneenvrouw,

mogelijkDianedePoitiers’.OnderC.Lorrains‘Deroofvan

Europa’.

Boven:JanvanGoyens‘GezichtopdeOudeMaaste

Dordrecht’.Onderhet‘Drieluik:Laatsteavondmaal’uithet

ateliervanJacobCorneliszoonvanOostsanen.(Foto’s:PieterdenHollanderenInstituut

CollectieNederland)

JanMostaerts‘DeVeroveringvanAmerika’inde

teruggegevencollectieGoudstikker.

‘Winterlandschap’,AartvanderNeeren‘Oudevrouwtelthaargeld,SalomonKoninck,geroofde‘Goudstikkers’in

Rusland.Deregeringzagafvanhaarverplichteclaimopdeze

werken.

HOOFDSTUK19

Epiloog

Hoeeenvoudighadhetrechtsherstelindezaak-

Goudstikkerin1946kunnenzijn.Alsmentoenmaareenvoordehandliggendevraaghadgesteld:kandeoverheidzichnadebevrijdingmetgoedfatsoendemiljoenenschataankunstlatentoevallendietotopdedagvandebezettinghetvolledigvrijebezitwasgeweestvaneengevluchteparticulier?Enhoeeenvoudighadhetgezochterechtshersteleind

vorigeeeuwalsnogkunnenzijn,alsdiezelfdeoverheidmeteenhaderkenddaterdestijdsgrovefoutenwarengemaaktronddeerfenisvanJacquesGoudstikker.Develebewijzenvoordatonrechtwarenopeenpresentatieblaadjeaangereikt,maarhetmoestdesondanksruimnegenjaardureneerinDenHaaghetinzichtrijptedater

maaréénfaireoplossingwas:teruggeven,rechtsherstel.

Dieteruggavegeschieddeuiteindelijk,endatspreektvoordebetrokkenbestuurders.Zededenwatjuistwasopaangevenvaneengroepintegereambtenaren.Maarhetexcuusvoor65jaaronrechtkwamnietoverhunlippen.Ennog

weerklinktwatsommigeweerspannigetopklerkenindeentouragevanhunbewindsliedentelkensmaardebiteerden:deRomeinenhebbenkunstgestolen,deGriekenhebbenhetgedaan,Napoleondeedhet,watzoudenwijdandooranderengestolenkunstteruggeven?Alswedaaraanbeginnen,houdthetnooitmeeropenmoet

hethelerechtsherstelvannadeoorlogopnieuw...

Dezearroganteenfeodalehoudingheeftdezaak-Goudstikker66jaarlanggeregeerd.Hetvergdeeentitanenstrijdomdaarveranderingintebrengen.Wiekan–alsindividu–zo’nstrijdtegendeoverheidopbrengenentotheteindevolhouden?Inelkgevalzegthetverloop

van‘Goudstikker’veeloverhetzelfreinigendevermogenvandestaat.Datblijktbeperktvanomvang.Iemanddietegendeoverheidopstaatomvoorzijnbelangentevechten,wordtdoordepolitiekmisschiennogaangemoedigdmaarlooptvervolgensstukopbelangrijkedelenvandeambtenarijdaarachter.Foutentoegeven,hoeverze

wellichtookachteronsliggen,blijktveruithetminstontwikkeldevermogenin‘DenHaag’.Wiedesondankseenberoepopdatvermogendoet,vindtalgauweenjuridischgeoliedevechtmachinevanangstaanjagendeproportiestegenoverzich.PrecieszoalsdeerfgenameVonSahermoethebbenervarentoenzebijhet

gerechtshofinDenHaagmeteenreeksdrogredenendedeurwerdgewezen.Jemoetwelvanstaalzijnomdantochdoorteblijvenvechtenenintezettenopeenpolitiekveranderingsklimaat.

Dezaak-Goudstikkerverdiendedatgevecht.Wanthijstondaandebasisvanwatuiteindelijkeenheelnieuw,verruimd

restitutiebeleidvooroorlogsslachtoffersofhunerfgenamenzouworden.DebetekenisvanVonSahersoverwinninggaatdanookveelverderdanhaarzaakzelf.Inmiddelszijnzo’nzestigeveneensonafgerondekwestiesvannaoorlogs‘rechtsherstel’opnieuwaangebrachtbijdeRestitutiecommissieendeervaringleertdatdeenenadeandereclaimantin

hetgelijkwordtgesteld.Ofhetdaarbijnuoméénschilderijgaatofomeenvolledigehandelscollectie,doetvoordebetrokkenennietterzake.Voorallengeldt:eindelijkerkenning,eindelijkgerechtigheideneindelijkeenbeetjemeervredebijeenpersoonlijkegeschiedenisdiezolang–ensomszoondraaglijk–onvoltooidverledentijdwasgebleven.

Bijhetterpersegaanvanditboekbleekdaternaastzulkeprincipesvanrechtenrechtvaardigheidookheelanderezakeninhetgedingrakenbijzo’nintensiefenlangduriggevecht.ZodreigdeeenvanVonSahersNederlandseadvocaten,mr.Jhr.R.O.N.vanHolthetotEchten,beslagteleggenopdegehelecollectievlakvoordatdezeaande

erfgenamekonwordenteruggegevenomdatzijnrekeningennognietwarenbetaald.Hijeistehetprontebedragvan15,6miljoeneuroaangemankeerdhonorarium,renteenvergoedingvoorhetgelopenrisicooverdeafgelopennegenjaar,omgerekendeenjaarsalariswaarmenigtopondernemervoorzoutekenen.

VanHolthetotEchtenbleekzichtehebbengebaseerdopeennocurenopay-dealmetzijnopdrachtgeverindevormvaneenaandeelhoudersconstructie.Diedreigde–geziendepasjarenlatergeblekenwaardevandeclaim–buitenproportioneleomvangaantenemenenkongeenstandhoudentoenbleekdatdefiscuser

zwareconsequentiesaanzouverbinden.Bovendienzouzo’nvormvandoorvelenalsexorbitantervarenbeloninginstrijdzijnmetdegoedegebruikenbinnendeadvocatuur.Inhetkortgedingdatvolgde,vlogendepercentagesenmiljoenenovertafelenklonkmeteenhetteverwachtenpubliekeoordeel:bloedgeldvoorde

advocatenindustrie,hierisderestitutieaanoorlogsslachtoffersnietvoorbedoeld.

TochzagderechterredenenomVanHolthetotEchtenmiddelseenvoorgeschrevenbankgarantieuitzichttebiedenopeenaanzienlijkhonorarium,daarmeebegriptonendvoordeextremeomstandigheden

waaronderdezaak-GoudstikkerinNederlandbevochtenhadmoetenworden.1Bovendienhadderechterbegrependatzulkeenorme,langdurigeenonvoorspelbareprocedurestegendestaatnormaalgesprokenonmogelijkzijnalsdeeisernieteenvettebeurskantrekken.Alshijnietinstaatisomdenoodzakelijkeadviseursén

hunrisicoommetlegehandenteeindigenjarenlangvóórtefinancieren.Zoveelgeldtrekkenslechtsweinigenvanhunrug.Maartoch.Toendeuittochtderschilderijeneenmaalwasbegonnen,kondensommigenhetnietlatenomVonSahersadviseursvoorgeldwolvenuittemakenineenindustrievanadvocaten,adviseursen

kunsthandelaren.Enpassantnoemdenzederestitutieeenheillozewegalsdiezouleidentothetverrijkenvanallerlei‘buitenstaanders’inplaatsvantothetrechtsherstelvanerfgenamen.

Evendreigdeditonsmakelijkkrakeelovergeld,datmisschienonlosmakelijkisverbondenmetzulke

publiekegevechtenalsVonSahermetdeweerspannigeNederlandseoverheidmoestaangaan,hetongelooflijkeresultaatervanteoverschaduwen.Eenrestitutiediehaargelijkeinhetnaoorlogserechtsherstelinbinnenenbuitenlandnietkende,leekteverzandenineenmoddergevechtommiljoenenendaarmeeveelaanglansteverliezen.

Zoietswasinhetbuitenland,ondermeerinOostenrijk,DuitslandenFrankrijk,aleerdervertoond.MareivonSaherzelflegdedevingeropdezereplekmethaarrepliekindeingezondenbrief,diezijaanNRCHandelsbladendeNewYorkTimesverstuurde.Hetevensimpelealsafdoendeargumentwas:‘AlsdeNederlandseregering

eerderhadgehandeld,warenaldieadviseursnietnodiggeweest.’2Zevoegdeernogietsaantoe:‘VanHolthekomteenredelijkebeloningtoe.HetzouverdrietigenonrechtvaardigzijnalsmijngeschildaarovermetVanHolthehetrestitutiebeleidineenkwaaddaglichtzoustellen.Depogingenomgroot

onrechtuithetverledenteherstellen,zijnhonorabelenbehorentewordenvoortgezet.’

HadVonSaherhaarzaaknietondanksalletegenwerkingnegenjaarlangdoorgezet,danzoudenhaarschilderijentenonrechteenvooraltijdaandestaatzijnvervallen.Veleanderezakenwarenwellichtnieteenstoteen

behandelinggekomen.Allesdoetvermoedendatzoietszichmorgenkanherhalen,ookalliggendebewijzenvanonrechtvoorhetoprapen.Deechtevragenzijndus:waaromkaneenoverheidhaarfoutenzomoeilijktoegevenenwaarommoethetzolangdureneerderesultatenervanwordenrechtgezet?Waaromhangthetgewensterechtsherstel

vanindividuenafdiedemoed,detijdendemiddelenvindenomhetgevechtaantegaanteneindetevoorkomendathunrechtenwordengeknakt?Waaromneemtdeoverheiddaartoehetinitiatiefniet?Alseentoevalligejournalistdezaakdestijdsniethaduitgezochtendeervenniethadopgespoord,enalsVonSaherervervolgens

geenjarenvoorhadgevochtenmeteengroepspecialisteninbuitenissigefinancieringsconstructies,danwasdevoormaligecollectie-GoudstikkereennaamloosonderdeelvanhetInstituutCollectieNederlandgebleven.HetiszelfsdevraaginhoeverreNederlandzijnnieuwerestitutiepolitiekzouhebbenontwikkeld.

Vertrouwenophetzelfreinigendevermogenvandeoverheidinzakenvangrootonrechtwaarzijpartijbijis,blijfteenhachelijkezaak.Dézezaakleertgelukkigdathetookanderskan,almoestendeerfgenamenertienjaarvoorvechten.BovenalisdenaamvaneengrootNederlandsonderdaan,JacquesGoudstikker,bezoedeldalshijwasdoor

denazi’s,aandevergetelheidontruktenmeernog:vollediginerehersteld.Hijwordtweererkendomwiehijwas:demandienietalleendeNederlandsekunsthandelopeenhogerplanheeftgebrachtenzijnvooraanstaandeplaatsindewereldheeftbezorgd.Maarookdemandieleefdevoorhetwaregenietenvankunstdoor

eengrootpubliek.DegeestvanGoudstikkerishelemaalterug.DaarmogenMareivonSaherenálhaaradviseurstrotsopzijn.DaarmoetNederlandtrotsopzijn.

Schilderijenteruggevengaatnietzomaar:eerstverzamelen,centraaldocumenteren,inde

juistestaatbrengen,fotograferen,boekstavenenverpakken…DatgebeurdeallemaalinhetInstituutCollectieNederland(foto:PieterdenHollander).

ElkdetailvandeschilderijendieNederlandvoorgoedzullenverlaten,wordtbeschrevenenvastgelegdalsonderdeelvandevaderlandsekunstgeschiedenis(foto:PieterdenHollander).

NadatdeVonSahershunerfeniseindelijkterughadden,

gingeendeelvandeschilderijenteruginhetcircuitwaarzealtijdvoorbedoeld

warengeweest:dekunsthandel.HierdeveilinginLonden,naeeneerdereinNewYorken

laternogeeninAmsterdam(foto:PieterdenHollander).

Noten

HOOFDSTUK21.Gesprekvandeauteurmet

prof.dr.H.W.vanOs,oud-directeurvanhetRijksmuseum,overdebetekenisvanJacquesGoudstikkeralsdrijvendekracht

indeNederlandsekunstwereld,Amsterdam,september1998.

2.AgeethScherphuis,‘Eenheerindekunsthandel’,VrijNederland,10november1990,pagina39.

3.Ibidem.4.GesprekoverJacques

GoudstikkervandeauteurmetCharlotteWiethoff,kunsthistoricusenoud-conservatormodernekunstvanmuseumBoijmansVanBeuningeninRotterdam,september1998,Aerdenhout.

5.Ibidem.6.Ch.Wiethoff,‘De

kunsthandelaarJacquesGoudstikker(1897–1940)enzijn

betekenisvoorhetverzamelenvanvroegeItaliaansekunstinNederland’,NederlandsKunsthistorischJaarboek1981,deel32,Fibula-vanDishoeck,Haarlem,1982,pagina262.

7.Wiethoff,‘DekunsthandelaarJacquesGoudstikker’,pagina258.

8.Wiethoff,‘DekunsthandelaarJacquesGoudstikker’,pagina266.

HOOFDSTUK31.L.L.vonMünching,De

NederlandseKoopvaardijvlootindeTweedeWereldoorlog,De

BoerMaritiem,Weesp,tweededruk,pagina48.

2.Mr.A.E.D.vonSaher,N.V.KunsthandelJ.Goudstikker–Overzichtvandegebeurtenissenindeperiodevan31december1939totapril1952,Amsterdam,april1952,RijksinstituutvoorOorlogsdocumentatieDocII278-A,pagina11.

3.RotterdamvanAtotZonderredactievanJ.vanRijn,NVKruseman’sUitgeverij,DenHaag1970.

4.Kroniekvande20steeeuw,Elsevier,Amsterdam1985.

5.OverlijdensverklaringDagjournaalS.S.Bodegraven,

privé-archiefEdovonSaher,Greenwich,Connecticut,Amerika.

6.TelegrafischecorrespondentiemetdeBanker’sTrustinLonden,opgeslagenindeGoudstikker-dossiersbijdeNationalArchivesinWashington,waaraanookmr.VonSaherinzijnrapportagerefereert.

7.AgeethScherphuis,‘Eenheerindekunsthandel’,VrijNederland,10november1990,pagina42.

8.VonSaher,pagina3.9.Ibidem.10.Ch.Wiethoff,‘De

kunsthandelaarJacques

Goudstikker(1897-1940)enzijnbetekenisvoorhetverzamelenvanvroegeItaliaansekunstinNederland’,NederlandsKunsthistorischJaarboek1981,deel32,Fibula-vanDishoeck,Haarlem1982,pagina249-278.

11.VonSaher,pagina1.12.Wiethoff,pagina250.13.VonSaher,pagina2.14.Wiethoff,pagina249-278.15.FotocatalogusAdWindig,

Amsterdam,datumonbekend.16.VonSaher,bijlage6.17.PaleisvanJustitieNeurenberg,

22december1945,‘TranscriptofRecordofInterrogationof

HermannGöring’,NationalArchives,Washington.

18.Scherphuis,pagina41.19.VonSaher,pagina11.20.DossiersGoudstikker,National

Archives,Washington.21.CentraalTestamentenregister,

DenHaag.22.Wiethoff,pagina252.23.VonSaher,pagina1.24.Wiethoff,pagina255.25.JacquesGoudstikker,‘Kasteel

Nijenrode’,juli1935,privé-archiefDésiGoudstikker,GemeentearchiefAmsterdam.

26.JacquesGoudstikker,‘Overhetbelevenvankunst’,redevoering,

privé-archiefDésiGoudstikker,GemeentearchiefAmsterdam.

HOOFDSTUK41.AgeethScherphuis,‘Eenheerin

dekunsthandel’,VrijNederland,10november1990,pagina36.

2.DésiHalban,SelmaKurz,DieSängerinundihreZeit,BelserVerlag,StuttgartenZürich,1983,pagina196.

3.MaudKeusenCeesvanEde,DieGroszeParade,documentaireoverdekunstroofvandenazi’sinEuropa,NOS-televisie,Hilversum1986.

4.Halban,pagina83.

5.Programmavanhet‘AlgemeenWeldadigheidsfeestWeenenaandeVecht’,privé-archiefDésiGoudstikker-Halban,GemeentearchiefAmsterdam.

6.KeusenVanEde,DieGroszeParade.

7.Ibidem.8.Scherphuis,pagina38.9.Scherphuis,pagina37.10.Scherphuis,pagina40.11.KeusenVanEde,DieGrosze

Parade.12.Ibidem.13.BriefvanJacquesGoudstikker,

privé-archiefDésiGoudstikker-

Halban,GemeentearchiefAmsterdam.

14.Scherphuis,pagina41.

HOOFDSTUK51.UitdezelfdebriefaanKramarski.2.MaudKeusenCeesvanEde,Die

GroszeParade,documentaireoverdekunstroofvandenazi’sinEuropa,NOS-televisie,Hilversum1986.

3.Mr.A.E.D.vonSaher,N.V.KunsthandelJ.Goudstikker–Overzichtvandegebeurtenissenindeperiodevan31december1939totapril1952,Amsterdam,april1952,Rijksinstituutvoor

OorlogsdocumentatieDocii278-A,pagina3.

4.LaatstebriefvanJacquesGoudstikkervoorzijnvertrekuitNederland,gedateerdop6mei1940,onbekendgeadresseerd‘aanzijnlangdurigevriendin’,privé-archiefDésiGoudstikker-Halban,GemeentearchiefAmsterdam.

5.AgeethScherphuis,‘Eenheerindekunsthandel’,VrijNederland,10november1990,pagina41.

6.KeusenVanEde,DieGroszeParade.

7.Ibidem.8.Ibidem.

9.Ibidem.10.VonSaher,pagina14.11.VonSaher,pagina12.12.Ibidem.13.KeusenVanEde,DieGrosze

Parade.14.Scherphuis,pagina41.15.K.W.L.Bezemer,Geschiedenis

vandeNederlandseKoopvaardijvlootindeTweedeWereldoorlog,Elsevier,Amsterdam-Brussel,1986,pagina185.

16.L.L.vonMünching,DeNederlandseKoopvaardijvlootindeTweedeWereldoorlog,Weesp,1978,pagina48.

HOOFDSTUK61.Désiingesprekkenmethaar

vertegenwoordigsterbijSotheby’sInternationaleVeilingenTinekeKoster,Amsterdam1986-1995.

2.AfschriftuithetoverlijdensregistervanDistrictFalmouthinhetgraafschapCornwall,opgemaaktdoorambtenaarA.E.Lewisop27mei1950.

3.OpdrachtbevestigingbegrafenisondernemerPye,privé-archiefDésiGoudstikker-Halban,GemeentearchiefAmsterdam.

4.AgeethScherphuis,‘EenHeerindeKunsthandel’,VrijNederland,10november1990,pagina42.

5.PieterdenHollander,interviewmetJanDikjr.voorAlgemeenDagblad,november1997.

6.Mr.A.E.D.vonSaher,N.V.KunsthandelJ.Goudstikker–Overzichtvandegebeurtenissenindeperiodevan31december1939totapril1952,Amsterdam,april1952,pagina20,21.

7.Verhorenvanpersoneelenbetrokkenenbijdeaffaire-GoudstikkerdoorderechercheafdelingHilversumvanderijkspolitie(verbalisant

A.M.G.Rouwhorst)voorhetParketvandeProcureur-FiscaalvanhetBijzonderGerechtshofteAmsterdam,1948.

8.VonSaher,pagina21.9.AdriaanVenema,Kunsthandel

inNederland1940-1945,UitgeverijDeArbeiderspers,Amsterdam,1986.

10.Verhorenpersoneelenbetrokkenen,verbalisantA.M.G.Rouwhorst.

11.OpbasisvandeKoninklijkeBesluitenA1enA6vanderegeringinballingschapteLondenzoudengeroofdeenonderdwangverkochtegoederenaandeeigenaarworden

teruggegevenvoorzoverdestaatdieuitzijnnaamzoukunnenclaimenenalstijdelijkbeheerdernaarNederlandzoukunnenhalen.Eventueleinkomstenuitdegedwongenverkoopvandegoederenzoudenbijteruggaveverrekendmoetenworden.

12.Prof.mr.Ch.J.Langereis,Notitiestemrechtingekochteaandelen,Amsterdam,7oktober1997.

13.S.H.M.A.Dumoulin,‘N.V.KunsthandelJ.Goudstikker’,TVVS-Maandbladvoorondernemingsrechtenrechtspersonen,Kluwer,Deventer,november1997.

14.Mr.E.J.KorthalsAltesenW.C.RoestvanLimburg,‘Beginverslagvanbestuurdersmetbevoegdheidvanbewindvoerders’,Amsterdam,4juni1946,archiefbijzondererechtsplegingministerievanJustitie,DenHaag(zieooknoot6).

15.VonSaher,pagina19,20.16.Verhorenpersoneelen

betrokkenen,verbalisantA.M.G.Rouwhorst.

17.Ibidem.18.VonSaher,pagina27e.v.19.Diversedossiersoverde

activiteitenvanAloisMiedlindearchievenvandeOSS,voorloper

vandeCIA,bijdeNationalArchivesinWashington.

20.VonnisinzakeAloisMiedlcontraHetNederlandsBeheersinstituutR16.728enR16.728ARaadvoorhetRechtsherstelafdelingRechtspraak,MeervoudigeKamerte’s-Gravenhage,DenHaag,16februari1954,pagina7,9,12en20.

21.IgorCornelissen,‘Bernhard,demerkwaardigerelatieAloisMiedl,“eengannefincommissie”’,VrijNederland,9oktober1976.

22.Mededelingentijdensgesprekkenvandeauteurmet

drs.G.Aalders,historicusbijhetRijksinstituutvoorOorlogsdocumentatieinAmsterdam.

23.‘TranscriptofRecordofInterrogationofHermannGöring’,PaleisvanJustitieNeurenberg,22december1945,NationalArchives,Washington.

24.VonnisinzakeAloisMiedl,pagina8.

25.VonnisinzakeAloisMiedl,pagina9.

26.VonSaher,pagina17.27.VonnisinzakeAloisMiedl,

pagina15e.v.

28.BriefvanSSSturmbahnführerW.Lages,bevelhebbervandeSicherheitspolizeifürdiebesetztenNiederländischeGebiete,AussenstelleAmsterdambetreffendede‘jodinGoudstikker’,waarschijnlijkgerichtaanssHauptsturmführerAusderFünten,Amsterdam,18september1942.DaarinzetLagesuiteendatdemeerdan70jaaroudemevrouwGoudstikkerbedlegerigisendeportatienaareenDuitswerkkampvreest,maardatMiedlbemiddeltmet‘Berlijn’omdattevoorkomen.

29.VonSaher,pagina14en15.

30.Prof.mr.Ch.J.Langereis,Notitiestemrecht,enS.H.M.A.Dumoulin,‘N.V.KunsthandelJ.Goudstikker’.

31.TestamentenJ.Goudstikker(1937en1939),opgemaaktbijnotarisArnoldvandenBerghteAmsterdam,in1997opverzoekvandeauteurgeverifieerddoornotarismr.G.A.M.deKoningteWaalwijk.

32.TelegramnotarisVandenBerghaanDésiGoudstikker,viamevrouwSelmaBorger,37East64thStreetNewYork:‘Deomstandighedenhebbentotverkoopgedwongenstopprijstweeënhalfmiljoengulden

verminderdmetschuldenennogalzwaredividendbelastingstoptweemiljoenreedsbetaaldrestbinnenmaandstopstuuralstublieftgeenrechtsgeldigetoestemmingvoordeverkoopzaakmaarvoordeliquidatievanJacques’bezit,VandenBergh,notaris.’RadiogramRCACommunicationsInc.,ontvangenophetkantoor64BroadStreetNewYork.

33.GetuigenverhoorvanDésiGoudstikkerdoorA.M.G.Rouwhorst,plaatsvervangendhoofdvandePolitiekeRecherche-AfdelingRecherche-

BureauCollaboratie,Amsterdam,27mei1948.

34.Verhorenpersoneelenbetrokkenen,verbalisantA.M.G.Rouwhorst.

35.Ibidem.InhetverhoorvanLembergerwordtookverwezennaardevoorlopigekoopovereenkomsttussenA.A.tenBroekenAloisMiedlinzakedekoopenverkoopvanactivavandeKunsthandelJ.Goudstikker,gedateerdop1juli1940,tegeneenprijsvan2,55miljoengulden.Diewerdgevolgddooreenaanvullendeovereenkomstop3juli1940(uitstelvanbetalingvoorMiedl).

AfschriftenvandezeovereenkomstenbevindenzichindedossiersKunsthandelJacquesGoudstikker,inhetprivé-archiefvanDésiGoudstikker-Halban,datisondergebrachtinhetGemeentearchiefAmsterdam.

36.VonSaher,pagina23.37.Voorlopigekoopovereenkomst

1juli1940.38.Nahetnietdoorgaanvande

eersteovereenkomsttussenTenBroekenMiedlslotenzijeentweede,gedateerdop13juli1940,waarbijMiedlalleendenaamGoudstikkerenalzijnbezittingenmetuitzonderingvan

dekunstcollectieovernam,tegeneenbedragvan550.000gulden.DeschilderijenwarentoenreedsaanGöringverkocht.DaarvoorwaseenafzonderlijkcontractgetekendtussenA.A.tenBroekenGöringspersoonlijke‘inkoper’WalterAndreasHoferinzakedeverkoopvanalGoudstikkersschilderijenenkunstvoorwerpentegeneenbedragvantweemiljoengulden.DossiersKunsthandelJacquesGoudstikker,inhetprivé-archiefDésiGoudstikker-Halban,GemeentearchiefAmsterdam.

39.TranscriptofInterrogationReportHermannGöring.

40.DitverklaardemevrouwThomasseteAmsterdam,dochtervanGoudstikkersadministratriceSchilp-Thomasse,ingesprekmetdeauteur,Amsterdam,begin1998.

41.Scherphuis,pagina42.42.VerklaringvanMareivon

Saher,weduwevanDésiGoudstikkerszoonEdo,ingesprekmetdeauteur,Greenwich,VerenigdeStaten,september1997.

HOOFDSTUK71.IgorCornelissen,‘Bernhard,de

merkwaardigerelatieAloisMiedl,“eengannefin

commissie”’,VrijNederland,9oktober1976.

2.Mr.W.G.Belinfante,raadsadviseurinalgemenedienst,‘I/zMiedl,puntenuithetdossiervanhetNBI’,bijlagebijeennotitieaandeministerendesecretaris-generaalvanJustitie,1951,archiefministerievanJustitie,DenHaag;en‘VonnisinzakeAloisMiedlcontrahetNederlandsBeheersinstituut,RaadvoorhetRechtsherstel,afdelingrechtspraak,meervoudigekamerte’s-Gravenhage,R16.728enR16.728A,16februari1954,

archiefministerievanJustitie,DenHaag.

3.VerhoorRijksrecherchete’s-Gravenhage,CentraleVermogensOpsporingsdienstteAmsterdam,betreftverhoorvanliquidateur,directeureneigenaresseNVJ.GoudstikkerteAmsterdammetbetrekkingtotonregelmatighedenStichtingNederlandsKunstbezitdoordeverbalisantenC.M.vanderDoesenP.C.Overdijkop13oktober1948,archievenOpenbaarMinisterieDenHaag.

4.VonnisinzakeAloisMiedlcontrahetNederlandsBeheersinstituut,RaadvoorhetRechtsherstel,

afdelingrechtspraak,meervoudigekamerte’s-Gravenhage,R16.728enR16.728A,16februari1954,archiefministerievanJustitie,DenHaag.

5.VonnisinzakeAloisMiedl,RaadvoorhetRechtsherstel,16februari1954.

6.Memorandum‘ActivitiesofAloisMiedl,ArtAgent’vanhetministerievanBuitenlandseZakeninWashingtonop26oktober1944,perluchtpostverzondenaandecommandantvandeAmerikaansemissieinBern,R6184,1949-2Box64,NationalArchives,Washington.

7.VonnisinzakeAloisMiedl,RaadvoorhetRechtsherstel,16februari1954.

8.NietgesigneerdAmerikaansintelligence-rapport,ondermeergebaseerdopinformatievandeBritsegeheimedienst(Londonxx-4085,2december1944),betreffendedeactiviteitenvanMiedlinSpanje,vermoedelijkopgesteldindecember1944,dossiersGoudstikker,NationalArchives,Washington.

9.Driepagina’slangeverklaringvanMiedl,vermoedelijkafgelegdtijdenszijngesprekmetdeAmerikaanseinlichtingenofficierTheodoreRousseau,opgemaakt

inSpanjerondofvlaknaheteindevandeTweedeWereldoorlog,nietgedateerd,dossiersGoudstikker,NationalArchives,Washington.

10.VerklaringvanMiedltegenoverRousseau.

11.VonnisinzakeMiedl,RaadvoorhetRechtsherstel,16februari1954.

12.Ibidem.13.Mr.W.G.Belinfante,‘I/zMiedl,

puntenuithetdossiervanhetNBI’.

14.VonnisinzakeMiedl,RaadvoorhetRechtsherstel,16februari1954.

15.Ibidem.16.AdriaanVenema,Kunsthandel

inNederland1940-1945,UitgeverijDeArbeiderspers,Amsterdam,1986,pagina247.

17.Ch.Wiethoff,‘DekunsthandelaarJacquesGoudstikker(1897-1940)enzijnbetekenisvoorhetverzamelenvanvroegeItaliaansekunstinNederland’,NederlandsKunsthistorischJaarboek1981,deel32,Fibula-vanDishoeck,Haarlem1982,pagina249t/m278.

18.‘ReportNo.3,Miedl’sStatement’,deuitgebreide,doorAloisMiedlondertekende

weerslagvanzijngesprekmetdeAmerikaanseinlichtingendiensten,opgemaaktinSpanjerondofvlaknaheteindevandeTweedeWereldoorlog,nietgedateerd,dossiersGoudstikker,NationalArchives,Washington.

19.Memorandum‘ActivitiesofAloisMiedl,ArtAgent’.

20.Verslagbijdeprocureur-generaalvanhetgerechtshofin’sGravenhagevanhetop12juli1948geopendegerechtelijkvooronderzoektegendr.A.B.deVriesenB.Katzdoordeofficiervanjustitiebelastmetfraudezakenmr.W.H.Overbeek,

18januari1951,archiefministerievanJustitie,DenHaag,pagina34.

21.VonnisinzakeMiedl,RaadvoorhetRechtsherstel,16februari1954.

22.Ibidem.23.Verslagvanhetbezoekaan

NederlandvandeBritsemilitaireinlichtingengroep‘Orion’van13tot18juli1945,gerichtaan‘Chiefx-2BanchETO’,opgestelddoor‘BB508’inLondenop25juli1945,NationalArchives,Washington.

24.IgorCornelissen,‘DeprotectievanAloisMiedl,endevredesmissievanGerhard

Fritze’,VrijNederland,16oktober1976.

25.Rapport‘Amerikaansemaatregelenom12NederlandsebankinstellingenteblokkerenopgrondvanhetvermoedendatzijeendekmantelzoudenzijnvoorDuitsebelangen’,dossiernummerA57/0639,jaartal1945(doorgehaald),archiefministerievanJustitie,DenHaag.

26.Proces-verbaalvanhetverhoorvanE.G.WSchulze-Bernett,beroepsofficiervandeafdelingIderAbwehr(spionage-afdelingvanhetDuitseleger),doordeKoninklijkeMarechaussee6e

divisiedistrictRotterdam,afgenomenin‘camp5CICtePaderborn’op29april1947,ministerievanJustitie,DenHaag,pagina39.

27.‘VorderingtotGerechtelijkVooronderzoekenInbewaringstelling,Art.63,149,181en207Strafvordering,geziendeprocesstukkenderstrafzaaktegenAlfredFlesche’doordeofficiervanjustitiebijdearrondissementsrechtbankteHaarlem,10mei1940,archiefministerievanJustitie,DenHaag.

28.Rapport‘Amerikaansemaatregelenom12Nederlandse

bankinstellingenteblokkeren’.29.‘ReportNo.3,Miedl’s

Statement’,NationalArchives,Washington.

30.VerslagbezoekBritsemilitaireinlichtingengroepOrion,AppendixA.

31.VerslagbezoekBritsemilitaireinlichtingengroepOrion.

32.ConfidentialReportontheAppreciationofEnemyMethodsofLootingWorksofArtinOccupiedTerritory,RG239,E-10,box25,NationalArchives,Washington.

33.Kopienr.16vanhetrapport‘LootedArtinOccupiedTerritories,NeutralCountries

andLatinAmerica’vandeForeignEconomicAdministration,EnemyBranch,ExternalEconomicSecurityStaff,NationalArchives,Washington.

34.VerslagbezoekBritsemilitaireinlichtingengroepOrion.

35.Berichtopbriefvan22februari1952,waarindeministervanJustitieverslagdoetvanhetonderzoeknaardeverdwenenstukkenvandeheropgerichteKunsthandelJ.GoudstikkerNV,archiefministerievanJustitie,DenHaag.

36.VonnisinzakeMiedl,RaadvoorhetRechtsherstel,16februari

1954.37.Ibidem.38.Ibidem.39.Ibidem.40.Mr.W.G.Belinfante,‘I/z

Miedl,puntenuithetdossiervanhetNBI’.

41.VonnisinzakeMiedl,RaadvoorhetRechtsherstel,16februari1954.

42.Venema,pagina132E.V.43.VerslagbezoekBritsemilitaire

inlichtingengroepOrion,enVenema,pagina133.

44.VonnisinzakeMiedl,RaadvoorhetRechtsherstel,16

februari1954,en:VerslagbezoekBritseInlichtingendienstOrion.

45.VonnisinzakeMiedl,RaadvoorhetRechtsherstel,16februari1954.

46.Ibidem.47.Ibidem.48.VerslagbezoekBritsemilitaire

inlichtingengroepOrion,AppendixA.

49.VonnisinzakeMiedl,RaadvoorhetRechtsherstel,16februari1954.

50.Memorandum‘ActivitiesofAloisMiedl,ArtAgent’.

51.‘ReportNo.3,Miedl’sStatement’,NationalArchives,

Washington.52.‘VerklaringGetuigeDesiree

LouiseErnestineAnnavanHalban,wed.J.Goudstikker’inhet‘Resumé,behorendebijhetdossiercontraJanDikJr.,JohannaElisabethVelthuyzenenJanDikSr.,oorpronkelijkhetDik-AgemaDossiergenoemd’,ParketvandeProcureur-FiscaalbijhetBijzonderGerechtshofteAmsterdam,RechercheAfdelingc,no.185,Deelii,pagina9.

53.‘1.H.HoffmannInterrogation’,en‘2.Prof.HeinrichHoffmann’,verslagvanhetverhoorensamenvattingplusaanbevelingen,Paleisvan

Justitie,Neurenberg26juni1945,NationalArchives,Washington.InzijnverhoornoemdeHoffmannookeenlijstvan18schilderijen,dieMiedlrechtstreeksaandeFührerhadverkochtuitdeGoudstikker-collectie.HoffmannzettedaartoeontmoetingentussenMiedlenHitleropofbrachtdeschilderijenzelfonderdiensaandacht.Hijnoemdeuithethoofdondermeerdeverkoopvanhetvolgende,letterlijkovergenomenlijstje:Teniers,Soldatenineenherberg;Fabricius,Engel;VanEckhout,Ruiter;Metsu,Pijproker;DeFlieger,Zeezicht;Molenaer,

Drinker;Cuyp,Landschapmetvee;Palamedes,Interieurmetgezelschapronddetafel;Rembrandt,Kluizenaar;Rembrandt,Demuziekles;Verbockhoven,Landschapmetschapen;AertdeGelder,Deverlorenzoon;JanSteen,Dehaan(Quack?);FerdinandBol,Eenportret;PieterdeHoogh,Zittendevrouw;WillemvanderVelde,Zeezicht;Brouwer,HerbergscèneenRubens,titelonbekend.

54.‘1.H.HoffmannInterrogation’en‘2.Prof.HeinrichHoffmann’,NationalArchives,Washington.

55.Ibidem.

56.Venema,pagina143e.v.57.‘Verordnungsblattfürdie

besetztenniederländischenGebiete,Stück13,Ausgegebenam23.Mai1942’,ookwelgenoemd:detweedeLiro-verordening,dossiersGoudstikker,NationalArchives,Washington.

58.Mr.WG.Belinfante,‘I/zMiedl,puntenuithetdossiervanhetNBI‘

59.‘ReportNo.3,Miedl’sStatement’,NationalArchives,Washington.

60.VerslagbezoekBritsemilitaireinlichtingengroepOrion,AppendixA.,

61.OndermeerVenema,pagina142e.v.

62.‘InterrogationofHermannGöringbyE.E.Minskoff,Chief,HenrySchneider,DeputyChief’,PaleisvanJustitie,Neurenberg,22december1945,2delen,NationalArchives,Washington,deel2,pagina13-18.

63.VonnisinzakeMiedl,RaadvoorhetRechtsherstel,16februari1954.

64.Ibidem.65.Briefaanmr.L.Bouma,

advocaatenprocureur,vandeprocureur-fiscaalbijhetbijzondergerechtshofinAmsterdam,24september1949:

‘NaaraanleidingvanUwschrijvenvan12dezermogeikUbevestigendatmijnerzijdstegenUwclient,deheerA.Miedl,geenvervolgingsmaatregelenzijnofwordenoverwogen.’ArchiefministerievanJustitie,DenHaag.

66.VerklaringvandeNederlandsezaakgelastigdeinMadriduitnaamvanderegering:‘LegouvernementnéerlandaisdonneàMonsieurMiedll’assuranceque,durantsonséjourauxPays-Baspourl’interrogatoireci-dessusmentionné,ilneseraenaucunefaçonprivédesalibertéetne

seral’objetd’aucuneautremesure[...].MonsieurMiedlpourracirculerlibrementauxPays-Basdurantlavaliditéduvisa[...],’13juni1949,archiefministerievanJustitie,DenHaag.

67.Rapport‘LootedArtinOccupiedCountries,NeutralCountriesandLatin-America’,5mei1945,summary,Recordsofoss,Recordgroup226,NationalArchives,Washington.

HOOFDSTUK81.‘CatalogusvanModerne

Schilderijen,Aquarellen,Teekeningen,etc.Afkomstigvan

deCollectievanwijlenJ.Goudstikker,Amsterdam,8en9oktober1940’.Indezecataloguszijndeschilderijenuithetzogenoemde‘pensioenfonds’vanGoudstikkeraangeboden.Hetaantalvanongeveer150stuksovertreftoverigensdedoormr.A.E.D.vonSaherinzijnrapportageoverdezaak-Goudstikkergenoemde93schilderijen,waaruitdatfondszoubestaan.Voordatverschilisgeensluitendeverklaringtegeven.

2.Mr.A.E.D.vonSaher,N.V.KunsthandelJ.Goudstikker–Overzichtvandegebeurtenissen

indeperiode31december1939totapril1952,Amsterdam,april1952,pagina33.

3.DefinitieveovereenkomsttussenA.A.tenBroekenAloisMiedlverledentenoverstaanvannotarisA.vandenBerghop14september1940,Amsterdam,privé-ar-chiefDésiGoudstikker,GemeentearchiefAmsterdam.DezeovereenkomstvolgdeopdevoorlopigeovereenkomsttussenTenBroekenMiedlop13juli1940.Aangezieninseptember1940deliquidatievandefirmafeitelijkreedsingangwasgezet,wasdaaroverindedefinitievetekstgeenbepalingmeer

opgenomen,zoalsindevoorlopige.

4.De‘N.V.KunsthandelJ.Goudstikkerinliquidatie,Amsterdam,Verlies-enWinstrekening1januari–31december1940’vermeldtaandedebetzijdeondermeerdepost‘StortingStichtingPensioenfondsvoorhetpersoneelvandekunsthandelJ.GoudstikkerN.V.’tergroottevan120.000gulden.Diepostdruktrechtstreeksopdepost‘Winstopverkoopdiverseactiva(Opbrengstminusboekwaarde)’tergroottevanbijna1,6miljoenaandecreditzijde.Assistent-

notarismr.C.K.Masseestuurdedezebalansenverlies-enwinstrekeningop10september1941naarDésiGoudstikkerinAmerika.DossiersGoudstikker,NationalArchives,Washington.

5.VonSaher,pagina34e.v.6.VonSaher,pagina38.7.VonSaher,pagina46.8.VonSaher,pagina28e.v.9.‘LootedArtinOccupied

Territories,NeutralCountriesandLatinAmerica,Revised’,eenrapportvandeForeignEconomicAdministration,EnemyBranch,ExternalEconomicSecurityStaff,

augustus1945,NationalArchives,Washington,pagina3.

10.GeorgeMihan,LootedTreasure,GermanyRaidOnArt,nietgedateerd,maarbegeleiddooreenhandgeschrevenbriefvan30december1944waarineenzekereJ.H.S.commentaargeeftopdeinhoudvanMihansboek,AlliancePressLtd,Londen,pagina18-20.

11.VonnisinzakeAloisMiedlcontrahetNederlandsBeheersinstituut,RaadvoorhetRechtsherstel,afdelingrechtspraak,meervoudigekamerte’s-Gravenhage,R16.728enR

16.728A,16februari1954,archiefministerievanJustitie,DenHaag.

12.ConsolidatedInterrogationReportno.2,TheGöringCollection,OSSArtLootingInvestigationUnit,NationalArchives,Washington,pagina17e.v.

13.‘ConsolidatedInterrogationReportno.2’,NationalArchives,Washington,pagina17e.v.

14.Gesprekvandeauteurmetdr.G.Aalders,historicusbijhetRijksinstituutvoorOorlogsdocumentatie,gespecialiseerdino.m.denazi-rooftochtenencollaboratie

gedurendedeTweedeWereldoorlog,najaar1997,Amsterdam.

15.AdriaanVenema,KunsthandelinNederland1940-1945,UitgeverijDeArbeiderspers,Amsterdam,1986,pagina13e.v.

16.‘VerordnungsblattfürdiebesetztenniederländischenGebiete,Stück13,Ausgegebenam23.Mai1942’,ookwelgenoemd:detweedeLiro-verordening,dossiersGoudstikker,NationalArchives,Washington.

17.‘DieNiederländer-SammlungdesZukünftigesLinzerFührermuseums’,een

geillustreerdebesprekingvanhetNederlandseaandeelindeHitler-kunstcollectievoorhetgeplandemuseumindestadvanzijnjeugd,herkomstonbekend,RecordGroup239,E-73,Box75,NationalArchives,Washington.

18.‘ReportonGöringsCollectingActivities,aninterimreportontheartcollectingactivitiesofHermannGöringandhisagents[...]fortransmissiontotheGeneralCouncil’sOffice’,OSS,rapportvandeBritsemilitaireinlichtingengroepOrion,8juni1945,RecordGroup239,B77,E76,8juni1945,NationalArchives,Washington.

19.‘LootfortheMasterRace’,JamesS.Plaut,directeurvandeArtLootingInvestigationUnitbijdeOfficeofStrategicServices,TheAtlanticMonthly,september1946.

20.‘InterrogationofHermannGöringbyE.E.Minskoff,Chief,HenrySchneider,DeputyChief’,PaleisvanJustitie,Neurenberg,22december1945,2delen,NationalArchives,Washington,deel2.

21.AfschriftbriefGöring-Fischböck31maart1942,RecordGroup239,NationalArchives,Washington.

22.‘ConsolidatedInterrogationReportno.2’,NationalArchives,Washington.

23.‘DetailedInterrogationReportNo.9,15september1945,Subject:WalterAndreasHofer’,doorTheodoreRousseau,LieutenantUSNR,RecordGroup239,E14,Box42,NationalArchives,Washington.

24.‘GermanArtActivitiesinOccupiedTerritories’,rapportvandeLootedArtUnitOSSaanhetadresvandezogenoemdeRoberts-commissieindeVerenigdeStaten,1augustus1945,OSS-dossiersNationalArchives,Washington.

25.‘ConfidentialReportonArtDealersintheNetherlands’,RecordGroup226,Filenr.68-71,Box105,NationalArchives,Washington.

26.‘DetailedInterrogationReportNo.9,WalterAndreasHofer’,NationalArchives,Washington.

27.DossiercontraJanDikJr.enanderen,procureur-fiscaalbijhetbijzondergerechtshofteAmsterdam,RechercheAfdelingC,Dossier86792blad6,21mei1948,archiefministerievanJustitie,DenHaag.

28.DossiercontraJanDikJr.enanderen,resumé,pagina1e.v.

29.DossiercontraJanDikJr.enanderen,dossier86792,blad15.

30.Ibidem.31.Ibidem.32.PieterdenHollander,

‘Goudstikker-affaireraaktookRussischeregering’,27september1997,AlgemeenDagblad,Rotterdam,gesprekmetJanDikJr.gedeeltelijkgepubliceerd.

33.DossiercontraJanDikJr.enanderen,resumé,pagina22.

34.Verslagbijdeprocureur-generaalvanhetgerechtshofin’s-Gravenhagevanhetop12juli1948geopendegerechtelijkvooronderzoektegendr.A.B.de

VriesenB.Katzdoorofficiervanjustitiebelastmetfraudezakenmr.W.H.Overbeek,18januari1951,archiefministerievanJustitie,DenHaag,pagina32.

35.‘LootedArtinOccupiedTerritories,NeutralCountriesandLatinAmerica,Revised’,NationalArchives,Washington.

36.MemorandumvanhetministerievanBuitenlandseZakeninWashingtonaandechefvandeAmerikaansemissieinBerngedateerdop26oktober1944,dossiersGoudstikker,NationalArchives,Washington.

37.‘ConfidentialReportonArtDealersintheNetherlands’,

NationalArchives,Washington.38.‘ConsolidatedInterrogation

Reportno.2’,NationalArchives,Washington,pagina73.

39.Verslagbijdeprocureur-generaalvanhetgerechtshofin’s-Gravenhagevanhetop12juli1948geopendegerechtelijkvooronderzoektegendr.A.B.deVriesenB.Katz,pagina31.

40.AgeethScherphuis,‘Eenheerindekunsthandel’,VrijNederland,10november1990,pagina41.

41.VonSaher,pagina67.42.Verslagbijdeprocureur-

generaalvanhetgerechtshofin’s-Gravenhagevanhetop12juli

1948geopendegerechtelijkvooronderzoektegendr.A.B.deVriesenB.Katz,pagina30.

43.Verslagbijdeprocureur-generaalvanhetgerechtshofin’s-Gravenhagevanhetop12juli1948geopendegerechtelijkvooronderzoektegendr.A.B.deVriesenB.Katz,pagina33.

44.Ibidem.45.PieterdenHollander,‘Zwarte

randenrondeengoudendeal’,AlgemeenDagblad,11oktober1997.

46.StaatsbladvanhetKoninkrijkderNederlanden(No.A1)‘Besluitvan24mei1940houdendebijzondere

voorzieningentenaanzienvanvorderingen,aansprakenenbezittingen,toekomendeaanpersonen,wonendeinhetRijkinEuropa,inverbandmethetdoordenvijandbezetzijnvanhetgebied’,artikel1lid1:Vorderingenoppersonen,vennootschappen,firma’s,instellingenenpublieksrechtelijkelichamen[...]gaanineigendomoveropdeStaatderNederlanden,enlid3:HetingevolgehetindevoorgaandeledenbepaaldeaandeStaatderNederlandenopkomendeeigendomsrechtzalalleenwordenuitgeoefendtotbewaringvanderechtender

voormaligeeigenaren,Londen,24mei1940,WILHELMINA.No.A6:Besluitvan7juni1940,artikel6lid1at/mi,houdendeeenreeksvanbepalingendiehetverbiedenovereenkomstenaantegaanmetvijandelijkeonderdanen,gegeventeLonden,den7Juni1940,WILHELMINA.

47.‘ReportNo.3,Miedl’sStatement’,deuitgebreide,doorAloisMiedlondertekendeweerslagvanzijngesprekmetdeAmerikaanseinlichtingendiensten,opgemaaktinSpanjerondofvlaknaheteindevandeTweedeWereldoorlog,nietgedateerd,

dossiersGoudstikker,NationalArchives,Washington.

48.Memorandum‘ActivitiesofAloisMiedl,ArtAgent’vanhetministerievanBuitenlandseZakeninWashingtonop26oktober1944,perluchtpostverzondenaandecommandantvandeAmerikaansemissieinBern,R6184,1949-2Box64,NationalArchives,Washington.

49.‘ConsolidatedInterrogationreportno.2’,NationalArchives,Washington.

50.VonSaher,pagina24e.v.

HOOFDSTUK9

1.CorrespondentievandeconsulWaltonButterworth,AmerikaanseambassadeinMadrid,6maart1945,dossiersGoudstikker,NationalArchives,Washington,en‘ReportNo.3,Miedl’sStatement’,doorAloisMiedlondertekendeweerslagvanzijngesprekmetdeAmerikaanseinlichtingendiensten(OSS),opgemaaktinSpanjerondofvlaknaheteindevandeTweedeWereldoorlog,dossiersGoudstikker,NationalArchives,Washington.

2.Appendixavanrapportnr.4‘AccountofGermanActivitieson

theArtMarketinHolland,theMiedl-Case’,dossiersGoudstikker,NationalArchives,Washington.

3.Mr.A.E.D.vonSaher,N.V.KunsthandelJ.Goudstikker–Overzichtvandegebeurtenissenindeperiode31december1939totapril1952,Amsterdam,april1952,pagina44.

4.Briefthesaurier-generaalA.RinnooyKanvanhetministerievanFinanciënDenHaagaandeZwitsersezaakgelastigdeinDenHaag,R.J.Keller,25april1950,archiefministerievanJustitie,DenHaag;enrapport‘LootedArtinOccupiedTerritories,

NeutralCountriesandLatinAmerica’vandeForeignEconomicAdministration,EnemyBranch,ExternalEconomicSecurityStaff,5mei1945,NationalArchives,Washington.

5.Rapport‘LootedArtinOccupiedTerritories,NeutralCountriesandLatinAmerica,Revised’vandeForeignEconomicAdministration,EnemyBranch,ExternalEconomicSecurityStaff,augustus1945,NationalArchives,Washington.

6.Proces-verbaalvanverhoorvanB.W.Pieterseop6mei1947inzakedespionage-affaire

FleschedooropperwachtmeesterPietervanderLinden,KoninklijkeMarechaussee,6edivisiedistrictRotterdam,archiefministerievanJustitie,DenHaag.

7.Proces-verbaalvanverhoorB.W.Pieterse.

8.‘InterrogationofHermannGöringbyE.E.Minskoff,Chief,HenrySchneider,DeputyChief’,PaleisvanJustitie,Neurenberg,22december1945,2delen,NationalArchives,Washington,deel2.

9.‘ReportNo.3,Miedl’sStatement’,doorAloisMiedlondertekendeweerslagvanzijn

gesprekmetdeAmerikaanseinlichtingendiensten(OSS),opgemaaktinSpanjerondofvlaknaheteindevandeTweedeWereldoorlog,dossiersGoudstikker,NationalArchives,Washington.

10.BriefvandeNederlandsevertegenwoordiginginLondenop19oktober1945aandeministervanJustitieinDenHaag,archiefministerievanJustitie,DenHaag.

11.M.E.W.‘ReportconcerningALOYSMIEDLandLootedPicturesinBilbaoFreePort’,perdiplomatiekepostdoordeAmerikaanseambassadein

LondonverzondenaandeAmerikaanseministervanBuitenlandseZakeninWashington,ondertekenddoorAveryPeterson,tweedeambassade-secretarisinLonden,15februari1945,dossiersGoudstikker,NationalArchives,Washington.

12.RapportagevandeBritsemilitaireinlichtingengroepOrion,ondermeeropgrondvaninlichtingenvanXX-4085(geheimagent)opgesteldna4december1944,dossiersGoudstikker,NationalArchives,Washington.

13.Op2december1944gerapporteerddoorXX-4085,vermoedelijkeenBritsegeheimagentinSpanje,uitrapportagevandeBritsemilitaireinlichtingengroepOrion,opgesteldna4december1944,dossiersGoudstikker,NationalArchives,Washington.

14.‘ReportNo.3,Miedl’sStatement’.

15.‘LootedArtinOccupiedCountries,NeutralCountriesandLatinAmerica’,voorlopigeversie5mei1945.

16.IgorCornelissen,‘DeprotectievanAloisMiedlendevredesmissievanGerhard

Fritze’,VrijNederland,16oktober1976.

17.Blijktuitonderzoekdoordeadvocaatmr.prof.H.M.N.Schonis,diein1998namensdeerfgenamenalsnogeenclaimopdeteruggevondenGoudstikker-schilderijenindiendebijdeStaatderNederlanden,gesprektussendeauteurenSchonis,juli1998.

18.BlijktuitonderzoekvanhetRijksinstituutvoorOorlogsdocumentatie,diversegesprekkenvandeauteurmetdr.G.Aalders,historicusbijhetRIOD,juli1997–juli1998.

19.‘LootedArtinOccupiedCountries,NeutralCountries

andLatinAmerica’,samenvattingvandevoorlopigeversievan5mei1945.

20.Ibidem.21.TelegramvandeAmerikaanse

ambassadeinMadridaanhetministerievanBuitenlandseZakeninWashingtonwaarinverslagwordtgedaanvanhetbezoekvanluitenantTheodoreRousseaueneenNederlandsediplomaataandevrijhavenvanBilbao,ondertekendmetARNOUR,29maart1945,dossiersGoudstikker,NationalArchives,Washington.

22.M.E.W.‘ReportconcerningALOYSMIEDLandLootedPictures

inBilbaoFreePort’,entelegramvandeAmerikaanseambassadeinMadridaanhetministerievanBuitenlandseZakeninWashington.

23.VerklaringenincorrespondentietussenbetrokkenministeriesvanJustitie,BuitenlandseZakenenOnderwijs,CultuurenWetenschappen,periodenajaar1948-zomer1949,zieooknoot65hoofdstuk5,archiefministerievanJustitie,DenHaag.

24.AgeethScherphuis,‘Eenheerindekunsthandel’,Vrij

Nederland,10november1990,pagina42.

25.Briefaandeauteurop27juli1998vanarchivarisMichaelGoodisonvanhetSmithCollegeMuseumofArt,metafschriftenvandezogenoemdeloan-cardvandeschilderijen,gedateerdop8november1946,encorrespondentietussenhetSmithCollegeenhetLondenseadvocatenkantoorHerbertSmith&Co,gedateerdop15juli1940.

26.Briefaandeauteurop27juli1998vanarchivarisMichaelGoodisonvanhetSmithCollegeMuseumofArt.

HOOFDSTUK101.MaudKeusenCeesvanEde,Die

GroszeParade,televisiedocumentaireoverdenazi-kunstroofinEuropa,NOS1986.

2.Verhorenvanpersoneelenbetrokkenenbijdeaffaire-GoudstikkerdoorderechercheafdelingHilversumvanderijkspolitie(verbalisantA.M.G.Rouwhorst)voorhetparketvandeprocureur-fiscaalvanhetbijzondergerechtshofteAmsterdam,1948.

3.AgeethScherphuis,‘Eenheerindekunsthandel’,VrijNederland,10november1990,pagina45.

4.KeusenVanEde,DieGroszeParade.

5.BeschrevenansichtkaartvandefamilieTenBroekaanDésiGoudstikker,4januari1946,Amsterdam,privé-archiefDésiGoudstikker,GemeentearchiefAmsterdam.

6.Mr.A.E.D.vonSaher,N.V.KunsthandelJ.Goudstikker–Overzichtvandegebeurtenissenindeperiode31december1939totapril1952,Amsterdam,april1952,pagina19en20.(ModelisdetussenpersoondiedoorMiedlwasingeschakeldvoorhetallereerstecontactmetdefirmaGoudstikker,Modelontvingeen

premievanvijftigduizendguldenvoorzijnbemiddeling).

7.‘Overzichtvandeomstandigheden,welkeinhetjaar1940totdeverkoopendeliquidatievandekunsthandelJ.GoudstikkerN.V.teAmsterdamhebbengeleid’,verklaringvandeherenA.tenBroekenJ.Diksr.terontlastingvanA.Miedl,doorMiedlbijdiversegelegenhedenaangehaald,Amsterdam,25maart1944,privé-archiefDésiGoudstikker,GemeentearchiefAmsterdam.

8.BriefuitMadridvanAloisMiedlaanDésiGoudstikker,gedateerdop23april1945,inhetEngels

vertaald,dossiersGoudstikker,NationalArchives,Washington.

9.VonSaher,pagina30e.v.10.VonnisinzakeAloisMiedl

contrahetNederlandsBeheersinstituut,RaadvoorhetRechtsherstel,afdelingrechtspraak,meervoudigekamerte’S-Gravenhage,R.16.728enR.16.728A,16februari1954,archiefministerievanJustitie,DenHaag.

11.VonnisinzakeAloisMiedl,RaadvoorhetRechtsherstel,16februari1954.

12.Ziehoofdstukvijf.13.Scherphuis,pagina46.

14.VonSaher,pagina55e.v.15.KeusenVanEde,DieGrosze

Parade.16.BriefvanluitenantTheodore

Rousseauaanmr.PaulMedalievandeAmerikaanseambassadeinSpanje,gedateerd6maart1945,waarinRousseauletterlijkschrijft:‘IserenignieuwsoverdehuidigeverblijfplaatsvanMiedl?Hetheefteralleschijnvandatwehemkunnenregistrerenalsoorlogsmisdadiger.’DossiersGoudstikker,NationalArchives,Washington.

17.GraigHughSmyth,RepatriationofArtfromthe

CollectingPointinMunichafterWorldWarII,GarySchwartzPublishers/Maarsen,SDUDenHaag1988,pagina16.

18.GeorgeStout,‘ThePreservationofPaintingsinWartime’,TechnicalStudies,Boston,januari1942.

19.KeusenVanEde,DieGroszeParade.

20.PieterdenHollander,‘Goudstikker-affaireraaktRussischeregering’,AlgemeenDagblad,27november1997.

21.KeusenVanEde,DieGroszeParade.

22.GraigHughSmyth,RepatriationofArt,pagina31

e.v.23.GraigHughSmyth,

RepatriationofArt,pagina43.24.Mr.E.J.KorthalsAltesenmr.

W.C.RoestvanLimburg,‘Begin-verslagvanbestuurdersmetbevoegdheidvanbewindvoerders,NaamlozeVennootschap:KunsthandelJ.GoudstikkerN.V.inliquidatie,gevestigdteAmsterdam,Hee-rengracht458,4juni1946’,Amsterdam,archiefministerievanJustitie,DenHaag.InditoverzichtwordthetoordeeluitgesprokendatdecollectieGoudstikkernietaandeoorspronkelijke

eigenaren/erfgenamenmoetwordenteruggegeven.Datoordeelzoudebasisvormenvoordegeheleverdereafwikkelingvandezaak-Goudstikker.

25.Prof.mr.Ch.J.Langereis,Notitiestemrechtingekochteaandelen,Amsterdam,7oktober1997,gemaaktopverzoekvandeauteur;S.H.M.A.Dumoulin,‘NVKunsthandelJ.Goudstikker’,TVVS-Maandbladvoorondernemingsrechtenrechtspersonen,Kluwer,Deventer,november1997.

26.KorthalsAltesenRoestvanLimburg,‘Beginverslagvan

bestuurders’.27.LangereisenDumoulin,Notitie

stemrecht,‘N.V.KunsthandelJ.Goudstikker’.

28.KorthalsAltesenRoestvanLimburg,‘Beginverslagvanbestuurders’.

29.Ibidem.30.Tekstvandeschikkingtussen

hetNederlandsBeheersInstituut(vertegenwoordigddoordeherenmr.J.H.ScheltemadeHeere,hoofdvanhetbureauAmsterdamvanhetinstituut,enmr.D.J.Veegens,advocaatenprocureur,tevensvertegenwoordigervandehoofdinspectiederbelastingen,

enerzijds,enmr.I.Scholten,advocaatenprocureur,tevensvertegenwoordigervanDesireevonSaher,concertzangeresanderzijds(DésiGoudstikkerisdaninmiddelshertrouwd,methaaradviseurmr.A.E.D.vonSaher).DeschikkingbetreftdevorderingendiedeerfgenamenvanGoudstikkeruitbrachtenopde‘nieuweGoudstikker’vanAloisMiedl.IndezeschikkinglietDésioppagina5eenlangenbitterprotesttegendegehelegangvanzakenopnemen.DekwestievandeschilderijendieGöringviaMiedluitdegeliquideerdekunsthandelheeft‘gekocht’,blijftnadrukkelijk

buitendezeschikking.DekunsthandelbehieldzichallerechtenvoortenaanzienvandezewederrechtelijkeverkoopaanGöring.

31.InspectieCultuurbezit,‘Goudstikker-schilderijenindeNK-collectie’,inbeheervanhetInstituutCollectieNederland,23maart1998,ministerievanOnderwijs,CultuurenWetenschappen,Zoetermeer.

32.Verslagbijdeprocureur-generaalvanhetgerechtshofin’s-Gravenhagevanhetop12juli1948geopendegerechtelijkvooronderzoektegendr.A.B.deVriesenB.Katzdoorofficiervan

justitiebelastmetfraudezakenmr.W.H.Overbeek,18januari1951,archiefministerievanJustitie,DenHaag,pagina32en33.

33.PieterdenHollander,‘Goudstikker-affaireraaktRussischeregering’.

HOOFDSTUK111.Briefwisselingentussende

ministersTh.Rutten(Onderwijs,KunstenenWetenschappen,14september1948,4oktober1948,29januari1949enmaart1949)enmr.Th.R.J.Wijers(Justitie,20september1948,15oktober1948)overdeschadeaande

goedeNederlandsereputatieinhetbuitenland,envandethesaurier-generaalnamensdeministervanFinanciën(1oktober1948),dieletterlijkaandeordestelt‘datdoorhetingesteldeonderzoek[tegenDeVries]deNederlandsegoedenaaminhetbuitenland,ophetgebiedvanderestitutie,inhetgedingisgekomen’.MinisterRuttenverklaartinzijnbriefvan4oktober1948letterlijkdathet‘geenbetoogbehoeftdathetvoorhetaanzienvanonslandeenonhoudbaretoestandgaatworden,indiendezebelangrijkefunctiessteedsmaarvervuldwordendooreenambtenaar[De

Vries]tegenwieeengerechtelijkvooronderzoekisingesteld,terwijltezijnenaanzienindepersherhaaldelijk–doordeRaadvanBeheervandeStichting[NederlandsKunstbezit]tendentieusgeoordeelde–berichtenverschijnen’.Ineenlaterebrief(dievan29januari1949)steltRuttendevraagof‘onderzoekingenalswaaroverdeOfficiervanJustitiethansrapporteert[inhetvooronderzoektegenDeVries]nietafleidenvanhetgeen[...]indeeersteplaatsnodigis:eenzospoedigmogelijkeafdoeningvandezaak[...].Uiteraardwensik

mijverretehoudenvanalleswatdeindrukzoukunnenwekkendatikindegangvaneenjustitieelonderzoekzouwensenintegrijpen.’Uiteindelijk,inmaart1949,geeftministervanJustitieWijersdeprocureur-generaalbijhetgerechtshofinDenHaagdesuggestieommr.Overbeek(deofficiervanJustitiediehetonderzoektegenDeVriesleidt)‘enigevingerwijzingtegeven’,aangezien‘metnamedevraagrijstofMr.Overbeekindeonderwerpelijkezaaksomwijlenzichnietteveelbegeeftinbeleidszaken,welkeuiteraardtotdecompetentievanandereorganenbehoren’.Overbeekzal

laterinderdaadzulke‘vingerwijzingen’krijgenenontsteektdaningrotewoede,diehijinlangebrievenopzijnchefskoelt.DesondankswordenzijnsuggestiesvantafelgeveegdomdeafdoeningvandezaaktegenDeVrieswereldkundigtemakenmeteencommuniquéaanhetanp,nuDeVriesnietvanalleblaamgezuiverdiskunnenworden.Inplaatsdaarvanverschijntercorrespondentietussendebetrokkenbewindsliedenenhunhoogsteambtenaren(nietgedateerd),waarinletterlijkwordtvastgesteld‘dathetraadzaamlijktdezezaakmaarniet

publiekelijkopterakelen[...]’endat‘deindrukwordtgewektdathij[fraudeofficierOverbeek]dezaakteforsheeftaangepakt’.ArchievenministerievanJustitie,DenHaag,enhetOpenbaarMinisterieinDenHaag.

2.MinisterRutten(Onderwijs,KunstenenWetenschappen)bestooktezijncollegaWijers(Justitie)metafschriftenvandediverseverontwaardigdebrievenoverdebehandelingvandr.A.B.deVriesdiehijkreegvandeVerenigingvanNederlandsemuseumdirecteurenendeRaadvanBeheervandeStichting

NederlandsKunstbezit.Wijersnamaanvankelijkofficiervanjustitiemr.Overbeekinbescherming,maarneigdetenslottetothetgevenvan‘enigevingerwijzing’indiensrichting(zieooknoot1),nadatookdethesaurier-generaalvanhetministerievanFinanciënzichindediscussiehadgemengd.DezediscussiewerdmedeaangezwengelddoordeVerenigingvanMuseumdirecteureninhunbriefvan22december1948aandeprocureur-generaalbijhetgerechtshofinDenHaag.Daarindreigenzijeeninternationaalcongresvanmuseumdirecteuren

inNederlandafteblazen,alsde‘onwaardigebehandelingvaneenalgemeengeachteninternationaalbekendcollega,Dr.A.B.deVries,aangedaan’nietwordtgestaakt,zijnrehabilitatieuitblijftenhijniet‘vande–doorofficiëlepublicatiesophemgeworpen–blaamisgezuiverd’.BriefwisselinginhetarchiefvanhetministerievanJustitie,DenHaag,enhetOpenbaarMinisterie,DenHaag.

3.Detekstvaneenvandeveleexemplarenvanhetingevulde‘InternAangifteFormulier’,demeestegedateerdindeperiode

medio1946–medio1947enafgestempeldmetdetekst‘TERUGINNEDERLAND’,waarvanafschrifteninhetbezitzijnvandeauteur,luiddedoorgaansalsvolgt:InternAangifteFormulierWordtopgeborgeninde

kartotheekmapKOOPERSopnaamvandebetreffendepersoon

Volgno:onleesbaar.Dat.:onleesbaar.1.Voorwerp:Painting.SCHILDERIJENNaamschilder:

CuypA.2.Kunstenaar,maker,auteur:

AelbertCuyp.Voorstelling:Fisherin

moonlight.3.Voorstellingoftitelen

omschrijving:Fisherinmoonlight[...]

PERSONEN-EIGENAARSNaamoorspr.eigenaar(bewaarder)Goudstikker.

PERSONEN-KOOPERSNaamkooper(laatstebezitter)Göring.

4.Materiaal:Canvas5.Afmetingen:80x109cm.8.Herkomst:Duits,London.

[...]13.Bijzonderheden:Adm.nr.

Goudstikker2872.14.Wasoorspronkelijkinbezit

van:(volledigenaamenadres)Kunsthandel

Goudstikker,Amsterdam.[...]

15.Isdoorconfiscatie,diefstal,gedwongenverkoop,vrijwilligeverkoopinbezitgekomenvan:(volledigenaamenadres)Göring.[Indezemeerkeuze-regel15zijnsteevastdemogelijkhedenconfiscatie,diefstalengedwongenverkoopdoorgehaaldmetgetypteX-tekens,deoptie‘vrijwilligeverkoop’wordtaangeduid.]

16.Toelichting:Prob.boughtbyGöring[...],transportedtoBerchtesgaden[...]StichtingNederlands

Kunstbezit,Heerengracht458,Amsterdam[destichtinghielddirectnadeoorlogkantoorinhetpandvandekunsthandelvanJacquesGoudstikkeraldaar].

18.Datum:23-4-1946.4.TelegramvandeAmerikaanse

ambassadeinMadridaanhetministerievanBuitenlandseZakeninWashingtonwaarinverslagwordtgedaanvanhetbezoekvanluitenantTheodoreRousseaueneenNederlandsediplomaataandevrijhavenvanBilbao,ondertekendmetARNOUR,29maart1945,dossiersGoudstikker,NationalArchives,

Washington.InhettelegramschrijftArnourletterlijk:‘[...]datdeNederlandseregeringinLondendeGoudstikker-collectiebeschouwtalsgeroofddoordeDuitsers.’OokdeNederlandseMilitaireMissiebijdeGeallieerdeBestuursraadinDuitslandsprakin1946eenduidelijkoordeeluitindebriefvandevice-admiraalL.A.C.M.Doormanaandechef-directieDuitslandbijhetministerievanBuitenlandseZakendr.W.HünderinDenHaag.‘GEHEIM-[...]Van1940–1944bestondzijn[Miedls]voornaamstewerkzaamheiddaarin,dathijinopdrachtvanGöringschilderijen

enandereinNederlandaanwezigekunstschattenstalennaarDuitschlandlietoverbrengen.Hijisdeman,dieo.a.debekendecollectieGoudstikkerheeftgeplunderd.’Briefvice-admiraalDoormanaanhetministerievanBuitenlandseZaken,26maart1946,archiefOpenbaarMinisterieDenHaag.

5.DossiercontraJanDikjr.enanderen,getuigenverklaringDésiGoudstikker,procureur-fiscaalbijhetbijzondergerechtshofteAmsterdam,RechercheAfdelingc,dossier86792,21mei1948,archief

ministerievanJustitie,DenHaag;briefwisselingentelegrammenalsbedoeldinnoot4;rapportagemr.A.E.D.vonSaher,N.V.KunsthandelJ.Goudstikker–Overzichtvandegebeurtenissenindeperiode31december1939totapril1952,Amsterdam,april1952;rapport‘LootedArtinOccupiedTerritories,NeutralCountriesenLatinAmerica,Revised’,eenrapportvandeForeignEconomicAdministration,EnemyBranch,ExternalEconomicSecurityStaff,augustus1945,dossiersGoudstikker,NationalArchives,Washington.

6.TekstvandevoordrachtvanIsaacLipschitsvoordehearingvandeRestitutiecommissieop12september2005.

7.VeilingcatalogiFrederikMullervan14jaargangen(1939-1952),archievenveilinghuisSotheby’s,Amsterdam.

8.Proces-verbaalvanhetverhoorvandr.A.B.deVriesop14juni1948doordeRijksrecherchete’s-GravenhageendeCentraleVermogensOpsporingsDienstteAmsterdam,no.42-CC/vdD/1948,archiefOpenbaarMinisterie,DenHaag,envanLouisJanvanWagchem,inzakeonregelmatighedengepleegdbij

StichtingNed.Kunstbezit,4juni1948,’S-Gravenhage,archiefOpenbaarMinisterie,DenHaag.

9.Verhoorv,LouisFransOttodoordeRijksrecherchete’S-Gravenhage,no.43c/vdD./1948RelaterendehetonderzoeknaaronregelmatighedendoordeRaadvanBeheervandeStichtingNederlandsKunstbezitt.a.v.eengeschenkaanProf.Vorenkamp,archiefOpenbaarMinisterie,DenHaag;enBeroepschrifttegendeStaatNederlandvandeNaamlozeVennootschapAmsterdamseNegotiatieCompagnieN.V.inliquidatie,teAmsterdamen

MareivonSaher-LangenbeinteGreenwich,Connecticut,22april1998Amsterdam/’s-Gravenhage,pagina17.BriefaanJhr.D.C.Roëlldedato15februari1946,ziedossierGoudstikker,advocatenkantoorCaron&Stevens,22april1998,Amsterdam.

10.VonSaher,pagina21e.v.11.VonSaher;enBeroepschrift

Caron&Stevens/Baker&McKenziebijhetGerechtshofDenHaagtegendebeschikkingvanstaatssecretarisNuis(Cultuur)omnietintegaanopdeclaimvandeerfgenamenVonSaher,22april1998

Amsterdam/DenHaag,pagina18:‘Indezaak-GoudstikkerheeftdedirecteurvandeSNK,DeVries[...]dedoorGöringbetaaldekoopsominhetkadervandeGöringtransactie“exorbitant”hooggenoemdenrechtsherstelontraden.’

12.Drs.R.Heyligers,lidNIVA;rapport,uitgebrachtaandeRechter-Commissaris,belastmetdebehandelingderStrafzakenbijdeArrondissementsrechtbankte’s-Gravenhage,betreffende:decontrôlederfinanciëleadministratievandeStichtingNederlandsKunstbezitte

Amsterdam(afd.Buitenland),20september1948,Amsterdam,archiefOpenbaarMinisterie,DenHaag.

13.A.Rapportageofficiervoorcorruptiezakenmr.W.H.OverbeekaandeProcureur-GeneraalinDenHaagd.d.6november1948,waarinhijonderverwijzingnaareeneerdererapportagevaststeltdaterweliswaarverbeteringwasopgetredennadeeerdergeconstateerdegebreken,maardaternogveelmisis.Aanleidingwaszijnpersoonlijkonderzoekindevieropslagplaatsenvande

stichtinginpakhuizenteDenHaag,hetRijksmuseuminAmsterdamentweerijkskluizenteHeemskerkenZandvoort,archiefministerievanJustitieinDenHaag;

B.VerslagkluismeesterErnstv.d.VossenvandeopslagplaatseninZandvoortenHeemskerk,dieop30augustus1948rapporteerdeoverhetgebrekaanbewakingenhetgemakwaarmeekunstvoorwerpengestolenkondenworden,archievenOpenbaarMinisterie,DenHaag;

C.Rapport,uitgebrachtaande

Rechter-CommissarisinStrafzakenArrondissementsrechtbank’s-Gravenhage‘betreffende:decontrôlederfinanciëleadministratievandeStichtingNederlandsKunstbezitteAmsterdam,(afd.Buitenland)’,doordeaccountantdrs.R.Heyligers,archiefOpenbaarMinisterie,DenHaag.

14.Velehandgeschreven,alsgeheimgekwalificeerdememo’s,langebrievenmetafschriftennaarallebetrokkenministeriesvandeRaadvanBeheervandeStichtingNederlandsKunstbezit,

memowisselingentussendebetrokkenministersenhuntopambtenarenenmethetgerechtshofinDenHaag,etc.,dossierStichtingNederlandsKunstbezit,archievenOpenbaarMinisterie,DenHaag,zieooknoot1.

15.ArtikelindeWestdeutscheAllgemeinevan15juli1948,‘DuisterezakenrondDuitskunstbezit’,dossierStichtingNederlandsKunstbezit,archievenOpenbaarMinisterieDenHaag.Eenfragment:‘Vanbetrouwbarezijdewordtmedegedeelddatdezeaangelegenheid–hetbetreft

kunstwerkenmeteenwaardevanmeerderehonderdduizendenguldens–steedsgroterevormenaanneemt.TotnutoeisechternoggeenbewijsgevondendatDr.deVriesdergelijketransactiesheeftverrichtvooreigen,geldelijkgewin.’

16.Notitiesmr.C.Heyning,7september1949,archiefOpenbaarMinisterie,DenHaag.

17.VerhoorL.vanWagchemenDr.A.B.deVries,RijksrechercheDenHaag,archievenOpenbaarMinisterie,DenHaag,eindrapportgerechtelijkvooronderzoekDeVriesdoor

mr.W.H.vanOverbeek,officiervanJustitiebelastmetcorruptiezaken,archievenOpenbaarMinisterie,DenHaag.

18.AfschriftuitdeadministratievandeStichtingNederlandsKunstbezit,doorDeVriesondertekendeverklaringvan16april1948metdetekst:‘IkautoriseerhierbijdeheerJeanVlugomzichinverbindingtestellenmetdeheerHenraux[voorzittervandeFranserecuperatie-commissie]omdekwestieteregelenmetbetrekkingtothetschilderijdataanJ.Boschwordttoegeschreven,voorstellendeeen

paradijs.Hijiseveneensgeautoriseerdomhetschilderijterecupererenvoormijnorganisatie.’ArchiefOpenbaarMinisterie,DenHaag.

19.Proces-verbaalvanhetverhoorop11juli1948doorderijksrecherchete’s-Gravenhage/CentraleVermogensOpsporingsdienstteAmsterdamvanA.B.deVries,te’s-Gravenhagealsverdachtvanovertredingvanartikel326W.v.Sr.gepleegdopofomstreeksApril1948,archiefOpenbaarMinisterie,DenHaag.

20.VerhoorJanVluginhetgebouwvandeNederlandse

ambassadeteParijsdoorderijksrechercheop30juli1948,archiefOpenbaarMinisterie,DenHaag.

21.Bekentenisbijderechter-commissarisinDenHaagvandr.A.B.deVries,pagina8vanhetverslaggerechtelijkvooronderzoektegenDeVriesdoorofficiervanjustitiebelastmetcorruptiezakenmr.W.H.Overbeek,archiefOpenbaarMinisterieDenHaag.

22.AfschriftadministratieSNK,doorDeVriesondertekendeverklaring16april1948,zieooknoot17.

23.BriefvanLippmann,RosenthalenCo.aandeSarphatistraatinAmsterdambetreffendeBenjaminenNathanKatz,gerichtaandeGeneralkommissarfürFinanzundWirtschaftendeLandsgerichtsratDr.RotheopdeLaanCopesvanCattenburgh44inDenHaag.Indezebrief,gedateerd8oktober1942,vraagtdeleidingvandebankofdegeadresseerdenakkoordgaanmetdeuitvoeringvandeovereenkomsttussenKatzenGöring.Hetwoord‘ruil’valtniet,zelfsniethetwoord‘overeenkomst’.ZeerzorgvuldigformulerendvatLippmann,

Rosenthal&Codeovereenkomstsamenals:‘DefamilieKatzwordttoegestaandriekwartvanhaarvermogenmeenaarhetbuitenlandtenemen,onderinleveringvaneenkwart.Bijhetvertrekgaathetom25ledenvandefamilieKatz,nawieraankomstinZwitserlandeenzichdaarbevindende“Rembrandt”–eigendomvandereedsinZwitserlandverblijvendeNathanKatz–naarDuitslandmoetwordenvervoerd.’ArchiefOpenbaarMinisterie,DenHaag.

24.VerzoekomrechtsherstelbijdeStichtingNederlandsKunstbezit,

gedateerdop17februari1947,waarinmr.C.deKempenaernamensdegebroedersKatz26schilderijenopvraagtendebekendekunsthistoricusprof.J.G.vanGelderalsgetuigeaanvoertvoordejuistheidvanzijngegevens:datdeverkopenaanPosseonderdwanggeschiedden,tegenveeltelageprijzenendatvandeopbrengsthooguitvijftigprocentvoordegebroedersKatzwasovergebleven.LaterzoublijkendatdefirmaKatzdezeschilderijengeheelvrijwilligaandenieuwbakkenkunsthandelaarAloisMiedlhaddengeleverd,diezevervolgensonderdenaam

KunsthandelvoorheenJ.GoudstikkerNVdoorverkochtaandenazi-leiders.Kempenaerisnadeoorlogdoorofficiervanjustitiebelastmetcorruptiezakenmr.W.H.Overbeek,beschuldigdvanvalsheidingeschrifte;archiefOpenbaarMinisterie,DenHaag.

25.Positiefadviesvandr.A.B.deVries,directeurvandeStichtingNederlandsKunstbezit,aanhetNederlandsBeheersinstituutomhetverzoektotrechtsherstelvandegebroedersKatztehonorerenopvoorwaardedatzijvijftigprocentvandeopgegevenverkoopprijsaandeStichting

NederlandsKunstbezitzoudenovermaken,teweten289.000guldenentebetalenuitdeverkoopopbrengstvanaandelendiezijnoginNederlandhadden,neergelegdineenbriefvandevoorzittervandestichting,jhr.D.C.Roëll,24juni1947,archiefministerievanJustitie,DenHaag.

26.Verslagbijdeprocureur-generaalvanhetgerechtshofin’s-Gravenhagevanhetop12juli1948geopendegerechtelijkvooronderzoektegendr.A.B.deVriesenB.Katzdoorofficiervanjustitiebelastmetfraudezakenmr.W.H.Overbeek,18januari

1951,archiefministerievanJustitie,DenHaag,pagina9e.v.

27.Verklaringmuseumdirecteuren,dossierJustitie,DenHaag,zieooknoot2.

28.Diverseverhorenvandr.A.B.deVriesdoorfunctionarissenvanderijksrecherche,archiefOpenbaarMinisterieinDenHaag.

29.Verslaggerechtelijkvooronderzoekfraudeofficiermr.W.H.Overbeek.

30.MemovanministerWijersaanOverbeekschef,deprocureur-generaalinDenHaag,archief

OpenbaarMinisterie,DenHaag,zieooknoot1‘vingerwijzing’.

31.BrievenvanhetbestuurvandeStichtingNederlandsKunstbezitaandeministervanOnderwijs,KunstenenWetenschappenvan10augustus1948,30augustus1948,24september1948en26januari1949,archiefministerievanJustitie,DenHaag.

32.BriefaandeministervanJustitie,waarindeprocureur-generaalinDenHaagaangeeftgeenhogerberoeptezulleninstellentegenhetvonnisindezaakDeVries,27april1951,archiefOpenbaarMinisterie,DenHaag.

33.VerhoorledenRaadvanBeheerStichtingNederlandsKunstbezit,proces-verbaal,gerichtaandeprocureur-generaalinDenHaag,afkomstigvanderijksrechercheinDenHaag.Hetverbaaldraagtdetitel‘OnregelmatighedenStichtingNederlandsKunstbezitteAmsterdam’enwasopgemaaktdoorrechercheurC.M.vanderDoesinseptember1948;archiefOpenbaarMinisterie,DenHaag.

34.Ibidem.35.Briefaandeministervan

Onderwijs,KunstenenWetenschappengedateerdop10augustus1948,archief

ministerievanJustitie,DenHaag.

36.Rapportmr.E.G.WesselinkvanhetNederlandsBeheersinstituut,waarinhijopverzoekvandedirectievandatinstituutdetaakenwerkwijzevandeStichtingNederlandsKunstbezitomschrijft,evenalsdemanierwaaropdaarindepraktijkuitvoeringaanwerdgegeven,15juli1948,archiefOpenbaarMinisterie,DenHaag.

37.VerhoorledenRaadvanBeheerStichtingNederlandsKunstbezit,zienoot32.

38.MaudKeusenCeesvanEde,DieGroszeParade,

televisiedocumentaireoverdenazi-kunstroofinEuropa,nos1986.

39.Ibidem.40.Eenvoorbeeldvanhet

ingevuldeInternAangifteFormulierStichtingNederlandsKunstbezit,inbezitvandeauteur,zieooknoot3.

41.BriefaanhetNederlandsBeheersInstituutvandedirecteurderStichtingNederlandsKunstbezit,12februari1946,privé-archiefDésiGoudstikker,GemeentearchiefAmsterdam.

42.VerhoorledenRaadvanBeheerStichtingNederlandsKunstbezit.

43.Briefaandeofficiervanjustitieafdelingcorruptiezakenmr.W.H.OverbeekwaarinA.M.Ch.deBooyenC.A.C.D.deRoon‘debeweegredenenuiteenzettendiedeaan-leidingzijngeweesttotonzeontslagnemingbijdeStichtingNederlandsKunstbezit’inAmsterdam.Zededenookvoorstellen‘omeengoedeensoepelegangvanzakenbijdeStichtingvoordetoekomsttebestendigen’,6september1948,archiefministerievanJustitie,DenHaag.

44.OldMasterPaintings,AnIllustratedSummaryCatalogue,RijksdienstBeeldendeKunst,

DenHaag1992,WaandersUitgevers,Zwolle.

45.‘Herkomstgezocht,rapportvanhetproefonderzoeknaardeherkomstvandeonderbeheervanhetRijkgeblevenuitDuitslandgerecupereerdekunstwerken’,eenpublicatievandeCommissie-Ekkart,april1998,Staatsdrukkerij-Servicecentrum,DenHaag.

HOOFDSTUK121.AgeethScherphuis,‘Eenheerin

dekunsthandel’,VrijNederland,10november1990,pagina45.

2.TekstvandeschikkingtussenhetNederlandsBeheersinstituut

(vertegenwoordigddoordeherenmr.J.H.ScheltemadeHeere,hoofdvanhetbureauAmsterdamvanhetinstituut,enmr.D.J.Veegens,advocaatenprocureur,tevensvertegenwoordigervandehoofdinspectiederbelastingen,enerzijds,enmr.I.Scholten,advocaatenprocureur,tevensvertegenwoordigervanDesireevonSaher,concertzangeresanderzijds(DésiGoudstikkerisdaninmiddelshertrouwdmethaaradviseurmr.A.E.D.vonSaher)van1augustus1952.DeschikkingbetreftdevorderingendiedeerfgenamenvanGoudstikkeruitbrachtenopde

‘nieuweGoudstikker’vanAloisMiedl.IndezeschikkinglietDésioppagina5eenlangenbitterprotesttegendegehelegangvanzakenopnemen:‘Decomparantteranderezijdeverklaarde:datpartijteranderezijdedezebeëindigingslechtswenst,inverbandmetdetijd,diemetdeproceduregemoeidkanzijn;[...]datdeafwikkelingvandezakenvandeboedelvanwijlenhaarechtgenoot,deHeerJacquesGoudstikker,[...]haarnureedssedertnegentienhonderdzesenveertigtelkenjareaanhaarwerkzaamhedenteNewYorkenaanhaarfamilielevenaldaaronttrokkenheeft;datde

ingewikkeldheidvandezakenvanvoornoemdeboedelsedertnegentienhonderdvijftigookopdetijdendearbeidskrachtvanhaarechtgenoot,deHeerMr.vonSaherbeslaggelegdheeft;datgenoemdeMevrouwvonSahertothaardiepeteleurstellingmoetervaren,datzij,omdatgenetebereiken,hetgeenzijalsrechtsherstelbeschouwt,daarvoormisschiennogjarenzalmoetenprocederen,thansbeslotenheeftomzichinverbandmethetvorenstaandeenmedeinhetlichtvandeonzekerepolitieketoestand,intelatenmeteenschikking;datpartijterandere

zijdederhalvezelfsbereidis,zichdaarvooropofferingentegetroosten,diezijalsuitermateonredelijkbeschouwtendatzijuitdrukkelijkwenstvastteleggen,datzijgeenderdoordewederpartijenindevoormeldeprocedurevastgelegdeargumentenerkentendatzijzichtenzeerstebenadeeldacht,doordatzijondermeergenerleivergoedingsubsidiairschadevergoedingheeftverkregenofverkrijgtvoordoorgenoemdeAloisMiedlen/ofMiedlN.V.methetbedrijfvanGoudstikkergemaaktewinstenenvoorhetverliezendergoodwillvanGoudstikkerN.V.’

3.Mr.A.E.D.vonSaher,N.V.KunsthandelJ.Goudstikker–Overzichtvandegebeurtenissenindeperiodevan31December1939totApril1952,April1952,Amsterdam,pagina36.

4.HuwelijksaktevanDesireeLuiseAnnaErnestingeHalban,weduwevanJacquesGoudstikker,metAugustEduardDimitrivonSaher,advocaat,vanAmerikaansenationaliteitenweduwnaarvanGeesjeScheer,echtgescheidenvanAdaHelenaCroneenvanLillavonSaher,opgemaaktindestadAntwerpenop31mei1950.VonSaherisdan

negenenvijftigjaaroud,Désiisdanjuistachtendertiggeworden.

5.‘IntheMatterofthePetitionofEdwardJosephGoudstikkerbyDesireeHalban-GoudstikkerVonSaher,hismother,forLeavetoAssumetheNameofEdwardG.VonSaher’,stondrechterKennethO’Brienop20november1952toedatEdo’sachternaamopzijnveertiendejaarwerdveranderd,registratiedocumentvandeNewYorkCountyClerk’sOffice,privé-archiefMareivonSaher,Greenwich,Connecticut,USA.

6.Scherphuis,pagina43.

7.DossiercontraJanDikJr.enanderen,procureur-fiscaalbijhetbijzondergerechtshofteAmsterdam,RechercheAfdelingc,Dossier86792,verhoorEmmySellisberger,21mei1948,archiefministerievanJustitie,DenHaag.

8.Scherphuis,pagina45.9.Doorslagvaneengetyptebrief

vanDésiaanhaarschoonmoeder,ongedateerd,privé-archiefDésiGoudstikker,GemeentearchiefAmsterdam.

10.UitdiversegesprekkenvandeauteurmetMareivonSahertussenseptember1997en

augustus1998inNewYork,GreenwichenAmsterdam.

HOOFDSTUK131.JacquesGoudstikkerstierfaan

boordvanhetSSBodegravenmetzijnzwarteboekjenogopzak,hetnotitieboekjewaarinvrijwelzijngeheleverzamelingschilderijenensculpturenwasgeregistreerd,privé-archiefDésiGoudstikker,GemeentearchiefAmsterdam.

2.InspectieCultuurbezit,Goudstikker-schilderijenindeNK-collectie,23maart1998,ministerievanOnderwijs,CultuurenWetenschappen,

Zoetermeer;eenoverzichtvande‘oude’Goudstikker-schilderijendiedeeluitmakenvandeNationaalKunstbezit-collectieinbeheervanhetInstituutCollectieNederland(213),diedoordeoverheidzijnovergedragenaannationalemusea(16),diedoordeoverheidzijngeruildofverkocht(2Cranachs)endiedoordeoverheidalsvermistofgestolenzijnopgegeven(4).DitoverzichtwerdopgesteldnadathetAlgemeenDagbladinRotterdaminseptember1997gingpublicerenoverdeaffaireGoudstikker.

3.OldMasterPaintings,AnIllustratedSummaryCatalogue,UitgeverijWaandersbv,Zwolle,RijksdienstBeeldendeKunst,DenHaag1992.

4.ClaimvanhetadvocatenkantoorCaron&Stevens/Baker&McKenzienamensdeerfgenamenbijdeStaatderNederlandenterattentievandestaatssecretarisvanhetministerievanOnderwijs,CultuurenWetenschappen,deheerA.Nuis,Zoetermeer,9januari1998.Indezebriefwordtdestaat‘verzochtenvoorzoveelmogelijkgesommeerd’ombinnenvierwekena.opgavete

doenvanallegoederendiehijtotdaninzijnbezitheeftgekregenuitdeGoudstikker-collectie,welkegoederennadeoorloginDuitslandwerdenaangetroffen,wathijheeftgedaanomdieterugtekrijgeninNederland,wathijvervolgensmetdiegoederenheeftgedaanenwelkekoopsomwerdontvangenvoorzoverdiegoederenzijnverkocht,enb.binnenvierwekenallegoederendiehijnoguitdeGoudstikker-collectieonderzichheeft(voorzoverafkomstiguitdetransactiemetGöring)aanMareivonSaherterugtegeven.

5.PieterdenHollander,‘Familieeistkunstschatop’,AlgemeenDagblad,27september1997.

6.TelexberichtpersbureauVolksrepubliekChina.

7.BriefstaatssecretarisA.NuisvanOnderwijs,CultuurenWetenschappenaanhetadvocatenkantoorCaron&Stevens/Baker&McKenzieterattentievanMareivonSahersadvocaten,waarindestaatssecretarishuneisafwijstomallenoginNederlandsbezitzijndeGoudstikker-schilderijenaandeerfgenamenaftestaanenvoortsinzagetegevenindeverkoopenopbrengstenvan

Goudstikker-schilderijendiedestaateerderheeftlatenverkopen.DezelfdebriefstuurdeNuisinafschriftaandeTweedeKamer,hijbrachttevenseenpersberichtvandezelfdestrekkinguit,waarinhijaankondigdeweltotteruggavevantweeschilderijenaantweeandereerfgenamenovertegaan.Maart1998,DenHaag.

8.Internmemorandummr.M.MeyeraanmevrouwDésiGoudstikkerinzakedeoverwegingenvoorhetaanvragenvanrechtsherstel,d.d.3oktober1950,privé-ar-chief

DésiGoudstikker,GemeentearchiefAmsterdam.

9.GesprekvandeauteurmetstaatssecretarisNuis(Cultuur)inmaart1998.

10.Tientallenvandezeverkopenzijnterugtevindenindecatalogivan1941totenmet1952vanhetvoormaligeveilinghuisFrederikMullerinAmsterdam,dieindearchievenvanzijnrechtsopvolgerSotheby’saanhetRokintevindenzijn.HetisonbekendofdeoverheidookGoudstikker-schilderijenheeftlatenveilenbijandereveilingen,alkomenerenkelevoorin

catalogivanhetveilinghuisMakvanWaay.

11.PieterdenHollander,‘Goudstikker-affaireraaktRussischeregering’,AlgemeenDagblad,27september1998.

12.Gesprekvandeauteurnaaraanleidingvandezaak-Goudstikkermetdrs.R.Ekkart,directeurvanhetRijksbureauvoorKunsthistorischeDocumentatieinDenHaag,21januari1998.

13.OpdezogenoemdeInterneAangifteformulierenvoorelkindividueelschilderijnoteerdedestichtingonderpunt15steevast:‘Isdoorvrijwillige

verkoopinbezitgekomenvan(volledigenaamenadres)’endandenamenvankopersalsGöring,Osterman(Persil),ShantungBerlijn,VeilingW.H.Lange,Berlijn,ReichskanzlereiBerlijn,Voss,MuseumLinz,Dr.HeinrichWirtz,Düsseldorf,BankhausWitzig&Co,München,etc.Afschrifteninbezitvandeauteur.

14.BeroepschrifttegenNuis’beslissingomdeclaimvanMareivonSaheraftewijzen,bijhetgerechtshofinDenHaagingedienddoorhetadvocatenkantoorCaron&

Stevens/Baker&McKenzieop22april1998.

15.BriefenpersberichtstaatssecretarisA.Nuis(Cultuur),maart1998.

16.Eenvandediverseconceptenvoorde‘ontwerpovereenkomstvanminnelijkrechtsherstel’tussendepartijenterenezijde:deStichtingtotBestuurenVereffeningvanRechtspersonenAmsterdam(BEVER),vertegenwoordigddoorhetBureauAmsterdamvanhetNederlandsBeheersinstituutendeHoofdinspecteurderBelastingen;teranderezijdemevrouwDesiréevonSaher,

concertzangeresenenigdirectricevandeAmsterdamseNegotiatieMaatschappijN.V.,vroegergenaamKunsthandelJ.GoudstikkerN.V.

17.Gewaarmerktafschrift,gedateerd25oktober1989enuitgegevendoornotarismr.EduardIJsbrantSpierteAmsterdamalsbewaardervandeminuutvanzijnambtsvoorgangerEduardSpier,destijdsnotaristeAmsterdam,vandedefinitieve‘Overeenkomstvanminnelijkrechtsherstel’,opgemaaktop1augustus1952doornotarisEduardSpierteAmsterdam,

tussendepartijenterenezijde:deStichtingtotBestuurenVereffeningvanRechtspersonenAmsterdam(BEVER),vertegenwoordigddoorhetBureauAmsterdamvanhetNederlandsBeheersinstituutendeHoofdinspecteurderBelastingen;teranderezijdemevrouwDesiréevonSaher,concertzangeresenenigdirectricevandeAmsterdamseNegotiatieMaatschappijN.V.,vroegergenaamKunsthandelJ.GoudstikkerN.V.Inhetartikel1lidvierisdeverwijzingnaardedoorGöringgeroofdeschilderijenweggehaald,preciesopdeplekwaarineerdere

conceptennogdeterm‘enaanGöring’stondindezinsnede‘...dietussenMeinegentienhonderdveertigenMeinegentienhonderdvijfenveertigdoorGoudstikkerNVaanMiedlNVzijngeleverd.’Aanvankelijkstondhierdus:‘die[...]doorGoudstikkerNVaanMiedlNVenaanGöringzijngeleverd.’

HOOFDSTUK141.Goudstikkeradvies(RC1.15),

AdviesinzakehetverzoektotteruggavevandeAmsterdamseNegotiatieCompagnieNVinliquidatievan267kunstwerkenuitderijkscollectie,

zaaknummerRC1.15,AdviescommissieRestitutieverzoekenCultuurgoederenenTweedeWereldoorlog.

2.A–HerkomstGezocht,rapportvanhetproefonderzoeknaardeherkomstvandeonderbeheervanhetRijkgeblevenuitDuitslandgerecupereerdekunstwerken,april1998;B–HerkomstGezocht,

Deelrapportage1,oktober1999;

C–HerkomstGezocht,Deelrapportage2,oktober2000;

D–AanbevelingenCommissie-Ekkart,april2001;

E–Herkomstgezocht,Deelrapportage3,februari2002;

F–Herkomstgezocht,Deelrapportage4,november2002;

G–Aanbevelingenrestitutiekunstwerkenvankunsthandelaren,28januari2003;

H–Slotaanbevelingendecember2004.

3.BriefaanCaron&Stevens/Baker&McKenzieenpersberichtstaatssecretarisA.Nuis(Cultuur),25maart1998.

4.Schikking.5.Brief,rechtenvoorbehouden,23

februari1952.6.ArrestvanHetGerechtshof’s-

Gravenhage,Uitspraak16december1999,req.nr.hof98/298,beslissinggegevendoormrs.Vrij,In’tVeld-MeijerenDupain,bijgestaandoormr.VanGesselalsgriffier,uitgesprokenteropenbareterechtzittingvan16december1999.

7.Ibidemnoot6.8.Brochure‘DeNK-collectievan

kunstvoorwerpenbeheerddoordeStaat’vanhetministerievanOnderwijs,CultuurenWetenschappen.Daarinwerdde

mogelijkheidgeopendomondankseventueleverjaringsperikelenalsnognieuweclaimsintedienen,danwelbestaandeclaimsteheropenenvoorzoverzichnieuwegegevenshaddenvoorgedaan.Indiegevallenzouvaneenberoepopverjaringwordenafgezien.

9.BeroepsschrifttegendeStaatderNederlanden22april1998Caron&Stevens/Baker&McKenzie,Grieven94totenmet98vanhetBeroepschrift.

10.BriefvandeKunsthandelJ.Goudstikkerop23februari1952gerichtAanhetHoofdvanhet

BureauherstelbetalingenRecuperatiegoederen,ministerievanFinanciën,Mauritskade37,’sGravenhage,ondertekendmetDesireevonSaher.

11.WetboekvanBurgerlijkeRechtsvordering,hettoenvantoepassingzijndeartikel59‘oud’,AanhefenTenDerde.

12.Mr.A.E.D.vonSaher,N.V.KunsthandelJ.Goudstikker–Overzichtvandegebeurtenissenindeperiodevan31december1939totapril1952,Amsterdam,april1952,RijksinstituutvoorOorlogsdocumentatieDocii278-a,pagina11.

13.Gesprekvandeauteurmetmr.B.J.Asscher,voorzittervandeAdviescommissieRestitutieverzoekenenoud-presidentvanderechtbankteAmsterdam,inzijnwoonplaatsop1augustus2006.

14.AdviescommissieRestitutieverzoekenCultuurgoederenenTweedeWereldoorlog,verslag2002,pagina7enArrestvanHetGerechtshof’sGravenhage,Uitspraak16december1999,req.nr.hof98/298,pagina’s6enverder.

15.AdviescommissieRestitutieverzoeken

CultuurgoederenenTweedeWereldoorlog,verslag2002,pagina8.

16.ExplanationoftheWashingtonConferencePrinciplesonNazi-ConfiscatedArt,‘PrinciplestoAddressnazi-ConfiscatedArt’,StuartE.Eisenstat,UnderSecretaryofStateforEconomic,BusinessandAgriculturalAffairs.

17.BriefaandeTweedeKamervanstaatssecretarisMedyvanderLaan(Cultuur)opmaandag6februari2006waarinzijhaarbesluitinzakedezaak-Goudstikkerbekendmaakt.

18.Goudstikker:‘Atlonglast,Justice’,persberichtnamenserfgenameMareivonSaheruitgebrachtdoorBaker&McKenzie/Oostwaardopmaandag6februari.

HOOFDSTUK151.DeZaakGoudstikker,Pieterden

Hollander,MeulenhoffAmsterdam,1998,Inleiding.

2.Gesprekvandeauteurmetdr.R.E.O.Ekkart,directeurvanhetRijksbureauvoordeKunsthistorischeDocumentatieenvoorzittervandeCommissie-Ekkartop30augustus2006bijdeRKDinDenHaag.

3.DevertalingstamtuithetboekRoofvandehistoricusdr.G.AaldersvanhetNederlandsInstituutvoordeOorlogsdocumentatie,p.107-108.DeorigineletekstberustbijdeForeignRelationsoftheUnitedStates(FRUS)inFRUS,dl.1.,1943,General,p.443-444,Washington1968.

4.GerardAalders,Berooid,Boom,Amsterdam2001,p.116-117,vooreenmeercompleetoverzichtvandehistorischefeitenoverdenaoorlogserestitutievangerecupereerderoofkunst.

5.Diversetelefonischeverzoekenenvragenpere-mailvanmijaanmevrouwCynthiaSchneider,destijdsambassadeurvoordeVerenigdeStateninNederland,nuhoogleraarindePraktijkvandeDiplomatieaandeGeorgetownUniversityinWashingtonen‘AssociateProfessorofArtHistory–Renaissance&Baroque’aandefaculteitKunst,MuziekenTheater.

6.BriefvanAlfonseM.D’Amato,UnitedStatesSenator,gerichtaanministerH.A.F.M.O.vanMierlo,perfaxverstuurdop10maart1998ennogdiezelfdedag

doorVanMierloperfaxbeantwoord.

7.Vervolggesprekmetprof.dr.R.E.O.Ekkart,directeurvanhetRijksbureauvoordeKunsthistorischeDocumentatieenvoorzittervandeCommissie-Ekkartop1september2006bijdeRKDinDenHaag.

8.Gesprekmetmr.B.J.Asscher,voorzittervandeAdviescommissieRestitutieverzoekenenoud-presidentvanderechtbankteAmsterdam,inzijnwoonplaatsop1augustus2006.

9.Ibidemnoot6hoofdstuk14.

10.AdviescommissieRestitutieverzoekenCultuurgoederenTweedeWereldoorlog,AdviesRC1.2inzakehetverzoektotteruggavevan:deGutmann-collectie,25maart2002.

11.GesprekmetAnneWebber,voorzittervandeComissionforLootedArtinEurope,Londen,18juli2006.

12.InstellingsbesluitAdviescommissieRestitutieverzoekenCultuurgoederenTweedeWereldoorlogdoorstaatssecretarisF.vanderPloeg,‘handelendein

overeenstemmingmethetgevoelenvandeministerraad’op16november2001.

13.Ibidemnoot2hoodstuk14.14.Aanvullen:onderzoekMuseale

Verwervingen(vanwebsiteOCW)15.Ibidemnoot5.16.StadskrantHaarlem,8ste

jaargangnummer39,28september2006,SchilderijBenjaminWest,Overeenkomstoververkoop.

17.Gesprekmetprof.dr.H.M.N.Schonisopzaterdag10februari2007.

18.GerardAalders,Berooid,Boom,Amsterdam2001,onder

meerpagina365enpagina370,waarAaldersspreektoverhet‘tandengeknarsuiteennaburigministerieelgraf’.

HOOFDSTUK161.Gesprekmetoud-staatssecretaris

MedyvanderLaaninhaarwoonplaatsop24augustus2006.

2.Ibidemnoot5,hoofdstuk153.InterviewmetMarei&Charlène

vonSahertijdenseenteleconferentiepertelefoonop19februari2007.

HOOFDSTUK17

1.Ibidemhoofdstuk10,noot12.GesprekkenmetClemens

Toussaint,Amsterdam17januari2007,DenHaag22januari2007,Amsterdam11februari2007.

3.LienHeyting,‘MeerkunstGoudstikkerteruggevraagd’,NRCHandelsblad17januari2007.

HOOFDSTUK181.BezoekMareivonSaheraanhet

InstituutCollectieNederlandinRijswijk(ZH)opmaandag12februari2007.

2.PersberichtChristie’sInternationalOldMasters

Department,NewYork,23februari2007.

3.‘200OldMasterPaintingsfromTheGoudstikkerCollection,Restituted2006’,ToussaintLLP,NewYork,limitededition(copy21of30).

4.Gesprekindeloopvandezomer1998metKonstantinAkinshainHotelAméricain,Amsterdam,inaanwezigheidvandr.G.AaldersvanhetNiod,Amsterdam.AkinshawasjuistteruguitArgentiniëenhadmedenaaraanleidingvandeeersteberichtenoverdeArgentinië-connectiesvanAloisMiedlinzakeGoudstikker(Algemeen

Dagblad,Dezaak-Goudstikker)eenbezoekaanhetMuseodeBellasArtesinBuenosAiresgebrachtendaarschilderijenmetaanGoudstikkergerelateerdeprovenancesaangetroffen.Hetzouomeenkleine20stukskunnengaan.

5.EenreeksvragenaanhetministerievanOnderwijs,CultuurenWetenschappenondermeernaaractiesvanNederlandinhetgevalvanduidelijkevindplaatsenvanuitNederlandafkomstigeroofkunstinhetbuitenland,eenenanderopbasisvandeAlliedDeclaration1943dieNederland

totopdedagvanvandaagverplichtinzulkegevallenactieteondernemen,zoalsinbijvoorbeeldvoormaligOost-DuitslandenRuslandookdaadwerkelijkisgedaan.

6.Ibidem5,hetbetrofookvragenoverdezogenoemdeRusland-connectie,schilderijenvanGoudstikkerdiealsRussischeoorlogsbuitzijnweggevoerd,mogelijkookalsonderdeelvandepersoonlijkeverzamelingvanAdolfHitler.HierbijzouhetaanRembrandtvanRijntoegeschrevenschilderijHeraclitus&Democritus–topstukvandegeroofde

Goudstikker-collectie–betrokkenzijn.Bijhetterpersegaanvanditboek,lagendezevragennogterbeantwoordingbijdeministeriesvanOnderwijs,CultuurenWetenschappenenBuitenlandseZaken,dieaangavenvoordebeantwoording‘zekerenkelewekenvoornodigtehebben’ondermeeromdatfunctionarissengehoordmoestenwordendienietmeerophuntoenmaligepostenzateneneennaderereconstructievandegangvanzakennodigwas.

7.PieterdenHollander,‘Goudstikker-affaireraaktookRussischeregering’,27

september1997,AlgemeenDagblad,Rotterdam,gesprekmetJanDikjr.,gedeeltelijkgepubliceerd.

8.TelefoongesprekvanuithetministerievanOnderwijs,CultuurenWetenschappenmeteenvandeNederlandseadvocatenvanVonSaher,telefoonnotitieinhetbetreffendedossier.

9.AntwoordvanhetministerievanOnderwijs,CultuurenWetenschappenpere-mailop22maart2007.

10.SlotbepalingenBegeleidingscommissie

HerkomstGezocht,december2004.

11.Ibidemnoot9.12.Gesprekkenmetmr.J.Vis,oud

lidvandeRaadvanState,februari2007.

13.Gesprekmetprof.mr.TijnKortmann,bestuurs-enstaatrechtkundigeaandeFaculteitderRechtgeleerdheidvandeRadboudUniversiteitNijmegen,februari2007.

14.E-mailwisselingengesprekkenmetdehistoricusprof.dr.IsaacLipschits,RijksuniversiteitGroningen,februari2007.

15.Telefonischezowelalsschriftelijkevragendoormij

ingediendbijzesfractiesvandeTweedeKamerderStatenGeneraalinDenHaag,gevolgddoorveletelefonischefollow-upsene-mailwisselingenmetdebetreffendeKamerledenenhunbeleidsmedewerkersenfractiesecretariaten,februari2007.

16.Ibidemnoot9.17.NotificationbytheStateofthe

Netherlands.CulturalobjectsandtheSecondworldWar.4April2007:finalclosingdateforrestitutionapplications.AdvertentievanhetministerievanOnderwijs,CultuurenWetenschap,geplaatstingrote,

Engelstaligekranteninhetbuitenland,opdewebsitesvanalleNederlandseambassadesenverspreidviakanalenbinnendejoodsegemeenschap.

18.SchriftelijkbeantwoordevragendoorhetministerievanOnderwijs,CultuurenWetenschappenopvrijdag23februari2007.

HOOFDSTUK191.Kortgedingbijderechtbankte

’s-Gravenhage,rolnummerKG07/94,vonnisgewezenop16februari2007,aangespannendoorMareivonSahertegenmr.RoelofvanHolthetotEchtenom

tevoorkomendatdiebeslagzouleggenopdeteruggegevenschilderijenteneindezijneisvooreentorenhooghonorariumvan15,6miljoeneuro(omgerekendbijna1,6miljoeneuroperjaar)krachtbijtezetten.

2.NRC-Handelsbladfebruari2007,IngezondenbriefMareivonSaher‘Restitutievanroofkunstishonorabel’.

APPENDIXWaarzijn

deontbrekende

‘Goudstikkers’

enlijstvandoor

Nederlandgerestitueerdewerken

DeNederlandseoverheidbeschiktetotvoorkortnogovertenminste288kunstwerkendietotaanhetuitbrekenvandeoorlogvolledigofgedeeltelijkeigendomwarengeweestvandeKunsthandelJ.GoudstikkerNVvanJacquesGoudstikker.Dezeschilderijenwerdenaanhetbeginvandeoorlog‘verkocht’aanHermann

GöringenAloisMiedl.ZemaaktendeeluitvandezogenoemdecollectieNationaalKunstbezit(NK),dieinbeheerisbijhetInstituutCollectieNederland(ICN).DeAmerikaanseerfgenamevanJacquesGoudstikker,MareivonSaher,eistehetbezitopvan267werkenuitdezecollectie,nadateenpogingomeenschikkingmetdestaatte

treffeninhetvoorjaarvan1998wasmislukt.Daarvanwerdenhun202schilderijenentekeningentoegewezen.Nogeensvierschilderijenzijnweliswaartoegewezen,maarkunnennietwordenteruggegevenomdatdestaatzevermist(intenminstetweegevallenbetrefthetdiefstal).Hetbezitvandertienstuks(meta-schilderijen)indeze

verzamelingvan206meesterwerkenmoetmetandereeigenarenwordengedeeld–ondermeerenkeleDuitsekunsthandelsmeteenoorlogsverleden.

DeNK-nummersinonderstaandelijstvormenderegistratiesvandieschilderijenbinnendecollectieNationaalKunstbezit.De

kunstwerkenwareninbruikleenafgestaanofineigendomovergedragenaanondermeerdevolgendemusea:NoordbrabantsMuseum,DenBosch;SchilderijengalerijPrinsWillemv,DenHaag;Bonnefantenmuseum,Maastricht;RijksmuseumCatharijneconvent,Utrecht;CentraalMuseum,Utrecht;Rijksmuseum

Twenthe,Enschede;DordrechtsMuseum,Dordrecht;AmsterdamsHistorischMuseum,Amsterdam;StedelijkMuseumHetPrinsenhof,Delft;StedelijkMuseumCatharinagasthuis,Gouda;KoninklijkKabinetvanSchilderijenMauritshuis,DenHaag;FransHalsmuseum,Haarlem;StedelijkMuseumLakenhal,Leiden;Kasteel

Doorwerth(jachtmuseum),Doorwerth;RijksmuseumVincentvanGogh,Amsterdam;MuseumBredius,DenHaag;Rijksmuseum,Amsterdam.Eenaantalhinginrijksgebouwen,waaronderenkeleambassades.

Destaatheeftindenaoorlogsejaren63uitDuitslandteruggekomen‘Goudstikker-werken’

verkocht.NadeoorlogverkreegGoudstikkersweduweDési333minderwaardevollewerkenuitdecollectiedienogindeboedelvanMiedlsKunsthandelvoorheenJ.GoudstikkerNV(‘NieuweGoudstikker’)werdenaangetroffen.Datgebeurdebijdeschikkingvoorde‘Miedl-transactie’inaugustus1952.Zebeschiktezelfoverzestien

waardevolleschilderijenvandeoorspronkelijketwintig,dieGoudstikkervoordeoorlognaarEngelandhadverzonden.Daarmeeishetlotbekendvanzo’n700vandeoorspronkelijk1113schilderijentellendehandelscollectievanGoudstikker.Erontbrekendusnogruim400werkenuitdiehandelscollectie.Opgrondvanhetadviesvan

deRestitutiecommissiezoudenookdezewerkenaandeerfgenamentoekomen,alszeerdehandopkondenleggen.Endanzijnernogdeongeveer270schilderijenuithetpensioenfondsdatGoudstikkervoorzijnpersoneelhadbestemd,demeermodernewerkendiealdirectnahetbeginvandeoorlogdoordeherenAloisMiedl,JanDiksr.en

JanDikjr.zijnverkocht.Erzijndusnogeenkleine700Goudstikkers‘zoek’.

Waarzijndie700gebleven?VermoedelijkiseenaantalindevoormaligeSovjet-Unieterechtgekomen,alsoorlogsbuitmeegenomenuitdeRussischesectorvanbezetnaoorlogsDuitslandbijdeterugtrekkingvandeRussischelegers(de

NederlandseoverheidclaimdeindejarennegentigvandevorigeeeuwvierGoudstikker-schilderijendieinRuslandbovenwaterwarengekomen).HetisbovendienaannemelijkdateenbehoorlijkaantaldoorMiedlverkochteGoudstikker-schilderijennadeoorloginhetbezitvanparticulieremueaenprticuliereverzamelaarsin

NederlandenDuitslandisgebleven.VerderiszogoedalszekereenaantalschilderijentijdensdegeallieerdebombardementenopDuitsestedenvernietigd.ViaveilingentijdensennadeoorlogiseenonbekendaantalGoudstikkerkunstwerkeninhetinternationalehandelscircuitterechtgekomenenoverde

wereldverspreidgeraakt.VoortsheeftHermannGöringnamedio1944ongeveertweehonderdschilderijenuitzijnKarinhall-museummethulpvanAloisMiedlnaarSpanjelatensmokkelen(dossiersGoudstikker,NationalArchives,Washington).DaaronderwaszeerwaarschijnlijkeenaantalvanGoudstikkerafkomstigewerken.Deze

zijnvanaf1944viaSpanjeinhetinternationalecircuitverzeildgeraakt.HetwaarschijnlijkdateenaantalGoudstikker-schilderijenzonaarZuid-Amerikaisgegaan,erbestaanzelfsaanwijzingendateenaantaldaarisverkochtvoorrekeningvangevluchtenazi’s.EnAloisMiedlheeftzelfnegenkostbareGoudstikker-schilderijennaarSpanje

gesmokkeld,waarvanhetlotnadiennooitisopgehelderd.Alleredenvoordeerfgenamendusomdespeurtochtnaardevermiste‘Goudstikkers’uittevoeren,eenkwestiediezijserieusnemenomdatzijookopdezevermisteschilderijenzomogelijkclaimswillenuitbrengen.

Hieronderdelijstvanschilderijendiedoorde

staatderNederlandenzijnteruggegevenaanMareivonSaherindeperiodefebruari2006–maart2007.Zezijngerangschiktopdebetreffendenk-nummers.

Nr. NK-nr. Naamkunstenaar1 NK1413 A.vanDyck

2 NK1418OmgevingvanA.

Bronzino

3 NK1419 Anoniem

4 NK1421 AteliervanL.Cranach

5 NK1422 I.vanOstade

6 NK1423 JacopodelCasentino

7 NK1425 J.Jansz.deStomme

8 NK1429 Anoniem

9 NK1430 F.Lippi

10 NK1431 C.Lorrain

11 NK1433OnzekeretoeschrijvingA.Cuyp

12 NK1437 Parmigianino

13 NK1438 M.vanWittenbroeck

14 NK1439 T.deKeyser

15 NK1440 NavolgervanA.Magnasco

16 NK1442 Anoniem

17 NK1443OmgevingvanF.A.Vincent

18 NK1444 H.S.vonKulmbach

19 NK1446H.S.vonKulmbach

20 NK1448NavolgervanW.vandeVeldeII

21 NK1449 W.dePoorter

22 NK1450 D.TeniersII

23 NK1452 NavolgervanP.Veronese

24 NK1458 A.Romano

25 NK1459 KopienaarG.B.Pittoni

26 NK1460NavolgerJ.Cornelisz.vanOostsanen

27 NK1465 Anoniem

28 NK1472 AteliervanNeridiBicci

29 NK1473 A.Romano

30 NK1476 I.Luttichuys

31 NK1478 C.vanderVoort

32 NK1480 C.vanderVoort

33 NK1481 J.J.vanGoyen

34 NK1482 J.A.vanRavesteyn

35 NK1483 Anoniem

36 NK1484OnzekeretoeschrijvingC.Engelsz.

37 NK1485 GiovannidaRimini

38 NK1486 J.A.vanRavesteyn

39 NK1491 H.van

SteenwijckII

40 NK1492 G.Houckgeest

41 NK1493 J.vanWinghe

42 NK1494 T.deKeyser

43 NK1495 P.vanOverschie

44 NK1497 E.deWitte

45 NK1512 D.vanDelen

46 NK1519 S.J.vanRuysdael

47 NK1520 P.deMolijn

48 NK1522MeestervandeMünchenerAanbidding

49 NK1523 E.deWitte

50 NK1524 S.J.vanRuysdael

51 NK1525 I.vanOstade

52 NK1527 Pasqualino

Veneziano

53 NK1528 Ph.Wouwerman

54 NK1545 D.TeniersII

55 NK1575 Anoniem

A.

56 NK1581 Palamedesz.

57 NK1636 G.P.vanZijl

58 NK1643 AteliervanP.P.Rubens

59 NK1696 P.Dubordieu

60 NK1730NavolgervanA.vanOstade

61 NK1737 D.TeniersII

62 NK1754 NavolgervanP.Veronese

63 NK1827 M.diCampidoglio

64 NK1833IndestijlvanM.A.A.C.Kauffmann

65 NK1846 F.Pacher

66 NK1849 NavolgervanG.Bellini

67 NK1859 F.Pacher

68 NK1860 F.Pacher

69 NK1871 J.H.Koekkoek

70 NK1876 G.G.Joncherie

71 NK1897 D.TeniersII

72 NK1898 J.J.vanGoyen

73 NK1899 J.H.Steen

74 NK1901 J.B.Leprince

75 NK1906 F.PourbusI

76 NK1916 NavolgervanF.Boucher

77 NK1920 F.Pacher

78 NK1924NavolgervanF.Squarcione

79 NK1976 J.Provoost

80 NK2009

M.vanHeemskerck

81 NK2074 L.Defrance

82 NK2078 PLonghi

83 NK2092 B.J.Butinone

84 NK2093 B.J.ButinoneNK

85 2094 B.J.Butinone

86 NK2122 H.G.Pot

87 NK2168 A.vanOstade

88 NK2192 J.H.Steen

89 NK2193 G.C.deHondecoeter

90 NK2203 C.Kruys

91 NK2234

J.S.Mancadan

92 NK2242

IndestijlvanL.Cranach

93 NK2263 E.deWitte

94 NK2301 NavolgervanF.Hals

95 NK2304 A.vanDyck

J.vander

96 NK2331 Heyden(geb.1637)

97 NK2347

S.J.vanRuysdael

98 NK2349 J.H.Steen

99 NK2350 G.terBorch

100 NK2357Meestervandeslagbij

Anghiari

101 NK2361

MeestervandeVirgoInterVirgines

102 NK2376 C.Schuch

103 NK2377D.A.Vallayer-Coster

104 NK2397 A.Benson

105 NK2402

J.vanKesselI

106 NK2405 H.G.Pot

107 NK2406 H.G.Pot

108 NK2412 J.vanStreek

109 NK2428OnzekeretoeschrijvingP.deHooch

110 NK2432 G.terBorch

111 NK2440 J.J.vanGoyen

112 NK2448 J.C.Verspronck

113 NK2455 J.I.vanRuisdael

114 NK2457 F.vanSchooten

115 NK2461 AteliervanL.Cranach

116 NK2469 W.C.Duyster

117 NK2470 J.J.vanGoyen

118 NK2471 J.vanKessel

S.J.de

119 NK2480 Vlieger

120 NK2492 P.Koninck

121 NK2495J.Cornelisz.vanOostsanen

122 NK2505 G.A.Berckheyde

123 NK2522 B.Graat

124 NK2536 NavolgervanCanaletto

125 NK2539 J.Lingelbach

126 NK2545J.A.vanRavesteyn

127 NK2546 S.J.vanRuysdael

128 NK2551 L.Defrance

129 NK2552 L.Defrance

130 NK2557 J.Fyt

131 NK2573 I.vanOstade

132 NK2592OmgevingvanS.J.vanRuysdael

133 NK2602 J.S.Mancadan

134 NK2605 J.S.Mancadan

135 NK2606 J.S.Mancadan

136 NK2610 Anoniem

137 NK2618 H.metde

Bles

138 NK2619 F.Bol

139 NK2622 H.GalleI

140 NK2630MeestervandeMansi-Magdalena

141 NK2639Ph.Wouwerman

142 NK2647 L.Gassel

143 NK2659 J.Wijnants

144 NK2692 B.vanderHelst

145 NK2703

AteliervanNeridiBicci

146 NK2704 B.BruynI

147 NK2705 B.BruynI

148 NK2706

MeestervanFrankfurt

149 NK2718 P.J.Moreelse

150 NK2719 P.J.Moreelse

151 NK2721AtelierJ.Cornelisz.VanOostsanen

152 NK2723 B.vanOrley

153 NK2726 J.H.Steen

154 NK2829 I.Luttichuys

155 NK2831 J.J.vanGoyen

156 NK2834 P.P.Lastman

157 NK2840 H.Wertinger

158 NK2851 W.vanMieris

159 NK2859

KopienaarG.terBorch

NK Navolgervan

160 2860 G.terBorch

161 NK2868

NavolgervanL.Bassano

162 NK2881

P.G.vanRoestraeten

163 NK2927 D.Vosmaer

164 NK3068 J.J.vanGoyen

165 NK3083Onzekeretoeschrijving

G.Metsu

166 NK3084NavolgervanJ.JordaensI

167 NK3085 IndestijlvanN.Maes

168 NK3086 NavolgervanD.TeniersII

169 NK3087IndestijlvanA.vanOstade

170 NK3088 NavolgervanG.terBorch

171 NK3107 A.vandeVelde

172 NK3259 J.Mostaert

173 NK3260 J.vanNoordt

174 NK3261 P.A.Rotari

175 NK3262 A.vanBeijeren

176 NK3263 AteliervanB.BruynI

177 NK3264 Anoniem

178 NK3265 F.delCossa

179 NK3266 ReplicaA.vanDyck

AteliervanB.

180 NK3267 BruynI

181 NK3268 P.A.Rotari

182 NK3270 B.BruynI

183 NK3271 R.FrueaufII

184 NK3272 KopienaarH.MemlingKopienaar

185 NK3273 H.Memling

186 NK3274 J.I.vanRuisdael

187 NK3280

MeestervandeVrouwelijkeHalffiguren

188 NK3291 NavolgervanG.Dou

189 NK3380 VervalsingvanN.Maes

190 NK3383 Anoniem

191 NK3384 NavolgervanG.Bellini

192 NK3385 P.Gertner

193 NK3386NavolgervanJ.J.vanGoyen

194 NK3387 A.vanOstade

195 NK1850 NavolgervanP.BrueghelI

196 NK1851 NavolgervanP.BrueghelI

197 NK1852 NavolgervanP.BrueghelI

198 NK1853 NavolgervanP.BrueghelI

199 NK1854 NavolgervanP.BrueghelI

200 NK1855 NavolgervanP.BrueghelI

201 NK1884 NavolgervanP.BrueghelI

202 NK1885 NavolgervanP.BrueghelI

203 NK1886 NavolgervanP.BrueghelI

204 NK1887 NavolgervanP.BrueghelI

205 NK1888 NavolgervanP.BrueghelI

206 NK1889 NavolgervanP.BrueghelI

Dankwoord

IkwilhierdehistoricusGerardAalders,dearchivarisJaapvanDoorn,dejournalistPeterLichtenauer(postuum),de

kunsthistorischonderzoekerClemensToussaint,deadvocaatprof.mr.DickSchonisendemediaspecialistHansVerploegbedankenvoorhunbijdragenenhunkritischebeoordeling.IkbenookJohnTaylorvandeAmerikaanseNationalArchives,hetBedrijfsfondsvoorBijzondereJournalistiekeProducties,deministeriesvanJustitie,

Onderwijs,CultuurenWetenschappenenFinanciën,hetcollegevanprocureurs-generaalendescheepvaartmuseainRotterdamenAmsterdamerkentelijkvoorhuninbreng.ChristineKoenigs,MaudKeus,TinekeKosterenLodewijkHouthakkerdankikvoorhunhulpindeaanvangsfasevanditboek,AmeliaKeuningvoorhaardeskundig

commentaarenmijnvaderenvriend,PieterdenHollandersr.voorzijnmeelezentijdensdeafrondingervan.Tenslotte:hetwasernooitgekomenzonderhetgeduldendebetrokkenbegeleidingvanAgaathVerspetenenmijnuitgever,XandraSchutte.

PieterdenHollanderAmsterdam

Overdeauteur

PieterdenHollander(1956),begonin1979alsjournalistbijDeGelderlanderenstaptein1984overnaarhetAlgemeenDagblad,waarhijtot1998

achtereenvolgensopereerdealsverslaggeveropdenieuwsdienstenalschefvandebinnenlandredactieenvandeverslaggeverij.

In1998vertrokhijnaardeAvrotelevisiebladenalsredactiechefenplaatsvervangendhoofdredacteuromzichtweejaarlateralszelfstandigjournalist,bladenmakeren

communicatie-adviseurtevestigen.

DenHollanderisnudirecteur-eigenaarvanhetbureauHollandPubliciteitvoorjournalistiek,PRencommunicatie.Sinds2010ishijookpolitiekactiefalsfractievoorzitterindegemeenteraadvanWaalwijk.

http://www.uitgeverij-fosfor.nl