Inleiding..................................................................................................................................................3

1. Een film als aanzet en inzet........................................................................................................3

2. Kijk-, lees- en denkoefeningen....................................................................................................5

I. Kijkoefening............................................................................................................................6

II. Leesoefeningen......................................................................................................................7

III. Luisteroefeningen...............................................................................................................7

Meesterschap – Maarten Simons...........................................................................................................7

1. Op zoek naar de ordinaire leerkracht.........................................................................................7

2. een registratie van bezig zijn met zichzelf en z’n vak..................................................................8

3. Eigentijdse leerkracht-als-deskundige........................................................................................9

3.1. Leerkracht-als deskundige beschrijven aan de hand van drie dimensies..........................10

3.2. focus op correctheid en gezag..........................................................................................10

3.3. Pedagogische of opvoedkundige opdracht.......................................................................11

4. Oneigentijds meesterschap......................................................................................................11

4.1. De zorg(relatie).................................................................................................................11

4.2. Meditatie, meesterschap, oefeningen, belichaamd weten en perfectie..........................12

I. Meditatie, Meesterschap en Oefening.............................................................................12

II. Belichaamd weten en perfectie........................................................................................14

5. De oneigentijdse meester-als-leerkracht..................................................................................15

6. De aanvaarding.........................................................................................................................16

Denken/aandacht – Jan Masschelein...................................................................................................17

1. ‘Je ne sais pas’..........................................................................................................................17

2. Antwoorden op een gebeurtenis..............................................................................................18

3. De activiteit van het denken.....................................................................................................19

4. Zich herinneren, zich verplaatsen, zich beproeven...................................................................20

4.1. zich herinneren.................................................................................................................20

4.2. Zich verplaatsen................................................................................................................21

4.3. Zich beproeven.................................................................................................................21

5. Spreken met een ‘onzichtbaar’ vriendje...................................................................................22

6. Aandachtig zijn: opheffing en opschorting...............................................................................23

7. Voorbereiding, vermoeidheid, uitputting.................................................................................23

Initiatie – Paul Smeyers........................................................................................................................25

1. Betekenis en gebruik................................................................................................................25

2. Sociale praktijken.....................................................................................................................26

3. Initiatie in praktijken.................................................................................................................27

4. Noodzaak en rechtvaardiging van initiatie...............................................................................27

1

5. Inleiden in een levensvorm.......................................................................................................28

6. Opvoeder en opvoedeling: een overgave en vertrouwen........................................................29

7. Een leerkracht… op een dubbele wijze op het spel..................................................................30

Vertrouwen – Joris Vlieghe...................................................................................................................31

1. Een Principiële hoop.................................................................................................................31

2. Vertrouwen als geloof in de humaniteit die iedere mens eigen is............................................31

3. Vertrouwen als geste die een andere toekomst mogelijk maakt.............................................33

4. Zich openstellen voor het onbeheersbare................................................................................34

5. Zich toe-vertrouwen aan de toekomst.....................................................................................36

Gelijkheid – Goele Cornelissen.............................................................................................................38

1. Gelijke kansen – gelijkheid.......................................................................................................38

2. Een andere invulling van gelijkheid..........................................................................................38

3. Het experiment.........................................................................................................................39

4. Ongelijke intelligenties en de noodzaak van uitleg...................................................................39

5. De ervaring van Jacotot............................................................................................................40

6. Kijken: aandacht voor de feiten................................................................................................40

7. Denken: twee dingen verbinden..............................................................................................40

8. Spreken: aandacht voor woorden............................................................................................42

9. Een verhouding van wil tot wil: wat zie je? Wat denk je? Wat zeg je?.....................................43

10. Le Fils….................................................................................................................................43

Spreken – Nancy Vansieleghem...........................................................................................................45

1. ‘Ik wil alleen maar met je spreken’...........................................................................................45

2. Spreken als bemiddelen en ‘empoweren’................................................................................45

3. Spreken vanuit passie en nieuwsgierigheid..............................................................................47

4. Spreken: een kwestie van woorden geven en nemen..............................................................48

5. Het wegvallen van het zekere of de uitnodiging tot spreken...................................................48

6. Spreken: een kwestie van woorden nemen of geïnspireerd worden.......................................49

7. Spreken: een kwestie van woorden geven of inspireren..........................................................50

8. Tot slot......................................................................................................................................51

(Zich) Wenden – Sefan Ramaekers.......................................................................................................52

1. Aversio......................................................................................................................................52

I. Plato – De Allegorie van de grot...........................................................................................53

II. René Descartes.....................................................................................................................54

2. Conversie naar..........................................................................................................................55

I. Plato.....................................................................................................................................56

3. Conversie van...........................................................................................................................56

2

Werken – Ilse Geerinck.........................................................................................................................57

1. Twee wijzen van uitoefenen van een beroep...........................................................................57

2. Werken op professionele wijze: meerwaarde bewerkstelligen................................................58

I. Competent antwoorden op tekorten...................................................................................59

a) Vakinhoudelijke professionaliteit.....................................................................................59

b) Organisatorische expertise...............................................................................................59

c) Professionele deugden.....................................................................................................60

II. Zelfbetrokkenheid in de vorm van reflexiviteit en van een zichzelf tewerkstellen...............60

3. Werken als bezig-zijn: werken zonder “waarom”.....................................................................62

I. Zorgzaam bij de dingen aanwezig zijn..................................................................................62

II. Zelfbetrokkenheid in de vorm van bezonnenheid en gelatenheid.......................................63

4. Waarachtig werken..................................................................................................................64

Gastvrijheid – Mariette Hellemans.......................................................................................................65

1. Een educatieve opdracht..........................................................................................................65

2. Het verdedigen van de wereld..................................................................................................66

3. De toe-komst van het nieuwe..................................................................................................68

Tolerantie.....................................................................................................................................68

4.Onvoorwaardelijke gastvrijheid.....................................................................................................69

5. Voorbij de grenzen van de plicht..............................................................................................70

6. Sterven aan zichzelf..................................................................................................................70

3

De lichtheid van het opvoeden: Een oefening in kijken, lezen en denkenInleiding1. Een film als aanzet en inzet

Film le fils is aanzet van het boek

Le fils had volgens de gebroeders Dardenne ook ‘vivre’, ‘l’épreuve’ of ‘le père’ kunnen heten

De film was de aanzet tot het schrijven van het boek maar het toont ons ook een inzet van opvoeding die door de pedagogische actualiteit in de schaduw wordt geplaatst en die in dit boek naar voor komt: Film laat bepaalde verhouding zien tussen generaties:

Tussen vader en zoon Tussen leerkracht en leerling

Twee bekende en vertrouwde pedagogische situaties: re-integratie of heropvoeding & het leren van een vak

re-integratie: film toont Olivier, een normale man die schrijnwerkerij onderwijst in een sociaal centrum voor de reïntegratie van delinquente jongeren in de samenleving

leren van een vak: Francis is geboeid en geïnspireerd door de wijze waarop Olivier met hout omgaat en het bewerkt. Zo verschijnt het leven voor hem in een nieuw licht en een nieuw begin wordt mogelijk.

Pedagogisch initiatief waarbij jongeren een vak kunnen leren en waardoor ze misschien een plaats kunnen verwerven binnen de maatschappij

Ook heel andere onbekende pedagogische situatie: vraag naar betekenis van het vaderschap Olivier wordt geconfronteerd met deze vraag wanneer Françis de moordenaar van zijn zoon blijkt te

zijn Gaandeweg zien we hoe vaderschap voor Olivier in een nieuw licht verschijnt en een nieuwe betekenis

krijgt

De film is in zekere zin een mirakelfilm: NIET

In de zin dat er een onzichtbare magische kracht aan het werk is die op mysterieuze en onverwachte wijze een volkomen hopeloze situatie gelukkig doet aflopen

In de zin dat er door een goddelijke hand een happy end wordt georganiseerd want er is geen happy end aan de film. Sterker nog, er is eigenlijk geen einde

WEL: in de zin dat de werkelijkheid in een nieuw licht verschijnt en men geïnspireerd wordt, men letterlijk nieuw leven wordt ingeblazen waardoor een toekomst mogelijk is Film laat zien dat we niet onherroepelijk bepaald zijn door ons verleden of door de context Zwaartekracht heeft niet het laatste woord

4

Verklaring titel ‘de lichtheid van het opvoeden’ Zwaartekracht volgens Simone Weil:

Zwaartekracht = de kracht van natuurlijke, historische, morele, sociale, psychologische wetten en condities die ons handelen en ons leven bepalen

Zwaartekracht heeft niet het laatste woord en kan opgeheven worden Voorbeelden: zwaarte van daden uit het verleden kunnen opgeheven worden, zodat er

lichtheid is en iets nieuws kan beginnen of een nieuw begin mogelijk is ‘lichtheid van het opvoeden’ heeft dus te maken met:

Verlichten van de werkelijkheid: werkelijkheid verschijnt in een bepaald, nieuw licht Verlichten van de zwaartekracht: krachten van het verleden, van de gebruiken, wetten

en condities worden in zekere zin opgeheven Verlichten van de geest: het inspireren, het begeesteren

Alles wat hoofdpersonage Olivier doet in de film is heel gewoon en dus ongelooflijk licht terwijl iets anders wat met zijn doen en zeggen te maken heeft dat de andere lichtheid of het mirakel mogelijk maakt Film toont dat de mogelijkheid van een nieuw begin niet bepaald wordt door heldhaftige

ingrepen of grootse opoffering voor de andere of door geplande deskundige interventies Olivier geen held of heilige

Het gaat om de manier van doen en zeggen of om de houding van waaruit Olivier zegt en doet

Houding = ethos: verwijst naar een manier van doen, handelen verwijst naar een manier van aanwezig zijn of bestaan

Olivier geeft gestalte aan een bepaalde levenshouding, een bepaald ethos

We kunnen ook over de waarheid van de film spreken: NIET: in de zin dat er een bepaalde kennis of een bepaald weten wordt meegedeeld dat waar zou

zijn. de film biedt niet de waarheid van het weten van een leer of een theorie WEL: de film toont zich een waarheid in het handelen en spreken dat zich voor de camera

afspeelt Film stelt een bepaalde houding in het licht, openbaart die houding en dat maakt de

waarheid ervan uit Luc Dardenne schrijft dat de camera niet de bedoelingen of de uitdrukkingen van de acteur

registreert maar een houding, een wijze van handelen

De acteur is daar, hij is aanwezig voor de camera, hij verhoudt zich, hij handelt op een bepaalde wijze en zo stelt hij iets in het licht

Het is de (ver)houding of het ethos dat Olivier gestalte geeft dat wij hier een pedagogisch ethos willen noemen

Juist handelen: NIET hetzelfde als deskundig handelen Juist handelen is een handelen dat zich inlaat met de situatie, dat recht doet aan de situatie en

aan de zaak Het handelen is in die zin ‘gepast’, zonder dat we vooraf goed kunnen weten wat gepast of

ongepast is

5

Het juiste handelen moet in elke situatie telkens opnieuw gezocht en gevonden worden Voorbeeld: de ‘juiste’ woorden om iemand te troosten in een situatie moeten telkens opnieuw

gevonden worden

2. Kijk-, lees- en denkoefeningen

Hier vooral geestelijke oefeningen: Kenmerkend voor de filosofie in de oudheid Oefeningen die precies bijdragen tot de vorming van een bepaald ethos en op die manier

voorbereiden op het juiste handelen = Griekse ‘ascese’:

verwijst naar het geheel van oefeningen waarin een manier van bestaan en handelen vorm krijgt

hierin wordt een waarheid belichaamd en manifesteert zich een levenshouding

oefeningen resulteerden zo ook in een voorbereiding op het concrete handelen

filosofie is een geheel van oefeningen die voorbereiden op het handelen: voorbereiding betekent NIET dat de oefeningen competenties opleveren of dat ze instrumenten

en methoden bieden die men kan inzetten en leert gebruiken oefeningen helpen zich toe te rusten om gepast op de gebeurtenissen in de concrete situatie te

kunnen reageren ‘bij de zaak’ te zijn oefeningen waardoor datgene dat de film toont ook echt en letterlijk kan werken ze kunnen

werkelijk een betekenis krijgen voor wie we zijn en hoe we ons verhouden ten aanzien van de wereld en anderen

in die zin kunnen ze dan verbindend worden en gaat het letterlijk om een zich eigen maken van een waarheid

I. Kijkoefening

Uitgangspunt: de film zegt ons iets over wat opvoeden is en wat het betekent om een opvoeder te zijn Film heeft een zeker gezag in het boek

Betekenis ‘gezag’: De film zegt ons iets, de film spreekt de waarheid De film reveleert iets, openbaart iets, haalt het uit de verborgenhed

Vraag: ‘Wat openbaart of zegt de film ons?’Om deze vraag te kunnen beantwoorden en dus te kunnen kijken, moeten we een inspanning doen en ons een bepaalde discipline opleggen:

Uitganspunt kijkoefening: iedereen kan zien wanneer hij aandachtig en bij de zaak is Hierbij willen we gezag verlenen aan de film en niet aan onze eigen gedachten en begrippen De film toont en zegt ons iets over wat opvoeding is en wat de betekenis van de opvoeder is In de kijkoefening is het vooral belangrijk om zo klaar en helder mogelijk proberen uit te

drukken wat er te zien is en wat er gezegd wordt

6

Om dit te kunnen doen zijn er een aantal aanwijzingen: dit zijn hulpmiddelen om tot een zekere discipline te komen

1) Belang op proberen te kijken zonder specifieke verwachting: zonder zich meteen af te vragen of men er iets aan heeft, of het iets oplevert…

2) Belang van kijken vanuit een bereidheid om het ongewone en vreemde van de film te aanvaarden zonder meteen te zoeken naar een uitleg of een verklaring De waarheid van de film hangt NIET af van de opvatting of overtuiging van waaruit de

film is gemaakt of gekozen Het gaat o wat er te zien valt en wat er gezegd wordt

3) Belangrijk om de veel voorkomende neiging om te oordelen op te schorten en de verwachting dat men over alles een eigen mening moet hebben weerstaan men moet geen mening hebben maar bij de film blijven

Kan concreet gerealiseerd worden door gebruik te maken van relatief eenvoudige vragen en opdrachten Gaat in de eerste plaats over vragen naar beschrijvingen en naar precieze weergave van wat

er gezegd wordt Antwoorden op deze vragen:

Geven stof tot nadenken Vormen telkens een toetssteen voor dat nadenken en de gesprekken over de film

Filosoof Henri Bergson: ze kunnen ons helpen om na te denken over wat we zien, in plaats van te zien wat we denken

II. Leesoefeningen

Bij het lezen van de teksten gaat het in eerste instantie om bij de tekst te zijn en bij de tekst te blijven: Het gaat NIET om wat de auteur zou kunnen bedoelen of om het uitleggen van de tekst Het gaat om wat er staat, om wat er gezegd en geschreven wordt Het gaat in de eerste plaats om het vernemen van iets: een getoonde, gezegde, geschreven

waarheid vernemen deze waarheid zo helder mogelijk articuleren

III. Luisteroefeningen

Kijk- en leesoefeningen kunnen in bepaald opzicht ook luisteroefeningen genoemd worden. We kunnen kijken en lezen zien als een vorm van luisteren of horn.

Uitgangspunt: het gaat erom iets te vernemen en daarvoor moet men eerst zelf zwijgen Wanneer men iets wil vernemen moet men zichzelf het zwijgen opleggen De eigen verwachtingen, meningen en oordelen moeten opgeschort worden

Bij luisteroefeningen ook werken met eenvoudige vragen en opdrachten: het gaat erom terug te keren naar wat er staat en wat er gezegd wordt

het kijken naar de film en het lezen van de teksten zijn met andere woorden zelf de oefeningen

7

aansluitend bij het kijken en lezen kunnen we stellen dat het denken zelf een oefening is die van groot belang is in de omzetting van een waarheid in een ethos of levenshouding = oefening waarin wat we gezien, gelezen en gehoord hebben herinnerd en onderzocht wordt Het gaat om de relatie ervan tot de eigen manier van leven en de eigen gedachten

Eigen gedachten en waarheid hieraan toetsen Betekent ook dat men zichzelf onderzoekt om te zien hoe de eigen manier van leven en van

zien de wereld verandert Gaat hier dus om een vorm van aandacht waarin men zijn eigen gedachten en overtuigingen

in het spel brengt

Meesterschap – Maarten Simons (p21)

1. Op zoek naar de ordinaire leerkracht

We spreken vaak op een grootse manier over personen met een pedagogische opdracht: Voorbeeld: de leerkracht

Leerkracht is niet iemand die voor zichzelf leeft, maar voor de ander Leerkracht is iemand die voor de toekomst leeft, en daarvoor zichzelf wil wegcijferen Leerkracht is iemand in het heden die op een deskundige wijze of met ‘kennis van zaken’

mee vorm geeft aan de toekomst. (heden = pedagogisch scharniermoment) Tekst wil afstand nemen van grootse denken

Tekst plaatst tegenover het gangbare, grootse denken over de leerkracht/pedagoog een klein denken: Denken over de leerkracht als onopvallende, zoekende randfiguur Leerkracht geen held maar iemand die zijn eigen leven heeft en heel erg gewone, kleine

dagdagelijkse dingen beleefd en daar nauwgezet en op een meesterlijke manier mee bezig is Het gaat over de meesterlijke leerkracht van het kleine moment NIET: over de deskundige leerkracht van de grootse toekomst en de nieuwe samenleving

Belangrijke eigenschap van de kleine leerkracht: zijn/haar meesterschap en de houding van aanvaarding die hiermee samenhang:

Meesterschap en aanvaarding verwijzen hier naar filosofische houdingen: Filosofie omvat:

een manier van leven een manier van werken aan jezelf een volgehouden en dagdagelijkse zoektocht naar meesterschap of perfectie

het gaat om de kleine levensfilosofie van de filosoof als levenskunstenaar de kleine leerkracht die dagelijks bezig is met zichzelf, die zijn wereld aanvaard en die in de

kleine dingen meesterschap of perfectie toont deze houding zien we bij Olivier in Le fils

2. een registratie van bezig zijn met zichzelf en z’n vak

De film is een registratie van momenten en situaties

8

Niet de grootse schoolfilosofie

Le fils gaat niet over het verleden en de toekomst en niet over de belofte van een nieuwe, betere samenleving Verleden wel een rol: moord op de zoon van Oliver Toekomst ook een rol: toekomst van jonge moordenaar Francis, toekomst van Olivier, toekomst van

de ex-vrouw van Olivier MAAR: film gaat hier niet over

Vooral de houdingen die Olivier op deze momenten en situaties aanneemt zijn belangrijk Term registratie benadrukt dat de film iets laat zien en geen verhaal vertelt

Registratie kan enkel worden afgebroken terwijl verhaal steeds een einde heeft Film is registratie van het alledaagse leven van de leerkracht Film registreert hoe iemand bezig is met zichzelf en met de wereld Belang van de registratie van:

iemand die bezig is met zijn vak die de wereld aanvaard die vanuit die houding van aanvaarding voor zichzelf probeert te zorgen en daarin een soort meesterschap vertoont

Tegelijk is er ook het verhaal van: De vermoorde zoon De aarzeling De toenadering Het onbegrip Het conflict De stille verzoening MAAR: dit is niet het verhaal dat de film draagt, het had even goed om een ander verhaal kunnen

gaan Film gaat door na de verzoening + wordt plots afgebroken benadrukt de registratie

De film kan gezien worden als een registratie van de kracht van meesterschap Het gaat over iemand die met zichzelf probeert te leven doorheen het bezig zijn met z’n vak Het is een registratie van iemand die vanuit een aanvaardende houding bezig is met zichzelf

Neemt geen houding aan die in het teken staat van willen weten en willen veranderen (Olivier weet het eigenlijk al)

Hij verhoudt zich niet tot de werkelijkheid als iets dat gekend en veranderd moet worden In deze film wordt iemand geregistreerd die meesterschap in houtbewerking toont, die daarin de

werkelijkheid aanvaardt en juist daarom de moordenaar van zijn zoon allereerst als leerling ziet

Film toont iets waar elke leerkracht dagelijks mee bezig is: Soortgelijke registraties als je leerkracht in dagelijkse beslommeringen op school volgt Registraties van kleine handelingen die getuigen van liefde voor het vak, of van meesterschap Registratie van filosofisch bezig zijn met jezelf als leerkracht en van de meesterlijke hand in

kleine, alledaagse situaties

Aanvaardende houding: jezelf en de werkelijkheid verschijnen als iets waar je zoekend, zorgend, perfectionerend mee moet proberen om te gaan Wat geregistreerd wordt is vooral dit proberen:

Iemand die bezig is voor zichzelf te zorgen

9

Door dit bezig zijn met zichzelf en zijn vak ontstaat een situatie waarin iemand ‘leerling’ wordt en interesse krijgt voor het vak

ouders die bezig zijn met iets kleins, daarin meesterschap tonen en de interesse van hun kinderen wekken

Als we dit vanuit een eigentijds denkschema bekijken is deze houding van meesterschap en aanvaarding oneigentijds of pedagogisch onverantwoord

Eerst eigentijdse houding schetsen

3. Eigentijdse leerkracht-als-deskundige

Deskundige leerkracht: leerkracht waarvan de kunde gebaseerd is op kennis of die met kennis van zaken handelt.

Er zijn drie belangrijke punten die moeten worden aangehaald betreffende de leerkracht-als-deskundige

3.1. Leerkracht-als deskundige beschrijven aan de hand van drie dimensies

= de relatie tot de wereld, tot de ander en tot het zelf die de leerkracht moet aannemen

Relatie tot de wereld: Deskundige leerkracht is iemand die kennis verworven heeft over de wereld Leerkracht als vakinhoudelijke expert die opgeleid is in één of meer wetenschappelijke disciplines Iemand die weet hoe de wereld in elkaar steekt en deze kennis wil overdragen aan zijn leerlingen

Relatie tot de ander: Staat in het teken van kennis Deskundige leerkracht geeft gestalte aan de relatie met de leerlingen op basis van kennis over

leerprocessen, individuele leerbehoeften… Leerkracht beschikt over vakdidactische en pedagogische kennis om leerlingen te ondersteunen

in het verwerven van inhouden

Relatie tot het zelf: Deskundige leerkracht ken zichzelf en die kennis is noodzakelijk om zijn/haar deskundigheid te

bewaken Zelfkennis staat in het teken van bewustwording Voorbeeld: deskundige hanteert onderscheid tussen ‘privé’ en ‘werk’ als denkschema

Ideaaltypische beschrijving: laat zien hoe voor deskundige leerkracht alles in het thema van kennis staat maakt mogelijk om iets meer te zeggen over verschuivingen in de verhouding tussen de

relatie tot de wereld, tot de anderen en tot zichzelf

10

verschuivingen en veranderingen in klemtonen:

Traditionele eigenschappen eigentijdse leerkracht

Recente eigenschappen eigentijdse leerkracht

Relatie tot de wereld centraal Relatie tot de ander centraalInhouden en vakken Competenties en modulesLeerkracht moet zichzelf wegcijferen voor wetenschappelijke kennis

Leerkracht moet zichzelf wegcijferen voor wetenschappelijke kennis

Leerkracht zichzelf steeds vernieuwen in: een permanente reflectie over zichzelf confrontatie met nieuwe situaties

huidige leerkracht moet een reflectieve practitioner zijn + kennis blijft op voorgrond

3.2. Focus op correctheid en gezag

leerkracht-als-deskundige moet correct handelen: leerkracht is correct als hij zich tijdens het lesgeven zowel inhoudelijk als didactisch en pedagogisch laat leiden door kennis

leerkracht ontleent gezag aan expertise: distantieert zich dus telkens van mensen die niet over deze deskundigheid beschikt Rancière: niet enkel distantiëring maar ook poging om zichzelf noodzakelijk te maken

Gezag van deskundige leerkracht is gebaseerd op ‘kennis van zaken’

3.3. Pedagogische of opvoedkundige opdracht

Naast een zuiver onderwijskundige taak, wordt van de eigentijdse leerkracht ook verwacht dat hij een pedagogische of opvoedkundige opdracht op zich neemt: Gaat over domein van waarden en normen, en zaken zoals:

Persoonsvorming Morele ontwikkeling Karaktervorming

Kennis van zaken centraal Deskundige leerkracht is iemand met kennis van zaken die leerlingen betrekt in

‘waardencommunicatie’ en ‘waardenverheldering’ Is iemand met waarden en normen die leerlingen aanzet tot het op bewuste wijze

ontwikkelen van waarden en normenNaar analogie met de vrije beroepen droomt men van een leerkrachtenkorps dat zichzelf organiseert Professionalisering en deskundigheid gaan hand in hand

Toepassing van de eigentijdse leerkracht op film: Olivier geen deskundige, hij is geen voorbeeldig exemplaar uit die ‘orde van de leerkrachten’ Plaatje van deskundige past niet goed bij wat er in de registratie van Olivier getoond wordt Olivier is te veel met zichzelf bezig om te beantwoorden aan het deskundigheidsprofiel Olivier heeft toch gezag en Francis wil hem uiteindelijk toch als voogd Olivier is oneigentijds

11

4. Oneigentijds meesterschap

In dit stukje komt de introductie van woorden die andere zaken laten zien aan bod. Deze zaken nodigen uit om als leerkracht op een andere wijze naar onszelf te kijken. Idee dat uitnodigt om aandachtig te worden voor bepaalde zaken Presentatie of schets die mogelijke realiteitswaarde krijgt

We gaan de oneigentijdse meeste beschrijven aan de hand van 3 dimensies die overeenstemmen met de 3 dimensies van de eigentijdse meester (de relatie tot de wereld, tot het zelf en tot de ander)De eerste 2 dimensies komen in dit stukje aan bod, de laatste komt in het volgende stukje aan bod.

4.1. De zorg(relatie)

Terwijl deskundigheid een kennisrelatie tot de wereld impliceert, is de zorgrelatie kenmerkend voor het meesterschap:

Deskundigheid MeesterschapDe wereld is iets dat gekend kan worden Deskundigheid en kennis als basis voor het

be-meesteren, bewerken en bewonen van de wereld

Deskundigheid en kennis als datgene wat de leerkracht wilt doorgeven aan de leerlingen

de meester is diegene die de wereld of iets in de wereld opvat als datgene wat om zorg vraagt Voorbeeld film: meesterschap van Olivier in de

houtbewerking toont zich in de zorg die hij draagt voor het hout

In deze zorg voor de wereld komen de aspecten respect, overgave en passie samen (= liefde voor het vak)

Aspecten respect, overgave en passie: Meesterschap toont zich in een soort respect over de aard van de zaak Respect voor de aard van de zaak impliceert een soort van overgave Relatie van respect en overgave hangt ook samen met een vorm van passie De meester wordt begeesterd door zijn vak

In die zin is de meester ook steeds een vakidioot: Vorm van idiotie zoals Georigio Agamben beschrijft Heeft enerzijds te maken met een ‘verstomd zijn’: getroffen zijn door de zaak Heeft anderzijds te maken met een verlangen zich in te laten met de zaakDe meester is iemand die in zijn werk ook steeds op een bepaald wijze met zichzelf en zijn leven kan bezig zijn: Meester gaat niet zomaar op in datgene waarmee hij bezig is Er zit steeds een afstand in de betrokkenheid van de meester (te aanzien van zichzelf, het vak en

de wereld) Het ligt nooit vast er is sprake van een zoeken

12

4.2. Meditatie, meesterschap, oefeningen, belichaamd weten en perfectie

I. Meditatie, Meesterschap en Oefening

Deskundige Meester Ziet zichzelf als kennisobject en probeert

zijn handelen te baseren op: kennis over de wereld kennis over een optimale omgang met

anderen

Zelfbetrokkenheid en reflexiviteit niet in het teken van kennis maar meditatie

Verschillende invullingen van reflexiviteit over de Westers geschiedenis

Als reflexiviteit gezien wordt als denkoefening waarin het denken zelf object van het denken wordt 3 vormen van reflexiviteit volgens Foucault:

herinnering: empirisch uitgewerkt bij Plato verleden gezien als drager van de waarheid verleden moet in de herinnering tegenwoordig voorgesteld worden waarheid is in iedereen aanwezig maar moet in een herinnering weer aanwezig gesteld

worden toepassing: kernelement van religies die de traditie zien als bron van waarheid

methode: uitgewerkt door Decartes zoeken naar een vastliggend criterium op basis waarvan de waarheid georganiseerd

wordt als geheel van objectieve kennis eigen aan de moderne onderzoeker die belang hecht aan objectiviteit & neutraliteit eigenschap van deskundige leerkracht

meditatie: eigen aan de meester huidige connotatie meditaite: ‘aandachtig zijn voor de innerlijke toestand Foucault:

In de contaxt van de Griekse oudheid Meditatie = oefening waarin men nagaat of wat men denkt en wat en doet in

overeenstemming zijn + waarin men zich zodanig probeert te transformeren zodat de overeenstemming er is

Men wil dus NIET kennis vergaren over de diepste zielenroerselen of verborgen verlangens

Men wil WEL al denkend aftoetsen of wat men doet wel in overeenstemming is met de waarheid die men vooropstelt of de ideeën die men heeft

Het zelf is datgene wat aan het handelen ten grondslag ligt en voortdurende zorg nodig heeft Zelfkennis staat ten dienste van het zorgen voor zichzelf

Meesterschap toont zich in het voortdurend zoeken naar overeenstemming in wat men denkt en wat men doet:

13

De zelfzorg stelt het meesterschap voorop Het meesterschap van iemand toont zich in:

de mate dat iemand aanwezig is bij wat hij doet dat iemand in wat hij doet en zegt ook toont wij hij is of waarvoor hij staat

voor de meester staat er altijd iets op het spel: De meester is iemand die heel tegenwoordig en aanwezig is De leerkracht waarvoor er niets op het spel staat in wat hij zegt gaat respectloos om met zijn vak

Meesterschap impliceert oefeningen of voorbereiding Overgave, respect en passie moeten tot stand gebracht worden Het vraagt inspanning om bij de zaak aanwezig te zijn Meester is iemand die in meditatieve oefeningen met zichzelf bezig is en aan zichzelf werkt De meester is iemand die aan zijn conditie werkt en daarom nooit zal verdwijnen in zijn werk Voorbeeld: leerkracht die lesvoorbereiding opstelt en uitschrijft. Het uitschrijven van die

lesvoorbereiding en denken over die les helpt om aandacht voor de zaak tot stand te brengen.

Deskundige Meester Maakt lesvoorbereiding uit angst voor het niet weten hoe te handelen

Bereidt iets voor uit respect voor de zaken waarmee hij/zij bezig is

Lesvoorbereiding de betekenis van een planning of het uitzetten van een handelingsplan oorzakelijk verband tussen voorbereiding en prestatie

Voorbereiding leidt niet tot meesterlijke prestatie maar kan wel leiden tot een gevoeligheid

Aan de hand van voorbereidingen en oefeningen kan men zich voorbereiden of aan de conditie werken

II. Belichaamd weten en perfectie

Deskundige Meester Is voortdurend met kennis bezig en kennis is iets dat buiten de deskundige staat

Kennis is iets dat belichaamd wordt

Voorbeeld film: meesterschap in de houtbewerking toont zich in het lichaam, in de blik en de handen van de meester. De blik en de handen van Olivier belichamen een weten, een weten dat conform is aan de aard van de zaak (hout). De meester blijft aanwezig en gaat dus nooit helemaal op in datgene waarmee hij bezig is: Hij blijft uit respect voor zijn vak aandachtig voor wat er gaat gebeuren Het gaat dus niet over een automatisme of een routine, want dan niet aanwezig

Deskundige Meester Basishouding: deskundigheid vergroten Kennisbasis aanpassen om nog correcter of met nog

meer kennis van zaken te handelen Naast kennis over doelen ook nog volgende principes

huldigen: Effectiviteit

Basishouding: gericht op perfectie heeft te maken met juistheid

14

Efficiëntie performativiteit

Perfectie heeft te maken met juistheid: juistheid: in de betekenis van de juiste woorden of de gepaste daden de juistheid hangt af van de aard van de situatie juistheid betekent dus een soort van gepastheid leerkracht als meester is iemand die erin slaagt in een bepaalde situatie het juiste te zeggen en te

doen brengt hierbij ook steeds zijn/haar denken en doen in overeenstemming kan dit doen omdat hij/zij niet samenvalt met de zaak en niet samenvalt met zichzelf het

zelf kan dus ook niet vastliggen er is juistheid omdat er niks vastligt en er steeds iets vastgelegd kan of moet worden

perfectionisme verwijst naar een levenslange bezigheid met als doel steeds die houding of conditie te verwerven die het mogelijk maakt het juiste te doen en te zeggen

Deskundige Meester Afwijking is voor deskundige houtbewerker onbelangrijk zolang het doel maar bereikt wordt

Meester ligt wakker van minimale afwijking omdat het niet juist is of niet naar de aard van de zaak

Perfectionisme van de meester is overdreven, nutteloos of ziekelijk

Deskundig heeft geen beroepsleer: hij heeft een onverschillige relatie met datgene waarmee hij bezig is

5. De oneigentijdse meester-als-leerkracht

Hier komt de derde dimensie aan bod: de relatie tot de ander of de relatie tot de leerling

Deskundige Meester Relatie tot de ander (leerling) centraal Liefde tot het vak centraal

Relatie tot de leerling is daar een afgeleide van en is dus secundair

Het pedagogische is de schitterende schaduwzijde van het meesterschap

In het meesterschap gaat de zelfzorg vooraf aan de zog voor anderen: Verwijzend naar het meesterschap van Socrates Men kan niet zorgen voor anderen als men niet eerst voor zichzelf leert zorgen Iemand met meesterschap is niet de persoon die zichzelf opoffert voor anderen Meesterschap heeft betrekking op de relatie tot de wereld impliceert ook steeds een zorg

voor zichzelf Door dit meesterschap nodigt de meester ook mensen uit om zorg te dragen voor zichzelf Voorbeeld film: Olivier is vol overgave bezig met zijn vak maar hij is ook nog steeds iemand voor zijn

leerlingen. De houding van Olivier plaatst de jongeren in een houding waarin ze kunnen en willen leren.

Hannah Arendt:

15

Enkel mensen die verantwoordelijkheid nemen voor de wereld mogen zich inlaten met opvoeding en onderwijs

Wanneer je als leerkracht of als ouder geen verantwoordelijkheid opneemt voor de wereld impliceert dit dat je jongeren berooft van de mogelijkheid of het vermogen om de wereld te vernieuwen

Kind wil geen leerkracht die enkel in hem geïnteresseerd is maar leerkracht die ook in de wereld geïnteresseerd is en op die manier interesse kan opwekken

Enkel diegene die zorg draagt voor de wereld, en voor zichzelf in de wereld, kan zorg dragen voor de ander

Relatie tot de leerling die uit het meesterschap voortvloeit begrijpen aan de hand van 3 begrippen: Gezag:

In meesterschap representeert de leerkracht de wereld niet voor de leerling maar hij presenteert de wereld

Het meesterschap op zich is niet overdraagbaar: Je kan de liefde voor het vak niet aanleren De leerkracht kan de leerlingen wel laten oefenen, zich laten voorbereiden, proberen

hen aandachtig te maken Vanuit zijn/haar meesterschap zal de leerkracht wel instructies blijven geven, de leerling

staat er niet alleen voor, niet alles moet uit de leerling zelf komen Vanuit zijn/haar passie en perfectionisme kan de leerkracht niet anders dan zeggen hoe het

moet In die zin heeft de leerkracht-als-meesterschap gezag, maar dit is niet gebaseerd op

deskundigheid Gezag is verbonden aan zijn/haar meesterschap en uiteindelijk ook aan de overgave en het

weten dat de meester belichaamt Meester is iemand die respect afdwingt op basis van zijn/haar respect voor de wereld

Deskundige MeesterSpreekt in naam van iets anders, buiten zichzelf Spreken vanuit meesterschap betekent ook een

spreken vanuit zichzelfwil nooit mee op het spel staan want dat zou belangenvermenging impliceren

Staat altijd mee op het spel

Uitnodiging: komt tot uiting in de gezagsrelatie tussen meester-als-leerkracht en de leerling meester-als-leerkracht nodigt zijn leerlingen uit om met teksten, houtbewerking, romans

bezig te zijn… hij/zij stelt iets te beschikking met de uitnodiging gevoelig te worden voor de aard van de

zaak Toetssteen:

komt tot uiting in de gezagsrelatie tussen meester-als-leerkracht en de leerling door het tonen van zijn meesterschap zal de meester ook steeds een toetssteen zijn cf. Socrates in en doorheen zijn perfectionisme nodigt de meester iedereen steeds opnieuw uit na te

gaan of het handelen en denken in overeenstemming is

16

6. De aanvaarding

Aanvaarding: verwijst naar een houding van overgave, een houding die erin bestaat zich over te geven aan de werkelijkheid Het willen weten, veranderen, onderwerpen… opgeven en zorgend aanwezig zijn voor wat is = een ingesteldheid waaraan gewerkt moet worden Verwijst naar een positieve ingesteldheid of houding van overgave en aanwezig zijn waaraan je

als leerkracht kan en moet werken Afstand ten aanzien van jezelf en de wereld in deze aanvaarding:

Relatie van betrokkenheid waarin iets in de wereld en voor jezelf op het spel staat Film: houding van aanvaarding hang samen met meesterschap; wordt op 3 niveaus van de film

getoond: Aanvaarding van Olivier naar zijn werk toe

perfectionistische houding in houtbewerking geeft zich over aan de ‘aard van de zaak’, zonder zichzelf hierin te verliezen = zijn manier om verantwoordelijkheid te nemen over de wereld en om voor zichzelf te zorgen

Aanvaarding hangt ook samen met een houding van aanvaarding tegenover Francis Film registratie van hoe meesterschap primeert op wraak of woede Meesterschap werpt pedagogische schaduw Op het moment dat Olivier Francis aanvaardt als leerling houdt Francis op een moordenaar te zijn

en wordt hij in de eerste plaats een leerling van Olivier Aanvaarding van de toekomst of van het nieuwe

Olivier laat meesterschap primeren en geeft Francis zo een toekomst Olivier geeft Francis een tweede kans die ontspringt aan het meesterschap Ook aanvaarding van de toekomst voor Olivier zelf: hij blijft aanwezig en laat het meesterschap

overwinnen

Bespreking op p 36-37 lezen!

Denken/aandacht – Jan MasscheleinCentraal concept film: Olivier denkt en hij is aandachtig: Denken als een activiteit, een activiteit die zich afspeelt in een toestand van onrust en opheffing Cineasten tonen die activiteit van het denken en de toestand van aandacht letterlijk en in hun

materialiteit Denken zelf houdt altijd een omgang met iets in de wereld in

Hoe toestand van opheffing, het denken en de aandacht begrijpen? NIET:

Kritische (zelf)reflectie Denken of aandacht geen vaardigheid die geleerd kan worden Voorbehouden voor de intelligente, gevormde of geleerde geesten

Iedereen kan denken en aandachtig zijn

17

Vraagt een overgave en inspanning Denkende houding verbonden met het vinden van het juiste handelen

1. ‘Je ne sais pas’

“ik weet het niet” Antwoord van Olivier wanneer zijn vrouw vraagt waarom hij doet wat hij doet, waarom hij zich inlaat met

de moordenaar van zijn zoon Ik weet het niet is niet de verklaring van de film maar wat de film toont

‘Ik weet het niet’ is niets, maar hoe niets spelen? Olivier Gourmet 2 krachten gevonden die elkaar opheffen of neutraliseren:

De kracht van het verlangen naar wraak: kracht naar het verlangen te doden Een onbekende kracht waarover hij geen meester is maar die op hem toekomt

Het niet-weten dat hij speelt is GEEN cognitieve vaststelling van een gebrek aan kennis MAAR een zich bevinden in een toestand waarin krachten niet verdwenen zijn maar elkaar treffen en opheffen in zijn lichaam

Hannah Arendt Gelijkenis met wat Olivier Gourmet zegt over zijn spelen van het ‘ik weet het niet’ 2 krachten waarover Olivier het heeft is volgens Arendt het heden: de bres tussen het verleden

en de toekomst In de bres staat ‘hij’ die het gevecht met de krachten aangaat Op een bepaalde manier houdt ‘hij’ de bres in stand door ‘zijn’ constant vechten

Denkende ik staat in feite naast zichzelf en bestaat dus uit minstens twee: het ik in gesprek met zichzelf Denken heeft eigenlijk geen ‘ik’ maar kent een soort pluraliteit

Eenrichtingsstroom van de tijd: de stroom die van het verleden naar de toekomst loopt en die door het verleden is bepaald maar omgekeerd ook dat verleden aantrekt De eenrichtingsstroom van de tijd is opengebroken in tegenstrijdige krachten, inwerkend op

diegene die in de bres staat Dat er iemand staat heeft als onvermijdelijke effect dat de krachten afgebogen worden van

hun oorspronkelijke richtin Het gaat dus om een parallellogram van krachten

Zowel Gourmet als Arendt omschrijven het denken als een beweging langs een weg die samengaat met een zich treffen en opheffen van krachten een toestand van potentialiteit, een toestand waarin een nieuw begin mogelijk is

2. Antwoorden op een gebeurtenis

Beweging van het denken volgens Dewey: 2 mogelijkheden Denken als het bewegen van een problematische situatie naar een oplossing (= zoeken naar

optimale middelen om iets te bewerken of te verbeteren Denken als het uit de weg ruimen van dwaasheid, onwetendheid, vooroordelen of ideologische

waanbeelden

18

denken zoals het in de film verschijnt: Dit is geen beweging van een probleem naar zijn oplossing of van een waanidee naar een correcte voorstelling. Noch vindt het denken zijn aanleiding in onwetendheid of in een bepaald doel dat Olivier voor ogen heeft. Het denken vindt zijn motief in een gebeurtenis die een vraag vormt.

Martin Walser: denken vindt zijn oorsprong in de ervaring van een noodzaak om te antwoorden op wat een gebeurtenis aanricht en uit te vinden wat ze betekent en hoe daarmee om te gaan. Het ‘je ne sais pas’ vormt NIET het motief van het denken maar is een uitdrukking van de

toestand van het denken

Denken is dus een activiteit waarin men een antwoord zoekt op een gebeurtenis. De activiteit is iets anders dan het zoeken naar verklaringen en het verwerken van informatie Hannah Arendt: het denken vraagt NIET wat iets is of waartoe het bestaat, het vraagt wat het

betekent dat het bestaat, wat ons bestaan ervan zegt.

3 toepassingen van bekende pedagogische situaties in de film die gedesoriënteerd worden door wat we een gebeurtenis kunnen noemen: Olivier werkt in een schrijnwerkerij: hij onderwijst de gestes van een schrijnwerkerij

Olivier geeft tijd en energie Olivier is ook een voorbeeld: hij geeft technische vakbekwaamheid door maar hij geeft ook door wat

hem doet leven, dat wat hem bezighoudt en passioneert Olivier onderwijst schrijnwerkerij in een sociaal centrum voor re-integratie van delinquente jongeren in de

samenleving Scène van de vader die de last draagt van de vermoorde zoon: moordenaar van zijn zoon komt naar het

sociaal centrum waar Olivier werkt: Die gebeurtenis zet zich onmiddellijk om in een vraag Die vraag/gebeurtenis zet iets in beweging

De gebeurtenis, de aankomst van de moordenaar van zijn zoon, manifesteert of realiseert zich in de eerste plaats in de concrete beweging van Olivier, in de torsie van zijn lichaam, de verstolen blikken…3. De activiteit van het denken

Denken manifesteert zich dus als een activiteit

Martin Heidegger: spreekt van een handwerk Het is een handwerk en dus doet men iets MAAR: het is geen handwerk dat iets tot stand brengt, bewerkt of produceert, maar een doen

dat een gebeurtenis opneemt en weerhoudt zodat het gebeuren gaat werken of, met andere woorden: werkelijk wordt

Simone Weil: Het denken, en de aandacht die ermee gepaard gaat, laat het zaad van het gebeuren groeien Iets gebeurt, zegt ons iets, maar om dat gebeuren iets te laten betekenen is er actie nodig:

een zich overgeven aan een inspanning opdat het gebeuren zich actualiseert zich realiseert in acten

In die zin is de werkelijkheid nooit simpelweg gegeven, maar vraagt ze aandacht: de zorg van het denken

19

het werk van het denken waarover het hier gaat verschilt van het logische redeneren en van mentale en methodische processen, waarvan men de regels voor eens en voor altijd kan leren en nadien alleen hoeft toe te passen.

Activiteit van het denken verduidelijken aan de hand van Oikoten:Denken volgens de jongen van Oikoten: denken is antwoorden zoeken, zich herinneren, zich afvragen of het handelen en spreken wel

overeenstemt met de persoon, een gesprek voeren met een onzichtbaar vriendje van wie men niet weet dat die gaat zeggen

denken geformuleerd in het zoeken van antwoorden en niet in termen van het vinden van oplossingen voor problemen.

Denken iets dat zeer concreet verbonden is met het stappen of zich verplaatsen De jongen gebruikt in zijn beschrijving van het denken bijna dezelfde formulering als grote

filosofen als Plato, Socrates, Foucault, Weil en Arendt.

4. Zich herinneren, zich verplaatsen, zich beproeven

Foucault: denken als een ‘permanenten aanwezigheid van het zelf bij zichzelf’ Een aanwezigheid die de vorm heeft van de zorg om de eigen relatie tot de wereld Denken houdt altijd de ervaring in van een naast zichzelf staan: de ervaring van het niet samen te

vallen met de uit te voeren taken in een situatie, en dus ook een ervaring van potentialiteit of vrijheid

Hierdoor duikt vraag van een juist of gepast handelen op Denken betekent:

Dat men aangedaan is door iets of een bepaalde inhoud Dat men de ervaring maakt van een vermogen, een potentialiteit

Subject van het handelen valt nooit helemaal samen met zijn rol en zijn functie Het denken zelf houdt die ontdekking of ervaring inDenken is verbonden met een afstand nemen: Denken dat we hier op het oog hebben is een vorm van zich inlaten met de situatie en zichzelf in

het spel brengen Afstandname gaat dus samen met diepe betrokkenheid op en in de situatie Afstand:

Enerzijds afstand van het opschorten en opheffen Anderzijds afstand van het ernaast staan, maar dan in de precieze zin van aan de zijde staan,

van het aanwezig zijn Gedachtenloosheid: er niet bij zijn, niet aandachtig zijn

Denken = zich herinneren, zich verplaatsen en zich beproeven

4.1. zich herinneren

herinneren: = een zich voor de geest halen van de woorden die men heeft gehoord, de dingen die men heeft

gezien, wat er is gedaan = aandacht hebben voor:

de voorstellingen die voorbijflitsen

20

de meningen en oordelen die die voorstellingen begeleiden = het identificeren van de passies die het lichaam en de ziel in opwinding brengen = op iets broeden, tobben

Zich herinneren betekent ook zichzelf herinneren als het subject van het handelen Zichzelf niet vergeten de eigen belangen en projecten voor het oog halenMAAR: dat men keert naar zichzelf als erkenning en bevestiging van zichzelf als handelende, van het feit dat men niet gevangen zit in de situatie

Deze bevestiging van zichzelf manifesteert zich in de beweging waarin men zich verplaatst, in de concrete dingen die men doet Zichzelf niet vergeten betekent dus ook zelf gaan zien, zelf gaan

4.2. Zich verplaatsen

Tijdens het denken is er sprake van een verplaatsing ten aanzien van zichzelf en van de positie die men inneemt: Denken is een beweging en die beweging betekent dat men naast zichzelf komt te staan Verplaatsing ten aanzien van zichzelf om zo de dingen in hun realiteit en hun waarde te kunnen

zien om ze te kunnen zien in hun relatie tot elkaar en mezelf

Verplaatsing kan verschillende vormen aannemen: Verplaatsing naar boven (Foucault: ‘blik van bovenaf’) Verplaatsing in de positie van anderen MAAR: niet alleen verplaatsen in gedachten maar ook een letterlijk verplaatsen, bewegen

Dit zich verplaatsen is een vorm van vervreemden van zichzelf Beetje bij beetje, van stap tot stap gaat Olivier op weg, in een beweging zonder richting Hij weet niet wat hij doet of waarom, maar gaat zelf kijken

De tocht leidt niet naar weten of kennis, de weg is niet geprogrammeerd en de reis heeft geen doel.

Verplaatsing impliceert een vorm van nieuwsgierigheid: Nieuwsgierigheid verlangen naar kennis = een zich bewegen dat de uitdrukking vormt van een bekommerd zijn om de eigen relatie tot de

werkelijkheid en zich manifesteert in de concrete omgang ermee. Toepassing Le fils:

Olivier die zich naar de kamer van Francis begeeft en zich daar op zijn bed neerlegt kan gezien worden als iemand die zijn prooi besluipt en het terrein van de wraak verkent

MAAR: alle blikken en bewegingen van Olivier spreken dit tegeno Het is dat en niet dato De betekenis van de bewegingen is opgeheven en ze kunnen daardoor een andere

betekenis krijgen vanuit een bezig zijn in de situatie

Het is een kwestie van denken aan wat men doet en aandachtig zijn

21

4.3. Zich beproeven

Denken is van zichzelf verlangen dat de uitspraken die men doet, de waarheden die men vooropstelt, dat men die ook als handelende in praktijk kan of zou kunnen brengen.

Martin Walser: ik kan slechts voorstander zijn van een oorlog als ik die handelende ook zelf zou kunnen voeren. Diegene die zegt dat er geschoten moet worden, moet ook de knop kunnen indrukken die de bom doet vallen.

Het zich voelen hangt samen met een andere belangrijke activiteit waarin het denken zich uitdrukt: het spreken met zichzelf

Hannah Arendt: verduidelijkt hoe dit denken als een spreken met zichzelf samenhangt en met het beproeven het loopt dier door in het immorele, het amorele bij elk thema en elke kwestie het denken kan lang in het onaanvaardbare ronddwalen en rondtasten, tot het eer punten

bereikt die openbaar gemaakt zouden kunnen worden

5. Spreken met een ‘onzichtbaar’ vriendje

Het ik of het zelf dat men in het denken ontdekt, is: NIET: een beschouwend of geïsoleerd individu WEL: iemand die een gesprek voert met een ‘onzichtbaar’ vriendje Plato & Socrates: denken manifesteert zich ook als een soort van spreken

Dualiteit zorgt ervoor dat we in het denken ook steeds betrokken zijn op de wereld buiten onszelf. Hannah Arendt: wanneer men in het denken alleen is met zichzelf, is men ‘potentieel samen met

iedereen’o Denken = de gewoonte om op een expliciete wijze met zichzelf samen te leveno Activiteit van het denken zelf = vorm van samenleven en (ver)antwoorden is ten aanzien van

iemand anders, iemand ‘geheim’ of ‘onzichtbaar’o Denken als gesprek = een gesprek met een onzichtbaar vriendje

Socrates: partner is een ‘hoogst onaangename kerel’ die mij voortdurend bevraagd Foucault: spreekt over een daimoon, als een soort instantie die men moet respecteren en eren,

als een zelf waartegenover men rekenschap moet afleggeno Denken impliceert de aanwezigheid van iemand, een (onzichtbare en geheime) getuige en

gezel, die me zal vragen rekenschap af te leggen, zodat men het denken ook als een soort verantwoordingsbereidheid kan zien

o Denken speelt een rol in het vinden van de juiste daad, zonder dat het de kennis veronderstelt van een goed of kwaad

22

Het denkende zelf leeft dus in een oorspronkelijke deling die zich uitdrukt in de ontmoeting met een partner in de eigen intimiteit: thuis, bij zichzelf

o Diegene die denkt zal liever kwaad willen ondergaan dan zelf kwaad begaan

De bereidheid om te denken, dat wil zeggen, op een expliciete manier samen te leven met zichzelf, zorgt er zo mee voor dat men het juiste handelen kan vinden.

6. Aandachtig zijn: opheffing en opschorting

Simone Weil: aandachtig zijn betekent dat de energie, waarmee het ik zich projecteert op de werkelijkheid, onderdrukt wordt of uitgeput wordt Niet-aandachtige blik gehoorzaamd aan de wetten van de zwaartekracht:

o De kracht van natuurlijke, historische, morele, sociale, psychologische wetten en condities die ons handelen en ons leven bepalen

o Voorbeeld: kracht naar het verlangen van wraak Aandacht, aanwezig zijn = het uitstijgen boven de illusies die inherent zijn aan de gewoontes en

aan de persoonlijke bliko Gaat om een soort van afstand te nemen ten aanzien van het gesocialiseerde iko Aandachtig zijn betekent letterlijk aanwezig zijn, erbij zijn, er zelf bij en van de wereld zijno Afwezig zijn betekent dat men niet bij de zaak is of niet bij de situatie is en dat men er dus

letterlijk niet bij is Aandachtig zijn vormt mogelijkheid om tot een lezing te komen van de werkelijkheid die gede-

centreerd iso = zich ontdoen van het ik en zich onttrekken aan de zwaartekrachto Zich ontdoen van het ik = het ontdoen van de intentie die de blik gevangenhouden (afzien

van dromen, idealen Aandacht = zuiverste vorm van generositeit want aandacht is een opschorting van de

verwachting van een opbrengst of van een resultaat, de opschorting van het oordeel

Frans: attention (aandacht) verwijst naar attendre (wachten)

7. Voorbereiding, vermoeidheid, uitputting

Soms is er sprake van spontane aandacht maar meestal is er een inspanning nodig om aandachtig te zijn en te blijven. Simone Weil verbindt het aandachtig-worden met het principe van uitputting.

23

Denken is dus een vorm van aandacht, van in het heden zijn

Aandacht is altijd het opschorten van verwachtingen en het uitstellen van oordelen aandacht is altijd een vorm van wachten

Aandachtig zijn is een toestand die tot stand gebracht kan worden

Simone Weil: het gaat over activiteiten waarin ritme, ademhaling en souplesse een rol spelen Die vermoeidheid en soms ook het monotone die samengaan met dergelijke gedisciplineerde

‘arbeid’ onttrekken de mens langzaam aan het gevangen zitten in het eigen perspectief en aan de ‘zwaartekracht’

Ze putten juist de energie uit en openen daarmee ook op een bepaalde manier een nieuwe dimensie van de tijd, ze maken het mogelijk ‘uit de voortstormende tijd te stappen’ en in de volle actualiteit en de werkelijkheid aanwezig te zijn.

24

Ludwig Wittgenstein: de betekenis van iets voor mij komt samen tot stand via de betekenis die anderen mij aanreiken

= intersubjectieve niveau of derde persoonsperspectief

Initiatie – Paul SmeyersHier gaat het om beleefdheidsregels en omgangsvormen die ons moeten helpen rekening te houden met elkaar en vooral elkaar niet te storen, maar deze gebruiken zijn vanzelfsprekend cultureel bepaald. Ze zijn gesitueerd in tijd, ruimte en subculturen. Bovendien zijn ze voortdurend onderhevig aan

verandering, wat ze in een zeker opzicht relatief maakt.

Kinderen worden geboren, ze worden geworpen in een samenleving van mensen, ze zijn ergens terecht gekomen Passieve vorm van werkwoorden er gebeurt iets met hen Kinderen zijn nog niets, hulpeloos wanneer ze geboren worden maar ze worden wel gedragen

door allerlei verwachtingen. De ouders vullen voor het kind in wat deze verwachtingen in concrete omstandigheden betekend.

= bepaalde vorm van socialisatie, initiatie

1. Betekenis en gebruik

In het bepalen van de betekenis van een woord speelt de context een cruciale rol Betekenis van een zin, woord of uitdrukking, is intern verbonden met de criteria van begrip

o Betreffen een correct kunnen uitleggen en een correct gebruik Slechts binnen dit taalspel is er sprake van rechtvaardiging, van evidentie, van bewijzen, van

fouten, van goed en slecht redeneren, van correct en foutief spreken en handelen

Ons gebruik van woorden, ons twijfelen en ons oordelen zijn het resultaat van wat we geleerd hebben. Taalspelen behoren tot een gegeven levensvorm

Levensvorm: wijst op wat ons handelen en spreken op de meest fundamentele wijze draagt op vlak van: wat we kennis noemen, juist vinden, hoe we wat er is, wat bestaat het best aanduiden, en hoe we zin en betekenis aan het leven geven

Taal en wereld vormen een eenheid: De niet-gerechtvaardigde en niet rechtvaardigbare patronen van menselijke activiteiten kunnen

gezien worden als het gecompliceerde netwerk van regels en taal die het sociale leven constitueren

Ons handelen en spreken is erin gebed en maken objectiviteit mogelijk We kunnen hier niet over spreken, maar slechts herkennen als een theoretische grens

o Wordt in stand gehouden door de anderen-en-iko Geen sprake van referentiepunt of willekeur

25

In deze constant evoluerende stroom van taal en handelen komt betekenis telkens opnieuw, maar nooit los van het verleden, tot stand.

2. Sociale praktijken

Charles Taylor: Gemeenschappelijke betekenissen vormen de basis van de gemeenschap en bieden tevens het referentiepunt waarmee individuen hun voorkeuren kunnen uitdrukken

Individuen opgevat als staande in een dialoog waardoor het tot stand komt, als in het leven geroepen door een wij

Als individu worden we geconstitueerd door taal en cultuur die zelf slechts kunnen blijven bestaan door voortdurende hernieuwing in een samenleving

Het gaat NIET alleen om iets dat men verlangt op zich, MAAR: om zaken die normatief zijn voor het verlangen zelf, we voelen ons er slecht bij als we er niet naar streven

Sterke evaluaties: gaat om het karakteriseren van bepaalde verlangens of neigingen als meer waardevol, meer nobel, meer geïntrigeerd dan andere, om wie men wil zijn en hoe men wil leven.

Het grootste deel van onze motivaties zijn NIET eenvoudigweg gegeven, MAAR: we geven er zelf vorm aan: De wijze waarop wij onszelf interpreteren en beschrijven is ten dele constitutief voor onze

ervaringo Bepaalde wijzen van ervaren zijn niet mogelijk zonder bepaalde wijzen van zelfverstaano Zelf beschrijvingen geven vorm engageren ook onze verantwoordelijkheid

Waar we ons aan optrekken of waar we ons van afzetten is niet zomaar gegeven, maar brengt onszelf in het spel, met andere woorden wie we willen zijn. hierin spelen verwachtingen van anderen een belangrijke rol

Charles Taylor: Indien ik mij afvraag of een radio over de grens smokkelen eerlijk is, of ik alles beoordeel volgens een nuttigheidscriterium, dan gebruik ik een welbepaalde maatstaaf.MAAR: indien ik radicale vragen stel, dan gaat het er niet zozeer om dat ik geen maatstaaf heb, in die zin dat men alles zou kunnen zeggen, maar eerder dat de plaats van de maatstaaf ingenomen is door een diepe, ongestructureerde intuïtie van wat belangrijk is, een aanvoelen dat tot op dat moment onuitgesproken is en dat ik probeer te bepalen. Ik tracht de werkelijkheid op een nieuwe wijze te zien en vanuit categorieën die haar meer adequaat weergeven

26

Een praktijk verschilt van afzonderlijke handelingen omdat het gaat om gedrag dat zijn zin en betekenis ontleent aan een bepaalde cultuur die deze zin en betekenis in het leven geroepen heeft en tot stand gebracht heeft, met andere woorden geconstitueerd.

We worden steeds gedwongen tot een radicale re-evaluatie van onze waarderingen, omdat geen ervan voor eens en voor altijd is vastgelegd

Taylor spreekt over eigenschappen die naar een subject verwijzen, om datgene aan te duiden wat slechts een plaats kan hebben in een wereld waarin er subjecten zijn die leven als personen. Emoties die naar het subject verwijzen, duiden aan wat het voor ons betekent om mens te zijn en

zo is wat ik weet gegrond in hoe ik de dingen aanvoel. Menselijke emotie is geïnterpreteerde emotie die steeds zoekt naar een meer en meer gepaste, adequatere vorm van interpretatie

Mens kan zichzelf niet begrijpen als object tussen andere objecten en verstaan karakteriseert zijn diepste wezen

3. Initiatie in praktijken

Als je een vakman wil worden moet je een bepaalde houding ontwikkelen. Vakman schept eer in wat hij doet, hij wil goede vakmannen ‘maken’, want dit weerspiegelt zich

op de meester Meesterschap verondersteld vakmanschap en zo wil de meester ook door anderen gezien

worden Leerlingen imiteren de handelingen van de meester

Toont ons waar het in het onderwijs steeds op aankomt: een initiatie in vaardigheden, kennis en houdingen

Het gaat om een initiatie met het oog hun kijk te veranderen, mogelijkheden in het materiaal te zien. Maar ook in het beste geval een bijdrage aan de knowhow van het vak zelf te leveren, het verder te ontwikkelen. Onderwijs anticipeert hierop en dus denkt hij na over alles wat hiervoor van belang is Wijst op spanning tussen onvermijdbare initiatie en de specifieke vorm die dit via een bepaalde

socialisatie aanneemt

4. Noodzaak en rechtvaardiging van initiatie

Richard Peters: concept education verwijst naar een aantal algemene kenmerken waaraan opvoedingsinhouden en processen moeten beantwoorden:

1. Het gaat om iets waardevols dat nagestreefd moet worden: Kennis en begrip worden steeds verondersteld Gaat om een veranderen van iemands kijk op de wereld Opvoeder is begaan met de waarheid en houdt de hele mens op het oog Gaat ook over middelen en processen die aan een bepaald criteria getoetst moeten

worden

2. Initiatiemodel: Moet model van vormgeven aan en het laten groeien overstijgen Gaat op zoek naar argument waartegen niemand iets kan inbrengen

o = antwoord op de vraag welke inhouden en wijzen van argumenteren men moet accepteren indien men op een ernstige wijze de vraag stelt naar wat de moeite waard is

27

3. Transcendentaal argument: Gaat over de vooronderstellingen van het denken zelf het begaan zijn met de waarheid en de deugden die ermee verbonden kunnen worden

maken de activiteit van rechtvaardiging pas zelf echt intelligibel

4. men moet kunnen aantonen of een bepaalde activiteit relevante kenmerken heeft die bij een andere ontbreken procedures die hierop moeten volgen maken het voorwerp uit van een rationele

discussie hieruit volgt dat vragen naar redenen om iets te stellen of te oen een beroep doet op

wat men in de forms of knowledge and awareness kan vinden. Tegen de waarde van rechtvaardigheid zelf kan niets ingebracht worden

Paul Hirst: heeft gestalte gegeven aan de gedachte van de initiatie in de forms of knowledge in de context van liberal education Uitgangspunt = dat het bewustzijn van de zintuiglijke ervaringen, emoties en begrijpen er slechts

is dankzij een conceptueel apparaat waardoor deze gearticuleerd kunnen worden. Form of knowledge = bepaalde manier waarop onze ervaring gestructureerd wordt rond publiek

aanvaarde symbolen. Er zijn centrale concepten die er eigen aan zijn en die binnen een gecompliceerd geheel naar elkaar verwijzen

RESULTAAT: bepaalde logische structuur die getoetst kan worden aan de ervaring en onderling vergeleken kan worden met een andere form of knowledge

5. Inleiden in een levensvorm

Maakt de setting uit van waaruit al het andere gedacht moet worden.

De opvoeder biedt een waarheid aan, wat hem aanspreekt en beweegt, wat voor hem de moeite waard is, waarvoor hij verantwoordelijkheid draagt en verantwoordelijkheid wil nemen.

Opvoeders geven om hun kinderen ze zullen niet alleen initiëren maar ze zijn ook begaan om wat hun kinderen nastreven.

Oakeshott: stelde dat het in het onderwijs gaat om the conversation of mankind In de dialoog leren we verschillende voices herkennen en erkennen educandus wordt

geïnitieerd in de on-going discussion of man-kind Leren verondersteld een engagement Het gaat om waar we om geven

Frankfurt: stelt dat onze interesse in wat we met onszelf willen doen, ons brengt in een cluster van vragen die te maken hebben met waar we om geven Als iemand ergens om geeft identificeert hij zich hiermee Volitional necessity:

28

Bij initiatie gaat het over een inleiding in een levensvorm.

o omstandigheden waarin een persoon zich realiseert dat de wijze waarop hij geeft om wat hij geeft van zo’n aard is dat hij niet kan afzien van bepaalde handelingen

o persoon geeft niet toe aan de dwang, omdat hij er niet tegenin wil gaan en verder aan dit niet-willen niets wil doen. Hij geeft om de concrete handeling op zich en hij geeft om het feit dat hij erom geeft

o dit zichzelf opleggen is eerder bevrijdend dan beperkendo het gebonden zijn aan bepaalde waarden stelt ons in staat te weten dat men iemand is en

zich als een eenheid te ervaren

Opvoeding en onderwijs kunnen hier worden opgevat als een initiatie in wat waardevol is voor ons: is historisch gesitueerd: het gaat om wat een welbepaalde groep de moeite waard vindt in een

bepaalde periode gaat om iets waartoe men opgeroepen wordt, iets wat het individu overstijgt en wat men deelt

met anderen. Kern rechtvaardiging: gelegen in datgene waarvoor men zich geëngageerd heeft en waardoor

men zich aangesproken weet. Er moet een plaats zijn waar ideeën kunnen groeien en waar wat de moeite waard is behouden

kan blijven

3 belangrijke zaken met betrekking tot de opvoeder. Enerzijds kent de opvoeder haar vak door en door en wil ze dat onderwijzen. Anderzijds is zij ook bekwaam in het hoe, zij heeft namelijk geleerd en nagedacht over de wijze

van aanleren, over wat dit proces van onderwijs precies vraagt. Het gaat ook steeds om haar antwoord, om een uitdrukkelijk opnemen van een bepaald project.

6. Opvoeder en opvoedeling: een overgave en vertrouwen

Nel Noddings: karakteriseert zowel wat de leerkracht doet als wat de opvoeder doet door ‘zorg’. In een relatie van zorgen wordt de ander voor iemand een mogelijkheid van ‘zijn’. Men ervaart zich als degene die iets moet doen, is in beslag genomen door de andere(n) en ziet hoe haar tekorten verholpen kunnen worden.

Wat de opvoeder te bieden heeft is in belangrijke mate afhankelijk van wie ze is. 2 cruciale processen in deze relatie: vertrouwen en overgave

Lars Hertzberg: vertrouwen = typisch voor de relatie tussen ouders en kinderen. Ouders en leerkrachten initiëren de gepaste redenen voor bepaalde handelingen Redenen van handelingen blijken vaak slechts een betekenis te krijgen omdat ze van bepaalde

personen uitgaan.

Vertrouwen rekenen op Rekenen op: suggereert dat we iets weten, dat er redenen zijn voor een bepaalde houding die

we dan ook redelijk noemen Vertrouwen:

29

o gradueel zal de afhankelijkheid waarvan sprake is in de eerste contacten uitgebreid worden tot een geheel van vertrouwen dat de contouren vormt van een leven in een leven in een menselijke gemeenschap

o als je iemand vertrouwt, belichaamt hij als het ware de goedheid of de redenen voor mijo wat kinderen doen, doen ze vanzelfsprekend vanuit die houding van vertrouweno uit die houding ontwikkelen er stilaan attitudes die men kan beschrijven als blijk gevend van

vertrouwen

Anette Baier: bevorderen van het welzijn van anderen veronderstelt vertrouwen zorgen voor anderen is hier opgevat als meer dan het absoluut noodzakelijke. Het vertrouwen in

de andere(n) is niet blind, maar wel een positief vooroordeel dat overeind blijft zolans het niet door feiten tegengesproken wordt.

Het gaat om uitstel van het beoordelen van anderen.

7. Een leerkracht… op een dubbele wijze op het spel

De leerkracht biedt een initiatie van wat zij de moeite waard vindt, maar dat wordt ook gedragen door een gemeenschap van anderen.

Leerkracht en leerling zijn beide gericht op iets anders

Dubbele fascinatie: Leerkracht en leerling zijn beide gericht op iets anders Leerkracht is begaan met de concrete andere, met elke leerling. Of ze als leerkracht slaagt is

verbonden met wat elke leerling ervan maakt.

Voorbeeld le fils: Voor Olivier en zijn leerlingen weinig vragen betreffende het vak houtbewerking of schrijnwerker Regels die geleerd worden geen beperking maar maken het mogelijk vat te krijgen op de fysieke en de

sociale werkelijkheid Ze worden houtbewerkers, meesters in het vak MAAR: zo is het in het gewone onderwijs niet altijd zo. Daar speelt evaluatie van de criteria een zeer grote

rol en daardoor zal ook de relatie tussen leerkracht en leerling anders gedacht worden. De aandacht zal hier meer uitgaan naar hoe de praktijken beoefend worden dan naar de relatie tot de praktijk

30

De leerkracht zet zich op een dubbele wijze op het spel: ze dient te tonen hoe het vak dat ze onderwijst beoefend moet worden waardoor ze zich als autoriteit affirmeert en ze maakt duidelijk in de wijze waarop ze al dan niet met haar leerlingen begaan is wat de relatie tot haar leerlingen voor haar als mens betekent.

Vertrouwen – Joris Vlieghe1. Een Principiële hoop

Elk pedagogisch engagement vertrekt vanuit een bepaalde houding tegenover de toekomst: De mens is niet de gevangene van het heden, de toekomst kan mensen wezenlijk veranderen Voorbeeld: ‘humaniora” = traditionele naam voor ASO

o De zin van dit opvoedingsproject gaat terug op de verwachting om een ‘menselijker mens’ te vormen

o Homo humanior = menselijker mens Dezelfde overtuiging speelt in het orthopedagogische werkveld waar mensen geconfronteerd

worden met criminele jongeren

De gangbare manier van spreken zou zich volgens heel wat opvoeders op een dubbele manier schuldig maken aan kortzichtigheid: 1. Bij een aanzienlijk deel van de bevolking lijkt de blik vertroebeld door spontane wraakgevoelens

die men niet kan onderdrukken2. Men blijft blind voor het feit dat eenieder, zelfs diegene die zich schuldig gemaakt heeft aan de

meest verschrikkelijke feiten, verbeterbaar is

Ernst Bloch: principe van de hoop datgene waarin de mens zich onderscheidt van de rest van de werkelijkheid, waarin hij zich

verheft boven het stoffelijke en het dierlijke, is de wil om erop te vertrouwen dat het in de toekomst anders en beter kan zijn

= principieel geloof: zelfs al blijkt het dat heel wat goedbedoelde inspanningen in de feiten dikwijls de (her)opvoeding van de mens lijken te weerspreken, mag dat er ons niet van weerhouden om toch te blijven geloven in een andere en betere toekomst

Wij mensen kunnen als de dat willen boven de actuele toestand uitstijgen: we kunnen onze zorgen, frustraties en wraakgevoelens achter ons laten, om vrij te worden voor een toekomst waarin alles op een dag wel degelijk mogelijk wordt

Herinnering aan wat in het verleden fout gelopen is kan enkel vruchtbaar zijn als we ons tegelijk herinneren wat ons in de toekomst nog te doen staat

Zonder dit geloof zijn we zoals beesten

31

We moeten erkennen dat de toekomst principieel open en dus veranderbaar is

2. Vertrouwen als geloof in de humaniteit die iedere mens eigen is

Waarop berust dit optimisme nu? Wat maakt het begrijpelijk dat opvoeders een houding willen innemen van onvoorwaardelijk vertrouwen?

Antwoord in de fenomenologische pedagogiek van Martinius Langeveld

Visie van Langeveld:o vertrekt vanuit een op het eerste gezicht onschuldige vaststelling: alleen

volwassenen kunnen kinderen opvoeden o onzinnig om te beweren dat kinderen ook door kinderen of volwassenen door kinderen

kunnen opgevoed worden

o hierachter schuilt een oordeel over wat goede en slechte opvoeding onderscheidt:

o Juiste, ware opvoeding: volwassenen helpen de kwetsbare en onwetende jongeren in de realisering van een doelstelling die ze uit zichzelf niet kunnen waarmaken Einddoel: de opvoeder maakt zichzelf overbodig = wanneer de opvoeder erin slaagt de

zich ontwikkelde mens binnen te leiden in het rijk van de volwassenheid = zelfverantwoordelijke zelfbepaling: het kind is volwassen, wanneer het erin slaagt

zichzelf dwingen zich aan de regels te houden, verantwoordelijkheid voor het eigen leven nemen, dat van anderen en dat van de hele samenleving

Dan heeft men met andere woorden geleerd het egoïstische kind in zichzelf te onderdrukken en is men bereid rekening te houden met zijn medemensen.

o Slechte opvoeding: van een kind verwachten dat het vanaf het begin is staat is om het eigen leven in volle vrijheid en redelijkheid te bepalen

o Plaatsvervangende verantwoordelijkheid: het is de plicht van de opvoeder om in plaats van het kind de verantwoordelijkheid voor zijn/haar leven te nemen.

o Kind kan nog niet volledig aansprakelijk gesteld worden geen gerechtelijke straffeno Dit rechtvaardigt het gedrag van de ouders en opvoedingsfiguren:

hun wordt het mogelijk gemaakt kleine en grote beslissingen te over het leven van de opvoedeling.

De opvoeder heeft immers al de volwassenheid bereikt en weet dus beter dan het kind wat goed voor hem/haar is.

Door dit gezag uit te oefenen over het kwetsbare kind, wordt het kind geholpen in zijn/haar groei naar zelfverantwoordelijkheid

Volgens Langeveld ook cruciale rol voor het vertrouwen: = een technische voorwaarde van het pedagogisch gebeuren een onvoorwaardelijke en wederzijdse band van vertrouwen is noodzakelijk om het

opvoedingsdoel te kunnen bereiken. 2 dingen:

32

o opvoeding is pas mogelijk indien er een fundamenteel vertrouwen bestaat aan de kant van het kind: een blind vertrouwen

= kinderen zien dikwijls het nut nog niet in van dingen die ze ‘moeten’ leren, toch moeten ze erop vertrouwen dat wat ze leren hen nog van pas zal komen en dat de leerkrachten/ouders er niet op uit zijn om hun vrijheid zomaar in te perken

kind moet ten allen tijde kunnen verwachten dat de opvoeder zijn/haar gezag niet misbruikt

o ook een houding van vertrouwen aan de kant van de opvoeder is noodzakelijk: opvoeder moet erop elk moment van uit gaan dat hun opvoedeling in staat is die ‘zelfverantwoordelijke zelfbepaling’ te ontwikkelen

moet er van uitgaan dat het kind opvoedbaar is opvoeder moet durven om het kind voldoende loslaten zodat hij/zij met vallen en

opstaan de kans krijgt om zijn/haar zelfstandigheid uit te proberen psychotherapie (Erikson): desastreuze gevolgen van een overbeschermende

opvoeding

Dit betreft in een geloof in de mogelijkheid van een transformatie van onvermogende kinderen tot autonome individuen, een vast vertrouwen in de humaniteit die in iedere mens potentieel aanwezig is.

De opvoeder moet blijvend willen sturen tot de jongere het peil van de volwassenheid bereikt heeft dat voor hem/haar initieel verborgen was

Hoe bepalen of de jongere het peil van de volwassenheid bereikt heeft? Indien de jongere zelf inziet dat hij/zij in die richting moest evolueren

Waarom zouden we als opvoeder dit vertrouwen willen schenken? vanuit een onvoorwaardelijk geloof in de vooruitgang: de realisering van de homo humanior, de

menselijker (vervolmaakte) mens, ligt in het verschiet. We moeten de toekomst zien als een nog te realiseren moment van menselijke vervolmaking,

waarvan de sporen al latent in het heden aanwezig zijn.

Vertrouwen rechtvaardigt de inzet die we als opvoeders onverminderd moeten blijven investeren

3. Vertrouwen als geste die een andere toekomst mogelijk maakt

Vertrouwen in Le Fils: het vertrouwen dat in de film aanwezig is iets wat zich manifesteert is een geste, het maakt een ingrijpende breuk met het verleden mogelijk.

33

Het vertrouwen dat volgens Langeveld van de opvoeder moet uitgaan is een geloof in de veranderbaarheid en opvoedbaarheid van de mens, van elke mens

Olivier neemt Francis als leerling zonder weldoordachte plannen voor diens toekomst. Hij neemt geen ondernemende houding, hij smeedt geen weldoordachte plannen en hij schijnt er absoluut niet om bekommerd te zijn of zijn optreden al dan niet rechtvaardig is. Toch maakt hij het wel mogelijk dat de moordenaar (Francis) een betere toekomst krijgt doordat Hij hem aanvaardt in zijn groep.

Het vertrouwen dat hier wordt getoond is iets wat zich manifesteert in een geste, in een handelen dat een ingrijpende breuk met het verleden mogelijk maakto Handelen wordt gesteld vanuit een vertrouwen dat in veel opzichten waanzinnig of onzinnig

genoemd kan worden o Het is helemaal niet vreemd om te aanvaarden dat Olivier gevoelens van wraak zou hebben

tegenover Francis. Het lijkt echter alsof Olivier worstelt met het natuurlijke, spontane en begrijpelijke wraakgevoel. Toch laat hij zich in met Francis.

De geste die Olivier stelt maakt een nieuwe en andere geschiedenis mogelijk: een toekomst waarin mensen niet bepaald blijven door wat er in het verleden heeft plaatsgevonden. o Wat Olivier doet is radicaal onverwacht en onvoorspelbaaro Olivier waagt een spong in het duister, hij doet het niet om een bepaald doel te realiseren, de

sprong getuigt van een houding van onvoorwaardelijk vertrouwen ≠ technisch middel/noodzakelijke voorwaarde voor een humaniserend

opvoedingsproces.

Jacques Derrida: Het vertrouwen gedacht als een technisch middel maakt slechts het mogelijke mogelijk Het einddoel van de opvoeding wordt als mogelijkheid erkend in het kind door de opvoeder Taak opvoeder: dit einddoel mee helpen actualiseren ↔ ‘alleen het onmogelijke kan mogelijk worden

o Brengt hiermee toekomst ter sprake die onverwacht en onvoorspelbaar iso toe-komst betekent dat er iets gebeurt o dat er iets gebeurd betekent dat we geconfronteerd worden met iets nieuws. De toekomst

maakt het echt nieuwe mogelijk.o Derrideaanse benadering slaat haaks op de manier waarop wij meestal kijken naar

geschiedenis

In Le Fils wordt een opvatting over de tijd ter sprake gebracht die van heel andere orde is. Wat Olivier met zijn geste mogelijk maakt is precies een échte doorbreking van de chrono-logie = een echt gebeuren: het onmogelijke wordt mogelijk: Olivier wordt een opvoedingsfiguur voor Francis. Het gaat hier om een opvoeder die zichzelf op het spel zet door zich blind over te geven aan een onvoorspelbare (maar niet noodzakelijk betere) toekomst.

4. Zich openstellen voor het onbeheersbare

De houding van Olivier is een houding die een werkelijk gebeuren, een ’breukmoment’ mogelijk maakt: Een houding die een wending kan geven aan de geschiedenis die geheel onverwacht is. misschien openbaart zich hierin een zeer andere humaniteit die niets te maken heeft met het

opvoedingsdoel zoals Langeveld het omschrijft.

In het kader van Langeveld: humaniteit lijkt de regel de zijn.

34

Datgene waarop we als pedagogen vertrouwen is namelijk de inherente finaliteit die in elk individu aanwezig is, om zich te ontplooien tot een menselijker mens

De geste van humaniteit van Olivier: is eerder uitzonderlijk/onverwacht: wat Olivier doet hangt samen met zijn wil om de toekomst

uit handen te geven = een openheid naar een onvoorspelbare en onbeheersbare toekomst deze wil is ongefundeerd, hij is slechts mogelijk vanuit een houding van vertrouwen op wat we

als mens zelf niet kunnen bewerkstelligen.

We kunnen hier ook spreken van hoop

Daarom beweren sommigen dat het binnen de Langeveldiaanse pedagogiek misschien NIET gaat om een vertrouwen, MAAR: om een fundamenteel wantrouwen: de opvoeder moet er namelijk van uit gaan dat het kind zelf NIET in staat is tot volwassenheid te

komen. MAAR: er bestaat binnen de pedagogiek een alternatieve stroming die wel effectief vertrekt

vanuit een vertrouwen en die de pedagogische houding duidt als een zich open willen stellen voor de onherleidbare eigenheid van de ander

= humanistische pedagogiek = jonge mensen zelf de kans geven om zichzelf spontaan te ontplooien Een menselijke toekomst is slechts mogelijk, wanneer de opvoeder de bereidheid aan de dag

wil leggen om de kans te geven aan de jonge mens om zichzelf spontaan te ontplooien, om een eigen en unieke toekomst te scheppen

De opvoeder moet een onvoorwaardelijk vertrouwen schenken aan een wezen dat hij/zij als opvoeder nooit volledig kan of mag controleren

Vertegenwoordigers van een dergelijke humanistische pedagogiek, onder andere Carl Rogers, stellen dat een asymmetrische opvoedingsrelatie (opvoeder als wetende en opvoedeling als onwetende) de basis vormt van een dehumaniserende, mensonwaardige opvoeding In plaats van ons te stimuleren om eigen levenskeuzes te maken, wordt ons voortdurend geleerd

om deze natuurlijke aanleg tot zelfrealisatie te onderdrukken komt vandaag de dag steeds meer voor leidt tot een oppervlakkig, kritiekloos en kleurloos bestaan.

35

Vertrouwen is slechts zinvol, gegeven de oncontroleerbaarheid ervan, indien we exact zouden kunnen voorspellen hoe iemand handelt heeft vertrouwen geen nut.

Alleen dan, wanneer de opvoeder zich openstelt voor die andersheid, wordt het basiswantrouwen vervangen door het basisvertrouwen

Wat moeten we hier aan doen?

Rogers pleit ervoor om autoriteit binnen de opvoeding op te geven en te leren vertrouwen op de groeimogelijkheden die in elk individu van nature aanwezig zijn. Hij onderscheidde ook verschillende functies van de opvoeder: facilitator van een zelfgestuurd leerproces. juiste kader creëren waarin elk individu zijn/haar opvoedingskansen optimaal benut zichzelf als een gelijke van de jongere zien houding van openheid en acceptatie: in plaats van de jongere spontaan te be- en

veroordelen omdat hij/zij andere interesses en levenskeuzes deelt, moet de opvoeder laten voelen dat die interesses en levensoriëntaties de moeite waard zijn.

Juiste houding van de opvoeder volgens Rogers = houding van een fundamenteel vertrouwen: jongeren in zekere zin beschermen tegen opvoeding opvoeder moet ervan uitgaan dat de jongeren vanuit zichzelf kan openbloeien tot een uniek

iemand die het aandurft zijn diepste zelf te realiseren

Wat dan met mensen waarvan het gedrag de zelfverantwoordelijke zelfbepaling van Langeveld inhoudt? deze mensen hebben volgens Rogers niet de kans gekregen hun potentieel te benutten. Ze

moeten herontdekken dat men iemand kan worden van betekenis, zonder tegelijk de samenleving tegen de schenen te stampen.

Humanistische pedagogiek heel belangrijk in de context van de begeleiding van delinquenten

Deze wil veronderstelt dat de opvoeder in zichzelf de diepgewortelde neiging onderdruk om zichzelf als meerdere te zien.

5. Zich toe-vertrouwen aan de toekomst

VRAAG: Is de houding die Olivier vertolkt in zijn optreden als opvoeder niet veel radicaler dan die van Rogers?

Het vertrouwen dat Rogers beschrijft kan eigenlijk opnieuw beschouwd worden als een technische voorwaarde: Er is sprake van een fundamenteel geloof in de goedheid van de menselijke natuur die de juistheid van een bepaalde opvoedingsmodel rechtvaardigt. Vertrouwen van Rogers dus eigenlijk gebaseerd op de zekerheid dat de mensen van nature

gericht zijn op het goede. leidt in zekere zin weer tot een vastomlijnd doel, waarbij vertrouwen kan gezien worden als het

middel omdat doel te realiseren. o vertrouwen is een gefundeerde vertrouwen, de humanistische pedagoog doet geen

waanzinnige dingen

36

Vertrouwen betekent hier de wil om de ander principieel te zien als gelijkwaardig

o dit gefundeerde vertrouwen heeft dus niets te maken met een zich toevertrouwen aan een onbeheersbare toekomst waarin het ‘nieuwe’ kan gebeuren, ook voor hem/haar is enkel het mogelijke mogelijk.

Dit toevertrouwen aan een onbeheersbare toekomst is wel het geval bij Olivier Het woord vertrouwen krijgt hier een heel ongewone betekenis:

o NIET gedacht vanuit de pedagogische relatie o MAAR: vertrouwen wordt hier begrepen vanuit een onvoorspelbare toekomst waar de

opvoeder zich onvoorwaardelijk en volledig aan overgeeft daarom kunnen er werkelijk dingen gebeuren. Essentieel: Olivier lijkt zich weinig te bekommeren om Francis (Langeveldiaanse en de

humanistische benadering).o De symmetrie in de relatie die Rogers zo belangrijk acht is hier niet van belang. Een houding

van vertrouwen lijkt verzoenbaar met een houding van onverschilligheid. o verwijst naar een openheid, in Rogeriaanse zin, die iets mogelijk maakt door zich

tegelijkertijd ‘gesloten’ op te stellen Olivier houdt zich voornamelijk met zichzelf bezig, we kunnen zijn houding niet

vatten in termen van edelmoedigheid of vergeving. Vertrouwen als een houding waarin de opvoeder de dingen laat gebeuren Maakt optreden van Olivier nog waanzinniger en Banaler

Olivier is uitzonderlijk in de banaliteit van wat hij doet. Zijn optreden is allesbehalve ophefmakend

37

Gelijkheid – Goele Cornelissen1. Gelijke kansen – gelijkheid

Le Fils Francis behoort tot de maatschappelijk kwetsbare jongeren

o = jongeren die om de een of andere reden de aansluiting met de samenleving zijn kwijtgeraakt

o Voornamelijk vormingswerk richt zich op dergelijke jongeren (krijgen nieuwe kansen om aansluiting met samenleving terug te vinden…)

Gelijke kansen voor iedereen is een zeer actueel thema

Gelijke kansen bieden voor iedereen = Obstakels wegnemen en kansen optimaliseren opdat ook maatschappelijk kwetsbare jongeren aansluiting kunnen vinden bij de samenleving. individuele en op specifieke noden en behoeften gerichte aanpak centraal

o Deze aanpak veronderstelt dan weer een instrumentarium waardoor men nauwkeurig kan bepalen waar elke leerling staat om zo een individueel mogelijk traject te kunnen aanbieden.

o Spreken en handelen in termen van gelijke kansen betekent niet dat vormingswerkers en jongeren of jongeren onderling verschijnen als gelijken precies hun ongelijkheid wordt in het begin van het traject in kaart gebracht

Ongelijkheid wordt hier begrepen als een toestand die men op basis van allerhande instrumenten empirisch kan vaststellen en die het vertrekpunt vormt van een aanpak op maat met het oog op inclusie

Het bieden van gelijke kansen voor iedereen met oog op inclusie is verbonden met een specifieke manier van spreken en met specifieke praktijken en het is zeer actueel.

2. Een andere invulling van gelijkheid

Olivier verschijnt in de film als de vader van het kind dat Francis heeft vermoord.MAAR: hij verschijnt ook als de meester die uiteindelijk bereid is Francis als leerling op te nemen in zijn groep. Bovendien wil Francis ook de leerling van Olivier worden.

Wat Olivier doet (de moordenaar van zijn zoon opnemen als leerling) wordt vandaag de dag als beschouwt als onprofessioneel… Toch wordt aangegeven dat Le Fils een pedagogische film is omdat we de figuur van de opvoeder

ter sprake willen brengen doorheen de figuur van Olivier, waarom? Willen we hiermee zeggen dat opvoeden te maken heeft met het wegcijferen van de eigen

gevoelens en behoeftes om anderen een nieuwe kans te geven? Dat opvoeden een haast onmogelijke en op zijn minst een uitzonderlijke zaak is?

NEE: Deze vragen zijn eerder het resultaat van verstrooidheid en deze verstrooidheid weerhoudt ons er misschien van te kijken naar wat er werkelijk te zien is. Deze vragen zouden geen recht doen aan de film.

38

o Misschien verschijnt Olivier hier niet in de eerste plaats als de vader van het vermoorde kind

o Film toont ons dat Olivier hoofdzakelijk met andere dingen bezig isDOEL: een poging om woorden te zoeken die zo precies mogelijk aangeven wat Le Fils – en in het bijzondere Olivier – toont = een poging om te zeggen wat er te zien valt om zo aan de hand van bepaalde passages uit de

film een invulling van gelijkheid ter sprake te brengen waarin gelijkheid niet gedacht wordt als een toestand, maar als een aanname waarnaar we

kunnen handelen en dit aan de hand van ongebruikelijke woorden:

o het zijn niet langer woorden waarvan het actuele spreken en schrijven ons voorzieno woorden die elders werden gezocht en waarvan we denken da ze preciezer uitdrukken

wat we willen zeggen. Manier van kijken die hiervoor nodig is, is er een die aandacht vraagt en die ons weerhoudt

van de verleiding om te zeggen wat we denken te zien inspiratie = De ontwetende meester van Rancière

o gaat over een onwetende meester, een meester die uitgaat van de aanname van gelijke intelligenties

3. Het experiment

Lezen!

4. Ongelijke intelligenties en de noodzaak van uitleg

Jacotot verwacht niet veel van zijn studenten: Ze hebben volgens hem een onvermogen om de auteur van het boek te verstaan

o Ze hebben een onvermogen om met hun intelligentie de intelligentie van de geleerde te verstaan.

Jacotot weet dat de studenten zonder zijn methodische uitleg verdwaalt zullen geraken: met andere woorden, hij weet dat de wereld verdeeld is in:

o mensen met een lagere intelligentie of een onvermogen om te begrijpen zonder de hulp van een meester

o een hogere intelligentie of een vermogen om te begrijpen. Lagere intelligentie of onvermogen

o Een kind, een leerling, een man van het volk… tasten blind rond in hun waarneming van de dingen

o Zien de redenen niet achter de dingen: een boek, film,… ‘zegt’ hun niets. Ze hebben slechts indrukken en geen inzicht

hebben de hulp van iemand met vermogen, iemand uit de tweede groep nodig. Hogere intelligentie of vermogen

o = geleerden, meesters of experts: voor hen zwijgen de dingen niet, maar tonen de waarheido ze kennen de redenen, verklaringen… achter de dingen die ze waarnemeno ze weten dat er mensen met een onvermogen bestaan die dit niet zien.

ze passen hun uitleg aan, aan het ontwikkelde verstand van hun leerlingen.

39

De uitleg is het middel om een onvermogen stap voor stap om te buigen tot een vermogen

5. De ervaring van Jacotot

MAAR: omwenteling in de geest van Jacotot: Een plotse ingeving in zijn geest heeft op een brutale wijze iets aan het licht gebracht. Jacotot verandert van mening wanneer hij beseft dat zijn studenten zichzelf de Franse taal

hebben geleerd zonder zijn uitleg. Dit heeft Jacotot in zekere zin aandachtig gemaakt voor wat er te zien valt en voor wat hij

daarmee kan doen.

We trachten aan te geven 1. wat Jacotot ziet 2. wat hij daarover denkt3. hoe hij daarover spreekt 4. welke verhouding dit met zijn leerlingen mogelijk maakt

6. Kijken: aandacht voor de feiten

Feit 1: Studenten hebben zonder de uitleg van de meester begrepen wat er in het boek stond kunnen de Franse taal inzetten om uit te drukken wat ze denken over de tekst om dit te kunnen hadden ze alleen maar de vertaling nodig

Feit 2: ook kleine kinderen verwerven de taal zonder een meester die hen die taal uitlegt

Feit 3: het lijkt alsof dat op het moment dat deze kleine kinderen aan hun eigenlijke onderwijs beginnen

niet meer in staat zijn om met behulp van datzelfde intellect waarmee ze zichzelf de taal aanleerden verder te leren.

Datzelfde kleine kind, dat met zo veel aandacht al zijn zinnen zette op het leren kennen van de dingen plotseling, rustig wordt en de ogen wijd openspert, alsof het aan de meester zegt dat het niet meer kan volgen.

7. Denken: twee dingen verbinden

Deze bovenstaande 3 feiten hebben Jacotot aan het denken gezet. Hij heeft deze feiten met de nodige aandacht onderzocht waarna hij een mening of een hypothese meent te kunnen formuleren die deze feiten verbindt:

Hij gelooft dat de intelligentie die zijn studenten de Franse taal heeft doen leren dezelfde is als

die waarmee ze de moedertaal hebben geleerd

40

de mening van de gelijkheid van de intelligenties = een onverdeeld vermogen dat bij iedereen aanwezig is om te begrijpen en te spreken over wat men denkt.

ze hebben volgens hem de Franse taal leren kennen door telkens twee feiten met elkaar te verbinden: raden, controleren, herhalen, onthouden,…

o Iets begrijpen of leren is niets anders dan het equivalent leren geven van iets

Begrijpen is dus hetzelfde als vertalen

Spreken = de bewerking van een zaak of een ding om hun ervaring ermee uit te drukken, te verbinden

Spreken = vertalen = twee dingen verbinden, het equivalent geven van iets, in dit geval het equivalent van een

ervaring die men wil uitdrukken = wat iedereen doet wanneer hij/zij iets leert kennen zonder de uitleg van een meester

o Begrijpen wat er staat door herhaaldelijk twee dingen te vergelijken

Het is juist dit vermogen om te observeren, te vergelijken, te herhalen,… dat volgens Jacotot onverdeeld aanwezig is in elke mens Iedereen heeft een gelijke intelligentie, alle intelligenties zijn van dezelfde aard = zijn mening die hij niet voor de waarheid houdt

MAAR: daarom niet in haar effect want het is volgens Jacotot immers de vrije wil die de intelligentie aan het werk zet. Het

tekortschieten aan intelligentie wijst op de afwezigheid van de vrije wil.

De geest kent twee verbonden fundamentele modaliteiten: de aandacht en de verstrooidheid. Aandacht = de act die de intelligentie doet werken onder de absolute dwang van een wil Verstrooidheid = de act die de intelligentie laat rusten, onder de afwezigheid van een wil

Het is de uitleg van de meester die de wil laat rusten en bijgevolg de wil afstompt: iets uitleggen aan leerlingen wil in de eerste plaats zeggen dat men hen toont dat men aanneemt

dat ze het zelf niet kunnen begrijpen De uitleg onderwerpt de intelligentie van de leerlingen aan de intelligentie van de meester. De uitleg van de meester stelt de ongelijkheid van intelligenties in.

Vandaag de dag wordt van meesters verwacht dat ze hun aanpak aanpassen aan de individuele leernoden en behoeften van elk kind: ongelijkheid op niveau van het ontwikkeld verstand en op het niveau van de individuele noden

en behoeften van elk kind

41

intelligentie = onverdeeld als vermogen om aandachtig te kijken en de feiten te vergelijken die men ziet en te spreken over wat men heeft gezien en gedacht

deze ongelijkheid inzake noden en behoeften wordt geconstitueerd of in het leven geroepen. + deze logica beperkt zich niet tot de ruimte van de school

8. Spreken: aandacht voor woorden

Jacotot neemt feiten waar, hij brengt ze met elkaar in verbinding, en zoekt ten slotte de gepaste woorden om uitdrukking te geven aan deze stille dialoog = spreken.

De intelligentie kent 2 modaliteiten (aandacht en verstrooidheid). Deze modaliteiten gaan volgens Jacotot samen met twee soorten spreken: retoriek en poëtiek. Retoriek: gaat samen met verstrooidheid en behoeft de ongelijkheid van intelligenties

o Verstrooidheid laat de intelligentie eraan wennen slechts te zien wat ze denkt te zien = wat bijdraagt tot een bevestiging van de eigen superioriteit

o Zorgt ervoor dat de uitleggende meester slechts onvermogende leerlingen ziet die zijn uitleg nodig hebben

o = een spreken dat haar eigen stem voor waarheid houdt en het stelt zich het stilzwijgen van de ander tot doel

o = een spreken met een passie voor ongelijkheid: de retoriek doet zwijgen Het is een verdorven dichtkunst die slechts spreekt om het moment van de stilte te bereiken Poëtiek: gaat samen met aandacht en behoeft de gelijkheid van intelligenties

o = aandachtige oefening en herhaling die de intelligentie doet werkeno = een dichterlijk spreken: dit spreken behoeft de gelijkheid, het gaat ervan uit dat om het

even wie ‘kan’ begrijpen wat er gezegd wordt omdat hun gedachten niet van een andere aard zijn.

o Het is de dichter die de uitdrukkingen van anderen ontleedt en vertaalt en dan probeert om van die woorden een uitdrukkingsmiddel te maken

o De dichter hoopt dat alles wat zij schrijft door zijn lezers begrepen zal worden zoals hij het bedoelt

o = hypothese van de gelijkheid van intelligentieso Dit is het soort spreken dat Jacotot beoefend

‘Wat’ Jacotot vertelt is minder belangrijker dan het feit ‘dat’ hij vertelt en ‘hoe’ hij het vertelt.

Jacotot zijn verhaal is een verhaal dat de gelijkheid van intelligenties instelt/verifieert. Precies in Jacotot’s aandachtige houding van dichterlijk spreken, in de inspanning die hij levert om te zoeken naar de gepaste woorden om avonturen van zijn geeft mee te delen, bestaat de praktische verificatie van de gelijkheid van intelligenties.

de vraag of alle intelligenties gelijk zijn is niet aan de orde. Er is dus geen inetresse in een empirische verificatie van de hypothese

42

Jacotot vertelt zijn verhaal op een dichterlijke wijze en de dichter behoeft gelijkheid

gelijkheid als mening/hypothese waarnaar men handelt

9. Een verhouding van wil tot wil: wat zie je? Wat denk je? Wat zeg je?

Jacotot geeft uitdrukking aan de ervaring die hij heeft opgedaan in Leuven door woorden en zinnen te bewerken tot een verhaal. Hij is een meester van het woord en hij is een meester geweest voor zijn studenten

Jacotot = een onwetende meester Hij de oorzaak van het weten van zijn studenten, zonder zelf zijn weten over te brengen Meesterschap ≠ deskundigheid om uit te leggen,

o MAAR: bestaat in het bevel dat hij aan zijn studenten gaf om aandacht te besteden aan het gemeenschappelijk ding dat tussen hen staat

o hij heeft zijn studenten in dit bevel aandachtig gemaakt voor de zaak en heeft hen voor het overige alleen gelaten om zich door de zaak te laten aanspreken

o het is daarbij niet zozeer van belang wat ze hebben geleerd, maar wel dat ze al hun energie hebben ingezet

door dit bevel was Jacotot een onwetende meester in de pure verhouding van wil tot wil

Het meesterschap van Jacotot bestaat in het ondersteunen van de wil van de leerlingen, daar waar de wil van de leerlingen niet sterk genoeg is. De woorden die Jacotot daarbij voornamelijk gebruikt zijn: Wat zie je? Wat denk je? Wat zeg je?

Ondersteunen van de wil = uitnodiging naar de leerlingen toe om de intelligentie haar werk te laten doen

= de methode van gelijkheid het is eerder een houding die de wil blijft aansporen om aandacht te besteden aan wat

men ziet, wat men denkt en wat men zegt/doet.

10. Le Fils…

Olivier = meester in de zin van Jacotot Aandacht gaat voornamelijk uit naar de zaak hij is op een bijzondere manier bezig met zijn vak: blijft herhaaldelijk zoeken naar de juiste

manier om het hout te bewerken. o Olivier lijkt in elke handeling die hij stelt met grote omzichtigheid te werk te gaan, alsof

hij door de weerbarstige materie die hij bewerkt iets tracht mee te delen

43

Door zijn weten buiten spel te houden had hij hun intelligentie niet onderworpen aan de zijne, maar had hij hun wil ondersteund.

Misschien is het wel deze houding die ervoor zorgt dat Francis voor Olivier niet in de eerste plaats verschijnt als de moordernaar van zijn zoon, maar als iemand die iets kan en tegelijk niemand in het bijzonder: hij gaat uit van de hypothese van de gelijkheid van intelligenties

Ook Francis wordt aandachtig gemaakt voor het hout: o Francis wil houtbewerking leren o het hout wordt het gemeenschappelijk ding o gaat om een verhouding van wil tot wil

In de verhouding die Olivier aanneemt ten aanzien van Francis, gaat zijn aandacht niet in de eerste plaats naar Francis, maar naar de houtbewerking die ze delen via een gemeenschappelijk ding: het boek

Studeren = oefening waarbij men telkens twee dingen met elkaar in verbinding brengt: een feit dat men al kent met een nieuw feito Francis vergelijkt wat hij ziet, voelt en ruikt met wat er in het boek geschreven staat, met

wat hij al kent. o Olivier legt daarbij niet uit, maar maar vraagt enkel aandachtig te kijken

gaat deze aandacht ook na ondervraagt hem en vraagt hem te spreken over wat hij ziet.

o Olivier gaat ervan uit dat Francis het vermogen heeft om alleen te begrijpen wat er in het boek staat en vervolgens dat wat hij geleerd heeft te verbinden met nieuwe dingen

Olivier doet hier in principe niets anders dan wat Jacotot doet: hij verifieert de gelijkheid en gaat een verhouding van wil tot wil aan Het is precies dat wat Olivier doet wat he mogelijk maakt dat Francis een toekomst, een kans

vindt en hij zelf niet vervalt in wraak.

Olivier geeft geen uitleg en hij lijkt allerminst bezig te zijn met de individuele leernoden van zijn leerlingen.

44

Olivier toont ons in Le fils een bepaalde invulling van gelijkheid, die niet langer gedacht kan worden als een toestand, maar die we moeten zien op het niveau van de aanname of mening waarnaar hij handelt

Spreken – Nancy Vansieleghem1. ‘Ik wil alleen maar met je spreken’

= antwoord dat Olivier geeft op Francis’ vraagt of Olivier zijn voogd wil worden. Olivier zegt niets specifieks tegen Francis, hij kondigt alleen maar aan dat hij wil spreken.

2 vormen van spreken:1. Spreken dat een bepaalde orde of oriëntatie impliceert. Dit is een spreken waarin de toehoorder

aangesproken en beoordeeld wordt vanuit een soort gedeelde norm of gedeeld begrippenapparaat waaraan men zich dient te houden.

2. Spreken zonder oriëntatie of het spreken vanuit een soort passie. Een spreken waarin de spreker zelf op het spel staat Het gaat hier om een vorm van spreken die we willen verbinden aan een houding die niet

gelijk te stellen is met bewustmaken en bemiddelen, inzicht verwerven en onderhandelen maar te maken heeft met aangetrokken worden door en zich overgeven aan een soort passie die zich aan ‘ons’ opdringt en ‘ons’ uitnodigt om te spreken.

Deze vorm van spreken wordt verder uitgewerkt aan de hand van de ideeën van Martin Buber.

2. Spreken als bemiddelen en ‘empoweren’

In onze communicatiesamenleving zijn we ondertussen vertrouwd met een spreken als bemiddelen en ‘empoweren’: Toenemend aanbod aan bemiddelings- en onderhandelingsvormen

o Opvallend: belangrijk om ‘echte’ belangen aan de hand van een gesprek te verduidelijken o NIET vasthouden aan institutionele kaders die bepalen in naam waarvan gedacht en

gesproken kan worden en zo het menselijke maskeren. o Gesprek zou verantwoordelijkheid aan het individu teruggeven

spreken verschijnt daar als een soort middel om het zelfbewustzijn en het wederzijds respect te optimaliseren

Jürgen Habermans: naam die hierin veel opduikt en waarnaar vandaag de dag veel verwezen wordt Bekend van zijn analyse van de kolonialisering van de leefwereld hij reageert tegen:

o een heersende machtsstructuur o de reproductie van menselijke vervreemdingo de rol van het communicatieve handelen.

Richt zijn kritiek voornamelijk op de bezetting van de leefwereld door subsystemen

streeft naar een machtsvrije dialoog

45

Namelijk het kapitalisme en de

media die het communicatief

handelen blokkeren

= proces dat berust op historisch toevallige

factoren kan nog van richting veranderen

o iedereen moet een gelijke kans hebben om de eigen argumentaties naar voren te brengen en te bekritiseren…totdat er tussen de betrokkenen een rationeel gefundeerde consensus bestaat.

o gesprek als alternatief voor het systeemo autonomie is enkel opnieuw mogelijk binnen een zuivere, door niets verstoorde

communicatie waarin machtsverhoudingen geen rol meer spelen

Jaren ’60-’70: Klaus Mollenhauer neemt dit doel als uitgangspunt voor een emancipatorische opvoeding Jaren 60 en 70 worden gekenmerkt door een sterke democratiseringstendens die ook tot uiting

komt op pedagogische vlak Mollenhauer beschrijft op basis daarvan dat de praktische betekenis van opvoeding ligt in het

bewustmakingseffect dat bewerkstelligd wordt doorheen het communicatieproces o = proces waardoor autonomie toeneemt o finaliteit in mondigheid

via opvoeding zou men die sociale en kritische vaardigheden en strategieën toe-eigenen die nodig zijn om in een goede verstandhouding onrechtvaardigheden aan te kaarten en weloverwogen beslissingen te nemen.

Langeveld: botsing tussen eigen meningen en die van anderen waarvoor moed nodig is = ultiem opvoedingsdoel machtsverhoudingen dienen aan het licht te worden gebracht en moeten worden opgeheven

Een kritische houding wordt vandaag de dag op verschillende plaatsen een vanzelfsprekendheid.

OPVOEDING: gericht op het faciliteren van middelen en mogelijkheden die het individu in staat stellen om:

o zijn eigen doelstellingen transparant te maken o zich vaardigheden toe te eigenen om problemen op te lossen o weloverwogen beslissingen te maken

vertrekpunt opvoeding: de leerling wordt gezien als een individu met eigen competenties en mogelijkheden die in dialoog met anderen en in functie van self-empowerment transparant en breekbaar gemaakt moeten wordeno Opvoeder = katalysator of neutrale derde die met zo weinig mogelijk middelen zo veel

mogelijk self-empowerment moet bewerkstelligen

46

Mondig = wanneer men zijn ‘ware’ handelingsmotief bewust is en ‘waarachtig’ zelf levert

opvoedingsproces = zelfreflectieproces, waardoorheen men zich bewust wordt van onzichtbare mechanismen die het gedrag bepalen

Innemen van kritische positie = waarde en pedagogische doelstelling

goed gesprek = een alledaagse vorm van communicatie waarin individuele problemen op een professionele manier opgelost worden door ze om te zetten in ondersteunende strategieën en procedures. o Er kan alleen maar een consensus tussen de gesprekpartners bereikt worden wanneer er een

win-winsituatie iso wat is hiervoor nodig? Het transparant maken van geschilpunten

Habermans VandaagHier ging het er expliciet over om kennis te verwerven over de wereld en op basis van die kennis ongelijke machtsverhoudingen aan de kaak te stellen om de wereld te veranderen.

Hier gaat het vooral om het aanbieden van communicatieve middelen om over het eigen leven te leren reflecteren

We spreken in eerste instantie met elkaar om kennis over de wereld te verwerven

We spreken in eerste instantie met de ander om kennis over onszelf, onze gemeenschap, onze wereld… te verwerven en door te geven met oog op een permanente uitbreiding en vernieuwing van die kennis.

3. Spreken vanuit passie en nieuwsgierigheid

In de film Le Fils gaat het over een ander spreken dan het spreken als bemiddelen en empoweren. Wat voor spreken dan? Een spreken dat misschien minder eigentijds is, maar daarom niet minder pedagogisch Dit spreken stelt ons bloot aan datgene wat ons overkomt Dit spreken herinnert ons aan wat wellicht geweten is, maar waarover niet gesproken wordt

omdat het als vanzelfsprekend wordt ervaren. Wat in dit spreken op het spel staat, bevindt zich op het niveau van het aanspreken en het

aangesproken worden. Spreken vanuit de bereidheid om zich kwetsbaar op te stellen en het risico te lopen zichzelf te

verliezen Spreken vanuit de bereidheid zich te laten verwonderen door wat er zich hier en nu

voordoet wil om te (be)oordelen loslaten

Diegene die spreekt zet zijn eigen spreken op het spel o daardoor verliest datgene wat gezegd wordt haar vanzelfsprekendheid, doordat

datgene wat gezegd en gedacht kan worden op het spel gezet wordt

Voorbeeld Le Fils: Oliviers antwoord op de vraag van Francis of hij zijn mentor wil worden antwoord niet op de gebruikelijke manier Oliviers wil tot spreken getuigt hier van een soort sprakeloosheid of een zich van zijn laatste

woorden beroofd voelen Oliviers woorden ‘Ik wil met je spreken’ worden hier begrepen als de aankondiging van een

nieuw begin.

47

Het gaat hier om een spreken dat niet tot doel heeft om voor zichzelf op te komen, maar gaat uit van een passie voor datgene wat zich voordoet en de bereidheid erop in te gaan of er zich mee in te laten, zonder vooraf te weten waarop.

MAAR: geen onverschillig spreken!

4. Spreken: een kwestie van woorden geven en nemen

Martin Buber: er is een ‘cognitief’ en een ‘relationeel’ spreken Om dit verschil duidelijk te maken maakt hij gebruik van twee grondwoorden: het woordpaar Ik-

Jij en het woordpaar Ik-Het. Hiermee wil hij verduidelijken dat het ik niet buiten de wereld staat maar pas betekenis krijgt vanuit de wereld en de ander

2 grondwoorden: Ik-Het: ervaren van de wereld

o de wereld bestaat enerzijds uit bezigheden die een iets tot object hebben;o de mens ervaart de wereld doorheen zijn bezigheden (de mens ervaart ‘iets’). o De wereld als datgene wat de mens kan ervaren is geen wereld waaraan de mens

deelneemt of deelheeft, maar het geheel van objecten dat de mens op afstand kan bekijken en ook vanuit dat punt kan beoordelen en beschrijven

o het is de wereld als causaliteit of het zoeken naar verklaringen. Ik-Jij: Stichten van de wereld

o de wereld verschijnt als een netwerk van relaties NIET: iets ervaren WEL: iemand ontmoeten.

o In deze ervaring verschijnt de wereld aan mij en heeft de wereld rechtstreeks met mij te maken Deze ervaring kan men niet definiëren, men kan er alleen van getuigen = een zich inlaten met en ingaan op datgene wat zich aandient = een rechtstreeks/onmiddellijk spreken.

Buber: verschil tussen gevoelens en liefde: gevoelens kan men hebben maar liefde geschiedt. De liefde doet mensen spreken en doet ze zoeken naar een antwoord op de vraag

‘In welke wereld wonen wij?’. De ontmoeting = de uitnodiging om zich met deze vraag in te laten.

Onderscheid tussen cognitief spreken en relationeel spreken situeert zich op het niveau van het soort menselijk handelen dat als noodzakelijk verschijnt en zo voorgesteld wordt maar niet zo is

5. Het wegvallen van het zekere of de uitnodiging tot spreken

48

Kenmerken van dit spreken: Aanvaarding van een

aangesproken worden + dat de wereld en ons bestaan niet gegeven is

Bereidheid om zich te openen voor wat toekomt

Opent een nieuwe dimensie van tijd

Indien je over de wereld spreekt, spreek je vanuit een standpunt vanwaaruit de wereld je ter beschikking staat

= een standpunt dat je kan innemen, waarvan je overtuigd kan zijn en dat je kan toe-eigenen alsof het je

eigendom en vertrekbasis is. Van waaruit je de wereld en haar onderdelen kunt beschouwen, ordenen, beschrijven en

definiëren als een som van eigenschappen binnen een vaste maat en grens

de wereld wordt in dit spreken benaderd als een afgescheiden object waarover men vanuit een specifiek standpunt kan spreken in een taal die deze mogelijkheid heeft: een taal die neutraal is = een taal die ons afschermt van de wereld Een taal die ons het comfort verschaft dat we onszelf niet in het spel hoeven te brengen = een taal waarvan de ‘grammatica’s al versteend’ is

MAAR: soms zijn er momenten waarop we niet meer over de wereld spreken maar er in rechtstreeks contact mee komen te staan: oog in oog. = momenten waarop wat we altijd als vanzelfsprekend hebben ervaren, niet meer

vanzelfsprekend is. = momenten die ons overkomen door een onoplettendheid bijvoorbeeld = momenten waarop we met lege handen komen te staan, en uitgenodigd worden om (opnieuw)

te spreken in een taal die gereguleerd wordt door aanwezigheid/blootstelling eigen bestaan ter sprake brengen en opnieuw vorm geven.

Dergelijke momenten zijn niet buitengewoon. Ze voegen niks toe dat buiten de ordening treedt. MAAR: ze doen ons wel vervreemden van datgene wat we voorheen als vanzelfsprekend hebben ervaren.

6. Spreken: een kwestie van woorden nemen of geïnspireerd worden.

de opvoeder is er enkel om te inspireren en geïnspireerd te worden. Geïnspireerd worden

o aangeraakt of aangesproken worden door het heden: heeft te maken met ingenomen worden door iets wat vreemd aan ons is, en ons toelaat de vraag te stellen: ‘Hoe moet het nu verder?’.

o Iemand die geïnspireerd wordt tot spreken is iemand die het idee ernstig begint te nemen dat spreken niet te maken heeft met het zich toe-eigenen van woorden en in een comfortabele positie geplaatst te worden, maar met het ingaan op de woorden zonder vooraf te weten wat ze van ons vragen.

Aangesproken worden: heeft te maken met iets dat aan mij trekt en mij opvordert. o Het betekent dat er tot mij gesproken wordt en dat de vraag ‘Ga ik je iets aan?’ wordt

opgewekt

49

Buber: pedagogische praktijk heeft juist met het stellen van dit werelds gebaar te maken: met het verzenden van de uitnodiging om te spreken of het doen ontwaken van de wil tot spreken

! inspireren betekent dat men zalf geïnspireerd is !

o heeft te maken met het weggetrokken worden van datgene wat vertrouwd of vanzelfsprekend is om te zeggen en denken. Dit betekent dat het spreken opnieuw aan het werk gezet moet worden

o in het aangesproken worden verschijnt de wereld NIET als iets waarover te spreken valt, maar spreekt het heden mij binnen.

o Het heden verschijnt op die momenten als een vraag aan mij. Een vraag die woordloos maakt en doet verstommen.

o Het aangesproken worden betekent opgevorderd worden.

Voorbeeld Le Fils: De vraag van Francis of Olivier zijn voogd wil worden. Vraag verschijnt voor Olivier niet als een kwestie van een rationele keuze Het gaat erom dat hij voelt dat iets hem wegtrekt van het verleden dat sterker is dan hemzelf.

Iemand die geïnspireerd wordt door spreken is iemand die het idee ernstig begint te nemen dat spreken niet te maken heeft met het zich toe-eigenen van woorden en in een comfortabele positie geplaatst te worden.MAAR: met het ingaan op de woorden zonder vooraf te weten wat ze van ons vragen.

7. Spreken: een kwestie van woorden geven of inspireren

Dergelijk geïnspireerd spreken vereist een ander pedagogisch project dan een op geldige kennis gebaseerd spreken. Geïnspireerd spreken: veronderstelt een pedagoog die grijpt en laat grijpen of spreekt en laat

spreken zonder te weten wie men grijpt of tot wie men spreekt = een spreken zonder voorbehoud = een tegenwoordig maken van hoe wij ons in een bepaalde ruimte gedragen of verhouden tot

onszelf. = een spreken waarin de spreker zichzelf op het spel zet en de zekerheid van een comfortabele

positie achter zich laat Spreken betreft hier het tegenwoordig maken of presenteren van hoe wij ons in een bepaalde

ruimte gedragen of verhouden tot onszelf Het is door het spreken dat tijd en ruimte zichtbaar worden en eigen kenmerken krijgen. Dit zijn

kenmerken waar de spreker zelf geen vat op heeft, maar die hij in zijn eigen spreken belichaamt.

Betekent zich ontdoen van datgene wat er verwacht wordt dat er gezegd wordt in woorden die niet kunnen uitgelegd of verklaard worden

o = een manifestatie van een kracht die ons doet bewegen en ons inspireerto een kracht die ons niet in een richting duwt, maar ons opricht: ons doet

kijken/spreken.

50

Iemand die geïnspireerd wordt door spreken is iemand die geen andere keuze gelaten wordt dan de woorden opnieuw betekenis te geven, zodat de versteende woorden, opnieuw bewogen woorden worden of woorden zijn die genomen kunnen worden.

= kern van geïnspireerd spreken

o Het gaat hier over woorden die, zoals de liefde, niet kunnen worden uitgelegd of verklaard.

o Het zijn woorden die eruit moeten, die men niet kan bewerkstelligen en ook niet kan tegenhouden

elk woord dat gesproken wordt is een woord dat zich losmaakt om opnieuw (in)genomen te worden en dus een andere betekenis te krijgen. Een betekenis die behoort tot die van de krachten, van het zich aan ons meedelen inspirerende woorden zijn geen woorden die iets teweegbrengen, maar iemand.

Voorbeeld: het woord ‘liefde’: het woord schermt ons af van liefde, het begrenst haar, maar tegelijkertijd opent het haar ook en wakkert haar aan.

o Vandaar dat inspirerende woorden geen woorden zijn die iets teweeg brengen maar iemand. Het zijn woorden die zicht naar buiten keren en een opening bewerkstelligen

o Het zijn eerste woorden of woorden die uitnodigen om te beginnen, eens tap te zetten en ons te nestelen in datgene waarover niet gesproken kan worden

Geïnspireerd spreken is dan ook altijd een in overeenstemming gebracht worden door aandachtig te zijn voor die woorden waartoe men wordt opgevorderd en die gezegd moeten worden Geïnspireerd spreken is niet functioneel: het is dwingend, verstorend, uitputtend, extreem. We

hebben woorden nodig die aandachtig maken, die uitputten, de blik mobiliseren en doen spreken.

8. Tot slot

Citaat van Buber (p.139)

We hebben woorden nodig die ons meenemen en in vervoering brengen. Deze woorden zijn niet gegeven en niet willekeurig. Ze dienen heel zorgvuldig en met een grote precisie te worden gekozen zodat ze een uitnodiging zijn om het woord te nemen.

51

Het zijn woorden die niets zeggen buiten het zeggen zelf. Maar, zodra men begint te spreken, spreekt men niet meer tot iemand maar het iemand wordt iets en zo wordt het opnieuw een gericht of een geadresseerd spreken

(Zich) Wenden – Sefan RamaekersIn Le Fils gebeurt iets wat niet eenvoudig weg te situeren valt, namelijk de de verplaatsing of wending van Oliviers lichaam en van zijn blik: hij beslist toch om Francis toe te laten in zijn atelier Hij weet niet waarom: er is eigenlijk geen reden, er is niets

o MAAR: dat niets dat geen betekenis heeft, heeft een effect: het zet hem in beweging o Zo treedt hij, stap voor stap, een ruimte binnen die nier meer de bekende en herkenbare

ruimte is. Met deze wending van Olivier willen we in dit onderdeel een bepaalde pedagogische betekenis

verbinden Opvoeden heeft te maken met een bepaalde vorm van wenden MAAR: wat is dat wenden waar het in de opvoeding over gaat?

Wenden kan zijn: keren, omkeren, terugkeren, tot inkeer komen,.. verschillende invullingen van wenden verschillende opvattingen over opvoeden

De wending van Olivier toont zich in verschillende hoedanigheden: = Een zich afwenden van de cultuur, van wat verwacht wordt (aversio) = Een wenden naar zichzelf (conversie of omkering) = Een omwenden van zichzelf en van die cultuur (conversie)

Inspiratie: Michel Foucault en Stanley Cavell

1. Aversio

er tonen zich in dit wenden 2 dingen:

1. een confrontatie met culturele normen en een confrontatie met het zelf voor zover dit zelf een expressie is van die normen De norm waartegen Olivier botst zit vervat in de zin die zijn ex-vrouw zegt: “Personne ne

ferait ça” Door wat hij doet botst hij op een grens die aangeeft wat voor ons een menselijk bestaan

markeert.

2. De wending van Olivier houdt de weigering in van een bepaalde conditie, of toch minstens een aarzeling Het is een weigering van of een aarzeling ten aanzien van de huidige conditie van de

samenleving, die niet zonder meer een verwerping van die conditie inhoudt, maar ook een poging tot verandering ompliceert

een samenleving vraagt van haar leden een toestand van conformiteit (handelen en gedragen conform haar regels)

52

De wending van Olivier is in de eerste plaats een zich afwenden van wat verwacht wordt, van wat in een bepaalde cultuur of in een bepaald maatschappelijk bestel als normaal bestempeld wordt.

Olivier weigert deze conformiteit doordat hij niet oordeelt: hij toont ons een aversie van conformiteit

I. Plato – De Allegorie van de grot

Hier omschrijft Plato opvoeden als de kunst van het om-wenden. Dit omwenden is in eerste instantie te begrijpen als een zich afwenden. Opvoeden = afgewend worden van de wereld van de schaduwen

De gekluisterde mensen zien niet de echte werkelijkheid, maar slechts schaduweno ze leven in een schijnwereldo ze bezitten geen ware kennis (episteme) en wat ze zeggen zijn slechts meningen (doxai)o ze verkeren in onwetendheid

Opvoeding is een proces van genezing van deze onwetendheid o = fysieke gebeurtenis van de bevrijding uit de boeien

Opvoeden als de kunst van het om-wenden is afgewend worden van de schaduwen naar de echte dingen: = een gewelddadige gebeurtenis de eerste stap naar vrijheid is een gedwongen stap, want

het kind wordt bevrijd door ingrijpen van de opvoeder. De grot is de plaats waar de mensen verblijven, wonen. Hieruit weggerukt worden (gedwongen

worden om op te staan en in het licht te kijken) is iets dat niet verwacht wordt = een ingrijpende gebeurtenis Bevrijding uit de boeien brengt altijd een vorm van geweld met zich mee

De opvoeding kan zichzelf niet bevrijden. Het initiatief tot bevrijding ligt niet bij de opvoedeling maar het is de opvoeder die voor het kind kiest.

Gelijkenis tussen het opvoeden als omwenden dat Plato beschrijft en de situatie waarin Olivier verkeert:

Plato OlivierGelijkenis in het fysieke en het gewelddadige van de gebeurtenis: ze worden allebei losgerukt van hun achtergrond, hun verleden impliceert onvermijdelijk een vorm van leiden

Gekluisterde mensen worden losgemaakt uit hun boeien en vervolgens in beweging gezet, letterlijk om de ruimte te verlaten

Ze moeten het licht betreden (= lijden)

= gedwongen overgang van een zekere activiteit naar een inactiviteit

Er gebeurt iets met hem, zonder dat hij dit verwacht

Hij wordt in beweging gezet door iets zonder dat hij weet wat dit is

Hij weet met zichzelf geen raad (= lijden)

= gedwongen overgang van een zekere activiteit naar een inactiviteit

Gelijkenis in het onwennige van de wending impliceert ook verschil

Lijden is tijdelijk Afwenden van de

schijnwerkelijkheid doet pijn maar na verloop van tijd zal de opvoedeling wel zien wat de ware

Hier lijkt het wenden zelf verkeerd te zijn

De wending wordt niet gevolgd door gewenning

De betekenis van het gebeuren ligt in het

53

werkelijkheid is onwennige zelf, in dat wat niet wend

Pedagogische bij Plato: ligt in dat proces: de wending, die aanvankelijk onwennig aanvoelt zodat de opvoedeling in eerste instantie geneigd is terug te keren naar de geborgenheid, zal na een een periode van gewenning leiden tot inzicht

II. René Descartes

Ook Descartes kent een betekenis toe aan het wenden als een zich afwenden Descartes wordt gedreven door zijn zoektocht naar objectieve, ware kennis en naar een

oordeelscriterium dat hem in staat stelt juist te handelen in het licht van veel conflicterende standpunten waarmee hij geconfronteerd werd.

Descartes wil komaf maken met de ‘oude fundamenten’

Beter weren, zeker weren betekent voor Descartes een vorm van emancipatie, ontvoogding. Zijn rationalisme spruit voort uit een doorleefd verlangen om door gebruik van de rede bijgeloof,

vooroordelen, cultureel relativisme en fanatisme te overwinnen en zo verdeeldheid en conflict te kunnen voorkomen

Hoe moeten we leven volgens Descartes? De menselijke geest moet zich afwenden van de wereld van de zintuigen, zodat hij voorbereid

wordt om een glimp op te vangen van de werkelijkheid die voorbij het zintuiglijke ligt o = een objectieve, bovenindividuele werkelijkheido impliceert een vorm van scepticisme. o = een anversio

Aversio: opent de mogelijkheid om komaf te maken met de oude wereld, het is een tussenfase om een betere toestand te bereiken (zoals bij Plato)

Verschil tussen Plato en Descartes:

Plato Descartes Wenden slaat in eerste instantie op het

wenden van de opvoedeling MAAR: Hoe zijn de eerste

filosofen/opvoeders dan uit de grot geraakt Stuiten op een regressus ad finitum

Eerste stap naar de vrijheid gezet door de kracht van de rede, van de rationaliteit

Omwending gebeurt door filosofen/opvoeders Omwending gebeurt op eigen kracht: de bevrijding van de wereld van de zintuiglijkheid is het gevolg van de intentie van het subject

54

Pedagogische betekenis: in het afwenden van de wereld van het zintuiglijke en het wenden naar de werkelijkheid voorbij het zintuiglijke is meteen een aanzet gegeven om de tegenstrijdigheden waarmee hij ten gevolge van zijn opvoeding en onderwijs zit, aan te pakken

De aversio waarvan Descartes spreekt is een onderdeel van een werkwijze, een methode, die moet leiden tot een beter weten0 Aversio is een middel tot het bereiken van een doel

Verschil cartesiaanse opvatting van de aversio (Descartes) en Olivier

Descartes OlivierWel een duidelijk doel Wordt losgerukt van zijn verleden

Wat hij doet is niet het gevolg van een bepaalde morele redenering

Hij heeft geen plan hij beweegt ondanks zichzelf

Beweging heeft geen duidelijke waartoe, geen objectief

Wenden = tussenfase Wenden = datgene wat van belang is

2. Conversie naar

Door losgerukt te worden van zijn verleden, vervreemdt Olivier van zichzelf. De aversie van wat verwacht wordt is dus ook een aversie van zichzelf,

van zichzelf voor zover dit zelf een expressie is van de culturele normen hij kan niet langer zichzelf zijn, maar wordt gedwongen een ander zelf te worden. Hij komt tot bij zijn ‘next self’ (Cavell) = zijn naaste, volgende zelf

o hij komt naast zichzelf te staan o = denken: een gezonde manier van naast zichzelf te staan

Een zich afwenden van wat verwacht wordt is tegelijk een zich wenden naar zichzelf, een conversie naar zichzelf

introspectie want het gaat hier niet om de vraag ‘Wie ben ik?’, maar om de vraag ‘Waar bevindt ik mij?’

de conversie naar zichzelf bij Olivier is tegelijkertijd een zich wenden naar de cultuur: REDENEN: wending van Olivier is een wending naar een zelf waarvan de grenzen vaag zijn en

samensmelten met de geschiedenis van de cultuur die hem voortgebracht heefto de cultuur wordt er met zichzelf geconfronteerd, langs de lijnen die in hem samenkomen.o Het gaat in deze zin dan om een conversatie met zichzelf, met de cultuur in zichzelf over

hoe die cultuur van hem bezit heeft genomen en hij van die cultuur.

De ander is hier op verschillende manieren mee vervlochten: als de samenleving of in de figuur van Francis, of als open mogelijkheid misschien kan ik mijn cultuur niet verteren? Dan zal ik mijn cultuur elders moeten zoeken.

55

I. Plato

Plato: de gekluisterde mensen kunnen wel al zien, maar hun zien is verkeerd gericht: men moet de opvoedeling leren lijken waar hij of zij behoort te kijken: dus het vermogen om te

zien aan te scherpen/de intensiteit van het bewustzijn verhogen = anamneseleer van Plato.

Opvoeding: = de kunst van het om-wenden, dit is een zich afwenden van de schijnwereld en een genezing

van de onwetendheid In die zin is opvoeden de opvoedeling leren kijken waar hij/zij moet kijken

o = het vermogen om op te klimmen, om op een verdiepte manier te zien, aan te scherpen. Opvoeding of genezing van de onwetendheid heeft te maken met het fundamenteel te maken

van de herinnering. o Herinneren = de fundamentele vorm van kennen o Herinnering als een conversie van het zelf = het proces van het vinden van een diepere

waarheid, van een waarheid die door het keren naar het zelf in het zelf gevonden kan worden

De opvoeder helpt de opvoedeling die kennis te herinneren = maieutiek/verloskunde

Verschil tussen Plato en Olivier: een verschillende opvatting van waarheid

Plato OlivierGaat om een hogere waarheid als datgene wat we kunnen kennen door de verdiepte manier van zien

Wending naar de waarheid van zichzelf, een waarheid die te maken heeft met de vraag ‘Waar bevindt ik mij?’

Bij Olivier zou men ook enigszins van herinnering kunnen spreken: her-inneren in de zin van het zich opnieuw toe-eigenen van een eigen stem.

3. Conversie van

Olivier probeert een antwoord te vinden op een ongewone situatie, hij wendt zich af van wat van hem verwacht wordt, wat tegelijkertijd een zich wenden naar zichzelf en naar de cultuur is MOEILIJK: het is een zoektocht zonder de mogelijkheid te verzaken aan de wereld en zonder dat

er een vaststaande taal gegeven is waarbinnen valt na te denken over het ‘eigen’ zelf of over wat de ‘eigen’ stem is

Idee van wenden in de christelijke traditie: de bekering wenden van Olivier Centraal = een transitie van het ene type van zijn naar het andere type van zijn

o een verzaken aan de bestaande wereld en een verzaken van zichzelf o christelijke wending impliceert een verzaken van de bestaande wereld met het oog op het

binnentreden van een andere wereld die te onderscheiden is van de huidige

56

Dostojevski: Misdaad en straf Wending naar een andere wereld betekent bevrijding. Hoofdpersonage uit boek heeft een dubbele moord gepleegd, de last van zijn misdaad wordt

hem ondraaglijk. Enkel de wending naar het geloof biedt een uitweg uit de wanhoopo door deze wending vindt hij vrijheid.

Olivier herwint een bepaalde vorm van vrijheid:MAAR: de wending van Olivier is op een heel andere manier te begrijpen: Olivier vergeet zichzelf niet, maar is trouw aan zichzelf en vertrouwt in zichzelf, in het vermogen

om zelf te zien, te horen, te beslisseno de wending van Olivier is dus geen goddelijke ingeving, maar de torsie van het lichaam.

Het gaat er om een transformatie van het bestaandeo Olivier komt niet dichter bij de waarheid, hij weet juist niet meer wat juist of fout is. o Zijn wending leidt niet tot ‘iets’, maar de transformatie zelf is van belango wordt geïllustreerd doordat er geen einde van de film is (het gaat ergens naartoe, maar we

weten niet waar naartoe).

Cavell beschrijft deze conversie van als een keren van onze natuurlijke reacties; het is gesymboliseerd als wedergeboorte. Natuurlijke reacties = wat eigen is aan de menselijke natuur

o = onze vanzelfsprekende wijze van handelen, reageren, onze gewoontes en zeden die we hebben meegekregen in de initiatie in onze levensvorm

o Reacties zijn natuurlijk omdat ze zo vanzelfsprekend zijn moeilijk om deze te veranderen, daarom gebruikt hij ook de term ‘natuur’ MAAR er is een mogelijkheid tot een nieuw begin: wedergeboorte ≈ wenden als

bekeren Olivier weet niet onmiddellijk wat te doen, maar het lijkt hem tegelijkertijd onmogelijk te

negeren wat hem overkomt. Hij moet een antwoord (uit)vinden, zijn eigen stem.

Verschil Cavell en Christelijke benadering:

Cavell Christelijke benaderingNadruk op het feit van het vertrek, NIET op het doel

Bepaalt mensbeeld blijft normatief

Werken – Ilse Geerinck1. Twee wijzen van uitoefenen van een beroep

Meeste mensen vinden het belangrijk om hun werk goed te doen. Openstaan voor feedback en evaluatie Bereid zijn om zich aan te passen aan nieuwe situaties Deelnemen aan bijscholingen Functioneringsgesprek als middel om zicht op prestaties en werkpunten te krijgen

57

Goede werkkracht is voortdurend bezorgd en bekommerd om effectiviteit en efficiëntie van zijn daden.= actuele opvatting over wat het betekent om een beroep uit te oefenen.

MAAR: twijfel: Is Olivier wel een goede werkkracht? Niet bezorgd om de betrokkenheid en welbevinden van de jongeren Hij maakt hij zich geen zorgen om de efficiëntie van het onderwijsleerproces

in plaats van ons af te vragen of Olivier een goede werkkracht is willen we wat Olivier doet, zien als een andere maar zeer wezenlijke vorm van werken Poging doen om onder woorden te brengen van wat Olivier doet.

Twee wijzen waarop men een beroep kan uitoefenen:1) Beroep zo uitoefenen dat het werk een middel is om een bepaald doel te verwezenlijken

Duidelijk voorwerp en doel Bepaalde voorwaarden en eisen mee verbonden Goede werkkracht = voldoen aan die voorwaarden en eisen Voldoen aan de eisen van “professionaliteit”

2) een werken-zonder-waarom Zuiver bezig-zijn Bezig-zijn als meest eigenlijke vorm van werkzaam-zijn en dus als eigenlijke werken

Twee wijzen van werken zijn verbonden met een verschillende houding ten aanzien van De Werkelijkheid Zichzelf

2. Werken op professionele wijze: meerwaarde bewerkstelligen

Een goede beroepskracht gaat professioneel te werk. Voorbeeld: verschillende opleidingen aan hogescholen, “professionele bachelors” =

studenten uitrusten en klaarmaken voor beroep

Professionaliteit kan men leren: kan door iedereen verworven of toegeëigend worden.

58

Een professional is iemand die een bepaalde houding aanneemt ten opzichte van zichzelf die we kunnen duiden als een zelfreflectie in termen van competentie

I. Competent antwoorden op tekorten

Onderscheid tussen verschillende aspecten met betrekking tot de basiskennis

a) Vakinhoudelijke professionaliteit

Verwijst naar de vakinhoudelijke kennis die een professionele beroepskracht moet bezitten. MAAR: er is NIET één absolute en allesomvattende waarheid, daarom spreekt men over expertise Expertise: = Vaardig onderlegd zijn in het genereren van (nieuwe) inhouden als oplossing voor problemen

waarmee men geconfronteerd wordt levenslang leren (in plaats van kennisoverdracht) Vaardigheid om kennis te produceren omdat kennis iets is wat telkens opnieuw gegenereerd

wordt als oplossing voor bepaalde maatschappelijke en individuele problemen

Vakinhoudelijke professionaliteit = nauw verbonden met didactische professionaliteit de twee gaan op in praktische kennis. Vaardig onderlegd zijn = het eigen maken van technieken, werktuigen en methoden om zichzelf

aan het werk te zetten. Actief leren = werken EN werken = actief leren.

o REDENEN: elke situatie is anders en vraagt andere oplossingen o Elke nieuwe situatie moet als een uniek probleem bekeken worden

Professionaliteit verwijst naar de kunde om elke situatie als unieke zaak te bekijken en analyseren om tot geëigende oplossing te komen. Wat expert aan het werk zet zijn sociale problemen, noden en behoeften. Hij wil

tegemoetkomen aan een tekort en daarop zo efficiënt en effectief mogelijk antwoord bieden.

Het werk bestaat erin om wat voorligt telkens opnieuw en met individuele aandacht te analyseren, er informatie over te verzamelen, deze te ordenen en zo te selecteren met het oog op een aangepaste oplossing

b) Organisatorische expertise

kans op succes hangt in sterke mate af van de omkadering, want probleemsituaties doen zich meestal voor binnen een groter geheel.

Succesvol kaderen van uniek probleem: Verbonden met betrokkenheid en communicatie, eisen en verwachtingen die gesteld worden

aan beroepskracht op het niveau van het functioneren in en van een organisatie

59

Professionaliteit = verwerven van basiskennis en innemen van bepaalde basishouding.

Omgekeerd wordt van elke organisatie verwacht dat ze kansen bieden om professionaliteit van personeel te versterken. o organisatie wordt verondersteld een krachtige werk- én leeromgeving te zijno uitbouwen van een krachtige werk- en leeromgeving is gerelateerd aan het uitbouwen van

professionaliteit binnen de organisatie

MAAR: voor de professional zijn alle problemen unieke problemen nauwelijks nog verschil tussen individuele en collectieve, sociale problemen. (

c) Professionele deugden

Naast didactische expertise, vakinhoudelijk en organisatorische expertise moeten beroepskrachten ook beschikken over professionele deugden: Flexibiliteit, aanpassingsvermogen, samenwerkingsvermogen, openheid,.. Vaardigheden waarmee ze communicatie en betrokkenheid kunnen versterken om vlugger en

efficiënter tot oplossingen te komen

Samengevat: Professionals zijn experts, eigenaars van vaardigheden, competenties die zichzelf te werk stellen als zijnde oplossing voor problemen. De inzet van hun werkkracht ligt in het optimaliseren van hun dienstverlening die antwoorden vormen op behoeften en noden.

II. Zelfbetrokkenheid in de vorm van reflexiviteit en van een zichzelf tewerkstellen

Voor de professionele beroepskracht is de waarde van de verworven basiskennis/expertise gerelateerd aan het uitgangspunt of de ‘beginsituatie’= de sociale en individuele problemen, behoeften en noden die de aanzet vormen om te werken en zichzelf tewerk te stellen Beroep = het instrument of middel waarmee een samenleving tegemoet wil komen aan

individuele en collectieve behoeften en noden.

Professionals: hebben de verantwoordelijkheid om te zorgen dat de samenleving functioneert en erop vooruitgaat

Taak professionals = antwoorden en oplossingen zoeken voor actuele problemen, noden en tekorten.MAAR: expertise en krachtige werk- en leeromgeving zijn niet voldoende om productiviteit te blijven bekrachtigen Professionaliteit is NIET iets wat men eens en voor altijd heeft, maar iets waar men telkens

opnieuw aan moet werken

Centrale pijler van het werken als professional is het vermogen tot reflexiviteit: Grond van alle andere dimensies = een (werk- of leer)houding Voor een professionele werkkracht is de wereld een werkomgeving die onaf in de zin dat er een

permanent tekort is aan kennis.

60

zelfstandig en professioneel zijn = de werk- en leeromgeving kunnen lezen in termen van tekorten en behoeften.

Werken = zich buigen over bepaald probleem en bij zichzelf ten rade gaan of en welk gereedschap men bezit om tot een succesvolle oplossing te kunnen komen. vraagt om reflectie over zichzelf in termen van competenties

Het gaat om een permanent zelfonderzoek met de kernvraag: ‘Welke competenties heb ik verworven en welke heb ik (nog) nodig?’, Zelfreflectie houdt zo de mogelijkheid in om in het werk voortdurend aan te passen aan het

uitgangspunt en de finaliteit = zelfmanagement van de eigen werkzaamheid

Professionele bachelors ook wel initiële opleidingen genoemd

Slagen betekent NIET dat men voor eens en voor altijd weet hoe het moet, MAAR verwijst naar een houding: Dat men bekwaam is om de wereld te lezen in termen van problemen en noden en dat deze blik

en houding het mogelijk maken om te werken aan de eigen beroepsidentiteit Navorming en bijscholing noodzakelijke updatings-mogelijkheden om werkkrachten verder uit te

rusten met nieuwe nodige vaardigheden en competentieso DOEL: tegemoet kunnen komen aan nieuwe maatschappelijke problemeno Expertise die van waarde is, is diegene die productief is

De professionaliteit of beroepskracht ligt precies in het zelfmanagement van de eigen werkzaamheid. Daar is ook de professionele identiteit mee verbonden.

Beroepsidentiteit: = het effect van zich permanent tewerk te stellen Ervaring van vrijheid die hiermee verbonden is, is die van permanente bevrediging van tekorten

en behoeften o uitgangspunt en doel vallen samen voor de professionele beroepskrachto de waarde van het werk ontleent zijn betekenis NIET aan een bepaalde orde of norm, MAAR

aan de succesmomenten die zich uitdrukken in de winsten die men boekt een goede werkkracht wordt gewaardeerd voor zijn werk

Professionele identiteit: NIET iets wat men heeft WEL: iets waar men pas aanspraak op kan maken wanneer men zichzelf tewerkstelt

o = zichzelf een betekenis geven door tekorten op een succesvolle wijze weg te werken competent zijn verwijst naar de accuraatheid en berekenbaarheid waarop men doet wat men

moet doen in vergelijking met anderen

61

Professioneel werken gaat samen met een bepaalde verhouding tot de werkelijkheid en met bepaalde verhouding tot zichzelf

3. Werken als bezig-zijn: werken zonder “waarom”

Conclusie dat Olivier GEEN professionele werkkracht is. Olivier heeft niets op het oog met zijn werken en daden:

Enkel een zuiver bezig-zijn = Eigenlijke werken

I. Zorgzaam bij de dingen aanwezig zijn

Olivier is een schitterende vakman, hij weet waar hij mee bezig is. Dit heeft te maken met de werkwijze: de verhouding tot de werktuigen en het materiaal, hij doet

dit met een grote nauwkeurigheid en zorgzaamheid. = een zorgzaam aanwezig zijn bij de dingen die hij doet De zorgzaamheid die hij toont, is die van in de dingen die hij doet niet gehinderd, nog

afgeleid te zijn

Eckhart: noemt deze zorgzaamheid bij de zorg staan of bij de dingen staan die hij onderscheidt van in de zorg zijn of in de dingen staan. Mensen die in de zorg zijn, zijn mensen die met hun werken steeds iets op oog hebben.

o Het gaat om een werkheiligheid waarbij het doel steeds de middelen heiligt. De zorgzaamheid van Olivier is een bij de dingen staan. Eckhart: spreekt hier over een vrij worden van werken

o ≠ ophouden met werkeno MAAR = vrij worden van werken als middel tot een

VRAAG: Waarom doet men wat men doet? Eckhart: Wanneer men bij de dingen staat en bij de zorg is zijn de werken die men verricht

gekenmerkt door de verstandelijke omzichtigheid/de bezonnenheido Bezonnenheid = enkel zo te werken dat de werken niks anders op het oog hebben dan bij de

dingen aanwezig zijn.o = afzien van een doelgerichtheid In die zin is het een zomaar werken

De inzet en de aanzet van deze werken liggen besloten in de activiteit zelf

Geen sprake is van een einddoel + dit werken wil geprezen worden om zichzelf We kunnen deze werken het eigenlijke werken noemen

In het werken zonder waarom valt de betekenis samen met de verrichting o onmogelijk om de betekenis en de zinvolheid van het werk af te leiden van een

verhouding tot een buiten, een doel of een finaliteit eigenlijk: verwijst naar ‘het wezenlijke van de zaak zelf’.

o De waarde of de betekenis van het werken, ligt precies in het werken zelf, dat men verricht om henzelf

62

o impliceert bepaalde eisen, maar deze eisen liggen in het werk zelf, ze zijn er inherent aan.

Zorgzame mens werkt zonder waarom: hij heeft niets te verdienen, geen doel te bereiken, wil geen gelijk krijgen. Wat op het spel staat is recht doen aan het wezenlijke van de zaak zelf Volgens Eckhart is dit het werken van de waarachtige of gerechte mens. Het eigenlijke werken

noemt Eckhart het werken van binnenuit.

II. Zelfbetrokkenheid in de vorm van bezonnenheid en gelatenheid

Het werken van Olivier is een bezig-zijn, hout in dat men: van binnenuit en bezonnen bij en op de dingen betrokken is.

Bezonnenheid = een verstandelijke omzichtigheid, die in de eerste plaats een zorgrelatie die niet enkel de

dingen maar ook zichzelf betreft. Het werken wordt teruggevoerd op een ik dat met redenen en bedoelingen het werk verricht of

een ik dat vanuit behoeften of tekorten werkt

Eckhart: zorgzaamheid impliceert een vorm van gelatenheid = de beweging waarin het ik dat op zichzelf betrokken is in termen van behoeften opgeheven

wordt Opheffen of loslaten van het ik betekent niets willen, niets weten en niets hebben paradox: betekent dat men deze gelatenheid niet kan willen

Zomaar werken betekent dat men zelf bij de dingen aanwezig is maar impliceert tegelijkertijd een zekere onthechting van het ik het ik hier is het aspect van de mens dat er op uit is de werkelijkheid tot mijn werkelijkheid te

maken, maar zo verliest men de werkelijkheid als werkelijkheid uit het oog o mens kans gevangen te komen zitten in beelden, ideeën en begrippen die zijn overgedragen

of die men van zichzelf heeft gevormd. o Zolang men zijn ik koestert, kijkt men naar de werkelijkheid vanuit deze beelden, ideeën en

begrippen (theorie) heen. Voorbeeld Le Fils: wanneer men vanuit de idee van wat men verstaat onder een goede

beroepskracht kijkt naar de film verliest men uit het oog wat Olivier doet

63

Bij zomaar werken gaat het om een zorgzaam aanwezig zijn bij de zaak waarin juist de grond gevonden wordt voor het werken

Wie haar wil, zal haar ontgaan

Gelatenheid is juist het verliezen van de doelgerichtheid van het ik en aanwezig zijn bij zichzelf en de zaak

o MAAR: vanuit onze beelden, ideeën en begrippen bekomen we geen waarheido WEL: vanuit een zorgzame, aanwezige houding toont de film waarheid.

Kühn: spreekt over een ontscheppende interpretatie het gaat om het benaderen van de werkelijkheid als werkelijkheid en niet als middel om het ik

aan te goed te doen de werkelijkheid lezen door leeg te worden van ‘wat men denkt’ en ‘wat men wil’. paradox: deze onthechting van zichzelf (het op een bepaalde manier leeg worden) vraagt ook

tegelijk een bepaalde aandacht of zorg voor het zelf in het doen/werken zelf

4. Waarachtig werken

Een goede werkkracht voldoet vandaag aan de vereisten van de professionaliteit

Voorwaarde voor een werken-zonder-waarom ligt in een bezonnen en gelaten bezig te zijn. Wanneer werken de vorm aanneemt van dingen doen in de betekenis van bezig-zijn dan gaat het niet om een ‘ik dat werkt’ maar om de activiteit zelg

Waarachtige werken: zijn werken die goed zijn zonder meer. De waarheid dient niet gezocht te worden in expertise maar in een zelfbetrokkenheid, een zorgzaam en aanwezig zijn bij de dingen en de wereld. Wat doet Olivier nu en wat drijft hem in zijn werken? Hij doet de dingen omwille van de dingen

zelf vanuit een aandachtig en zorgzaam aanwezig zijn bij de ander, hier en nu.

64

Gastvrijheid – Mariette HellemansWe maken vaak een onderscheid tussen: vluchtelingen die terecht een beroep doen op onze gastvrijheid krijgen verblijfsvergunning diegenen die geen gegronde redenen hebben om ons land binnen te treden worden

uitgewezen

Van diegenen die een vergunning krijgen verwachten we dat zij inburgeren. we hebben daar programma’s en opleidingen voor = basiswaarden van onze cultuur, normen en

regels aannemen indien inburgering gelukt is komt de mogelijkheid van naturalisatie op de voorgrond

o Naturalisatie = het verlenen van de eigen nationaliteit aan een vreemdeling of het verkrijgen van de nationaliteit van een ander land dan waaruit men geboren is

o laat je behoren tot een ander land dan dat land waartoe u van ‘nature’ behoort. Integratie = sleutelwoord. Ruime toegang tot het staatsburgerschap wordt over het algemeen aangevoeld als een risico van

identiteitsverlies = verbonden met gevoelens over het ‘eigene’ en het ‘andere’

Aanname achter heel deze wet/regelgeving is dat een vreemdeling iemand is eigenlijk iemand die hier niet thuishoort wij kunnen die vreemdeling toelaten maar dit kan enkel onder bepaalde voorwaarden wij zijn eventueel bereid om een vreemdeling in ons huis, onze samenleving, onze cultuur op te

nemen op voorwaarde dat dit onder onze voorwaarden gebeurt. onze gastvrijheid is altijd voorwaardelijk.

1. Een educatieve opdracht

De aan voorwaarden verbonden inburgering is gericht op het vergroten van de kansen en mogelijkheden van nieuwkomers om actief deel te nemen aan de samenleving om tot volwaardig burgerschap te komen

Wat houdt burgerschap in: Gemeenschappelijke taal spreken Bereidheid een bijdrage te leveren aan het in stand houden van de gemeenschap Elkaar de ruimte geven in datgene waarin we van elkaar verschillen (tolerantie)

Raad voor Maatschappelijke ontwikkeling: vat inburgering op als een onderdeel van een ontwikkelingsproces dat elke bewoner van het land

doorloopt. Er wordt gesteld dat de eisen die met inburgering gepaard gaan dezelfde zijn als die eisen die

inherent zijn aan de opvoeding van elke nieuwe generatie. Neemt een ondubbelzinnige standpunt in: iedere nieuwgeborene is een nieuwkomer, beide

groepen staan eigenlijk voor dezelfde opgave

65

MAAR: juridisch wordt er wel een onderscheid gemaakt= Parallellisme tussen naturalisatie van vreemdelingen en humanisatie van de nieuwgeborenen Vreemdelingen verschillen niet wezenlijk in hun relatie tot onze wereld Ook van nieuwgeborenen wordt verwacht dat zij hun natuurlijke staat achter zich laten om in te

treden in een cultuur

De vraag die we ons stellen is of onze gastvrijheid ten aanzien van de nieuwe generatie, ten aanzien van de vreemdelingen in het algemeen een voorwaardelijke gastvrijheid is

2. Het verdedigen van de wereld

Een nieuwgeboren kind is een nieuwkomer in onze wereld. De nieuwkomers zijn niet kant-en-klaar, maar zijn in wording. Een kind is een wordende mens, en de ouders nemen de zorg en training van hun jongen op zich.

Mensen schenken een kind echter niet alleen het leven, maar brengen het ook ter wereld: De wereld was er al voor het kind en de wereld zal door ‘het nieuwe’ niet blijven wat ze is daarom moeten we de wereld beschermen opdat ze niet onder de voet wordt gelopen en

vernietigd wordt door de aanval van het nieuwe (= de wereld beschermen tegen het kind).

Hannah Arendt: Opvoeding is de wereld beschermen tegen het kind. Door de nieuwgeborene te introduceren in de wereld en zijn verleden beschermen we de oude wereld, maken we mogelijk dat de oude wereld wordt voortgezet.

Om de wereld te beschermen moeten we opvoeding in dit perspectief beschouwen als een overdracht van collectieve zin en betekenis vastgelegd in instituties en regelsystemen socialisatieproces volgens Durkheim.

Durkheim: maatschappelijk gerichte socialisatie o de mens is enerzijds een individualiteit en anderzijds een rationeel moreel handelend wezen het is de samenleving die, als een morele persoonlijkheid, het natuurwezen tot een

cultuurwezen maakt. o Introduceert het gezichtspunt van de samenleving vanuit dit gezichtspunt is opvoeding gelijk aan de voorbereiding van de jonge generatie op

een verscheidenheid van maatschappelijke rollen o iemand zijn = internalisering van het maatschappelijke regelsysteem

Traditioneel wijsgerig denken over opvoeding: persoonsgerichte opvoeding o Opvoeding = interrelationeel gebeuren gericht op zelfrealisatie van de mens (de wording

van het autonome ik) o iemand zijn = de mogelijkheid om je eigen leven in te richten naar eigen ontwerp,

onafhankelijk van allerlei verwachtingen

66

men creëerde zo ook een tegenstelling tussen persoonlijke identiteit, individualiteit en het lidmaatschap van de samenleving.

Het begrip individu is op zich een leeg begrip, het is de concrete historische maatschappelijke context die het ons mogelijk maakt op een individuele wijze te oordelen en te handelen.

Is opvoeding definiëren als socialisatie politiek conservatief? Ja, maar conservatief is geen scheldwoord

Alain Finkielkraut: de wijsheid van conservatisme is het vertrouwen in de o Vertrouwen in de gewoonten, de instellingen,… o Individuen zijn in de eerste plaats erfgenamen.

Hans-Georg Gadamer: Het vooroordeel tegen het conservatisme is het vooroordeel van de Verlichting tegen vooroordeleno MAAR: vooroordelen zijn niet per se negatief, zijn maken het oordelen mogelijk. o Voorbeeld: het begrijpen van een tekst is slechts mogelijk dankzij de achtergrond van de

lezer betekenisgeving van het bestaan is slechts mogelijk vanuit het toebehoren van elk individueel bestaan aan een collectieve geschiedenis.

Martin Heidegger: de mens is een in-de-wereld-zijn. Betekenisgeving van het bestaan is slechts mogelijk vanuit het toebehoren van elk individueel

bestaan aan een collectieve geschiedenis Wereld

o = fysische ruimte o netwerk van betekenissen dat zijn knoop vindt in het subject. Er is geen wereld zonder een

betekenisgevend subject, maar er is ook geen subject zonder wereld. De bescherming van de wereld is dus een voorwaarde een individu te zijn

o De bestaande wereld is geen normatief voorbeeld van hoe men zich dient te gedragen, maar de bestaande wereld maakt een nieuw spreken en handelen mogelijk

o maar ‘juist om wat in het kind revolutionair is te handhaven moet de opvoeding conservatief zijn’

o Voorbeeld taal: we kunnen slechts ‘iets’ nieuws zeggen wanneer we dat doen in een bepaalde taal met respect voor de grammaticale regels, anders maken we enkel geluid

Hannah Arendt: is conservatief en niet conservatief in de zin dat ze de wereld wil beschermen tegen het kind, maar ook het kind wilt beschermen tegen de wereld de vrijheid heeft een wereld nodig, maar de wereld heeft ook vrijheid nodig.

De nieuwgeborene is een kans op een toekomst voor onze samenleving, maar dit wil niet zeggen dat de verantwoordelijkheid voor de toekomst zonder meer in de handen van de kinderen dient gelegd te worden.

De her-stichting van de wereld is een verantwoordelijkheid van de oude en de nieuwe generatie

De opvoeding moet conservatief zijn opdat een vernieuwing van de wereld mogelijk zou zijn De intrede van de nieuwe generatie in de bestaande wereld moet aan voorwaarden gekoppeld

zijn willen we de toekomst van een nieuwe wereld niet in het gedrang brengen. MAAR: hoe kan uit het oude het nieuwe ontstaan?

67

o Voor Hannah Arendt is het ter-wereld-komen van een nieuwe generatie de kans op een nieuw begin voor de oude wereld

Hoe kunnen we dit begrijpen?

3. De toe-komst van het nieuwe

Wij denken toekomst vanuit een teleologisch perspectief. Wij zien geschiedenis als een continu proces dat op een vervulling of einde toeloopt. geschiedenis impliceert de idee van vooruitgang

MAAR: af en toe terugval terugval = accident waarna we de draad weer opnemen

datgene wat mogelijk wordt ligt steeds in het verlengde van wat is

Derrida: Als het nieuwe in het verlengde ligt van het bestaande gebeurt er niets Alles wat op ons afkomt is eigenlijk al in bekende vormen gegoten het kan ons niet meer verrassen: er gebeurt slechts wat er kan gebeuren, wat mogelijk is Derrida: ↔ enkel het on-mogelijke kan gebeuren Een gebeurtenis = datgene wat de normale gang van zaken doorbreekt Heidegger: het begrip gebeurtenis wijst op iets dat zich aandient, aanbiedt en zich tegelijkertijd

niet laat toe-eigenen. o Een gebeurtenis brengt ons in een situatie waarin we niet bij machte zijn om wat aan ons

gebeurt te begrijpen. o Een gebeurtenis kan niet verklaard worden. Ze kan niet voorspeld worden en is ook niet

herhaalbar. o Ze is uniek

Notie gebeurtenis gebruiken om een bepaalde verhouding tot de werkelijkheid te karakteriseren: een relatie van openheid, van blootstellingo Wij worden verrasto Wij zijn blootgesteld daarom kan iets op ons toekomen, kan iets ondanks onszelf

gebeuren. Alleen daarom kunnen we ons afsluiten.

De verdediging van het kind tegen de wereld kan in termen van een dergelijke gebeurtenis gedacht worden. Datgene wat nieuw is en zonder precedent moet plaats-vinden in onze samenleving.

Tolerantie

we zijn tolerant, maar er zijn grenzen aan onze tolerantie

Derrida: bekritiseert dit tolerantiebegrip noemt tolerantie een zekere vorm van liefdadigheid dat zich situeert zich aan de kant van de

sterkste

68

tolerantie is volgens hem niet de grond maar de grens van gastvrijheid:o tolerantie perkt de gastvrijheid ino tolerantie is zelfbescherming want de intrede van de nieuwkomer heeft een wereld-

schokkend effect De ander treedt mijn wereld binnen en aangezien hij niet uitgenodigd is, is het binnentreden van

mijn huis altijd een overtreding. Diegene die mijn huis ongevraagd binnendringt, vormt een bedreiging

Die wereld is geen willekeurige wereld. Het is niet zo dat die wereld net zo goed anders had kunnen zijn

o Onze wereld is een antwoord op de vragen die ons nu ook nog gesteld kunnen worden.

MAAR: kunnen we/mogen we van een nieuwkomer verwachten dat hij onze overneemt voordat hij het recht heeft om te spreken? Het nieuwe heeft zich op deze manier al teruggetrokken nog voor het onze wereldorde kàn

verstoren vanuit dit perspectief kunnen we stellen dat de toe-komst van een nieuwe wereld slechts

mogelijk is vanuit een onvoorwaardelijke gastvrijheid ten aanzien van datgene wat op ons toe-komt en de oude wereld op het spel zet.

4.Onvoorwaardelijke gastvrijheid

Derrida: de mens steeds onvoorwaardelijk gastvrij ons huis staat eigenlijk altijd al open en daarom is juist toekomst mogelijk: er kan iets gebeuren.

De inbreuk van het nieuwe ≠ een conflict tussen mijn wereld en een andere wereld ≠ gebrek aan overeenstemming,… MAAR: de toe-komst van het nieuwe hangt af van de mogelijkheid geraakt te worden door iets

dat de samenhang en coherentie van mijn wereld doorbreekt zonder zelf een betekenis te hebben.

Het nieuwe (het andere dat toe-komt) is geen betekenis. Er is iets gebeurt maar waartoe dat zal leiden is onbeslist, welke betekenis het zal krijgen zal/kan

van mij afhangen

De ongewenste vreemdeling is dus al mijn gast voordat ik hem kan uitnodigen of uitwijzen. Hij is de gast van iemand in mij

69

De wereld is het antwoord van het ik op wat mij overvalt, mij aan-gaat, hier nu bezit van mij neemt, mij niet met rust laat en mij geen uitstel geeft

5. Voorbij de grenzen van de plicht

= de vraag die de vrouw haar (ex-)man Olivier stelt nadat ze ziet dat hij de moordenaar van hun zoon als leerling aanvaardt heeft. hoe is het mogelijk je in te laten met de moordenaar van je zoon? Is Olivier wel normaal? Olivier begrijpt het zelf ook niet, Francis begrijpt het ook niet breekpunt komt wanneer Francis vraagt aan Olivier om zijn voogd te worden we snappen niet wat Olivier bezielt, Olivier maakt mogelijk dat Francis zijn straf ontkomt.

Wat Olivier doet wringt met ons gevoel van rechtvaardigheid, maar dwingt toch ook tezelfdertijd onze bewondering af. Olivier maakt zijn eigen leed + hij laat die andere (Francis) in zijn vreemdheid.

o Olivier kijkt Francis nooit aan, spreekt hem nooit aan met de voornaam,… o MAAR: Francis dringt het leven van Olivier binnen en Olivier maakt plaats op een

onvoorwaardelijke wijze. De film Le Fils wordt gezien als een film over wraak ofover de overwinning van humaniteit op

wraako ligt humaniteit dan voorbij de plicht? o Het kan toch niet de plicht zijn van Olivier om Francis te laten voorgaan op zichzelf? …

MAAR: Stellen we hier eigenlijk wel de juiste vragen? Een mens, een persoon is de auteur van zijn eigen leven. Het kind moet zijn eigen verhaal kunnen

schrijven, zijn eigen weg kunnen gaan Olivier doet iets wat niet van de orde van het recht is

o In het gelaat van de ander, de kwetsbaarheid, de weerloosheid, de uitdaging hem te doden, licht blijkbaar iets op wat de rechtsorde breekt

o Olivier doorbreekt de continuïteit van een geschiedenis. Het onvoorspelbare, het onvoorzienbare vindt plaats in de letterlijke zin. Het vindt plaats in de geschiedenis, onderbreekt de continuïteit van de geschiedenis van Francis en Olivier.

Dit zien de gebroeders Dardenne als een moment van humaniteit Ik laat de ander voorgaan omdat hij voorgaat op mij

6. Sterven aan zichzelf Het antwoord dat ik al dan niet kan geven op het nieuwe, het Andere zal ik moeten uitvinden. het antwoord is niet bekend.

70

Absolute gastvrijheid vraagt dat ik die absolute, onbekende, anonieme ander een plaats bied. Dat ik hem binnenlaat, dat ik zelf plaats voor hem maak zonder hem te vragen daar iets tegenover te stellen, zelfs niet zijn naam te noemen.

Want het toe-komen van het Andere heeft mijn wereldordening overhoop gehaald Ik zal mij moeten wagen in een antwoord

o ik kan dit ook niet doen en terugvallen op het bekende/vertrouwde, maar de vraag die mij in vraag stelt, blijft gesteld, dit gebeuren verbindt mij.

BEDREIGENDE: De opvoeder is gehouden te antwoorden binnen een horizon die onvoorzienbaar is, die vanuit het standpunt van kennis onbestaande is Wordt geacht te handelen vanuit een eis van de Andere die geen concrete invulling heeft en ook

niet kan worden ingevuld vanuit het tegenwoordige of het voorbije.

Als ik een beslissing neem omdat ik weet, binnen de grenzen van wat ik weet en weet tr moeten doen, dan ben ik enkel bezig invulling te geven aan een voorzienbaar programma en is er eigenlijk geen sprake van enige beslissing of enige verantwoordelijkheid, dan gebeurt er is wezen niets.

Voorbeeld Le Fils: In Le Fils gebeurt iets we weten niet precies waartoe het zal/kan leiden, maar we herkennen dat er iets gebeurt waar

het in de opvoeding om gaat: de deur openzetten voor de toe-komst van een nieuwe generatie mét het risico dat de regels van het huis geschonden worden.

Iedere nieuwgeborene presenteert zich aan de oude generatie vanuit de diepte van een absoluut anders-zijn. Ik kan proberen die toekomst in bezit te nemen door een nieuwe generatie in bekende banen te leiden maar op dat moment ontsnapt de toekomst mij. Ik kan het andere willen toe-eigenen, maar dit kunnen is het volstrekte tegendeel van macht.

Macht hebben betekent dat je de andere kan laten denken/doen wat jij wilt MAAR: de ander blijft steeds anders.

Tegelijkertijd is het absoluut Andere niet een anders zijn dan ik. Het is niet een andere wijze van zijn, maar het absoluut andere dat zich tegenwoordig stelt in de concreet andere is het andere-dan-het-zijn het Andere dan het zijn stelt het zijn in vraag de wereld, het ik verdedigt zich.

MAAR: Zodra het huis afgesloten wordt voor een buiten is er al geen sprake meer van opvoeding. De opvoeder sterft aan zichzelf zodat de vraag kan overleven zonder een hooghartig antwoord te krijgen. Dit sterven is het tegendeel van een capitulatie

71

de toekomst is het absoluut Andere dat ik mij op geen enkele manier kan toe-eigenen.