PERSOONLIJK BEGELEIDERSPECIFIEKE DOELGROEPEN

COLOFON

Uitgeverij: Edu’Actief b.v.0522-235235info@edu-actief.nlwww.edu-actief.nl

Auteur: J. Bolt, T.Cremers, A. Delnooz, M. v.d. Hof, W. de Jong, W. Kooremans, V.Landsmeer-Dalm, D. v. Loon, A. Martin, S. van SlingerlandInhoudelijke redactie: M. Farla

Titel: Persoonlijk begeleider specifieke doelgroepenISBN: 978 90 3722 965 3Bronvermelding: COA/Inge van Mill fotografie, Stefano Guidi, Vluchtelingenwerk,xian-photos

© Edu’Actief b.v. 2018Behoudens de in of krachtens de Auteurswet gestelde uitzonderingen mag nietsuit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerdgegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzijelektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier,zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave istoegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet dient men de daarvoor wettelijkverschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht(www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave incompilatiewerken op grond van artikel 16 Auteurswet kan men zich wenden tot deStichting PRO (www.stichting-pro.nl).De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijkebepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden,kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.Door het gebruik van deze uitgave verklaart u kennis te hebben genomen van enakkoord te gaan met de specifieke productvoorwaarden en algemene voorwaardenvan Edu’Actief, te vinden op www.edu-actief.nl.

INHOUDSOPGAVE

Inleiding ...................................................................................................................................... 8

Werken volgens planThema 1

Het begeleidingsplan .................................................................................................. 121.1

Voorbereiding begeleidingsplan ............................................................................. 131.2

Schrijven van begeleidingsplan .............................................................................. 151.3

Vaststellen ...................................................................................................................... 181.4

Werken volgens plan .................................................................................................. 191.5

Evalueren ....................................................................................................................... 201.6

Verdieping: Zorgvisie en het ondersteuningsplan ........................................... 231.7

Dagbesteding en werkThema 2

Dagbesteding ................................................................................................................ 282.1

Activiteitenplan ........................................................................................................... 332.2

Activeringsplan ............................................................................................................ 372.3

Begeleiden bij werk .................................................................................................... 392.4

Wettelijke kaders ......................................................................................................... 422.5

Verdieping: Activeren met zorg ............................................................................. 462.6

Informatie verzamelen met de cliëntThema 3

Cliënt als informatiebron ......................................................................................... 503.1

Informatie krijgen van cliënt ................................................................................... 513.2

Randvoorwaarden organiseren ............................................................................. 583.3

Verdieping: Sociaal wenselijk gedrag ................................................................... 613.4

Cliënten in de wijkThema 4

Kijken naar de wijk ..................................................................................................... 684.1

Van alles wat meenemen ......................................................................................... 724.2

Bewoners in alle soorten en maten ....................................................................... 744.3

Samen in de wijk .......................................................................................................... 774.4

Thuis in de wijk ........................................................................................................... 804.5

Verdieping: Handen uit de mouwen voor de wijk ........................................... 824.6

Armoede en schuldenThema 5

Armoede ......................................................................................................................... 865.1

Schulden ......................................................................................................................... 885.2

Schuldhulpverlening ................................................................................................. 905.3

Schulden voorkomen ................................................................................................. 965.4

Verdieping: Schoolachterstand voorkomen ...................................................... 995.5

Nieuwe NederlandersThema 6

Asielmigranten ......................................................................................................... 1046.1

Asielprocedure ........................................................................................................... 1066.2

Alleenstaande minderjarige vreemdelingen .................................................... 1106.3

Ondersteunen .............................................................................................................. 1136.4

Verdieping: Posttraumatische stressstoornis ................................................... 1186.5

Sociale systemen en gezinssystemenThema 7

Sociale systemen ........................................................................................................ 1247.1

Gezinssystemen ........................................................................................................ 1267.2

Begeleiding sociale systemen ................................................................................ 1297.3

Begeleiding gezinssystemen .................................................................................. 1327.4

Strategieën en methodieken .................................................................................. 1347.5

Verdieping: Samenhang met maatschappelijke thema’s ............................ 1377.6

JongerenThema 8

Jongeren en ontwikkelingsopgaven ................................................................... 1428.1

Opvoedingsopgaven ................................................................................................. 1448.2

Problematiek en begeleiding ................................................................................. 1468.3

Peers ............................................................................................................................... 1498.4

Social media ................................................................................................................. 1528.5

Verdieping: Identiteitsontwikkeling ................................................................... 1558.6

4

Specifieke psychische stoornissenThema 9

Paradigma’s ................................................................................................................ 1609.1

Somatisch-symptoomstoornis .............................................................................. 1649.2

Ziekteangststoornis .................................................................................................. 1669.3

Functioneel neurologische symptoomstoornis .............................................. 1689.4

Depersonalisatie-/derealisatiestoornis .............................................................. 1709.5

Dissociatief geheugenverlies ................................................................................. 1729.6

Dissociatieve identiteitsstoornis .......................................................................... 1749.7

Verdieping: Diagnose dissociatieve identiteitsstoornis ............................... 1779.8

Seksuele dysfuncties en genderdysforieThema 10

Seksuele stoornissen bij doelgroep ...................................................................... 18210.1

Seksuele dysfuncties ................................................................................................. 18310.2

Parafilie ......................................................................................................................... 18510.3

Genderdysforie ........................................................................................................... 18910.4

Verdieping: Stoornissen in de geslachtsontwikkeling ................................. 19410.5

Eet- en slaapstoornissenThema 11

Eetstoornissen en obesitas .................................................................................... 20011.1

Slaapstoornissen ....................................................................................................... 20711.2

Verdieping: Mindful eten ........................................................................................ 21411.3

Cliënten met specifieke beperkingenThema 12

Paradigmaverschuiving ......................................................................................... 22012.1

Licht verstandelijke beperking (LVB) ................................................................. 22312.2

Zintuiglijke beperking ............................................................................................. 22612.3

Autismespectrumstoornis (ASS) .......................................................................... 22912.4

Niet-aangeboren hersenletsel (NAH) .................................................................. 23312.5

Verdieping: Cliënten met epilepsie ..................................................................... 23612.6

Begeleiden in passend onderwijsThema 13

Achtergrond ................................................................................................................ 24013.1

Huidige onderwijssituatie ...................................................................................... 24213.2

Aanvragen van extra ondersteuning ................................................................. 24713.3

Begeleiden in het onderwijs .................................................................................. 24913.4

Verdieping: Kanttekeningen bij passend onderwijs ..................................... 25413.5

5

Begeleiden van ouderenThema 14

Problematiek bij ouderdom .................................................................................. 26014.1

Instellingen en instanties ...................................................................................... 26914.2

Vrijwilligerswerk en mantelzorg .......................................................................... 27114.3

Rol persoonlijk begeleider ....................................................................................... 27514.4

Verdieping: Ouderenmishandeling .................................................................... 27814.5

Ouderen met een migratieachtergrondThema 15

Migrantenouderen ................................................................................................... 28215.1

Leefsituatie .................................................................................................................. 28715.2

Culturele verschillen ................................................................................................ 29115.3

Begeleiden van migrantenouderen .................................................................... 29515.4

Verdieping: Migrantenouderen en dementie .................................................. 30115.5

Verslavingszorg en dak- en thuislozenThema 16

Cliënten met een verslaving ................................................................................. 30616.1

Dak- en thuislozen ..................................................................................................... 31516.2

Verdieping: Zwervende jongeren ......................................................................... 31916.3

ComorbiditeitThema 17

Diagnoses ..................................................................................................................... 32417.1

Psychische beperking en verslaving ................................................................... 32517.2

Psychische en lichamelijke beperking ................................................................ 32717.3

Licht verstandelijke beperking (LVB) .................................................................. 32917.4

Multipathologie ......................................................................................................... 33317.5

Verdieping: Zwerfjongeren .................................................................................... 33917.6

Specifieke wetgevingThema 18

Jeugdwet ...................................................................................................................... 34418.1

Wet forensische zorg ................................................................................................ 34918.2

Participatiewet ............................................................................................................ 35118.3

Ondersteuning vanuit de gemeente ................................................................... 35318.4

Professionele verantwoordelijkheid ................................................................... 35618.5

Verdieping: Wet opvang asielzoekers ................................................................ 35918.6

6

KwaliteitszorgThema 19

Kwaliteit meten ......................................................................................................... 36419.1

Uitgangspunten ........................................................................................................ 36619.2

Uitgangspunten toepassen en meten ................................................................ 36719.3

Verdieping: Shared Decision Making ................................................................. 37619.4

Werken aan een teamThema 20

Teamvorming ............................................................................................................. 38220.1

Teamontwikkeling ................................................................................................... 38420.2

Teambuilding ............................................................................................................. 38920.3

Begeleiden van een team ........................................................................................ 39120.4

Verdieping: Democratische teams ...................................................................... 39420.5

Persoonlijk leiderschapThema 21

Zelfmanagement ...................................................................................................... 40021.1

Paradigma’s ................................................................................................................. 40121.2

Zeven goede eigenschappen ................................................................................. 40321.3

Verdieping: Gezond zelfvertrouwen .................................................................. 40921.4

Nieuwe collega’s begeleidenThema 22

Inwerken van nieuwe collega’s ............................................................................ 41622.1

Coachen van nieuwe collega’s .............................................................................. 41822.2

Beoordelen van nieuwe collega’s ......................................................................... 42122.3

Klinische lessen en bijscholing ............................................................................. 42322.4

Intervisie ...................................................................................................................... 42522.5

Verdieping: One Minute Coaching ..................................................................... 42922.6

Index ......................................................................................................................................... 432

7

INLEIDING

Angerenstein Welzijn is een complete serie leermiddelen voor de kwalificatiedossiersvan Welzijn en is geschikt voor de volgende kwalificatiedossiers:• Maatschappelijke zorg• Pedagogisch werk• Sociaal werk.

Angerenstein Welzijn bestaat in de kern uit boeken met theorie. De boeken vanAngerenstein Welzijn kennen de volgende opbouw:

Opbouw boeken Angerenstein Welzijn

ProfielboekenProfielboeken

BasisprofielboekenBasisprofielboeken

BasisboekenGenerieke boeken

Dit boek is een van de profielboeken voor het dossier maatschappelijke zorg. Detheorie bestaat uit drie onderdelen:1 basistheorie2 kritische beroepssituatie3 verdiepingstheorie.

BasistheorieDe basistheorie bevat informatie die relevant is voor de persoonlijk begeleiderspecifieke doelgroepen. De theorie wordt verlevendigd met voorbeelden uit hetwelzijnswerkveld. Belangrijke begrippen worden uitgelegd in de tekst en aangeduidmet een paarse kleur.

Kritische beroepssituatie (KBS)In de KBS word je geconfronteerd met een probleemstelling of dilemma waarbij jeniet kunt terugvallen op routinematig handelen. Online vind je bij elke KBSaanvullende opdrachten.

VerdiepingstheorieElk thema heeft een verdiepende paragraaf waar het thema verder wordt uitgediept.

Daarnaast kent Angerenstein Welzijn enkele online-aanvullingen die beschikbaarzijn via www.angerenstein.nl/welzijn. Het gaat om de volgende aanvullingen:• verwerkingsopdrachten• uitdagingen.

VerwerkingsopdrachtenBij ieder thema horen enkele verwerkingsopdrachten. Deze opdrachten helpen jede informatie uit de theorie te verwerken.

UitdagingenTijdens de uitdaging werk je met meerdere studenten aan een grote opdracht waarbijeen beroep gedaan wordt op jouw samenwerkingsvaardigheden en jouw creativiteit.De uitdaging levert altijd een product op dat wordt beoordeeld.

Veel plezier en succes met het werken met Angerenstein Welzijn!

9

T H E M A

01WERKEN VOLGENS PLAN

Inhoud thema:1.1 Het begeleidingsplan1.2 Voorbereiding van het begeleidingsplan1.3 Schrijven van het begeleidingsplan1.4 Vaststellen1.5 Evalueren

Er zijn cliënten die het niet alleen redden in de maatschappij. Dat heeft met hunomstandigheden of beperkingen te maken. Als cliënten aan het eigen herstel willenof moeten werken, ondersteun jij dat proces. Dat doe je altijd volgens plan. Een planmaak je niet alleen, dit doe je met de cliënt, de naastbetrokkenen en anderebehandelaren. Bovendien is het maken van een plan een vereiste van de overheid ende zorgverzekeraar. Als persoonlijke begeleider specifieke doelgroepen (PBSD) werkje jouw aandeel specifiek uit. Jij zorgt ervoor dat jouw deel van het plan wordtuitgevoerd. En ten slotte evalueer je het met iedereen.

11

Het begeleidingsplan1.1Voor iedereen in Nederland die zorg of begeleiding krijgt, is een plan gemaakt. Elkezorgsoort heeft daarvoor zijn eigen naam. In de ouderenzorg hoor je dikwijls het

woord zorgleefplan, in de ggz veelal begeleidingsplan. Het begeleidingsplan iseen document waarin je beschrijft wie de cliënt is, welke ondersteuning nodig isen welke afspraken je daarover maakt. Omdat je samenwerkt met artsen en

psychologen noemt men het in de ggz ook wel behandelplan. Het plan beschrijftde begeleidingsdoelen, de wijze waarop deze worden bereikt en de afspraken metde betrokken partijen (cliënt, naasten, artsen, psychologen, begeleiders). De Inspectievoor de Gezondheidszorg controleert of er een begeleidingsplan is en of het aan dewettelijke kwaliteitseisen voldoet. Zo moet je bijvoorbeeld afspreken welke doelengerealiseerd gaan worden en wie de cliënt daarbij gaat ondersteunen. Een verplichtonderdeel van het begeleidingsplan is ook dat je beschrijft hoe de cliënt zeggenschapheeft over zijn leven. Het ontwerpen van een begeleidingsplan doe je onderverantwoordelijkheid van een behandelcoördinator. Dit is vaak eengedragswetenschapper, een arts of leidinggevende. De eventuele naastbetrokkenenmag je alleen betrekken bij het begeleidingsplan als de cliënt daar toestemmingvoor geeft.

Een begeleidingsplan of behandelplan moet voldoen aande eisen die de wet stelt.

12

THEMA 1 WERKEN VOLGENS PLAN

Voorbereiding begeleidingsplan1.2Het ontwerpen van een begeleidingsplan vereist dat je een grondige voorbereidingtreft. Als eerste ga je in contact met de cliënt. Niet alle cliënten zijn in staat om goedonder woorden te brengen wat hun ondersteuningsvraag is en wat ze met hunleven willen. Dan zijn er speciale gesprekstechnieken nodig om dit te verhelderen.

Eén daarvan is het letten op de zogenoemde cues. Cues zijn bepaalde woorden engedragingen waarvan je vermoedt dat deze verwijzen naar belangrijkeachterliggende gedachten en belevingen. Meestal gaan dit gepaard met emoties.Cues betekenen hetzelfde als symptomen.Het komt voor dat je informatie moet verzamelen bij andere deskundigen. Als decliënt een plan of gegevens van vorige zorgaanbieders heeft, kan hij je die geven.Jij als begeleider specifieke doelgroepen moet hem daarop wijzen. De cliënt heeftzeven dagen de tijd om die gegevens te overhandigen.

Kan de cliënt niet goed verwoorden waarbij hijondersteuning nodig heeft? Gebruik dan bijzonderegesprekstechnieken.

13

THEMA 1 WERKEN VOLGENS PLAN

I N D E P R A K T I J K

Olaf is penitentiair inrichtingswerker in een half open gevangenis.Eergisteren is er een nieuwe gedetineerde binnengekomen. Marnix is44 jaar en zit in de laatste fase van zijn detentie. Deze fase vereist dater een begeleidingsplan geschreven wordt. De teamleider heeft zojuistaan Olaf gevraagd om dit begeleidingsplan te schrijven. Voordat hijbegint met het schrijven, bestudeert hij de documenten over Marnix.Daarna gaat hij met Marnix in gesprek. Hij motiveert Marnix om zoveel mogelijk informatie met hem te delen. Daarnaast vraagt hij Marnixof er nog anderen zijn die informatie kunnen geven, bijvoorbeeldfamilieleden of andere hulpverleners.

14

THEMA 1 WERKEN VOLGENS PLAN

Schrijven van begeleidingsplan1.3Voor het schrijven van een plan heb je zes weken de tijd. Daarnaast schrijft de wetminimale eisen voor waaraan het begeleidingsplan moet voldoen:• Wat zijn de doelen?• Hoe worden de doelen gerealiseerd?• Welke zorgverleners zijn waar verantwoordelijk voor?• Hoe is er afstemming tussen de behandelaars?• Wie kan de cliënt aanspreken over die afstemming?• Hoe wil de cliënt zijn leven inrichten?

Door deze vragen te beantwoorden, ontstaat er een goed beeld van de cliënt, ookwel typering genoemd. Vanuit deze typering wordt de zorgzwaarte vastgesteld. Dezorgzwaarte is erg belangrijk voor de zorgaanbieder. Want hiermee kan dezorgaanbieder zijn declaratie indienen bij de zorgverzekeraar. Niet de prestatie vande zorgaanbieder bepaalt wat er gedeclareerd wordt, maar de beschrijving van decliënt.

Dat is de juridische kant van het begeleidingsplan. Afgeleid daarvan zit er ook eenmethodisch aspect aan. Nadat je alle gegevens hebt verzameld en geanalyseerd,schrijf je het begeleidingsplan. De meeste organisaties hebben een geautomatiseerdbegeleidingsplan. In dat geval leidt het computerprogramma je door de verschillendeonderdelen van het plan. Je kunt dan meteen zien in welke mate de andereonderwerpen zijn geschreven. Zoals behandelhistorie of andere persoonlijkegegevens. Een methodisch verantwoord begeleidingsplan bevat de volgendeonderdelen:• profiel• vraagstuk• diagnose• perspectief• doelen• uitvoering• evaluatie.

15

THEMA 1 WERKEN VOLGENS PLAN

Het profielBij het onderdeel profiel beschrijf je de algemene gegevens van de cliënt. Depersonalia worden hierin opgenomen. Maar ook de mogelijkheden en beperkingen.De mate van zeggenschap komt ook aan de orde in dit onderdeel. Tevens beschrijfje een prognose: in welke mate zullen de mogelijkheden en beperkingen zich in detoekomst ontwikkelen?

Het vraagstukIn de voorbereiding heb je informatie verzameld. Op basis daarvan kun je hetvraagstuk van de cliënt achterhalen. Kernachtig beschrijf je wat de cliënt voorondersteuningsvraag stelt. Daarbij is het belangrijk dat je doorvraagt bij de cliënten de cues goed beschrijft. Het spreekt voor zich dat er een verband moet zijn tussenhet profiel en het vraagstuk van de cliënt.

De diagnoseIn het kopje Diagnose wordt opgeschreven welke ondersteuningsvraag is vastgesteld.Meestal wordt dat beschreven door een zorgcoördinator of regisseur. Dat doet hijop basis van informatie van de cliënt, naastbetrokkenen en andere professionals.Ook betrekt hij hierbij jouw waarnemingen en signaleringen als persoonlijkbegeleider specifieke doelgroepen. Want het kan zijn dat jij de cliënt meer, en anders,meemaakt dan de regisseur of zorgcoördinator.

Het perspectiefBij het perspectief gaat het vooral over het toekomstbeeld van de cliënt. Bij ditonderdeel laat je vooral hem aan het woord. Dit kun je doen met motiverendegesprekstechnieken. Laat de cliënt hardop dromen over diens toekomst. Bijvoorbeeldover hoe hij zijn eigen leven wil inrichten. De informatie die dit oplevert, is onderdeelvan het begeleidingsplan.

16

THEMA 1 WERKEN VOLGENS PLAN

De doelenDoelen zijn het belangrijkste onderdeel van het ondersteuningsplan. Ze zijnonlosmakelijk met elkaar verbonden. Want een doel zonder plan is slechts een wens.De doelen formuleer je SMART of RUMBA. Immers, aan hand van de doelen wordthet begeleiden van de cliënt gestuurd. Doelen in de ondersteuning van kwetsbaremensen in de maatschappij zijn gericht op:• versterken van de eigen kracht• vergroten van de maatschappelijke participatie• ondersteunen en betrekken van naastbetrokkenen.

De uitvoeringIn elk begeleidingsplan zit het onderdeel ‘uitvoering’. Hierin beschrijf je wie er hoeen wanneer werkt aan de doelen in het ondersteuningsplan. Beschrijf ook waartoede cliënt zich verplicht. En hoe er afstemming is tussen de zorgverleners. Zo wordtook duidelijk wie waarvoor verantwoordelijk is en wie de cliënt kan aansprekenop die afstemming.Dit onderdeel wordt ook wel de activiteitenparagraaf genoemd. Sommigeinstellingen noemen het: plan van aanpak.

De evaluatieWettelijk is vastgelegd dat het begeleidingsplan moet worden geëvalueerd. Bij hetonderdeel begeleidingsevaluatie leg je vast hoe vaak en onder welke omstandighedenje het begeleidingsplan evalueert en actualiseert.

17

THEMA 1 WERKEN VOLGENS PLAN

Vaststellen1.4Als het hele begeleidingsplan klaar is, krijgt de cliënt een exemplaar. In een overleg,waar ook de cliënt bij zit, wordt het begeleidingsplan vastgesteld. Zo ontstaat er,als onderdeel van het begeleidingsplan, een behandel/begeleidingsovereenkomst.Die wordt ondertekend door de behandelaar en door de cliënt. Het begeleidingsplanis nu klaar.

Wat je situatie ook is, als je om ondersteuning of behandeling vraagt,wordt er een begeleidingsplan gemaakt – samen met jou.

Wyneke is vorige week begonnen met dagbehandeling voor verslaafden.Ze volgt nu een groepsbehandeling, als overstap naar een behandelvrijleven. De zogenoemde Stay Clean-groep. Voordat die ochtend hetprogramma startte, vroeg ze waar het kantoor van de psycholoog is.Want Wyneke heeft na de groepssessie een afspraak met de psycholoog,om haar behandelcontract te tekenen.

18

THEMA 1 WERKEN VOLGENS PLAN

Werken volgens plan1.5Als persoonlijk begeleider specifieke doelgroepen werk je methodisch. Dat houdtin dat je doelbewust en volgens plan werkt. Het zou te veel gevraagd zijn, omconstant het ondersteuningsplan van de cliënten paraat te hebben. En natuurlijkheb je ook niet voortdurend een geprint exemplaar bij je, om te controleren of jenog wel volgens plan werkt.

Er is een aantal manieren waardoor je je het begeleidingsplan steeds meer eigenmaakt. Allereerst natuurlijk omdat je het zelf geschreven hebt. Daarnaast wordt erna elke dienst of dag gerapporteerd door jou en je collega’s. Dit doe je op basis vande doelen uit het begeleidingsplan. Bovendien heb je periodiek eencliëntenbespreking. Hier bespreek je de voortgang van het begeleidingsplan.

De persoonlijk begeleider specifieke doelgroepen is niet de enige die de taak heeftvolgens het begeleidingsplan te werken. Dikwijls verleen je de zorg met meerderen.Met je team of met andere instanties en disciplines. Immers, je bent niet 24/7 bij decliënt.Vanuit de participatiegedachte schakel je ook het sociale systeem van de cliënt in.De cliënt moet daar wel mee in stemmen. Pas als de cliënt het goed vindt dat hetsociale systeem het begeleidingsplan krijgt (of een deel ervan), dient ook deze groepvolgens de afspraken te werken. Het is dan jouw verantwoordelijkheid dat mensenuit het sociale systeem begrijpen wat van hen wordt verwacht. Dit stimuleer je doorhen al in een vroeg stadium te betrekken bij de ontwikkeling van het plan.

19

THEMA 1 WERKEN VOLGENS PLAN