FaculteitLetteren&Wijsbegeerte

SeanH.Arijs01200426

PaterEdmondBoelaert:eenstrijdtegendeblankepest

OverdeinvloedvanhetVlaamsevolksnationalismeenhetradicaalindigenismeophetantikolonialebewustzijnvaneenkatholiekemissionarisinhettwintigste-

eeuwsekolonialeCongo

MasterproefvoorgedragentothetbehalenvandegraadvanMasterindeGeschiedenis

2015-2016

Promotoren Prof.Dr.MichaelMeeuwis VakgroepAfrikaanseTalen&Culturen Prof.Dr.GeertCastryck VakgroepGeschiedenis

2

Verklaringinverbandmetauteursrecht

Deauteurendepromotorengevendetoelatingdezestudiealsgeheelvoorconsultatiebeschikbaar

testellenvoorpersoonlijkgebruik.

Elkandergebruikvaltonderdebeperkingenvanhetauteursrecht,inhetbijzondermetbetrekking

totdeverplichtingdebronuitdrukkelijktevermeldenbijhetaanhalenvangegevensuitdezestudie.

Hetauteursrechtbetreffendedegegevensvermeldindezestudieberustbijdepromotoren.

Hetauteursrechtbeperktzichtotdewijzewaaropdeauteurdeproblematiekvanhetonderwerp

heeftbenaderdenneergeschreven.

Deauteurrespecteertdaarbijhetoorspronkelijkeauteursrechtvandeindividueelgeciteerdestudies

eneventueelbijhorendedocumentatie,zoalstabellenenfiguren.

Deauteurendepromotorenzijnnietverantwoordelijkvoordebehandelingeneneventuele

doseringendieindezestudiegeciteerdenbeschrevenzijn.

3

Voor-endankwoord

Doorheenmijnopleidinggeschiedenishebiksteedseengrotevoelinggekendmethetkolonialever-

ledenvanWest-Europa.Sindsde15eeeuwontmoettenbeschavingenelkaarnatijdperkenvanafzon-

derlijkeontwikkeling,datfascineertmijeindeloos.DeEuropeseexpansiedrangwascruciaalvoorhet

verdereverloopvanheteigencontinentenzounogvoorlangetijddiensplaatsindewereldbepalen.

Doordeprimairedrijfveer vanwinst en verblinddoor een superieur zelfbeeld, gingdit echter ten

kostevananderen.Dekolonisatie,opgevolgddooreenperiodevan imperialisme,naardeNieuwe

Wereld,hetVerreOostenenhetzwartecontinenttoe,vertoonde(zelfsbijeengemenebenadering)

weinigmomentenvangeweldloosheidofeenneigingtothetabsorberenvanelkaarsverschillen.

Toenikvoormijnmasterproefdekanskreegditallesbepalendefenomeenteonderzoekenlangsde

eigenzinnigefiguurvanEdmondBoelaert,greepikzedanookmetbeidehandenaan.Hetverleende

mijeenuniekperspectiefopdeeigenBelgischekolonialegeschiedenis,dienaarmijnsinziensnogte

vaakwordtoverzieninhetalgemeennationaalgeheugen.

Alvorensovertegaantotdemasterproefzelf,wens ikgraageenaantalmensentebedankenvoor

hunsteunenverleendediensten,diezoditprojecthebbenmogelijkgemaakt.

Allereerstmijnpromotoren,Prof.Dr.MichaelMeeuwisenProf.Dr.GeertCastryck,diemijdoorheen

ditacademiejaarhebbenbegeleid.

VervolgenswilikookgraagHonoréVinckvernoemendiealsauteurenarchivarismijenormopweg

hielpbijditonderwerp.MarcvanMelckebekeommijfotomateriaaluitzijnpersoonlijkeverzameling

teverlenenenookMarcCarlierdiedezetekstzoweltaalkundigalsstilistischwistbijteschaven.

Natuurlijkbedankikgraagmijnfamiliediemijdekansbooddezestudietekunnenvolgenenzomijn

passievoorhetverledentelatenachternagaan.Dezethesisstelteentoonbeeldvoorvanmijnver-

worvenkunde,alsookeentekenvandankbaarheid.

Mijnvriendenwilikvermeldendie,ondankshuneigenverplichtingen,altijdklaarstondenommijte

steuneneninteressetetonen,waardoordezeondernemingsteedsdragelijkbleef,zelfs inmindere

periodes

Tenslottewil ikdezemasterproefzeergraagopdragenaan‘mygrandpa’:RogerDegelaen.Hoewel

hijditwerknooitmeerzalkunnenlezen,hebikallesaanhemenzijncorrectiestedanken.Zowisthij

dezelaatstevierjaaralmijnvoorgaandepapersendienslezerstebehoedenvoormijntypischestijl

vaneindelozeformelezinnen,gevleesdmetontzaglijkarchaïschtaalgebruik.

4

“Lijkonzevooroudersdeuitmoordendepestbetiteldenals‘zwartedood’,

kunnenhelaasdezeNkundosprekenvan‘blankedood’.Mochthetniette

laatzijn,enmochtendenoodigedrastischemiddelenaangewendworden

omdezeziektederbeschavinginzegederbeschavingteveranderen.”1

—EdmondBoelaert

1E.Boelaert,“Ontvolkingdoorkolonisatie”,in:Aequatoria,7(1945),3,p.94.

5

Inhoudsopgave

Inleiding..........................................................................................................................................7

DeelI–Onderzoeksopzet..............................................................................................................11

DeelII–Algemeentheoretischkader............................................................................................13

HetVlaamsevolksnationalisme.............................................................................................................................13

Nationalismealseenpolitiekeideologie.................................................................................................13

Subcategorievanvolksnationalisme.......................................................................................................15

EenhistorischoverzichtvanhetVlaams-nationalisme(1830-1966).......................................................16

Hetradicaalindigenisme.......................................................................................................................................33

IndigenismeincontextvankoloniaalCongo...........................................................................................34

Radicaalindigenisme...............................................................................................................................44

Hetantikolonialisme..............................................................................................................................................47

Eenhistorischoverzichtvanhetantikoloniaaldenksysteem...................................................................50

Uiteenzettingvanenkelecentralebegrippen.......................................................................................................59

Etniciteit...................................................................................................................................................59

DeMongo................................................................................................................................................63

DeelIII–Methodologie.................................................................................................................69

DeelIV–Biografieinhaarbredehistorischecontext....................................................................71

Jeugdenvorming..................................................................................................................................................71

DeVlaamsetijdsgeest...........................................................................................................................................73

Hetmissie-engagementteCongo.........................................................................................................................75

VoorGod,voorvolk,voortaal...............................................................................................................................79

Argwaanenradicaliseringinoorlogscontext........................................................................................................84

TerugkeernaarBelgië............................................................................................................................................91

DeelV–HetantikoloniaalbewustzijnvanEdmondBoelaert.........................................................98

Boelaertsantikoloniaaldenken.............................................................................................................................98

Antikolonialismevanuithetradicaalindigenistischdenken....................................................................98

Antikolonialismevanuithetvolksnationalistischdenken......................................................................104

Antikolonialismevanuithetanti-moderndenken.................................................................................111

Boelaertsantikoloniaalhandelen........................................................................................................................115

6

Eenenquêtenaarlandenheer..............................................................................................................115

Conclusie....................................................................................................................................123

Bibliografie.................................................................................................................................126

Wordcount:48339

7

Inleiding

Dezemasterproefheeftalsdoeleenhistorischgesitueerdeencontextuelebeschrijvingtegevenvan

decomplexerelatiestussendriedenksystemendievaninvloedzijngeweestopdeBelgischekoloni-

aleperiode.MeerbepaaldgaathethierbijomdeonderlingeverhoudingentussenhetVlaamsevolks-

nationalisme,hetradicaalindigenismeenhetantikolonialisme.

Dezerelatieszullenbestudeerdworden indecontextvanBelgischCongo indetwintigsteeeuwen

aan de hand van de historische,missionair-wetenschappelijke figuur van Edmond Boelaert (1899-

1966).2Hij was een flamingant en een katholiekemissionaris die in de eerste helft van de vorige

eeuw(meerbepaaldtussen1930-1954)actiefwas indetoenmaligeAfrikaansekolonietendienste

vandeCongregatiedermissionarissenvanhetHeiligeHartvanJesus(MissionariiSacratissimiCordis

Iesu,MSC).EdmondBoelaertwordtvooralherinnerdvoorzijninzetvoorhetMongo-volk,eengrote

etnischeconglomeratievanverschillendebevolkingsgroepeninCentraal-Afrikadiegekarakteriseerd

wordendoorverschillendemaaraanverwantedialecten.Taalkundigkunnendezeevenwelterugge-

brachtwordentoteeneenheidstaal,hetLomongo,waarvoorBoelaertbelangrijkwerkleverdeopzo-

welgeschiedkundigalslinguïstischvlak.3

Terillustratieverwijzenwehiervoornaarhetetnologisch-missiologischtijdschriftAequatoriadathij

in1937insamenwerkingmetmissionarisGustaafHulstaertopstarttewaardoorBoelaertondermeer

bijdroegtotdeemancipatieenerkenningvanhetLomongo.4

OpmerkelijkisdatBoelaertsverwezenlijkingeneninzetvaakgekleurdwordendooreensterkeanti-

koloniale ingesteldheid. Zo valt in zijn oeuvre regelmatig vast te stellen dat hij de kolonisatie om-

schrijftalseen“pesteblanche”,ofhoehijhetkolonialeBelgischebestelaanzietalsde“verkrachters

vandenatuurwetten”.5

Hetiszijntypischvolksnationalistischdenkenevenweldataandebasisligtvandezeantikolonialege-

zindheiddieinCongoverderzouevoluerentoteensoortradicaalindigenisme.6Datiseenzienswijze

2H.Vinck,“EdmondBoelaert”,in:C.Winters,ed.InternationalDictionaryofAnthropologists,NewYork,Garland,1991,pp.69-70.3H.Vinck,“InfluencedesmissionairessurlaprisedeconscienceethniqueetpolitiqueMongo,1925-1965”,in:RevueAfricainedesSciencesdelaMission,4(1996),pp.131-133;T.VanLangendonck,DeinvloedvandemissionarissenvanhetHeiligHartophetetnischbewustzijnvandeMongo(Zaïre)(1925-1965),Gent(onuitgegevenlicentiaatsverhandelinguniversiteitGent),1992,p.5(promotor:R.Pinxten).4H.Vinck,“EdmondBoelaert:25eanniversairedesamort”,in:AnnalesAequatoria,12(1991),pp.564-566.5E.Boelaert,“DeNkundo-Mongo:éénvolk–ééntaal”,in:Aequatoria,1(1938),p.42;H.Vinck,“InfluencedesmissionairessurlaprisedeconscienceethniqueetpolitiqueMongo,1925-1965”,p.138.6B.Ceuppens,CongoMadeinFlanders?:KolonialeVlaamsevisiesop‘Blank’en‘Zwart’inBelgischCongo,Gent,AcademiaPress,2003,pp.448-449.

8

waarbijmenerenerzijdsvanuitgaatdatelk volkswezen zichhetnatuurrechtvoorbehoudtopeen

eigenaardentaal,enmenanderzijdsdeovertuigingdeeltdathetkolonialebestelmetzijncultureel

enlinguïstischimperialismedeinheemseculturenvanhuneigenheidontvreemdt.7

VoorBoelaertbetekendeditvooraldestrijdtegenhetgebruikvandedoordestaatgepromote lin-

gua franca,metnamehet Lingala.8Hijwaservanovertuigddathetkolonialebewindhiermeeeen

tweeledigdoelbeoogde,metnamedeCongolesebevolkingzoweleconomischproductiefmakenals

politiekdocielhouden.NetzoalsandereradicaleindigenistenvondBoelaertdathetsprekenvaneen

taaldietotaalgeenlinkenhadmetdeeigencultuur,zouleidentotdeontwortelingvanhetvolk.Het

wasdusaangewezenteinvesterenindelokaletalen,eerderdaninde linguaefrancae,diehijarti-

ficieelachtte,ofinternationaletalenzoalshetFrans.Daaromschreefhij:

“Ontvreemdingaaneigenkultuurentaalkanweleenheelpraktischmiddelzijnomeenvolkzijnge-

voelvaneigenwaardetedoenverliezenenhetgemakkelijkeronderonzenpolitiekeninvloedtekrij-

gen, maar het lost alle natuurlijke banden van behoud en voert tot ontzedelijking en ondergang.

OnzeNkundo -Mongo stervenweg "als sneeuw voor de zon" zij sterven aan ontwrichting hunner

maatschappij.Latenwijvoorhenreddenwattereddenisvanhunvolkszijn:huntaal,alsgrootmid-

delvanzelfbewustzijnenzelfverheffinginhetgrootkongoleeschstaatsverband.”9

OptemerkenvaltdatinBoelaertsvolksnationalismedenatuurlijkevolksgemeenschappenvoorrang

kregenopdestaatseenheid.10Belangrijkdaarbij istevermeldendathijzijneigenrolalsmissionaris

evenwelnooitzouondergraven,maaraltijdtrouwbleefaandegedachtedatmissioneringlosstond

vanhetfenomeenvandekolonisatie.11ZozoudeKerkalleendechristianisatievandeinheemsebe-

volkingbeogen,waarbijBoelaertalsindigenistdebeschermingvanalhettraditioneleennatuurlijke

erbijnam.Dittoondevolgenshemsterkhetcontrastaanmetwatdestaatprobeerdeteverwezen-

lijken,metnamepuurmaterieelgewin.

Het volksnationalistische denken van Boelaert vloeit voort uit zijn Vlaams-nationalistische achter-

grondwaarbijdeVlaamsebewegingvoorzijnvertreknaarCongoincultuurflamingantischerichting

wasgeëvolueerd.12AandehandvanBoelaertseindverslagoverzijnstudietijdmeentHonoréVinck

evenweldathijhetcultuurnationalismeallangoverstegenhadeninderichtinggeëvolueerdwasvan

7M.DepaepeenL.VanRompaey,Inhettekenvandebevoogding:deeducatieveactieinBelgisch-Kongo(1908-1960),Leuven,Garant,1995,pp.87-88.8B.Ceuppens,CongoMadeinFlanders?:KolonialeVlaamsevisiesop‘Blank’en‘Zwart’inBelgischCongo,pp.443-445.9E.Boelaert,“DeNkundo-Mongo:éénvolk–ééntaal”,p.51.10B.Ceuppens,CongoMadeinFlanders?:KolonialeVlaamsevisiesop‘Blank’en‘Zwart’inBelgischCongo,p.445.11B.Ceuppens,Idem,pp.460-462.12H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,in:MededelingenvandeHeemkundigeKringvanErpemere,45(2002),2,p.23.

9

eenveelradicalerepolitiek-Vlaamseburgerzin.

DelinkmethetVlaams-nationalistischgedachtegoedenhoehijdezemetzichmeenamnaardeBel-

gischekolonie,wordtondermeeraangetoondinhetartikelvanNancyRoseHunt.13Zijbeschrijfthoe

debeweegredenenvanBoelaert,dieinhetmiddenvandetwintigsteeeuwinhettekenstondenvan

destrijdtegendefertiliteitscrisisonderhetMongo-volk,voortkwamenuithetdegeneratiefdiscours

dateigenwasaandeVlaamseBeweging.Ditdiscoursontstondalsgevolgvanhetprocesvanindus-

trialiseringinBelgiëwaarbijheteconomischezwaartepuntinWalloniëlag.Ditbrachtontvolkingmet

zichmeeomdatveelVlamingennaarhetzuidentrokkenwaardoorhetFransinmenigVlaamshuis-

gezinzijnintrededeed.Vlaanderendaarentegenwerdalsstatischenminderlevendbeschouwd,wat

LodewijkDeRaet,netalsanderebelangrijkekopstukkenvandeVlaamsebeweging,in1906deedop-

merkendathethogeregeboortecijferinVlaanderendeenigefactorwasdieervoorzorgdedatereen

numeriek evenwicht tussende twee taalgroepenbehoudenkonworden.Dezepositievedemogra-

fische componentwerd dan ook voorgesteld als de factor die de Vlaming behoedde van denatio-

nalisatie.Deze strijd endedaarmee gepaard gaande vreesherkennenweookbij Boelaert,meent

Hunt,dieCongoervoeralseenpre-industrieelVlaanderen.VanuitditVlaamseperspectiefendiens

gevoelighedenkondeconsternatievanBoelaertomtrentdeonvruchtbaarheidendeontvolkingvan

hetMongo-volkgevatworden:

“He[Boelaert]cametotheCongofromaworldofnostalgiaforalost,pre-industrialworldofsimple,

independentpeasantsandurbancloth-makers,andwitnessedanotherpeasantworldwhosewayof

lifewasalreadythreatened.[...]DiscussionaboutdegenerationwascommonwithintheFlemishmo-

vement frombefore the founding of Belgium in 1830 right through to at least the 1910’s, and in-

creasingly itmetacounterdiscourseof ‘Volkskracht’.Bothof these languages,asweshall see, re-

surfacedinrelationtoMongodepopulationintheCongo.”14

DitVlaams-nationalistischebewustzijngaatopzijnbeurtterugophetalgemeenklassiekeachttiende-

ennegentiende-eeuwsenationalistischegedachtengoedwaarbij eennatuurlijke volksgemeenschap

gelinktwerdaaneenbevolkingsgroepmeteenzelfdetaal,cultuurengeschiedenis.15Zoalsdathetge-

valwasbijhetVlaamsediscoursenhetstrevennaareenzohoogmogelijkgeboortecijfer,zullenook

dezedrieelementenBoelaertsdenkwijzekenmerken,zijhettoegepastopeenCongolesesetting.Zo

steldehijdestandaardiseringvooropvandeinheemseLomongo-taalomhetontstaanvaneenMon-

13N.R.Hunt,“RewritingthesoulinaFlemishCongo”,in:PastandPresent,198(2008),1,pp.197-198.14N.R.Hunt,Idem,p.197.15N.R.Hunt,Idem,p.201;E.VermeerschenJ.Braeckman,DeriviervanHerakleitos:eeneigenzinnigevisieopdewijsbegeerte,Antwerpen,Houtekiet,2012,pp.221-223.

10

go-natieteverwezenlijken,netzoalshijmeendedatdeformaliseringvanhetNederlandsdeVlaamse

staatzouverzekeren.16VaakwordtdaaromverwezennaardewijzewaaropdemissionarisdeMon-

go-natie,netalsVlaanderen,alseennatuurlijkgegevenvoorsteldewaarbijhijhetkolonialebestel,

alsinstrumentvandeBelgischestaat,slechtsalseenartificiëleconstructieaanzag.

Tochvaltoptemerkendathetalgemeen-klassieknationalismeookrechtstreekshaarinvloedwistuit

teoefenenophetdenkenvanBoelaert,zonderdaarvoorhetmediumvanhetVlaamsegedachten-

goedtegebruiken.ZogafMichaelMeeuwisondermeeraandatfigurenalsBoelaert,dieuitgingen

vaneencomplexe“ideologievanhetnatuurlijke”, indeCongolesecontextmaarweinigproblemen

haddenmethetgebruikvanhetFransalsinternationalespreektaal.17

Boelaertgebruikte somszelfhetFransbijhet schrijvenvan zijnwetenschappelijke studies,enook

zijntijdschriftAequatoriawastweetalig.18MenkandusstellendatBoelaert,vanuitzijnklassiekna-

tionalistischegedachtegoed,opeensomsverbetenprincipiëlewijzehandelde.Zoweerdehijzichte-

genelkedominantestructuurvaninterveniërendevreemdeofartificiëletaleninsferenzoalsheton-

derwijs,watvolgenshemelknatuurlijkvolkswezenopgebiedvanverleden,cultuurentaaldreigde

teondermijnen.

16H.Vinck,“InfluencedesmissionairessurlaprisedeconscienceethniqueetpolitiqueMongo,1925-1965”,pp.138-142;N.R.Hunt,“RewritingthesoulinaFlemishCongo”,p.203.17M.Meeuwis,“FlemishnationalismintheBelgianCongoversusZairiananti-imperialism:continuityanddiscontinuityinlanguageideologicaldebates”,in:MoutonClassics:fromsyntaxtocognition,fromphonologytotext,Berlijn,MoutondeGruyter,2002,pp.679-681.18B.Ceuppens,CongoMadeinFlanders?:KolonialeVlaamsevisiesop‘Blank’en‘Zwart’inBelgischCongo,pp.452-461.

11

DeelI–Onderzoeksopzet

Zoalsindeinleidinggezegdzalindezemasterproefgepoogdwordenomaandehandvandefiguur

EdmondBoelaertendiensgedachtengoedtoteendieperinzichttekomenindeconjunctievandrie

prominentedenksystemenuithetkoloniale tijdperk.De relevantievanditonderzoek ligt vooral in

het feitdat totophedendeverbandentussenhetvolksnationalisme,het indigenismeenhetanti-

kolonialismenooitaaneendergelijkestudieonderworpenwerden.M.Meeuwisbestudeerdewelal

derelatiestussendeeerstetweegedachtenstromingen,metnamehetVlaams-nationalismeenhet

radicaalindigenisme,maarliethetantikolonialismeonbesproken.19Daaromzalditlaatsteaspecthet

meestbelichtwordenindezemasterproef.

De keuze voor Edmond Boelaert en de studie van diens antikolonialisme kunnen gerechtvaardigd

wordendoorhetfeitdathijeenvooraanstaandfiguurwas,zowelgedurendezijnmissionaireambts-

termijninBelgischCongoalstijdensdekorteperiodeernabijzijnterugkeernaarBelgië.Dithadhij

hoofdzakelijktedankenaanzijnwetenschappelijkwerk,meerbepaaldzijnaanzienlijkehoeveelheid

publicaties, zijn rol als medeoprichter van het destijds zeer bekende blad Aequatoria, zijn naam-

bekendheid,enz.TweederedenvooronzekeuzeisdathetlevenenwerkvanBoelaertintegenstel-

lingtotdezevanzijncollegaGustaafHulstaertnooit intensiefbestudeerdwerden.Wekunnendan

ookstellendatBoelaerteeninvloedrijkmaarafentoeonderbelichtfiguurisgeweestindekoloniale

periode,endaaromeengoedecasusvormtomerdelinkstussendedriehierbovengenoemdedenk-

systemenmeeteonderzoeken.

MetdezemasterproefzullenwijproberendeeigenheidvanBoelaertslaatstvernoemdegedachten-

goedaantetonen.Ditwordtbeoogddooreendiepgaanderestudievanzijnvolksnationalismeinde

hoopzodehoedanigheidervanbinnenhetdiscoursvanhetradicaal indigenismetekunnenaanto-

nen,aldannietdooreenvergelijkingtemakenmetandereindigenisten.

Eentweededoel,meer inverbandmethetpraktischantikolonialismezelf, ishetvindenvanspeci-

fiekehandelingenvanBoelaert,opzijnpamflettenna,waarmeehijhetkolonialebestelvanbinnen-

uittrachtteteondermijnen.EendergelijkepoginglijktaangeradenenwerdalondernomendoorN.R.

Hunt.20Zij toondeaanhoedemissionarissenBoelaertenHulstaerterinslaagdenviadeondersteu-

ningvandeexcentriekeenpseudowetenschappelijke figuurvanLodewycksendiens stellingen,de

19M.Meeuwis,“FlemishnationalismintheBelgianCongoversusZairiananti-imperialism:continuityanddiscontinuityinlanguageideologicaldebates”,pp.675-717.20N.R.Hunt,“RewritingthesoulinaFlemishCongo”,pp.185-215.

12

politiek getinte ‘healing’-beweging van de Likili te promoten, ondanks dat deze door de koloniale

staatonderdruktenverbodenwerd.

13

DeelII–Algemeentheoretischkader

VooraleerdieperintegaanopdestudievanBoelaertenderelatiestussendedriedenksystemen,is

hetnuttighetalgemeentheoretischkaderteschetsen.Allereerstrichtenweonsopdedefiniëringen

historischebehandelingvandedrieafzonderlijkecomponenten,metnamehetVlaamsevolksnatio-

nalisme,hetradicaalindigenismeenhetantikolonialisme.Daarnavolgteenuiteenzettingvanenkele

specifieke,centralebegrippendiebetrekkinghebbenopdezemasterproef,indehoopzoookdele-

zerdiemindervertrouwdismetdematerie,eenhelderinzichtaantebieden.

HetVlaamsevolksnationalisme

Hetisaangewezeneerstaandachttebestedenaanhetoverkoepelendebegripnationalismeomver-

volgensover tegaan totde ideologie vanhetVlaams-nationalismealspolitiekebeweging.Webe-

ginnenmeteenoverzichtvandewetenschappelijketheorieoverhetcontainerbegripnationalisme,

waarnaeenbesprekingvolgtvandevormingenhetwezenvanhetVlaamsevolksnationalismezelf.

Nationalismealspolitiekeideologie

Overhetnationalismeinhaarbredebetekenisbestaatgeenoverkoepelendetheorie.VolgensBruno

DeWeverenAntoonVrintsishetbegriptoepasbaaropverschillendefenomenen:doctrinesenideo-

logieënovernaties;bewegingendiestrevennaarnatievorming;nationalesymboliekendiscours;na-

tionalegevoelens;entenslotteookopnatievormingsprocessen.21.

Devaakstgeciteerdedefinitievannationalisme isvandehandvanErnestGellnerdienationalisme

omschreefalseenpolitiekprincipedatervanuitgaatdatdepolitiekeennationale territorialeeen-

hedensamenhorentevallen.22Ineenartikeldathijkortvoordezedefiniëringschreef,steldehijdat

nationalismeopzijnminsteennatuurlijkuitvloeiselisvandehoedanigheidvandemoderneofmo-

derniserende samenlevingen.23Hij verwees daarbij naar de opkomst van natiestaten als gecentra-

liseerdepolitiekeentiteitenmeteenmobieleanoniemepopulatieenhomogenecultuurwaarbinnen

industrialiseringenvooraleducatieeenessentiëlerolspelen:“Nationalismisessentiallythetransfer

21H.Waltmans,EuropaenhetNationalisme,Hilversum,UitgeverijVerloren,1995,p.9;B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,in:L.SandersenC.Devos,eds.PolitiekeideologieëninVlaanderen,Antwerpen,StandaardUitgeverij,2008,pp.322-323.22E.Gellner,Nationsandnationalism,Oxford,Blackwell,1983,p.1;B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.323.23E.Gellner,“Nationalism”,in:TheoryandSociety,10(1981),6,pp.753-758.

14

ofthefocusofman’sidentitytoaculturewhichismediatedbyliteracyandanextensive,formaledu-

cational system. It isnot themother tongue thatmatters,but the languageof theécolematernel-

le.”24

Hiermee behoort Gellner tot de groep van modernistische en constructivistische auteurs als Eric

Hobsbawm, Anthony Giddens en Benedict Anderson.25Ook zij poneerden dat moderne naties tot

stand kwamen in de context van zogenaamde moderniseringsprocessen. Daarmee bedoelden zij

meer precies het fenomeenwaarbij de industrialisering, bureaucratisering en staatsvorming nood

haddenaanhomogeniseringendisciplinering,watviadestaatsinstrumentenvanonderwijsenleger,

enviadestaatspropaganda,verspreidviadekunst,deliteratuurendewetenschap,bereiktworden.

Hierbijgingendenieuweeliteshunbelangenverwerkenineennationaleideologiewaardeloyaliteit

vandeburgerstenopzichtevandestaatvooropgesteldwerd.Detraditiesvandealoudenatie,waar-

vandemodernestaatslechtseenemanatieis,werdengerehabiliteerdendoorgeschiedschrijversin

grote nationale epossen voorgesteld, alsof de opkomst van de betreffende natie onontkoombaar

was.Vroegeretheorieënoverhetnationalismegingenhierbijnoguitvaneennatuurlijkeeneeuwen-

oudeautogenesevandenaties,envormdendeachtergrondwaartegenhetmodernistischeencon-

structivistischeparadigmavanondermeerGellnerzichzouverzetten.Hetweesderolvandeelites

enhoezijaandegrondslagvandenatielagen,af,maarbleefweltrouwaanhetdoorslaggevendebe-

langvandemoderniseringsprocessen.

ProblematischaanhetparadigmavanGellner,waaropondermeerMichaelBilligheeftgewezen, is

hetfeitdathetnationalismeindegevestigdenatiestatenimplicietvanaardwasendusnietalseen

politiekprogrammawerdomschreven.26WatBilligtrachtteteverwoordenmet“banalnationalism”

was eenpogingomaan te tonendat nationalisme zich kan verhullen in patriottisme,waarbij niet

elkevormvanpatriottismegelijkgesteldkanwordenaannationalisme.Terwijlpatriottismezichspe-

cifiek richt tothet staatsbestel,diedaarbij zowelmultinationaalofmulti-etnischvanaardkanzijn,

richthetnationalismezichalleentotdenatieansich.DeWeverenVrintsgavenwelaandat inde

praktijkhetverschiltussenpatriottismeennationalismesomsmoeilijktemakenvalt,aangezienhet

eerstemeestalconformeertaandedominanteetniciteitofnatieindestaat.

DemeestgezaghebbendeauteurmetbetrekkingtothetnationalismeismomenteelAnthonySmith,

dieinzijndefinitiehetfenomeennationalismeloskoppeltvanhetfenomeenstaat,endaardoorhet

24E.Gellner,“Nationalism”,p.757.25B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.329.26M.Billig,BanalNationalism,Londen,Sage,1995,208p;B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.323.

15

gellneriaanse paradigma verlaat.27Hij beschouwt het nationalisme eerder als een ideologische be-

wegingdietotdoelheeftnationaleautonomie,eenheidenidentiteitteverkrijgenentebehouden,

waarbij eenaantalbevolkingslagenvanmeningmoeten zijndat ze sameneennatieof tenminste

eenpotentiëlenatievormen.

Nationalismewordtgekoppeldaanhetbegripnatiewaarbijdenadrukgelegdwordtophetfeitdat

diteenproduct isvandeondernemingendernationalisten.Het strevennaarnationaleautonomie

kandaarbijnaasteeneigenstaatookanderevormenvangeïnstitutionaliseerdezelfbeschikking in-

houden.VolgensDeWeverenVrintsheeftdezedefinitiehetvoordeeldathetverschillendevormen

vannationalismedekt,ondermeerookdezebinneneenfederalestaat.

Nationalisme als ideologie stelt geenwelomlijndedoctrine voor, omdat ze op zich geen antwoord

biedtaanbepaaldesocialeenpolitiekekwestieszoalssocialerechtvaardigheid,verdelingvandewel-

vaart en conflictbeheersing.28Omdie redenwordthetnationalismevaakals een zwakke ideologie

aanziendieslechtsalseenverlengstukdientvansterkereideologieënalshetliberalisme,socialisme

enconservatisme.Dit isderedenwaaromhetnationalismeeenbrede ladingdekt,gaandevande-

mocratische,emancipatorischebewegingenzoalshetantikolonialenationalismeinAfrikaenAzië,tot

totalitaireregimeswaarvanhetDuitsenationaalsocialismehetvoorbeeldbijuitstekis.

Subcategorievanvolksnationalisme

WathetVlaamsevolksnationalismebetreft,valthetteverantwoordenomdemeernauwgezettebe-

schrijvingvanvolks-ofetnischnationalismetehanteren.Zoalswebijdehistorischebenaderingvan

hetVlaams-nationalismezullenzien,gaathetdiscourshierbijvooraluitvanhetgeloofineenVlaams

volkalseeneigen‘etniciteit’(cfr.infra).29Dedrangomdezeetniciteitalscriteriumtegebruikenter

profileringvandienseenheid–enzichzoaftezettentegende‘afzonderlijke’Waalsesociaal-cultu-

releidentiteit–vormtdanookdebelangrijkstevoorwaardeomvaneenVlaamsvolksnationalismete

spreken.30

Dezeeenheidstelteenvolksgemeenschapvoorvanmensendiebijelkaarhorenomdatzevannature

zeerspecifiekeengemeenschappelijkekarakteristiekenzoudenbezitten,dienietopeenkunstmatige

27A.Smith,Nationalism,Cambridge,PolityPress,2001,pp.9-10;B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,pp.323-324.28B.DeWeverenA.Vrints,Idem,p.324.29B.DeWeverenA.Vrints,Idem,p.361.30J.Breuilly,Nationalismandthestate,Manchester,ManchesterUniversityPress,1993,p.6;H.Waltmans,EuropaenhetNationalisme,pp.9-10.

16

wijze,maarnaverloopvantijdtotstandzijngekomen,aldusHenkWaltmans.31OokRonaldNiezen

steldebijzijnbenaderingvanhetvolksnationalismehoevolkerenhuncollectieveetnischeidentiteit

trachten af te grenzen door een bepaald cultureel en linguïstisch beding.32De volksgemeenschap

vormtzichvervolgenstoteennatiealseengroepmensen,georganiseerdineeneigenstaatsverband,

of,correctervoordeVlaamsecontext,dergelijkverbandbegerend,zichopgrondslagvaneengeza-

menlijkverledenendoorgaansookvaneenzekerehomogeniteitvantaal,cultuurenafstamming,als

eeneenheidvoelen,endezeinstandwensentehouden.33BijhetVlaamsvolksnationalismevertaalt

zichditvooral ineenverlangennaarerkenningdievervolgensuitmondt inzelfbestuurenderegio-

naliseringvanBelgië.

EenhistorischoverzichtvanhetVlaams-nationalisme(1830-1966)

a.HetontstaanvandeVlaamsebeweging

BijhetontstaanvanBelgiëalseenonafhankelijkestaat in1830verkreeghetalgauwdestatuseen

vandemeeststabieleregimestezijnophetEuropesecontinent,ondanksdelinguïstischeheteroge-

niteit.34SindsdevooravondvandeGroteOorlogechter,valthettegenovergesteldewaartenemen,

wathetbestkangeïllustreerdwordenaandehandvandebriefuit1912dieJulesDestrée,eenbe-

langrijkkopstukvandeWaalsebeweging,aankoningAlbertIschreef.35Metzijnsindsdienvaakgeci-

teerdezinsnede“Sire,iln’yapasdeBelges”impliceerdehijdeideevanderegionaliseringvanBelgië

opbasisvandevoorondersteldeaanwezigheidvantweeafzonderlijkevolkeren,zijndeVlamingenen

Walen.Hierbijkunnenwenietandersdanderadicaletransformatievaststellenvaneenpasontstaan

enrelatiefeendrachtigBelgischbestelnaareenmaatschappijgekenmerktdooreenradicalebreuklijn

tussenVlamingenenWalen,diehetgevolgwasvanenigebeduidende19e-eeuwsesociaaleconomi-

scheenpolitiekeontwikkelingen.

OmhetontstaanvandeVlaamsebewegingtekunnenbeschrijven,zijnwijonvermijdelijkgedwongen

eersteenomschrijvingtegevenvandegeheleBelgischehistorischecontext,indehoopzotekunnen

vattenwaardekleineVlaamse‘natie’haarnationaleaspiratiesvandaanhaalde.

31H.Waltmans,EuropaenhetNationalisme,pp.9-10.32R.Niezen,Theoriginsofindigenism:humanrightsandthepoliticsofidentity,Berkely,UniversityofCaliforniaPress,2003,p.8.33H.Waltmans,EuropaenhetNationalisme,p.15.34A.Zolberg,“ThemakingofFlemingsandWalloons:Belgium:1830-1914”,in:TheJournalofInterdisciplinaryHistory,5(1974),2,pp.179-180.35G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,Gent,AcademiaPress,2012,p.120.

17

EentoepasselijkstartpuntdaarvoorisdeeigenlijkeBelgischerevolutiediein1830eeneindewistte

makenaanhet voormaligVerenigdKoninkrijk derNederlandenen aanhet zeggenschap vandiens

vorst,WillemI,overhetZuiden.36Vooralopvallendaandezeopstandwasdewijzewaarophijgedra-

genwerddoortweetotaaluiteenlopendesociaal-politiekestromingen.Enerzijdswasereenprogres-

sievebewegingdievooralbestonduitmensenafkomstigvandemiddenklassediezichengageerden

omdat zij zichonderhetmodernemaar reactionairebewindvanWillem Iuitgeslotenvoeldenvan

enigepolitiekemacht.Zijstreefdennaarveranderingen inde lijnvandeFranseRevolutie,zoalsde

eisnaaralgemeenstemrechtineenparlementairregimeendevrijheidvanpers.Anderzijdswaser

ookeenconservatiefkampbestaandeuitdeclerus,katholiekebehoudsgezinden,ledenvandeoude

adel,grootgrondbezittersenbepaaldekooplui/ondernemersdieuitwarenophetherstelvandepar-

ticulierevrijhedenvanhetAncienRégime.Zijhooptenmetditverzetdetendensvanmodernisering,

alsookdezevandescheidingtussenKerkenStaat,tegentegaan.

ZoalsAristideZolbergaangaf,speeldedetaalbijditconflictnogeenteverwaarlozenrol.37Dezestel-

lingondersteundehijmethetargumentdatingeenenkelkampdetaaleendrijfveervormdeommet

hetregimevanWillemItebrekenof–inhetgevalvandeorangisten–hetteblijvensteunen.Ookna

desuccesvolleafscheuringenvormingvandeBelgischestaat,geleiddooreenfrancofoonunitairre-

gime,kendemenoptaalvlakweinigproblemen.Deverwijzinghierbijnaardeorangistenslaatopde

industriëleburgerijuitdecentravanLuikenvooralGentdie,omwillevanhetgunstigeconomisch

beleid,trouwwenstenteblijvenaanhethuisvanOranje.38

Niettemin,zogavenGitaDeneckereetaliiaan,wasdetaalkwestieniethelemaalafwezig,maarwas

zijondergeschiktvanaard.39WillemIhechtegrotewaardeaandeeenheidvantaalterbevordering

vaneenefficiëntbestuur.ZowenstehijhetNederlandsals staatstaalop te leggen indeZuidelijke

Nederlandenopzulkeenmanierdathijdefrancofoneindustriëleelitesnietzouaffronteren.Zoging

hijovertothetnemenvanbepaaldemaatregelenterbevorderingenherstelvanhetNederlandsals

bestuurs- enonderwijstaal inVlaanderen.Datwas in verval geraakt omdat een groot deel vande

eliteverfranstwasgeraakt,waardoorondermeerdeadministratieinhetZuidengrotendeelsinhet

Franswerdgevoerd.DaarnaastwaserdeaanhechtingbijhetFranseKeizerrijkgeweestdiedezever-

fransingnogindehandhadgewerkt.

DepogingvanhetHuisvanOranjevolgdeonmiddellijkopeenintensieveperiodevanverfransing.Bij

deseculiere,stedelijkemiddenklasse inVlaanderen,dieondermeerbestonduit leraars,advocaten

enambtenarenonthuldedeinvoeringvanhetNederlandsalsstandaardtaalhetbestaanvaneenbij-36G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.47-49.37A.Zolberg,“ThemakingofFlemingsandWalloons:Belgium:1830-1914”,p.186.38G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.49.39G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,Idem,pp.49-51.

18

naonopgemerkteenzelfsonderdruktemoderneliteratuurenwetenschappelijkecultuurineentaal

dieinBelgiëbijnaidentiekwasaanhetdialectdatergesprokenwerd,aldusA.Zolberg.40

Deze invoering van hetNederlands als standaardtaal, en enkele anderemaatregelen vanWillem I

zoalsdeopnamevandeNederlandseliteratuurstudieindecurriculavanderijksuniversiteiten,zorg-

denervoordateenkleinegroepVlaamsgezindeintellectuelenzichkonvormen,waarvansommigen

zichaltijdenshetFransekeizerrijktegendeonderdrukkingvanhetNederlandshaddenverzet.41Het

gafdeorangisteneenextrastimulansomdathunloyaliteitaanWillemIeenruimerebetekeniskreeg

dan een louter economische.42Voor hendie de taalpolitiek vanOranje genegenwaren, kwamhet

orangismeneeropeenwijzevannationaleidentiteit.

Na de Belgische onafhankelijkheid werd taalvrijheid in de nieuwe grondwet ingeschreven.43Deze

leiddeinrealiteittotdesuprematievanhetFrans,detaalvandeelite.DatwasookzoinVlaanderen,

hoewelmeerdan95procentvandeVlaamsebevolkinggeenFranssprakmaareenNederlandsdia-

lect.ZijvormdededemografischemeerderheidinBelgië.DeWeverenVrintsschrijvenhierover:

“Behalvealseennoodwendigheidvooreenmoderneophandelenindustriegerichtestaat,kreegde

Franseeenheidstaalookeensymbolischebetekenis,namelijkophetvlakvandeculturelenatie-op-

bouw.HetFranswasdetaalvandenieuwverworvenonafhankelijkheidenmarkeerdedebreukmet

het‘Hollandse’AncienRégime.DenieuwemachthebbersputtenlegitimiteituithetFransalsprestigi-

euzecultuurtaal.HetFranswerdeenonderdeelvandeBelgischenationaletrots.”44

TegendezediscriminatieenveronachtzamingvandevolkstaalinVlaanderenkwamendezogenaam-

de‘taalminnaars’,waarvansommigenalsorangistenbekendstonden,alvroeginopstand.Sommige

vandeze‘flaminganten’stamdenuitFranstaligesocialemilieus,waardoorhuninzetvoorhetNeder-

landsmaaropweinigsympathiekonrekenen,ofwaardoorzeinsommigegevallenzelfsalsonvader-

landswerdengestigmatiseerd.Ondankshunstrevenidentificeerdeeengrotemeerderheidvandeze

taalminnaarszichmethetBelgischenationalisme,wantdeactiestengunstevandevolkstaalwerden

steedsineenBelgischpatriottischkadergeplaatst.HetmiddeleeuwseVlaanderenwerddanookvaak

indeBelgische staatspropagandageëxploiteerd.Het is indeze cultuurpolitiekdatde taalminnaars

aanknopingspuntenvondeninhunstrijdvoordeerkenningvanhetNederlandsendietezelfdertijd

40A.Zolberg,“ThemakingofFlemingsandWalloons:Belgium:1830-1914”,pp.190-191.41G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.51.42A.Zolberg,“ThemakingofFlemingsandWalloons:Belgium:1830-1914”,pp.190-191.43B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,pp.330-331.44B.DeWeverenA.Vrints,Idem,p.330.

19

legitimeerdenalsBelgischnationalisme.Datwasdanookde redenwaaromdeBelgischeoverheid

haarsteungafomdevolkstaalalseencultureelartefactteondersteunen.

OpvallendisdemanierwaaropdeBelgischeoverheidopdiemaniereenrolspeeldeindestandaar-

diseringencodificatievanhetNederlands.Ditwasvoornamelijk vanbelangdaarernoodbestond

aan vertalingen ten gunste vanbepaaldeondergeschikte besturen inVlaanderen.Dezebereidheid

wasmerkwaardig omdat de Vlaamse beweging erg doordrongenwas van de filosofie van Johann

GottfriedvonHerderdietaalbeschouwdealsdeoorsprongvannationaliteit.45DeBelgischeoverheid

haderevenwelvertrouwenindatdeVlaamsebewegingzichinhetBelgischenationalismezelfzou

inschrijven.DeaandachtvoorhetvoortbestaanvanhetNederlandswerdnochdoordetaalminnaars,

nochdoordeBelgischestaatbeschouwdalsdevoorbodevaneennieuwestaatkundigeentiteit.

WaaromdetaaldiscriminatievandeVlamingenalnietindenegentiendeeeuwleiddetoteennatio-

nalistischebewegingnaargellneriaansmodel,kanverklaardwordenaandehandvandestellingen

vanMiroslavHroch.46

Hijontwikkeldeeenzogenaamdemodernistischenationalisme-theoriewaarmeehijtrachtteeenver-

klaringtevindenvoorhetfeitdatkleineEuropesenatieszichindenegentiendeeeuwkondenont-

wikkelenophetgrondgebiedvaneendominerendestaat.Daaromsteldehijhetprocesvannatievor-

mingalseensociaalgegevenvoordatinherentdeeluitmaaktvandeovergangvaneenfeodalestan-

denmaatschappijnaareenkapitalistischsysteemvanburgerswaarbijdederdestand,waaronderook

dearbeiders,zichmetdenatiegingenvereenzelvigen.Hrochgafdaarbijaandathetslagenoffalen

vaneennationalebewegingtemakenheeftmetdematewaarinhetnationalebewustzijnzichweet

teverspreidenoverindividuen,waarbijhetverloopnauwsamenhangtmetdesocialeconditieswaar-

indebewegingzichbevindt.Zomerktehijopdatinstatenwaarinkleineonderworpennatiesvoor-

komen,desocialeennationaletransformatiewerdbemoeilijktdoordeinspanningenvandiekleine

nationalebewegingen,diezichenerzijdsverzetten tegendeoudestandenvanhetAncienRégime,

maar anderzijds – via de integratie van arbeiders – ook tegendenieuwe leidende klasse. Volgens

hemvormdedetaalvoordiebewegingeneenbelangrijkstrijdmiddel.

WatVlaanderenbetreft,leggenDeWeverenVrintsuitdatdeeerstegeneratietaalminnaarsopgeen

enkelmomentechtebelangstellingtoondevoordesocialeleefomstandighedenvandeNederlands-

talige bevolking. Zelfs na de politisering van de beweging vanaf de jaren ’40 van de negentiende

eeuw,warendetaaleisenindeeersteplaatsgerichtopdekleinburgerlijkebelangenvandeVlaams-

gezindemiddenklassevanonderwijzers,lagereambtenarenenclericidiezichverzettentegendeon-

45E.VermeerschenJ.Braeckman,DeriviervanHerakleitos:eeneigenzinnigevisieopdewijsbegeerte,p.222;B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.330.46B.DeWeverenA.Vrints,Idem,pp.331-334.

20

eerlijkeconcurrentiediezeondervondenvanwegeFranstaligendiebeterepositieswistenteverwer-

ven.

Decrucialefasewaarineennationalebewegingovergaattotmassificatieenintegratievandearbei-

dersklasseontbreektnagenoegindeVlaamsebewegingvandenegentiendeeeuw,ondankshetgun-

stigeklimaatomtaalverzuchtingentekoppelenaansociaaleconomischeeisen.Zowaserdeongelij-

keeconomischegroei tussenVlaanderenenWalloniëdat tenvolle vande industrialiseringwist te

profiteren.Maar,zogevenDeWeverenVrintsaan:

“DekleinburgerlijkeVlaamsebewegingkeerdezichechterafvandesocialestrijd.Dekatholiekefla-

mingantendiedemeerderheidvormdenvandeVlaamsebeweging,haddeneenuitgesprokencon-

servatieve enpaternalistische visie opde sociale kwestie. Zij beschouwdenhun strijd voorde volk-

staalalseenonderdeelvaneenkatholiekprojectdateropgerichtwashetvolktebehoudenvoorde

ideeënvandeFransRevolutie.DekatholiekeVlaamsebewegingdefinieerdezichzelfalskatalysator

vaneenVlaamsesocialebewegingenalseendamtegenhetsocialisme.”47

De levensbeschouwelijke tegenstellingen tussen de katholieken en de liberalen, meer bepaald de

breuklijn tussendeklerikalenendeantiklerikalen,bemoeilijktendeVlaamsestrijdvanafheteinde

vandejaren1850.48Deverlagingvandekiescijnsin1848hadervoorgezorgddatmeermensenuit

de lageremiddenklasse hun stem konden uitbrengen,waardoor ook het aandeel vanNederlands-

taligeninhetelectoraatsteeg.DatzorgdeervoordatdeklachtenoverdediscriminatievanhetNe-

derlandsendeijvervoordeerkenningvandemoedertaalalsbestuurstaalookpolitiekgehoorkre-

gen.TerillustratiekanverwezenwordennaardeGrievencommissiediederegeringoprichttein1856

omteonderzoekenhoezeaandetaalklachtentegemoetkonkomen.Decommissieleverdeweinig

concrete resultatenopwaardoor zij voorlopigmaarweinig veranderingbracht in de gangbareop-

vattingdateenFranstaligbestuurzowelpolitiekalsadministratiefnoodzakelijkwas.

Eentweederedenvoordebeperktebelangstellingvoordetaaleisen,wasdereedsvermeldelevens-

beschouwelijke breuklijn die de vorming van een overkoepelende Vlaamse beweging in de weg

stond.DeneckereetaliitonenaanhoeaanliberalezijdeeenaantalVlaamsgezindeverenigingenont-

stonden,zoalsbijvoorbeeldin1851hetWillemsfonds,dieerhunliberaleachterbanvantrachttente

overtuigen dat demiskenning van het Nederlands net de reden vormde waarom het liberale ge-

dachtengoedinVlaanderenzomoeilijk ingangvond.Deliberaleflamingantenwarendeovertuiging

toegedaandatdeverfransingverantwoordelijkwasvoor“deonwetendheidvanhetVlaamsevolken

47B.DeWeverenA.Vrints,,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.334.48G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.85-87,116;A.Zolberg,“ThemakingofFlemingsandWalloons:Belgium:1830-1914”,pp.204-208.

21

achtten haar dus in het voordeel van de katholieken”.49Onder de katholiekendeed zich eenzelfde

bewegingvoor.In1875werdbijvoorbeeldhetDavidsfondsopgerichtdatdekatholiekepartijduide-

lijk probeerde temakendatde volkstaal net als het katholicismedeel uitmaakte vanhetVlaamse

volkskarakter.DaaromwasdebeschermingvanhetNederlandsevenbelangrijkalskatholicismezelf.

Deneckereetaliimenendanookdathetgeen toevalwasdatdeVlaamsebewegingaanhangver-

wierfbijdeultramontanen.50ZijbeschouwdendeVlaamsetaalalseenrelictuitdetijdvanhetAn-

cienRégimewaarhetVlaamsevolknoggevrijwaardwasvanideeënuitdeFranseRevolutie,enwaar

deKerknoggenootvanhaaronaantastbarestatus.

b.Hetcultuurflamingantisme

IndetweedehelftvandenegentiendeeeuwraaktedeVlaamsebewegingverdeeldineenliberaalen

eenkatholiekkamp,watoplangeretermijneenstructurelezwaktebetekende.51Opkortetermijnre-

sulteerdedezeverdeeldheidindeuitvaardigingvaneenaantaltaalwetten.Zowerdin1873dewet

ophetgebruikvanhetNederlandsinstrafzakenuitgevaardigd.In1878volgdedewetdietoelietdat

hetbestuurinVlaanderentweetaligmochtzijnendusnietlangeruitsluitendenverplichtFranstalig.

In 1883 werd bij wet bepaald dat in het middelbaar rijksonderwijs bepaalde vakken in het Ne-

derlandsmochten worden onderwezen. Deze taalwetten waren het resultaat van de druk die de

Vlaamsgezindeninbeidepolitiekekampenuitoefenden.Zijvormdenereennietonbelangrijkeach-

terbandienochdeliberalennochdekatholiekenkondennegeren.Toch,zostellenDeneckereetalii,

warendezewettenonvoldoendeomdeverfransinginVlaandereneenhalttoeteroepen.

TijdensdelaatstetweedecenniavandenegentiendeeeuwwondeVlaamsebewegingsteedsmeer

aan invloed,wat veel temaken hadmet de veranderendemaatschappelijke context.52Ten eerste

waserdetweedeIndustriëlerevolutie,dievormgafaaneenopkomendeVlaamsgezindeindustriële

ondernemersklasse. Zijwist voorheteerstdeVlaamsgezindheid te verbindenaan sociaaleconomi-

schebelangen.Deneckereetaliimerkenhierbijopdatnationalebewegingenaltijdeensterkeimpuls

krijgenalssocialegroepenhunbelangenwetentekoppelenaandievandenationalebeweging.Een

tweede factor die de Vlaamse beweging aan invloed deed winnen, was de invoering van het Al-

gemeenMeervoudigStemrechtin1893.53Datgafeenbelangrijkestimulansaandeontwikkelingvan

49G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.86-87.50G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,Idem,p.87.51G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,Idem,p.87.52G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,Idem,p.116.53A.Zolberg,“ThemakingofFlemingsandWalloons:Belgium:1830-1914”,pp.204-208;G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.116-117.

22

eenVlaamsgezindepolitiekeklasseomdatdoordezehervormingdenoodzaakompolitiektevoeren

inhetNederlandstoenam.

AanheteindvandenegentiendeeeuwwasdeVlaamsebeweginguitgegroeidtoteenbredesociale

bewegingmeteeneigenenniet teonderschattenpolitiekevertegenwoordiging.54DeVlaamsgezin-

denbegonnendaardoorprominentereeisentestellenophetvlakvandegelijkberechtigingvanhet

Nederlands.Naeenmassalemobiliseringoverdepartijgrenzenheenzoudezeinspanningin1898lei-

dentotdezogenaamdeGelijkheidswet,diehetNederlandsalseenofficiëlestaatstaalerkende.Deze

wettelijkegelijkberechtigingwasvangrotesymbolischebetekenisvoordeVlaamsgezindenenbeves-

tigdehet beginsel dat de tweetaligheid vanhet heleBelgische territoriumals leidraad kondienen

vooreennieuwbeleid.VolgensDeWeverenVrintszorgdedewetevenwelvooreenonverwachte

wending.Er reeshevigprotestvanwegedeFranstaligendiezichophunbeurtgroepeerden ineen

eigenWaalse beweging.55Zij wensten de Franstalige integriteit vanWallonië te verdedigen, maar

steldendaarbijookhetbehoudvandetweetaligheidinVlaanderenvoorop.Deredenhiervoorwas

dat er in Vlaanderen veel ingeweken Walen woonden die verder in het Frans bestuurd wilden

worden.VoorhenwasdeGelijkheidsweteenbedreigingomdatdezekonresulterenineeneentalig

Vlaanderen,ookalteldedeVlaamsebewegingveelaanhangersvaneentweetaligegelijkwaardigheid

overhetheleBelgischegrondgebied.56Dezeomstredenhouding vandeWaalsebewegingwason-

aanvaardbaarvoordeVlaamsgezindenenleiddeuiteindelijktotdeverderefederaliseringvanBelgië.

DeweverenVrintsmenendatalsgevolgvandezeterritorialewendingbelangrijkestappenwerden

gezet inde totstandkomingvaneeneigenVlaamse (sub)natie,metalsextraeffectdathet flamin-

gantismeeenechtenationalebewegingwerd.57Deovergangvanhetflamingantismealsdrukkings-

groepvoordegelijkheidvanbeidelandstalennaareenbewegingdiedeeentaligheidvanVlaanderen

vooropstelde,maakteeennatuurlijkonderdeeluitvandeontwikkelingvanhetVlaamsnationalisme.

ZoalsookAnthonySmithaantoont,maaktenzowel feitelijkeals figuurlijkegrenzeneen fundamen-

teelaspectuitvanhetprocesvannationale identificatie.Dat iseenbelangrijkepremisseomdatze

implicietinhoudtdathetVlaamsnationalismeoplangetermijnhetpotentieelbezittekunnenrivali-

serenmetdeBelgischenatiezelf.58

54B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,pp.334-335;G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.117.55B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.335.56G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.119.57B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.335.58A.Smith,Nationalismandmodernism.Acriticalsurveyofrecenttheoriesofnationsandnationalism,Londen,Routledge,1998,pp.185-187;B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.335.

23

Niettemin,zovervolgenDeWeverenVrints,wasdezewendingslechtseenonderdeelvaneenbre-

derprocesvanzowelideologischevernieuwingalsverdiepingvanhetflamingantisme.Dooreenop-

portuun omgaan met de bovenvermelde maatschappelijk ontwikkelingen gingen de flaminganten

huntaalrechtensteedsmeerverbindenaaneensociaaleconomischprogramma,waarbijdediscrimi-

natievanhetNederlandswerdgehanteerdalsoorzaakvandesociaaleconomischeachterstandvan

hetVlaamsevolk.Dezeperiodegafvormaanwathetcultuurflamingantismewordtgenoemd:

“Datiseenwatmisleidendeterm,omdathetlijktdathetoverVlaamsebewegersgaatdieuitsluitend

incultureletermendachten.Debetrachtingwaseencultureleelitetevormen,alsmotorvandeont-

voogdingophetgebiedvantaal,dieVlaanderenookuitzijn intellectueleenmateriëleachterstand

zouoptillen.[…]HetcultuurflamingantismewildeookkomafmakenmetdeFranstaligeelitediede

administratie,hetgerechtenallepositiesmeteengrotestatusinVlaandereninnam,enhetijverde

resoluutvooreentaligheid.”59

Taalwerdnualseenonderdeelbeschouwdvaneenbredersociaaleconomischproces,waarbijmen

er vanuit ging dat de achterstelling van de Vlaamse volkstaal zware economische implicaties in-

hield.60Hetcultuurflamingantismehadtweedoelenvoorogen:enerzijdsmoesthetNederlandsde-

zelfdestatuskrijgenalshetFrans,anderzijdsmoestendeVlamingendemogelijkheidkrijgenzichin

huneigentaalteontwikkelen.Vanzelfsprekendkwamhierdoordevernederlandsingvanhetonder-

wijs,metinhetbijzonderhetuniversitaironderwijs,zeerhoogopdeagendatestaan.

EenbelangrijkdenkerbinnenhetcultuurflamingantismewasdeliberaalJuliusMacLeod.Hijwaseen

verlichtflamingantdieervanovertuigdwasdathetVlaamsevolkzijneigenintellectueleelitemoest

vormen,wildeVlaanderenzijnsociaaleconomischeachterstand inhalen.DatdiendeviaeenNeder-

landstaligeuniversiteittegebeuren.MacLeodtoondeaanhoedoordetaalbarrièredeverfranstebo-

venlaaginVlaanderenzoweldementalealsdemateriëlearmoedeinstandwisttehouden.Daarom

pleittehijsterktegenhetwijdverbreideideedatalleenhetFransalsechtecultuur-enwetenschap-

pelijketaalkongelden.DesocioloogLodewijkDeRaetwaseentweedebelangrijkefiguur.61Hijwas

ervanovertuigddatalleendevernederlandsingvanhetonderwijskonbijdragentoteenhogerescho-

lingsgraadvandeVlaamsebevolking,watzouleidentotdegewensteeconomischeexpansie.DeRaet

ging daarbij uit van de notie volkskracht die stelde dat de volkeren in België, het Vlaamse en het

Waalse, onder elkaar strijd leverdenmetdeeconomischedominantie als bekroning.DeWever en

Vrintsvullenaan:

59G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.117-118.60G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,Idem,p.118.61B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.336.

24

“’Aderlatingen’zoalsdemassaleimmigratievanVlaamsepaupersnaardeFranseenWaalseindus-

triebekkens,moestengedichtwordenomdeVlaamse‘volkskracht’temaximaliserenmethetoogop

destrijdvoordeeconomischedominantiebinnendeBelgischestaat.”62

Het cultuurflamingantismewas bijgevolg zowel elitair als emancipatorisch van aard.63De Vlaamse

volkskrachtmoest totontwikkeling gebrachtwordendooreen intellectueleelite,waarvanhetdis-

coursgekenmerktwerddooreengrotegerichtheidnaardetoekomst.ZoalsDeneckereetaliistellen,

wasdevernederlandsingvandeGentseRijksuniversiteitdanookdeeisbijuitstekvanhetcultuurfla-

mingantisme. Haar mobiliserende kracht zorgde ervoor dat Vlaamsgezinde politici over de partij-

grenzenheen,gezamenlijkbegonnenteijverenvoordevernederlandsingvandeGentseuniversiteit

envoorandere taalwettenopdiversemaatschappelijkdomeinen.Ter illustratiekanhierverwezen

worden naar het opmerkelijke verbond van de Drie kraaiende hanen, de katholiek Frans Van

Cauwelaert,de liberaalLouisFranckendesocialistCamilleHuysmans,dieeensgezindop24maart

1911eenwetsvoorstelneerlegdendatdegeleidelijke invoeringvanhetNederlandsaandeGentse

universiteitbeoogde.64Hetschreefdaarinondermeervoorhoehooglerarendienietwensteninhet

NederlandstedocerendooreenNederlandstaligetitularisdiendenvervangenteworden,alsookdat

FranstaligedocentenbijhunoverlijdennietvervangenkondenwordendoorFranstaligen.Niettemin,

zogeeftFienDanniauaan,zoudenvertragingsmanoeuvresendeEersteWereldoorlogervoorzorgen

dathetwetsvoorstelnooitindeKamerwerdbehandeld.Ookhetactivismezouhetvoorstellangna

deoorlogonbespreekbaarmaken(cfr.infra).

c.WereldoorlogIenhetbeginvandeVlaamseradicalisering

DoordeDuitse invalop4augustus1914raaktehetneutraleBelgiëbetrokken inhetgrootstemili-

taireconflicttotdantoe.65DezeonverhoedseschendingvandeBelgischesoevereiniteitloktebijde

bevolkinggroteverontwaardiginguit,ookbijdeVlaamsebeweging,meteenuitdrukkelijkBelgisch-

nationalistischelantotgevolg.Ookdepropagandaronddefiguurvandevorstenopperbevelhebber

AlbertIgafeenbelangrijkeimpulsaanhetBelgischepatriottisme.66DeVlaamsebeweginggingmee

inditpatriottischeelandoorhaarbesluittrouwteblijvenaandezogenaamdeGodsvrede.Zestelde

eenovereenkomstvooraandeBelgischepolitiekekrachten–ookweldeUnionSacréegenoemd–

62B.DeWeverenA.Vrints,,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”p.336.63G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.118-119;B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,pp.336-337.64F.Danniau,1910:Driekraaiendehanen,in:<http://www.ugentmemorie.be/gebeurtenissen/1910-drie-kraaiende-hanen>,geraadpleegdop20/03/2016.65B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.337.66G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.142.

25

waarbijdeideologischestrijdtijdelijkwerdgestaaktzodatalleinspanningengebundeldkondenwor-

denomhetvaderlandteverdedigenentebevrijden.HoewelaandevooravondvanWereldoorlogI

de invloedendeeisenvandeVlaamsebewegingsterkwaren toegenomenenhet taalconflictwas

geëvolueerdnaareenbelangenconflicttussentweeafzonderlijkevolkeren,wasdeverontwaardiging

overdeschendingvandeBelgischeneutraliteitvoorveelflamingantenvoldoendeomhunloyaliteit

tebetuigenaanvorstenvaderland.Velengingenuitvandeveronderstellingdathuninzetentrouw

aanBelgiënadeoverwinningopdeDuitseagressorbeloondzouwordendoordeinwilligingvanbe-

paaldeVlaamseeisen.

TochwasereenminderheiddiezichlietverleidendoordeDuitseFlamenpolitikendestaprichting

collaboratiezette.67DebezetterkendedeVlaamsesituatieenprobeerdehetcommunautaireconflict

inzijnvoordeelomtebuigen.DatgebeurdeonderanderedoornategaanhoezedeVlaamsgezinden

vanhunmedewerkingkondenovertuigendoorhetmakenvaneenaantalpolitiekebeloftes.Zowas

erbijvoorbeelddetoezeggingin1916omdebelangrijksteeisvandeVlaamsebewegingintewilligen

endeGentseuniversiteit tevernederlandsen.DezeVlaamsgezindebereidheid tothet steunenvan

deDuitsemilitairemachtenhetopleggenvandiensprogrammategendevolkswil in,werdbekend

alshetactivisme.DaaroverschrijvenDeneckereetalli:

“[Het activisme]werd dan ook door het gros van de bevolking (het grootste deel van deVlaamse

beweging incluis) scherp van de hand gewezen, om niet zeggen uitgespuwd. Uiteindelijk kon het

activismeooknietmeer dan eenpaar duizendVlaamsgezindenovertuigen.Desondanks is het een

belangrijkpolitiekfeitindeBelgischegeschiedenis.Hetmarkeerdedegeboortevaneenanti-Belgisch

Vlaams-nationalisme,eenstromingindeVlaamsebewegingdieBelgiëprincipieelafweesenzichniet

langergebondenvoeldeaaneenloyauteitjegensdeBelgischewetten.”68

Daarnaastontstondaanhetfront,deelsonderinvloedvanhetactivismeendeelsonderinvloedvan

de IersePaasopstand (1916),deFrontbeweging.69Zijwasontstaandooreencombinatievan facto-

ren.TeneerstewerdhetlegergeleiddooreenconservatiefFranstaligofficierenkorpsdatelketaaleis

als subversief beschouwde. Dat bemoeilijkte de relatie met de vele Vlaamsgezinde soldaten. Ten

tweedewaserhetgeruchtoverdeVlaamsecollaboratieinbezetBelgiëdatnogmeerverzuringte-

weegbracht.DaardoorwerdVlaamsgezindheidalgauwopeenlijngezetmetDuitsgezindheid,hoe-

weldeVlaamsgezindefrontsoldatennet loyaalblevenomdatzehooptenopde inwilligingvanhun

67G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.143-144.68G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,Idem,p.144.69B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.338;G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.144-145.

26

eisennadeoorlog.Tenderdewaserdepolitiekesituatiediemaaktedatdetegemoetkomingenaan

deVlaamsgezindenondanksdeopofferingenuitbleven.Vooreenmeerderheidbinnenderegeringin

ballingschapwas de timing hiervoor ongeschikt, omdat daardoor de Godsvrede op de helling zou

wordengezet.DeregeringwouiniedergevalvermijdendatdeFranstaligeconservatievemilieus,en

dusookdeovergrotemeerderheidvandelegerleiding,ontstemdzoudenraken.Zijstondenweiger-

achtigtegenoverdeinwilligingvandeVlaamseeisen.

GeconfronteerdmetdezerealiteitorganiseerdendeVlaamsgezindefrontsoldatenzichvanaf1916in

deFrontbeweging.Daarbijginghetomeenpaarduizendsoldatenenonderofficierendieinhetnor-

malelevenintellectuelen,studentenengeestelijkenwaren.ZijwenstenaanhetfrontdeVlaamsebe-

weging teorganiseren.DeBelgische legerleiding verbooddat,wat in1917 leidde tothetontstaan

vandeGeheimeFrontbeweging,diezeeranti-Belgischwasencontactenonderhieldmetdeactivis-

teninhetbezettelandsgedeelte.

ZoalsDeWever enVrints aantonen, leiddeWereldoorlog I voor het eerst tot de vorming vaneen

radicale,anti-BelgischevleugelbinnendeVlaamsebeweging.Zijhadeennationalistischprogramma

datvolledigindelijnlagvanhetgellneriaanseparadigma.Zijtrokcategorischdekaartvaneeneigen

Vlaamsestaat.

d.Deideologischeenmethodologischeversplinteringtentijdevanhetinterbellum

DeVlaamsebewegingkwammetimagoverliesenstructurelezwakteuitWereldoorlogI.70Hetland-

verraadvanhetactivisme–waarookdeFrontbewegingdeelsmeegeflirthad–zorgdeervoordat

hetblazoenvandehelebewegingbesmeurdwasgeraakt.NietteminzaaidehetactivismeinVlaan-

derenweldeideevaneeneigenpubliekrechtelijkestructuurdiedenotiebevattedatzeovereenei-

genstaathoordetebeschikken,eenideedatdeVlaamsebewegingsindsdiennooitmeerzoulosla-

ten.71Dat gaf aanleiding tot een nadrukkelijker nationale profilering,wat op zijn beurt zou zorgen

vooreennieuweinterneverdeeldheidenonzekerheidoverdetevolgenpolitiekestrategie.

Deverdeeldheidkwamneeropeentweestrijdtussenhet‘minimalistische’enhet‘maximalistische’

kamp, verwijzend naar het zogenaamdeMinimumprogramma.72Dit programma hield de volledige

vernederlandsingvanVlaanderenin,waarbijdewettelijkeenfeitelijkegelijkberechtigingvanhetNe-

derlands inBelgiëeenmustwerd.Tothetminimalistischekampbehoordendiegenenvoorwiede

verwezenlijkingvanditprogrammadevoornaamsteeiswas.DebelangrijkstefiguurwasdeVlaams-

70G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.154.71B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.341.72G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.154.

27

gezindekatholiekFransVanCauwelaert.73Hijwistzichtijdensdeoorlog,doorzijnstrijdtegendeFla-

menpolitikentegendesystematischeweigeringvanderegering inballingschapomtoegevingente

doen,optewerpenalsdékopmanvandeloyaleflaminganten.Viaparlementairewegstreedhijon-

dermeervoordeinvoeringvanhetMinimumprogramma.DeWeverenVrintsstellen:

“Metzijnpleidooivoor‘bestuurlijkeaanpassing’en‘grondwettelijkzelfbestuur’hieldVanCauwelaert

duidelijkafstandvanhetnationalismeingellneriaansezin,maarzettehijontegensprekelijkstapjesin

de richting van het nationalisme zoals Anthony Smith het begrijpt. Wat Van Cauwelaert van de

Vlaams-nationalistenonderscheidde,wasgeenszinseenverschilinnationaleidentificatie.[…]Heton-

derscheidlagelders,ophetvlakvandepolitiekestrategie,watechtergeenszinsbetekentdathetniet

ideologischgeladenzouzijn.VanCauwelaertbrak(wellichtdeelsuitpolitiekeberekening)definitief

methetflamingantischeelitarisme,hoewelookhijzelfvoordeoorlognietbijsterveelhadopgehad

metdedemocratie.HijzetteinopdedemocratiseringsgolfdiedeEersteWereldoorloghadteweeg-

gebracht,omeendraagvlakoptebouwenvoordeVlaamsebewegingenviaparlementairewegzijn

programmateverwezenlijken.”74

Hieruit kunnenweopmakendatdeaanpak vanVanCauwelaerteerderdemocratischen reformis-

tischvanaardwas.75TezelfdertijdprobeerdehijomdeVlaamsebeweging te latenopnemen inde

gedemocratiseerdekatholiekepartijomzodenodigesocialeenpolitiekemachtsbasisteverzekeren,

eerderdanintezettenopeenapartenationalistischepartijdieelkesociologischankerpuntindesa-

menlevingmiste.DezeingesteldheidvanVanCauwelaertschrijvenDeWeverenVrintstoeaanzijn

typische“volkskrachtdenken”.VanCauwelaertgingervanuitdatineendemocratischeomgevingen

meteentoenemendebevolkingalseconomischepotentieeldeVlamingenonvermijdelijkaanmacht

zoudenwinnen.

Daartegenover stond hetmaximalistische kamp dat verderwilde gaan dan gelijkberechtiging.76Zo

streefdensommigennaargedeeltelijkeregionaliseringenzelfbestuuropbasisvantaalgroepen,wat

bijverschillendefractiesaanleidinggaftottalvanfederalistischeblauwdrukken.

Daarnaastopereerdenerradicalen–voormaligeactivistenenledenvandeGeheimeFrontbeweging

–die ijverdenvooreenonafhankelijkVlaanderen.HetactivismeendeFrontbewegingwarennade

oorlogsamengesmoltentotdeFrontpartij,deeersteVlaams-nationalistischepartijdieVlaamszelfbe-

stuuralsbelangrijksteprogrammapuntnaar voren schoof.Dezeondernemingwaseenkortstondig

73B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,pp.338-339.74B.DeWeverenA.Vrints,Idem,p.339.75B.DeWeverenA.Vrints,Idem,pp.339-340.76G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.154-156;B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,pp.341-345.

28

levenbeschorenvanwegedeonoverbrugbareideologischediversiteitdiedeFrontpartijkenmerkte.

HetwastekenendvoordeideologischeverscheurdheiddiehetVlaams-nationalismeindejaren1920

ondervondendieuiteindelijk zowel vorm zougevenaaneen reformistischeenpluralistische stro-

mingdieopdemocratischewijzederegionaliseringvanBelgiëwenstetebewerkstelligen,alsaaneen

radicaleenkatholiekestrekkingdieheteindevanBelgiënastreefde,aldannietviaeenrevolutionai-

restrategie.DeWeverenVrintsmerkenhieroverop:

“Detweepolenverschildennietalleenopvlakvandepolitiekemethode,ookindekernvanhunna-

tionalistische ideologie.Waar voor de ene pool Vlaams zelfbestuur een publiekrechtelijk probleem

wasdatkonwordenopgelostdooreneventueelbinnendeBelgischestaatstructuren,waservoorde

anderpooleenonoverbrugbareklooftusseneendoorGodgeschapenVlaamsvolkeneenonnatuur-

lijke Belgische staat die het Vlaamse volk corrumpeerde met verfransing en met ‘Belgische poli-

tiek’”.77

Toch,zostellenDeneckereetalii,kreegdezestromingondankshaarinterneverdeeldheidheelwat

kansomtegroeien.DeoorzaaklagbijdelateenvergeefsetoegevingenvandeopeenvolgendeBel-

gische regeringenmetbetrekking totde taalkwestie.78Als verklaring voordeze traagheid goldnog

altijddateendeelvanhetBelgischeestablishmentelketoegevingaandeVlaamsebewegingalseen

ondergravingvanhetstaatsbestelzag.IronischgenoegzoupreciesdezehoudingdeBelgischestaat

tengronderichten.MenhadimmershetgeduldvandeVlamingenzodanigopdeproefgestelddat

devernederlandsingvandeGentseuniversiteit in1930endedaaropvolgendewettendiedeeen-

taligheid inhetonderwijs,deadministratieenhetgerecht inVlaanderenverankerden,deVlaams-

nationalistennauwelijkstevredenkondenstellen.Zijwarenallangafgestaptvaneenuitsluitendstre-

vennaar eentaligheidbinnenVlaanderenenwaren intussen geëvolueerd in de richting van verre-

gaanderedoelstellingen,waaronderaldannietdevernietigingvanBelgië.

In de jaren dertig van de vorige eeuw evolueerde de Vlaamse beweging steedsmeer in extreem-

rechtserichtingwaarbijdeafkeervoordedemocratiegroeide.DeeconomischecrisisdieBelgiëvan-

afdetweedehelftvanhetjaar1930trof,washiervoordeelsverantwoordelijk.79Velenmeendendat

delaagconjunctuurmethaardrastischesocialegevolgentewijtenwasaanhetfalenvanhetdemo-

cratischesysteem.AnderzijdswaserookdepolitiekecontextwaarbijhetVlaams-nationalismenog

altijdeenminderheidsbewegingwasdiegeenkanszagomooitdemeerderheidinhetparlementte

behalen.Datvoeddeeenvormvanradicalismedievooralgreepzoukrijgenopjongemilitanten.

77B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.345.78G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.158-162.79G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,Idem,p.158.

29

Deze twijfels over de parlementaire democratie bestonden in heel Europa. Zowel vanuit extreem-

linkse (hetcommunisme)alsvanuitextreemrechtsehoek (het fascisme)diendenzichalternatieven

aantervervangingvandewestersedemocratieën.HoewelBelgiëhaardemocratischefundamenten

wisttebehouden,waserveelsympathievoordetendensendiezichinhetbuitenlandaftekenden.

BinnendeVlaamsebewegingwerddoorJorisVanSeverenop6oktober1931hetVerbondvanDiet-

seNationaalSolidaristen(Verdinaso)opgericht.VanSeverenspeeldealsindsdejarentwintigeenbe-

langrijkerol indeideologischeherbronningvanhetVlaamsnationalisme.80Zowashijdeleidervan

het Katholiek VlaamsNationaal Verbond (KVNV) geweest dat streefde naar de oprichting van een

Vlaamsestaatsinrichtingwaardekatholiekeleerhoordetewordengehanteerdterbevorderingvan

eenculturele, socialeeneconomischeorde.Metdezekatholiekgeïnspireerde solidariteitsleerwas

VanSeverenop zoekwasnaareen ‘nieuweorde’,waarbij naastde staatsinrichtingookdegehele

maatschappij hoorde te veranderen. Het KVNV stond voor een organisch geordende Vlaamse ge-

meenschap ter vervanging van de afbrokkelende en individualistisch ingestelde, liberale samenle-

ving.DaarbijontwikkeldeVanSeverendedaaropvolgendejarenookeenGroot-Nederlandsdiscours,

datbelangrijk zouworden inde ideologie vanhetVerdinaso.Hij ontwikkeldede ideevaneenpo-

litiekeverenigingvanVlaanderenmetNederland,ofwelhetDietseideaal,datDeWeverenVrintsbe-

schouwden:“[…]alseenlogischeconsequentievaneenessentialistischetaal-nationalistischeideolo-

gievolgenshetHerderiaanseprincipe‘detaalisgansvanhetvolk’.”81

Bij de oprichting van het Verdinaso enkele jaren later bouwde Van Severen op bovenstaand pro-

grammavoort. Zovoorzagdebewegingbinnenhaarkatholieke solidariteitsleerdrie fundamentele

ennatuurlijkelevensgemeenschappen,zijndedefamilie,deberoepscorporatieeneenoverkoepelen-

de volksgemeenschapwaar vreemdelingen (‘andersdenkenden’, vooral joden) buitengeslotenwer-

den.HetVerdinasowerddaarnaastgekenmerktdoorvagepolitiekestandpunten.Hetprobeerdein

de eerste plaats opportunistisch in te spelen op de publieke opinie.82Tochwist de beweging zich

voortestellenalsdemiddenwegtussenhetcollectivismeenhetliberalisme,waarbijhetzichpromi-

nentantidemocratischopstelde.In1934zetteVanSevereninopeenheroriënteringvanzijnbewe-

gingdoorhetVlaams-nationalismeteverlatenenbijhetideaalvaneenGroot-Nederlandsestaatook

WalloniëenhetGroothertogdomLuxemburgtebetrekken.83DatzouervoorzorgendatVanSeveren

80J.Creve,HetVerdinasoenzijnmilities.MilitievormingtussenbeidewereldoorlogeninVlaanderenenNederland(1928-1941),Gent(onuitgegevenlicentiaatsverhandelinguniversiteitGent),1985,pp.44-57(promoter:H.Balthazar);StudiecentrumJorisVanSeveren,JorisVanSeveren,in:<http://www.jorisvanseveren.org/>,geraadpleegdop22/03/2016;B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.346.81B.DeWeverenA.Vrints,Idem,p.346.82J.Creve,HetVerdinasoenzijnmilitie.MilitievormingtussenbeidewereldoorlogeninVlaanderenenNederland(1928-1941),pp.44-57.83G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgiëp.166;B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.348.

30

eengrootdeelvanzijnaanhangverlooromdatdetoenaderingtotWalloniëalseeninbreukophet

Vlaamsevolksbeginselwerdaangezien.

DekoerswijzigingvanhetVerdinasohaddeelstemakenmetdeoprichtingvanhetVlaamsNationaal

Verbond(VNV)inhetjaar1933.84VeelVlaams-nationalistenstondenopdezelfdeideologischelijnals

VanSeveren,maarkondenzichmoeilijkvindenindetotalebreukmethetparlementarismedathet

Verdinasovooropstelde.DaardoorkwamhetVNVtotstanddat ingrote lijnenhetDietseprogram-

mamet zijnorganisch-solidaristische staatsordeningovernam,maardaarentegenwelactiefwas in

deverkiezingen.OpdezewijzewisthetVNVhetVerdinasoteovervleugelen,ookalprobeerdeVan

Severentevergeefsmeteenheroriënteringtereageren.

Het VNV bleef wel steunen op het Vlaams-nationalisme, waardoor het zich kon opwerpen als de

meestgeestdriftigeverdedigervanhetflamingantisme.Opdiemanierwistheteengroteaanhangte

verwerven. Toch bleef ook deze partij niet gespaard van interne, ideologische strubbelingen. Eén

vleugelbestonduitrevolutionaireNieuweOrde-gezindendiedeBelgischstaatmanumilitariwens-

tenneertehalen.Deanderevleugel,hoeweleveneensanti-Belgisch,wasgematigder.Zijhieldvast

aandeparlementairestrategiehoewelzijallangnietmeergeloofdeinhetdemocratischesysteem.

DepartijmethaartweevleugelswerdbijeengehoudendoorhaarleiderStafDeClerq,dieeerderde

voorkeurgafaanderadicalevleugel.OpdeeersteVNV-Landdagin1934werdduidelijkdatdepartij

naarhetfascismeneigde.DeLanddagtoondeeenspektakeldatindejarenvoordienookalinItalië

enDuitslandtezienwasgeweest.Geüniformeerde ledenbrachteneenRomeinsegroetwaarbijde

toespraakvan‘denleider’StafDeClerqcentraalstond.

Tegenhetmiddenvanjaren‘30verloordekatholiekepartijveelvanhaarkiezersaanhetVNV,maar

deelsookaanhetWaalse,fascistischeRex.85Nadeverkiezingsnederlaagvan1936voeldedepartijde

noodzaakomteherstructureren,daarbijvooralaangemoedigddoordeVlaamsgezindekatholieken.

De toenmalige Katholieke Unie werd afgeschaft en vervangen door de Katholieke Vlaamse Volks-

partij,diesamenmetdeFranstaligePartiCatholiqueSocialhetBlokderKatholiekenvormde.Bijde

KatholiekeVlaamseVolkspartijwerdenonder invloedvandeVlaamsgezindeopiniemeteenkartel-

onderhandelingen aangeknoopt met het VNV, wat samen met haar wedijver naar een publiek-

rechtelijkstatuutvoordeVlaamsevolksgemeenschaponderdeeluitmaaktevanhaarelectoralerecu-

peratiestrategie.86Tochzouonder invloedvandeKerkendechristelijkearbeidersbeweging (ACW)

deunitaireBelgischetendensdominantblijven,enzouhetvoorstelvandeVlaamsgezindekatholie-84G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.166;B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.348-354.85G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.167.86B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.355.

31

kentotverenigingmethetVNVvanbeidekantenafgewezenworden.Datverhinderdenietdathet

oplokaalniveauherendertotsamenwerkingkwam.

e.WereldoorlogII:Vlaams-nationalismeverzeiltincollaboratie

BijhetuitbrekenvanWereldoorlogIIwerdinhetbezetteBelgiëeenpolitiek‘vanhetminstekwaad’

gevoerd.87LeopoldIIIhadnetalszijnvaderbeslotenombijzijnonderdanenteblijvenenbeslisteals

opperbevelhebbervanhetBelgischelegerop28mei1940totcapitulatieovertegaan.Datnamende

geallieerdenhembijzonderkwalijk.AlskrijgsgevangenevandeDuitsersverkeerdedevorstindeon-

mogelijkheidom te regeren,hoewelhij achterde schermen tevergeefspolitiekedemarchesbij de

bezetterbleefondernemen.HetbestuurvanBelgiëkwamdoordeafwezigheidvandegevluchtemi-

nistersinhandenvandesecretarissen-generaaldiezichhoordenteschikkennaarhetnaziregime.Er

was sprakevaneen zogenaamdeAufsichtsverwaltung,watneerkwamopeenDuits toezichtopde

Belgischebestuurdersdiedebezettershoordentebedienenzolangdezedaarbijnietingingentegen

deBelgischewetten.Deze accommodatiepolitieknoodzaakteniet alleen tot juridischeenpragma-

tischeafwegingen,zostellenDeneckereetalii,maarhieldookeenaantalideologischgeladenbeslis-

singenin.Dediffusegrenstussenwatwelofnietlangeracceptabelwas,werddanookgrotendeels

bepaalddoordepolitiekeovertuiging.

ToendeoorloguitbrakgingendeledenvanhetVNValgauwovertotabsolutecollaboratiemetde

Duitsebezetter,enkendedepartijweinigmoeiteomzichbijdenationaalsocialistischeideologieaan

tesluiten.88HetVNVwensteeenmachtsmonopolieoptebouwen inVlaanderenwaarbij zehandig

beroepkondoenopdeFlamenpolitikdiedeDuitsersopnieuwaanhingen.MetdehulpvanDuitse

verordeningenwerden leden van het VNV zowel op lokaal als nationaal niveau op strategisch be-

langrijke bestuurlijke posten geplaatst (secretarissen-generaal, gouverneurs, burgermeesters en

schepenen),waardoordepartijdemeestbevoorrechtepartnervandeDuitserswerd.Tegen1943

zoudendehelftvandeburgemeestersinVlaanderenlidzijnvanhetVNV.89Depolitiekvanhetmin-

stekwaadkwamdaardooronderzwaredruktestaan,zekeromdatdeVlaamsecollaborateursbereid

warenveelverdertegaandandegemiddeldeBelgischegezagsdrager,aldusDeneckereetalii.

87G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.174-175.88A.Sax,VoorVlaanderen,volkenFührer:demotivatieenhetwereldbeeldvanVlaamsecollaborateurstijdensdetweedewereldoorlog,1940-1945,Antwerpen,Manteau,2012,pp.13-23.89G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.180.

32

AlineSaxmeentdatdepartij zich totdoel steldeVlaanderenzoveelmogelijk vertrouwd temaken

methetnationaalsocialistischegedachtengoed.90DaaromwerddegematigdevleugelvanhetVNVal

snelhetzwijgenopgelegd.Denadrukkwamdaardoorte liggenopde integratievanVlaanderen in

hetGermaanse rijk, zodatdeplannenvooreenGroot-Dietse toekomstvoorlopigopgeborgenwer-

den.DaarbijhadhetVNVnaasthaarinternetwistenmetbetrekkingtothaarnationalistischeprofiel,

ook te kampenmet een soms zeer openlijkemachtsstrijdmet een nieuwe, concurrerende Groot-

Duitsepolitiekebeweging, deDuits-VlaamseArbeidersgemeenschap (DeVlag).Nadat al in 1940de

VlaamseSSwasopgerichtdieijverdevoordeVlaamseaanhechtingbijDuitsland,werdin1941deze

tweedebelangrijkecollaboratievereniginguitgebouwdmetdesteunvandeDuitseSS.91Watdege-

volgenhiervanwarenvoordeconcurrentiestrijdmethetVNVomschrijvenDeWeverenVrintsals

volgt:

“Toensteedsduidelijkerwerddatdecollaboratievanuitnationalistischstandpunteenfiascodreigde

teworden,doordatBerlijn steedsduidelijkerdekaartvandeSS,DeVlagenRex trok,weigerdede

partijleidingdevoordehandliggendeconclusiestetrekken.Hetblindevertrouwendatzevanhaar

volgelingeneiste,vormdeookhetsluitstukvanhaareigenpolitiek.Aanheteindevandebezetting

washetVNVeengehate,belaagdeengeïsoleerdekleineminderheid,verderdanooitverwijderdvan

denatiediezepretendeerdeteincarneren.”92

f.HetVlaams-nationalismeinhetpost-oorlogsetijdperk

NadebevrijdingbereiktehetVlaams-nationalismehaardieptepunt.93Erwerdkomafgemaaktmet

alleVlaams-nationalistischestructurendietijdensdebezettingtendienstevandevijandhaddenge-

staan.Bovendienwashetnationalismealsideologiezwaarverbrand.DatbrachtdeheleVlaamsebe-

wegingindiskrediet.HetfiascovandecollaboratiepolitiekhadeendeelvandeVlaams-nationalisten

erzelfsaltijdensdebezettingtoegebrachtomzichopnieuwmethetBelgischediscoursteverzoe-

nen.DeelsnoodgedwongendoordeafbraakvandenationalistischestromingleekdeVlaamsebewe-

gingtemoetenteruggrijpennaardeaanpakvanVanCauwelaert,watinhielddatzeopnieuwmoest

trachten totemancipatie tekomenbinnendeunitaireBelgische staat, steunendop sluitende taal-

wetgeving,Vlaamseeconomischeexpansieenuitgaandvandeeigendemografischekracht.Vanhet

federalisme,enalzekervandeDietsegedachte,werddanooktijdelijkafstandgenomen.

90A.Sax,VoorVlaanderen,volkenFührer:demotivatieenhetwereldbeeldvanVlaamsecollaborateurstijdensdetweedewereldoorlog,1940-1945,pp.13-23.91B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,pp357-358.92B.DeWeverenA.Vrints,Idem,pp.358-359.93B.DeWeverenA.Vrints,Idem,pp.359-361.

33

Niettemin, zo stellen De Wever en Vrints was het Vlaams-nationalisme te diep geworteld in het

Vlaamsegedachtegoedom zelfs nadeze zwartstepaginauit zijn geschiedenis, volledig te verdwij-

nen.94Dekoningskwestieenhetongenoegenoverdenaoorlogsezuiveringendiealsanti-Vlaamsen

dus als pogingenwerden aanschouwd ommet de Vlaamse beweging voor goed komaf temaken,

zorgdenvooreenheropflakkeringvanhetnationalistischegedachtegoed.Datdestellingoverdepo-

litiekerolvandezuiveringennietopging,zogeeftKoenAertsaan,hielddetotstandkomingvaneen

nieuwepolitiekepartijmetVlaams-nationalistischeaspiraties,deVolksunie,niettegen.95Aandeba-

sis vandezepartij diewerdopgericht in1955, stonden tweebelangrijke figuren:HendrikElias,de

voormaligetweedemanvanhetVNV,enzijnpupilFransVanderElst.Zijstuurdenbeideneropaan

omviaparlementairewegdefederaliseringvandeBelgischestaattebereiken.Vanuithunuitgangs-

puntkondetaalwetgevingbinneneenBelgischkadernooitvoldoendezijnvoordeVlaamsezaaken

hoordedeVlaamsenatiedanookintezettenopdevormingvaneeneigenstaat.DeVolksuniewerd

vanbijhetbegingekenmerktdooreennationalistisch-communautairprogrammadatstreefdenaar

dehervormingvandepubliek-rechterlijkestructuurvandeBelgischestaatinderichtingvaneenfe-

deraalstelsel.DaarnaastzettedezeprilleVlaams-nationalistischepartijzichinvoordeamnestievan

collaborateurs,watnietverwonderlijkwasaangezienzijgrotendeelsdoorvoormaligecollaborateurs

gedragenwerd.

AlgemeenkangesteldwordendatdeVolksunieeenrechtsenchristelijkgeïnspireerddiscoursaan-

hingwaarmeezeeenorganischevisieaanhieldtenopzichtevandesocialeverhoudingen.Huncom-

munautairestrategiewasdaarbijookwendbaargenoeg,zogevenDeWeverenVrintsaan“omniet

inhetvooroorlogsaandoendeprofielteblijvensteken,maaromzichintegendeelaantepassenaan

denodenvandetijd.Nieuwemaatschappelijkontwikkelingenvondenhunvertalinginhetprogram-

mavandepartij.”96

Hetradicaalindigenisme

Het indigenismekanbegrepenwordenalseenhumanistischgeïnspireerddenksysteemdatals toe-

verlaatfungeerdevaninheemsevolkereneninhetbezitwasvaneeneigenideologischebeweging,

aldusHenriFavre.97Zekanaanzienwordenalseenstromingdieuitgingvandenoodaanbescher-

mingvan inheemsevolkerentegeneenvreemdedominantie.Daarompleittehet indigenismevoor

94B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,p.360.95K.Aerts,“DebestraffingvandecollaboratieinBelgiënadeTweedeWereldoorlog:beeldvormingenonderzoek”,in:BijdragentotdeEigentijdseGeschiedenis–Cahiersd’HistoireduTempsPrésent,21(2009),p.62.;B.DeWeverenA.Vrints,“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,pp.360-363.96B.DeWeverenA.Vrints,Idem,p.363.97H.Favre,L’Indigénisme,Parijs,PressesUniversitairesdeFrance,1996,p.3.

34

deherwaarderingvandeeigenkwaliteitenenattributendiedooroverheersingdreigdenverlorente

gaan.Hoeweldewetenschappelijke literatuurveelaandachtheeftvoorhet indigenisme indecon-

temporainesetting,ishetvoordezemasterproefvanbelanghetfenomeentebenaderenvanuitde

historischeBelgisch-Congolesecontext.ZozullenweopmerkenhoedezestrominginMidden-Afrika

eennogalapartverloopkende,watonszaltoelatendetoepasbareradicalevariantvanhet indige-

nismeuiteentezetten.Hierbijzijnwegenoodzaakteenomschrijvingvanhetbrederehistorischeka-

derteschetsen,watonsmeteendekansgeefthetbegripkoloniaalCongotoetelichten.

IndigenismeindecontextvankoloniaalCongo

a.Congo-Vrijstaat:assimilationismeversusadaptionisme

Hetlaatstekwartvande19eeeuwwashettijdperkvanhetimperialismedatdeveroveringalsonder-

werpinginhieldvangrotedelenvanAzië,OceaniëenAfrika.98Nietzoalsbijdevroegmodernekolo-

nialemogendhedenwerdbijdezewereldwijdeexpansiedriftgestreefdnaarzoweleconomische(in-

dustriële)exploitatiealsnaardepolitiekeoverheersingvandeterraincognita.Vanaf1870zouzode

westersebeschavingwereldwijdverspreidworden.Tussendewestersestatenzorgdededrangnaar

wereldheerschappijvoorterritorialeconcurrentie.

DeBelgischekoningLeopold IIwasalop jonge leeftijdobsessiefgeïnteresseerdgeraaktdoordeo-

verzeesegebiedenengeraakteervanovertuigddat zijn landnoodhadaaneeneigenkolonie.99Zo

konzijnkoninkrijkdeeluitmakenvanhetimperiaalgebeuren,watzijngrandeuralleenmaartengoe-

dekonkomen.Demeerderheidvandepolitiekeeneconomischeelite inBelgiëwashierinminder

geïnteresseerdenvreesdedateenkoloniaalprojectonheilmetzichmeezoubrengen.Enerzijdswas

Belgiëalsjongenatiegedwongentotstrikteneutraliteit,zekerintijdenvantoenemendegeopolitieke

rivaliteit.DaarnaaststondBelgiëeconomischgezienbekendalseenvandemachtigstenatieswaar-

vandeafzetmarktvooralindebuurlandenlag.Hetverrebuitenlandlagnietmeteeninhetvizier,wat

ervoorzorgdedatLeopoldIIgedwongenwaszijn(megalomane)ambitiesopzelfstandigebasisnate

streven.

Wanneer inhetmiddenvande jaren1870EuropeseontdekkingsreizigersMidden-Afrikawisten te

doordringen,greepLeopoldIIopnieuwzijnkans,ondankshetfalenvaneerderemissiesinZuid-Ame-

98G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.122.99G.Vanthemsche,Congo:deimpactvandekolonieopBelgië,Tervuren,Lannoo,2007,pp.25-30.

35

rikaenAzië.100GuyVanthemschegafdaarbijreedsaandatzijnAfrikaansprojectendiensverrassen-

deeindresultaatCongo-Vrijstaat,eerderhetresultaatwasvaneensamenloopvanomstandigheden

dandeuitkomstvaneenuitgewerktontwerp.

In1876riepdekoninginBrusseleenInternationaleGeografischeConferentiebijeen,dieaanleiding

zougeven totdevormingvaneen InternationaleAfrikaanseVereniging (Association Internationale

Africaine).DeorganisatiezouCentraal-Afrikaverkennen,enwasdaarbijgehuldineenwetenschap-

pelijkenhumanitairdiscours.IndepraktijkzouLeopoldII–geheelindelijnvanhetimperialistische

denken – al gauw de ontdekte gebieden voor zichzelf opeisen. Vervolgens wist de koning Henri

MortonStanleyaanzichtebinden,eenontdekkingsreizigerdienazijnexpeditieinhetgebiedvande

CongostroomernietingeslaagdwasdeBrittenteinteresserenvoordezestreek.InnaamvandeBel-

gischekoningenhet recentopgerichteStudiecomitévoorOpper-Congo (Comitéd’EtudesduHaut-

Congo),die lateropgevolgdzouwordendoordeInternationaleVerenigingvoorCongo(Association

Internationale duCongo,AIC), keerde Stanley in 1879 terugnaar demonding vandeCongo.Daar

trokhijsteedsdieperhetgebiedin,slooterverdragenafmetinheemsemachtshebbers,enstichtte

nederzettingen.Naast de erkenningdoorAfrikaanse chefswerdhetAIC, door concurrerende aan-

sprakenophetgebied,gedwongenopzoektegaannaardegoedkeuringvandeimperialistischemo-

gendheden,enmetsucces.ZoschrijvenDeneckereetalii:

“De onderneming van Leopold kreeg internationale erkenning om de eenvoudige reden dat noch

Frankrijk, nochGroot-Brittannië op diemanier het territorium konden inpalmen.De grootmachten

gunden elkaar Congo niet, in een gebiedwaarop ook Portugal enDuitsland aansprakenmaakten.

Leopold had het bovendien tot vrijhandelszone uitgeroepen, zodat geen enkele grootmacht zich in

theoriebenadeeldmoestvoelen.”101

Indejaren1884-1885gingendebetreffendelandeninhetkadervandeInternationaleConferentie

van Berlijn over tot de erkenning van het AIC.102Deze conferentie, georganiseerd door Otto von

Bismarck,wasbedoeldomdezogenaamdeScrambleforAfricatedoenverlopenopeenzogeweld-

loosmogelijkemanier.DaarbijwerdhetzwartecontinentalspuzzelstukjesverdeeldonderdeEuro-

pesegrootmachten.LeopoldIIslaagdeerinzijnclaimopCongotelatenerkennen.HetAICwerdom-

gedoopt totdeonafhankelijkeenneutraleCongo-Vrijstaat,methemzelfals soeverein.Theoretisch

gezienzouhetanderekoninkrijkvanLeopoldII,België,daarbijgeenenkelebandhebbenmetdeko-

100G.Vanthemsche,Congo:deimpactvandekolonieopBelgië,pp.30-32;G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.124-127.101G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,Idem,p.127.102G.Vanthemsche,Congo:deimpactvandekolonieopBelgië,pp.31-32;G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.127.

36

lonie.

Inhetkolonialebeleidvandeimperialistischegrootmachtenvielereenonderscheidtemakentussen

tweevormenvanbestuur.Deeerste,dievaakgeassocieerdwerdmetdeFranseenPortugesekolo-

nisatie,was vanassimilationistischeaard.103Hierbij, zo gevenMarcDepaepeen LiesVanRompaey

aan,vertrokmenvanuitdesuperioriteitvandewestersebeschavingdiezosnelenzoruimmogelijk

moestwordenovergedragenaandeinheemsebevolking.104Bijgevolgvoeldemendenoodzaakdeei-

genadministratieve,politieke, juridischeeneducatievestructurenaandekolonialegebiedenopte

leggen.SamenmetBambiCeuppensduidendeauteursophet feitdaterbinnendeze theoriewel

degelijkrekeningwerdgehoudenmetdemogelijkheidvaneenintellectuelegelijkwaardigheidonder

de ‘rassen’,maar dit ging quasi automatisch samenmet de praktische realiteit van de Afrikaanse

inferioriteittenopzichtevandeblankekolonisator.105

AnderelandenzoalsGroot-BrittanniëenDuitslandopteerdenvooreenindirectrule.Hierbijwerdeen

politiekvanadaptionisme(ofacculturatie)gevoerdwaarbijmenervanuitgingdatde inheemsebe-

volking, zelfs op langere termijn, nooit dewesterse beschaving zou kunnen assimileren.106Daarbij

werdhetraadzamergeachtdebevolkingbinnenhaareigenvertrouwdemilieutelatenevolueren,er

zorgvoordragenddatditmilieuzelfaanvaardbaarwerdgemaaktvoordewestersebeschaving.

In Congo-Vrijstaatwas de situatie complexer.Daarwerd een combinatie vande tweebestuurlijke

visiesgehanteerd.107Enerzijdswerdophetniveauvandepolitiek,deadministratieenderechtspraak

geopteerdvoordeprincipesvandeindirectrule.Anderzijdskoosmenophetgebiedvancultuuren

taal voor de assimilationistische strategie.Dat laatste hield in datmen – zoals in dewoorden van

BarbaraYates–eenware“Belgianization”vanCongovoorogenhad.Daarbijwildemende ‘Belgi-

sche’cultuuraandeinboorlingendoorgeven.DathieldookindateenEuropesetaalzouwordenop-

gelegd.108OnderLeopoldIIgenoothetNederlandsinBelgiënogaltijdnietdezelfdeofficiëlestatusals

103M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,in:LanguageMatters,42(2011),2,p.190;A.Conklin,Amissiontocivilize:therepublicanideaofempireinFranceandWestAfrica,1895-1930,Stanford,StanfordUniversityPress,1997,pp.1-3;A.Goheneix,“Stratificationlinguistiqueetségrégationpolitiquedansl’empirefrançais”,in:Glottopol,20(2012),pp.83-84.104M.DepaepeenL.VanRompaey,Inhettekenvandebevoogding:deeducatieveactieinBelgisch-Kongo(1908-1960),pp.52-55;M.Meeuwis,“FromtheCapetotheCongoandback:AfrikanersandFlemingsinthestruggleforDutchinAfrica”,in:LanguageMatters,46(2015),3,p.335.105B.Ceuppens,CongoMadeinFlanders?:KolonialeVlaamsevisiesop‘Blank’en‘Zwart’inBelgischCongo,pp.448-449.106M.DepaepeenL.VanRompaey,Inhettekenvandebevoogding:deeducatieveactieinBelgisch-Kongo(1908-1960),pp.52-55.107M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,p.190.108B.Yates,“TheoriginsoflanguagepolicyinZaïre”,in:TheJournalofModernAfricanStudies,18(1980),p.260.

37

hetFrans(cfr.supra).Datwerdookindekolonieopdiemanieraangehouden.109Hetassimilationis-

tischebeleidhielddaaromookdepogingtotverfransingvanCongoin,dieevenwel,netalsde“Belgi-

anization”inhetalgemeen,omeenaantalredenenweinigvooruitgangboekte.110

M.MeeuwisduidthierbijophettekortaanEuropees,laatstaanBelgisch,personeelindeoverzeese

koloniealsbelangrijkefactor.VeelvandeEuropeanenindeCongolezeadministratiewarengeenBel-

gen.ZijhaddenweinigkennisvandeBelgischecultuurofdegeprivilegieerdeFransetaal.Hetzelfde

goldvoordemissionarissendieuitverschillendelandenafkomstigwaren.ZelfsbijdeeigenBelgische

congregatieswarenergeestelijken(uitdeVlaamsecontreien)dieonvoldoendeFranskendenomhet

assimilationistischebeleidterealiseren.

Overhetalgemeenstondendemissionarissenzeerweigerachtigtegenoverdeeuropeaniseringvan

Congo.ZijwarennaarCongogekomenindehoopviahunchristelijkbeschavingswerkhetideaalvan

depremoderneruralegemeenschappenteverwezenlijken,ongeschondendoordeprincipesvande

FranseRevolutie.111ZijwenstendemodernewestersecultuurenhetFransdaaromnietbijhunbe-

keerlingenteverspreiden.DaarnaastwarenerVlaamsemissionarissendieomwillevanhunVlaams-

nationalistische overtuiging niet geneigd waren het Frans te propageren. Zij brachten de Vlaams-

emancipatorischestrijdmeenaarCongo.Hunvolksnationalistische ideologieging,zoalswehierbo-

venzagen(cfr.‘ideologievanhetnatuurlijke’),uitvanhetgeloofinhetbestaanvanethno-linguïsti-

schegeledingen.Datlegdehendemoreel-religieuzeverplichtingopdedoorGodgeschapeninheem-

sevolkerentebehoedenvooreuropeanisering:

“AmajorthemeinthenationalismoftheFlemishMovementinthe19thcenturywasthedenuncia-

tionoftheunnatural.TheimpositionofFrenchinFlandersledtoafundamentaldistortionoftheori-

ginalnationalsouloftheFlemishpeople.ItmadeitimpossiblefortheFlemishpeopletobe“itsown

authenticself”anditledtotheadulterationofthepurityoftheFlemishbeing,thepietyandhonesty

ofahard-workingruralpeople,theirculture,theirlanguage,theirliteraryheritage,etc.Inthisideo-

logy, the Flemishness of the Flemishwas an a-historical, natural, of-all-times, God-created reality,

whiletheintroductionofFrenchintotheschoolsandinallotherformsofpubliclifewasahistorical

accidentcausedbyhumanintervention,resultinginasituationofunnaturalness,contamination,im-

purity,deterioration,andcaptivity.Preservationofthenationalselfandlinguisticandculturalfree-

dom therefore constituted the principalwar cry in this “ideology of the natural”. […] The relation

betweentheferventCatholicismtypicaloftheWest-FlemishParticularistsandthemissionaryvoca-

tionofmanyFlemishpriestsfromthatBelgianprovinceinthelate19thandearly20thcenturyisevi-

109M.Meeuwis,“Bilingualinequality:linguisticrightsanddisenfranchisementinlateBelgiancolonization”,in:JournalofPragmatics,43(2011),p.1281.110M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,pp.192-193.111B.Ceuppens,CongoMadeinFlanders?:KolonialeVlaamsevisiesop‘Blank’en‘Zwart’inBelgischCongo,pp.230-231,454;M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,pp.192-193.

38

dent.[…]Certainindividualswithinwhatwascalled“theexportationofFlanders’andGod’ssonsto

CentralAfrica”broughtalonganexportationoftheideologyofthenatural,whichwasaccomplished

atvaryingdegreesofconsciousnessandexplicitrecognition.”112

b.OvergangnaarBelgisch-Congo

NadeinternationaleerkenningvandeCongo-VrijstaatwasLeopoldIIeropuitdeeffectievepolitieke

macht in het gebied te verkrijgen en de belangrijkste handelsbelangen te verzekeren.113Daarvoor

sloothijofwelalliantiesmetdereedsaanwezige‘gearabiseerde’machtshebbers,ofwelschoofhijze

manumiliariaandekant.DaarvoorwerdeenberoepgedaanopdeForcePublique,hetofficiëleleger

vanCongo-Vrijstaat,datbestonduitAfrikaansehuurlingenenplaatselijkerekrutenonderleidingvan

Belgischeofandereblankeofficieren.Omdegevechtentelegitimerenwerdenzevoorgesteldalseen

strijdtegendeslavernij,hoeweldemateriëleambitiesvanLeopoldIIdeechtedrijfveervormde.De

afschaffingvandeslavenhandelmaaktetrouwensalvlugplaatsvooranderevormenvanverplichte

tewerkstelling,dwangenonderdrukkingvandeinheemsebevolking.DenieuweAfrikaansepolitieke

entiteitmaaktevolgensVanthemsche“[…]zekergeeneindeaanhetgewelddatersluimerendaan-

wezigwas,maarhijverergerthetengeeftereennieuwedimensieaan.”114

Naeenweiniglucratievebeginperiodevantienjaar,waarbijCongo-VrijstaatzelfsdoordeBelgische

overheidbehoedmoestwordenvaneennakend faillissement, voerde Leopold II in zijnAfrikaanse

staatviaeenreekswettenenreglementenhetdomanialesysteemin.Allegrondendienietdoorde

Congolezen gecultiveerdwerden, verkregen de status van ‘vacant’ enwerden automatisch staats-

bezit.Zowistdevorstallenatuurlijkrijkdommenopteeisen,waarbijCongo-Vrijstaathetalleenrecht

bezatzeteontginnenenteverkopen.Hoeweldekoningvoordeexploitatieencommercialiseringer-

vanconcessiesverleendeaanbepaaldeprivébedrijven (ABIRen l’Anversoise),bleefdevrijehandel

dieindeAktevanBerlijn(1885)plechtigwasbeloofd,dodeletter.

Omstreeks1895zoudehandelinivoorenwildrubberveelgeldopbrengen.Viahetdomanialesys-

teemkwamendezeinkomstendeBelgischekoningtoe.Samenmetdeconcessiehoudersdeedhijer

allesaanom intespelenopdewereldwijdetoenemendevraagnaarrubber.Hetopdrijvenvande

productie zorgdeervoordathet zeer strengeontginningssysteemwaaraande inheemsebevolking

onderworpenwerd, steedsmeer uit de hand liep. Naast het gewetenlooswerkregimewerden de

Congolezendagelijksgeconfronteerdmetmachtsmisbruik.Elkevormvanweerstandwerddekopin-

112M.Meeuwis,“FlemishnationalismintheBelgianCongoversusZairiananti-imperialism:continuityanddiscontinuityinlanguageideologicaldebates”,p.691.113G.Vanthemsche,Congo:deimpactvandekolonieopBelgië,pp.32-33.114G.Vanthemsche,Idem,p.33.

39

gedrukt.Daarvoorwerdenmethodesalshetafbrandenvandorpen,gijzeling,marteling,verkrachting

enmoordnietgeschuwd.Deterreurzorgdeervoordathetaantalinwonersspectaculairdaalde,met

zelfsontvolkinginbepaaldestrekentotgevolg.

Hetgruwelijke rubberbeleidbleefnietonopgemerkt.115AlarmwerdgeslagendoordeAmerikaanse

enBritse journalistenGeorgeW.WilliamsenEdmundDeneMorel, endeprotestantsemissionaris

William Sheppard. Dat zorgde bij het begin van de twintigste eeuw voor veel ophef, ook buiten

Groot-Brittannië. De commotie zette de Britse regering er toe aan haar plaatselijke consul, Roger

Casement,eenonderzoeksopdrachttegeven.Zijnrapportbevestigdedebeschuldigingen.Casement

zettesamenmetMoreldeanti-Congolesecampagneverder.Daartoewerdin1904deCongoReform

Associationopgericht.Decampagnekendealgauweengroteaanhang,mededankzijhet tentoon-

stellenvanfoto’s,meestalvandehandvanAliceHarris,diedetolvanhetrubberregimeopdebevol-

king aangrijpend in beeld brachten.116Ondanks een tegencampagne van Leopold II rezen in België

steedsmeer vragenoverhetbewind inCongo-Vrijstaat.Datdwongdevorst ertoeomeenonder-

zoekscommissieopterichtenvaneminentejuristen,dietegenalleverwachtingenindeaantijgingen

vanmisbruikenindekolonieinvoorzichtigebewoordingenbevestigden.Datbetekendedestartvan

deparlementairegesprekkenoverdeovernamevanCongoVrijstaatdoorBelgië.MethetKoloniaal

Chartervan15november1908werdnaeenverbetenstrijdtussendekoningenderegeringCongo

VrijstaatofficieeldoordeBelgischeoverheidgeannexeerd.Datluiddehetbegininvandeeigenlijke

Belgischekolonialegeschiedenis.

HetCharter,dathetbeleidinhetoverzeesegrondgebieduitstippelde,weekweinigafvandevroe-

gereassimilationistischepolitiek,deverfransingvanCongo incluis.117Hoewelartikel3degelijkheid

vanhetNederlandsenhetFransgarandeerde,zagdepraktijkerhelemaalandersuit.118HetNeder-

landszouinCongonooitvoetaandegrondkrijgen,wattotgrootongenoegenbijdeVlaamsgezinden

leidde. AdelfonsHenderickx, een fervent flamingant, protesteerde op 13maart 1914 in het parle-

ment tegendemanierwaarophetonderwijs voorCongolezenwerdgeorganiseerd.119Hierbijwerd

uitsluitendgebruikgemaaktvanhetFrans,watvolgensHenderickxingingtegenhetKoloniaalChar-

terendealgemeneverfransingvanCongoindehandwerkte.DatbrachtdetoekomstvanhetNeder-

115G.Vanthemsche,Congo:deimpactvandekolonieopBelgië,p.36.116N.R.Hunt,“Anacousticregister,tenaciousimages,andCongolesescenesofrapeandrepetition”,in:CulturalAnthropology,23(2008),2,p.222;G.Vanthemsche,Congo:deimpactvandekolonieopBelgië,p.36;G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.129.117M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,p.193.118M.Meeuwis,“FromtheCapetotheCongoandback:AfrikanersandFlemingsinthestruggleforDutchinAfrica”,p.335;M.Meeuwis,“Bilingualinequality:linguisticrightsanddisenfranchisementinlateBelgiancolonization”,pp.1281-1282.119M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,p.194.

40

landsendeVlamingenindekolonieingevaarbracht.Henderickxclaimdedaarbijdatdeverfransing

vanCongodekoloniedaardoornogaantrekkelijkermaaktevoordekolonialeaspiratiesvanbuurland

Frankrijk.

DezeVlaamseonvredebleeftijdensdeeerstehelftvandetwintigsteeeuwaanhoudenenbereikte

haar hoogtepunt in de jaren 1950. De zaak Grootaert kan hiervoor als illustratie dienen.120 Deze

Vlaamse rechter in Congowerd in 1952 uit zijn functie ontzet omdat hij alleen in hetNederlands

rechtwildespreken.Zijndissidentieleiddeerweltoedatvijf jaarlateralleNederlandstaligeninde

kolonie van alle schriftelijke en mondelinge communicatie in hun moedertaal verzekerd werden,

eerstalleeninderechtspraakmaarvanaf1958ookinhetonderwijsendeadministratie.121

Hettoondeaanhoenaverloopvantijdmeerenmeerstemmenopgingentegenhetassimilationis-

tischeaspectvanhetBelgischekolonialebeleid,ennietalleenwatdeverfransingbetreft.Zovaltte

verwijzennaar Louis deBrouchovendeBergeyck, eenparlementsliddat een voorstel indiende ter

uitbreidingvanhetomstredenderdeartikeluithetKoloniaalCharter.122Meerbepaaldsteldehijvoor

omBelgendiedeambitiehaddentewerkenindekolonialeadministratie,hetgerechtofhetleger,te

verplichtentenminsteeenCongolese‘hoofdtaal’tekennen.ZowoudeBergeyckdeaandachtvesti-

genophetfeitdat inhetderdeartikeldetaalrechtenvandeCongolezencompleetoverhethoofd

werden gezien.Natuurlijkwerddit voorstel als te gewaagdenexcentriekbeschouwden vondhet

nooitzijnwegnaardekolonialejudicatuur.

c.LouisFranckenhettijdperkvanhetabsoluteadaptionisme

Indelaatstemaandenvanhetoorlogsjaar1918werddeliberale‘kraaiendehaan’(cfr.supra)Louis

Franckaangesteldalsministervankoloniën,eenpositiediehijtotin1924zouuitoefenen.123Belang-

rijkhierbijwasdatFranckeenechteomschakelingindeBelgischekolonialeattitudewisttebewerk-

stelligen.MeerprecieszorgdehijervoordathetassimilationismewerdverlatenenhetBelgischeko-

lonialebeleidvoortaaninadaptionistischezinwerdgevoerd.IndeliteratuurzounaarditCongolese

bestuursbeleidvanacculturatietentijdevanhetinterbellumverwezenwordenmetdetermindige-

nisme.Naeenperiode van zowelpolitieke als publiekedesinteresse inBelgisch-Congowilde Louis

Franckviaeenambitieussociaal-politiekprojectvolopinzettenopdevalorisatievandekolonie.124Hij

120B.Ceuppens,CongoMadeinFlanders?:KolonialeVlaamsevisiesop‘Blank’en‘Zwart’inBelgischCongo,p.216.121HetgerechtwistrechterGrootaertaanteklagendooraantetonendatdewettendiehetNederlandsalseenofficiëletaalvanBelgisch-Congoerkendennooitgeratificeerdwarengeweest,waardooralleenFransalsenigelegaletaalkongelden(in:M.Meeuwis,“Bilingualinequality:linguisticrightsanddisenfranchisementinlateBelgiancolonization”,p.1281).122M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,p.193.123M.Meeuwis,“FromtheCapetotheCongoandback:AfrikanersandFlemingsinthestruggleforDutchinAfrica”,p.335;M.Meeuwis,“Bilingualinequality:linguisticrightsanddisenfranchisementinlateBelgiancolonization”,p.1281.124M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,pp.194-195.

41

zettezijnaspiratieskrachtbijdoorteverwijzennaarde–inzijnogen–gefaaldeassimilationistische

praktijkenvanhetFranseenPortugeseimperialisme,alsooknaardeBelgischebeginnersfoutenvan

hetgemengdekolonialebeleid.

OnderFrancksbewindgingmenuitvanhetbelangvandeinstituties,gewoontenentraditiesvande

Congolesevolkeren,waarbijbijvoorbeeldookhetonderwijsafgestemddiendetewordenopde in-

heemse setting.125Deze ingesteldheid zorgde ervoor dat op bestuurlijk niveau nieuwe geo-admini-

stratieve eenheden geïntroduceerdwerden,waarbij het netwerk van inheems-lokale regentschap-

penverdergeconsolideerdgeraakte.Zowerdenverschillendechefferiesdieenigeetnischeverwant-

schapmetelkaarhadden,samengevoegdtotgroteresecteurs.126Hetuiteindelijkedoelwasdeopde-

ling van Congo in verschillende protectoraten,meer precies in grote etnisch homogene gebieden

waareenzekerematevanzelfbestuurzouheersen.Integenstellingtotdehervormingvandecheffe-

rieszouditdoelnooitgerealiseerdworden.Daarnaastzienweookdatmetbetrekkingtotderecht-

spraakhetgewoonterechttendienstewerdgehoudenvoordeinboorlingen.Ookoplinguïstisch-cul-

tureel vlak vonden er belangrijke hervormingen plaats die voorM.Meeuwis demeest noemens-

waardigezijn.127Zowerdvolopingezetopdebeschermingvandelokaleculturen,eerderdanopde

europeaniseringvandeCongolesevolkeren,enhoordeallecommunicatietussendekolonisatoren

degekoloniseerdevoortaanindeAfrikaansetalentegebeuren,waarbijhetgebruikvanFransvande

handwerdgewezen.

DemotiveringvanministerFranckvoordezeindigenistischeomwenteling lag inzowel ideologische

alspragmatischeargumenten,ensoms ineencombinatievanbeide.128Zowaserteneerstedezin

omdekolonie zogoedkoopmogelijk te laten functioneren,waardoorhetdureassimilationistische

beleidwerdverworpen.FranckwaserookopgebrandhetomstredenimagovandeBelgischekolo-

nisatieoptesmukkendoorze,alsreactieopdeAngelsaksischekritiek,opeenzelfdeadoptionistische

lijnteplaatsenalsdeBritten.VervolgensspeeldeookdeinterneBelgischepolitiekeenrol,meerpre-

ciesdecoalitiemetdeKatholiekePartijwaaropde liberalensteunden.Omdekatholiekengoedge-

zindtehoudenwasFranckbereidzijnbeleidaftestemmenopdekatholiekemissiescholen,wathem

tegelijkde inspanningbespaardehetbeperkte rijksscholennetwerk inCongouit tebreiden.Erwas

ookdevrees,diedoormeerkoloniserendelandengedeeldwerd,dateenlinguïstischencultureelas-

similationismezou leidentothetontstaanvaneenarroganteAfrikaanseelite.Diezouenerzijdsde

125M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,p.195.126T.VanLangendonck,DeinvloedvandemissionarissenvanhetHeiligHartophetetnischbewustzijnvandeMongo(Zaïre)(1925-1965),p.16.127M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,p.195.128M.Meeuwis,Idem,pp.195-197.

42

eigeninheemsebevolkingderugkunnentoekeren,maaranderzijdsookeenbedreigingkunnenvor-

menvoordeautoriteiten.VervolgenswasFranckerzichvanbewustdat,zelfsnadeBelgischeover-

namevanCongo,demigratienaardekoloniezeerbeperktbleef.Hetdeedhemdanookbeseffendat

erinAfrikaeenbesteltotstandmoestgebrachtwordenvoorCongolezen,ennietvoorEuropeanen.

Eenbijkomendeenbelangrijke ideologischefactorvoorzijnaversietegenhetassimilationismewas

hetfeitdatdeministervankoloniëneenprominentVlaams-nationalistwas,enalspoliticusdusvoor-

ingenomenwasindestrijdtegenhetgeprivilegieerdeFrans:129

“UsingAfricanlanguagesasamediumofinstructionwas,moreoveranelegantsolutiontoavoidre-

producingtheproblemsbetweenFrench-speakersandDutch-speakerstoCongo.Avoidingsuchtrou-

blewas theexplicitwishofLouisFranck,whomusthavealso realized thatafter the1908Colonial

Charter,whichgrantedequal rights to FrenchandFlemish inCongo (i.e. as in the twoofficial lan-

guages), Frenchwas in fact stillmoreequal thanFlemish,as itwas inBelgium.At the same time,

officially accepting anAfrican vernacular as the language of education could serve as ameans to

keepFrenchhegemonywithinbounds,whichwasprobablyanimportantconcerntotheFlamingant

Minister.”130

Daarnaastwas Franckovertuigd vaneen fundamentele culturele enbiologischeondergeschiktheid

vandezwarteaandewestersebeschavingenintelligentie,dienietteverenigenvielen.Dezeracisti-

scheopvattingginguitvandeveronderstellingdatdeimplementatievanEuropesesocialeinstituties

onmogelijkenonwenselijkwasdoordatdezeeeninbreukzoudenbetekenenopdeinheemsemen-

taliteit.

Franckwashierin zwaarbeïnvloeddoorde ideeënenaanbevelingenvanhetAmerikaansePhelps-

StokesFund,eenprivateorganisatiediezichtoelegdeopdeAfro-Amerikaanseducatieenopderas-

senrelatiesinzowelAmerikaansealsAfrikaansecontext.131Zijontwikkeldeeducatievetheorieënvan-

uitdeveronderstellingdatzwartenals‘ras’apartecognitieveeigenschappenbezatenwaardoordeze

nood hadden aan afzonderlijke en aangepaste onderwijsmethoden en scholen. In 1921 zou het

Phelps-StokesFundnaeenstudiereis inCongodeBelgischeautoriteitenadviserenteopterenvoor

eenadaptionistischeducatiefsysteem,hetgeenFranckenzijncommissieookeffectiefzoudendoor-

voerenop10 juli1922.Hetsteldedeeerstepogingvoortothetsystematischenuniforminrichten

vanhetkoloniaalonderwijs,waarvoorheendeorganisatiemeestalgebaseerdwasopimprovisatie.

129C.Young,PoliticsintheCongo:DecolonizationandIndependence,Princeton,PrincetonUniversityPress,1965,p.129;M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,pp.197-198.130M.Seghers,“Phelps-StokesinCongo:transferringeducationalpolicydiscoursetogovernmetropoleandcolony”,in:PaedagogicaHistorica,40(2006),4,p.473.131M.Seghers,Idem,p.458;M.Meeuwis,“Bilingualinequality:linguisticrightsanddisenfranchisementinlateBelgiancolonization”,p.128;M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,p.198.

43

MetbetrekkingtotdealgemeneadaptionistischestrategievanFranckishetvanbelangoptemerken

datmenbijdebewaringvandeAfrikaanseculturenselectiefenconditioneeltewerkging.132Ookel-

dersophetzwartecontinentwarenvormenvanindirectrulevasttestellen,waarbijgeopteerdwerd

voor inheemse culturen waarvan de kenmerken hetmeest in overeenstemming gebracht konden

wordenmetdedoelstellingenvandekolonisator.Omdeeconomischevalorisatietekunnenverze-

kerendeedFranckdanookalleeneenberoepopdiecultuursystemendiedaarpraktischgezienhet

meestgunstigvoorwaren.Dit laatstehieldopnieuweenbelangrijke linguïstischecomponent in,zo

legtM.Meeuwisuit:

“Buttoeverystatementtothiseffecthe[Franck]immediatelyaddedthatthenumberofAfricanlan-

guagesspoken in theCongowassohighthat itwouldbe impractical tomaintainanduseofallof

them.Instead,aselectivemanagementoflinguisticdiversityhadtobecarriedout‘fromabove’[…]

Inotherwords, ifFranck’sadaptationismadvocateda ‘respect’ fortheAfrican linguisticrealities, it

wasacreatedrealitythatwastoberespected,arealityshapedandmouldedtotheneedsandwi-

shesofthecolonizer.Itwasnotbasedonanunconditionalacceptanceoftheexistingdiversityofover

200Congoleselanguages,butonapurposefulreductionofthisdiversityand,moregenerally,anin-

terventionistreorganisationoftheCongo’slinguisticecology.Throughoutthesesocio-linguisticplans,

thetypicallycolonialblindfaithinthetopdownmalleabilityofAfricansoicetyshinesassparklesinall

itsglory[…]“133

Franckstreefdemetanderewoordennaareenstandaardiseringvandelinguïstischerealiteit,omze

tendienstetekunnenstellenvandestaat.134Hierbijbepaaldehijwelketalendestatusvan‘officiële’

taal zouden kunnen krijgen, waardoor een soort van hiërarchie ontstond tussen de verschillende

Congolesetalen.ZosteldedeministervankoloniënalleBantutalenvooralseencollectiefvandialec-

ten.Volgenshemwashetde taakvandestaatomdaarééndialectvanuit tekiezenendatopte

waarderentotdéstandaardtaal.Zozoudezegeleidelijkkunnenuitgroeientoteenlinguafrancavoor

alle Congolezen en als communicatiemiddel tussen de blanken en de zwarten. Tegen 1920 had

Franckvier talengeselecteerd: Lingala,Kiswahili,CilubaenKikongo,waarbijM.Meeuwisaantoont

hoehijomwillevanstrategischeredenendeartificiëleverspreidingvandelinguaefrancaenegeerde.

Methet Lingala inhetnoordenenhetnoordwesten,hetKiswahili inhetoosten,hetCiluba inhet

centrumenhetKikongo inhetzuidwesten,werdbewustnietgeduidophet feitdatdezegeografi-

sche uitstorting lang niet overeenkwammet de ongerepte pre-kolonialewerkelijkheid. De linguae

francaesteldennamelijkhetresultaatvoorvandekoloniserendepraktijkeneninterventiesuitdeja-

132M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,p.195.133M.Meeuwis,Idem,pp.198-199.134M.Meeuwis,Idem,pp.199-200.

44

ren1880-1890.

FrancksvoorkeurgingnaarhetLingala,waarbijhijzijnaspiratiesnietonderstoelenofbankenstak

omdezeomtedopentotdeofficiëleAfrikaansetaal inheelCongo.Hijargumenteerdedaarbijdat

hetLingalaalgebruiktwerd inhetCongolese legerendathet intrinsiekewetenschappelijkekwali-

teitenhad.

Francksbeleidstondvoortdurendterdiscussie.135Tochwekenzijnopvolgersnogweinigafvanhet

adaptionistismedathijhadingezet.Denieuweministervankoloniën,HenryCartondeWiart,ende

dienstgouverneur-generaal, Martin Rutten, waren uitgesproken assimilationisten, maar door de

weerstandendedrukvandeplaatselijkemissionarissenenleraarsslaagdenzeernietinaanhetsys-

teemvandeindirectruleteraken.Hetzelfdegoldvoordevolgendeministersvankoloniënwaarvan

velenzichkondenvindeninhetindigenistischebeleid.

DediscussiewerdookgevoerdoverdewenselijkheidhetLingalategebruikenvoordeverticalecom-

municatie indekolonie.Zowarener in1933depublicatiesvanEdouardDeJonghedie,voorhij in

dienst trad als administrateur onder Franck, ondermeer actiefwas als ethnograaf en hoogeleraar

aandeLeuvenseuniversiteit.136HijpleittevoorhetCilubaalsCongolesestandaardtaal,datnaarzijn

meningdaarvoorhetmeestgeschiktwas.Datzorgdevooreenpolemiekonderdeindigenistenover

welkevandevier linguaefrancaehetmeestgeschiktwas.Daarnaast leiddendepublicatiesvanDe

Jonghe ook tot andere reacties. Sommige missionarissen, ethnologen en linguïsten begonnen de

noodaanéénenkeleCongolesestandaardtaal invraag te stellen.Zijwildenhetadaptionismeveel

drastischerdoorvoeren.Vandaardatoverhengesprokenwerdalsderadicaalindigenisten.

Hetradicaalindigenisme

Hierbovenhaaldenwealaanhoemetde term indigenismeverwezenwordtnaarhetadaptionisti-

sche beleid in Belgisch-Congo. Thomas Van Langendonck omschrijft de indigenisten als een groep

voorstandersvaneengroteraandeelvandeoorspronkelijkeCongolesebevolkingindekolonie.Ter

verdedigingvandeinlandsetalenenculturenverzettenzijzichtegenelkevormvaneuropeanisering

vandeAfrikaansevolkeren.137VanLangendonckgeeftdaarbijaandatdeideologievanhetindigenis-

medeultiemeexpressie isvandegrotemissiologischeprincipesuitde20eeeuwenmeerbepaald

135M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,pp.200-201.136A.Schampaert,“EdouardDeJonghe,1878-1950:wegbereidervoorkolonialeinstellingenenadministratie”,in:BijdragentotdeEigentijdseGeschiedenis–Cahiersd’HistoireduTempsPrésent,22(2010),pp.97-104;M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,p.201.137T.VanLangendonck,DeinvloedvandemissionarissenvanhetHeiligHartophetetnischbewustzijnvandeMongo(Zaïre)(1925-1965),pp.56-60.

45

van de aanpassingstheorie. Het beginsel stelde dewijze voorwaaropmissionarissen zich hoorden

aantepassenaandeculturelemilieuswaarzijactiefwaren.Dezeaanpassingstheoriekendepasin-

gangnadeprofessionaliseringvandemissiologiealswetenschap.Zijwasophaarbeurthetgevolg

van de groeiende bekommernis van de paus over demissionering. Vooral naWereldoorlog I ont-

stonddenoodzaakaandemissiologischewetenschap.ZijontstondinDuitslandopheteindevande

19eeeuwmetdezogenaamdeSchoolvanMünster.Dezewetenschapvertaaldezich indeuitbouw

vandemissionarissenopleidingwaarvandeideologiehetbestkanwordenuitgedruktindewoorden

vanpausPiusXI,ookweldemissiepausgenoemd:“Ilfauts’yintégrer,demanièreréellement,às’in-

digéniser”.Hetwerdaangeradenomdeinlandsetalenengewoontestebestuderen,allekenvooral

utilitaireoverwegingenhierbijdedrijfveertevormen.ZosteltVanLangendonckdatdemissionaris-

seninhetkadervanhetaanpassingsbeginselverplichtwareneenonderscheidtemakentussengoe-

deenverwerpelijketradities.Daarbijhoordensommigetewordenaangepastzodatzezoudenover-

eenstemmenmethetvooropgesteldebeschavingskader, terwijlanderekordaatwerdenafgeschaft.

DeparallellenmethetbeleidvanLouisFranckzijnhierbijdanookonweerlegbaar.

Tochvormdezichbinnendeindigenistischestromingeengroeperingdiezichverzettetegenhetge-

bruikvandevier linguae francae inelkecontext.138Deze radicale indigenisten,met figurenals Leo

Bittremieux,GustaafHulstaert,GastonVanBulck en EdmondBoelaert, beschouwdendeze ‘meng-

talen’alsevenonwenselijkalshetFrans.Zenamenhetnietdatdeze linguaefrancaeopeenzelfde

assimilationistischeendusverwerpelijkemanieraandeCongolesebevolkingwerdenopgelegd.Tege-

lijkertijdwezenzijeropdatdezetalenweinighistorische,cultureleof linguïstischewaardehadden,

waaropM.Meeuwisaanvult:139“Theyinsteadmaintainedthatonlythevernacular,ethnicallycoter-

minous,languagesoftheCongo,whichtheyoftenreferredtoastheonly‘real’Congoleselanguages

(lesvraies languescongolaises), shouldbeused.”140In tegenstelling tothetadaptionistischebeleid,

waarhetindigenismetendienstekwamtestaanvandekolonisator,gingdezeradicalestrekkingzich

uitsluitendinzettenvoordebeschermingenhetwelzijnvandeinheemsevolkerenenhuncultuur.141

Elkevormvaninterventie,zoalshetopleggenvanhetLingalaineencontextwaarzevoordeplaatse-

lijke bevolking een totaal onbekende taal betekent,moest ten zeersteworden vermeden. Anders

dreigdeontvreemdingvandeeigencultuurenidentiteit.

138M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,pp.201-202.139M.DepaepeenL.VanRompaey,Inhettekenvandebevoogding:deeducatieveactieinBelgisch-Kongo(1908-1960),pp.70-72.140M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,p.201.141M.Meeuwis,“FlemishnationalismintheBelgianCongoversusZairiananti-imperialism:continuityanddiscontinuityinlanguageideologicaldebates”,p.699.

46

De radicaal indigenisten waren niet alleen een handvol linguïsten. Hun rangenwerden aangevuld

doortheologen,filosofen,juristen,onderwijsexperts,sociologenenpoliticologen.142Elkwarenzijop

huneigendomeinovertuigdvandenoodzaakomhetadaptionismezoabsoluutmogelijkintevullen

enhieldendaarovermetelkaarcontact.VanuithundoorgaansVlaamsgezindeovertuigingredeneer-

denderadicaal indigenistensteedsvanuiteen‘ideologievanhetnatuurlijke’ (cfr.supra).Daardoor

haddenzemeestaleenantikolonialeingesteldheid.

Ditlaatste,zotonenB.Ceuppens,M.DepaepeenL.Rompaeyaan,betekendenietdateenVlaams-

nationalist indekolonieonvermijdelijkeenradicaal-indigenistwerd.143Hetwasevenweldetoepas-

singvanhetgeloofinhetprimordiaalbestaanvanethno-linguïstischegeledingen–inherentaanhet

volksnationalisme – die radicaal-indigenisten aanzette tot verzet tegen allerhande interventies.M.

Meeuwiswaarschuwtvoorveralgemeningenmetbetrekking totde link tussen linguïstische ideolo-

gieën en het Vlaamse nationalisme. Hij laat zich daarbij leiden door de analytische methode van

NicholasThomas,waarinbelangwordtgehechtaanconcretedifferentiatie.ZoponeertThomas:

“I[N.Thomas]advocateanunderstandingofapluralizedfieldofcolonialnarratives,whichareseen

lessassignsthanaspractices,orassignifyingpracticesratherthanelementsofacode.Inthisem-

phasisby,ifnotrigorouslyfollowing,theworkofPierreBourdieu,hisinterestinlocatedsubjectivities

informs an analytic strategy which situates colonial representations and narratives in terms of a-

gents,locationsandperiods;thesetermsareconducivetoafarmoredifferentiatedvision–ofcolo-

nialismsratherthancolonialism.”144

MeeuwisverwijstondermeernaarB.YatesdiehetradicaalindigenismebijdeVlaamsemissionaris-

senvolgenshemtenonrechteveralgemeendealseengevolgvanhunVlaamseafkomst.145Volgens

YateskwamdeadaptionistischevariantvoortuitdeafkeervandeVlaamsemissionarissenomhet

Franstepromoten,alsgevolgvanhetaanhoudendetaalconflicttussenVlamingenenWaleninhun

thuislandBelgië.CrawfordYoungzagookdelinktussenhetVlaamsevolksnationalisme(viade‘ideo-

logievanhetnatuurlijke’)enhet radicaal indigenisme,maarnuanceerdedatde radicaal indigenis-

tischekritieknietzozeergerichtwasopeenspecifieketaalmaareerderopelkevormvanlinguïsti-

scheofcultureleinterventie.Daarbijwisthijrelevantenamen,tijdstippenenplaatsenteduiden:

142M.Meeuwis,“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,p.202.143B.Ceuppens,CongoMadeinFlanders?:KolonialeVlaamsevisiesop‘Blank’en‘Zwart’inBelgischCongo,pp.445-449;M.DepaepeenL.VanRompaey,Inhettekenvandebevoogding:deeducatieveactieinBelgisch-Kongo(1908-1960),pp.92-93;M.Meeuwis,“FlemishnationalismintheBelgianCongoversusZairiananti-imperialism:continuityanddiscontinuityinlanguageideologicaldebates”,pp.678-679,702.144N.Thomas,Colonialism’sculture:anthropology,travelandgovernment,Cambridge,PolityPress,1994,pp.8-9.145M.Meeuwis,“FlemishnationalismintheBelgianCongoversusZairiananti-imperialism:continuityanddiscontinuityinlanguageideologicaldebates”,pp.679-681;B.Yates,“TheoriginsoflanguagepolicyinZaïre”,p.263.

47

“Itwasthetaskoffourmajorwriters,threemissionariesandanadministrator,toaccreditthethesis

ofasingleMongopeople.Thesefour,E.Boelaert,G.Hulstaert,E.P.A.deRop,andGeorgesVander-

kerken[sic],becamededicatedadvocatesofMongohood[...] It isnomerecoincidencethatallfour

wereFlemish; theparallelsarestrikingbetweenwhatwasadvocated for theMongoanddemands

thenformulatedbythegrowingFlemishnationalistmovementfortheunificationanddevelopment

oftheirlanguageandpeople.”146

TochvindtMeeuwisdat Young zichnogaltijd schuldigmaakt aaneen zekere veralgemening.147Zo

valtafte leidenuitbovenstaandfragmentdatYoungervanuitgaatdatdedoorhemgenoemdefi-

gurendefilosofievanhetnatuurlijkedroegenomwillevanhunVlaams-nationalisme.Daarbijheefthij

geenaandachtvoorde individueleachtergrondvandeze figurennochvoorhunspecifiekeverhou-

dingtotdeVlaamsebeweging.EenafzonderlijkebiografischestudievanBoelaert,zoalsdezeverder

indezemasterproefaanbodkomt(cfr.deelIV),isdanooknoodzakelijkomdeaangeradenmetho-

dologievanN.Thomasgeenoneeraantedoenenelkevormvanveralgemeningtevermijden.

Totslotvaltnogtezeggendatderadicaalindigenistendoorhundiepeessentialistischevisiemetbe-

trekkingtotras,taalenetniciteitgrotegenegenheidvoeldenvoordeethno-linguïstischeideologieën

opbasiswaarvandeZuid-Afrikaansegemeenschapwasgevormd.148Sinds1940zoudeapartheidals

dehoogstevormvanhetadaptionismewaargenomenworden.Indeogenvanderadicaalindigenis-

tenwasdit de enige adequatemanier omdeAfrikaanse culturelediversiteit te beschermenen te

kunnenwaarderen–opnieuwvolledigenexclusief inde‘interesse’vande inboorlingen.Daarnaast

zouhetookdeperfectevoorbereidingvoorstellenteroprichtingvandehomogeneAfrikaanssoeve-

reinestaten,watalshetultiemeeinddoelwerdbeschouwd.

Hetantikolonialisme

Bijdebesprekingvanhetradicaalindigenismewerdreedshetverbandmethetantikolonialismege-

legd (cfr. supra).We zagenhoedoor hun volksnationalistischdenkenen het principe vanhet ‘na-

tuurlijke’bijveelVlaamsekolonialeactoreneenafkeeraanwezigwastegenelkeopgedrongenvorm

vanpolitieke,economischeofculturele interventie.Daarom ishetwenselijkkort in tegaanopdat

antikolonialisme,opnieuwindetijdsgeestvanEdmondBoelaertsactieveloopbaan.Viaeennauwge-

146C.Young,PoliticsintheCongo:DecolonizationandIndependence,pp.248-249.147M.Meeuwis,“FlemishnationalismintheBelgianCongoversusZairiananti-imperialism:continuityanddiscontinuityinlanguageideologicaldebates”,p.680.148M.Meeuwis,“FromtheCapetotheCongoandback:AfrikanersandFlemingsinthestruggleforDutchinAfrica”,pp.339-340.

48

zettedefiniëringenhistorischebenaderingzullenwijprobereneenbeeldteschetsenvandemanier

waarop inEuropahetkolonialismewerdbegrepenen inwelkematemenerzichvandistantieerde

enmenerzichtegenzouemanciperen.Wezullenookproberenteduidenhoeuniekdeantikoloniale

tendenswasbinnenhetradicaalindigenisme.Datzullenwelaterconcreetbelichtenindecasusvan

Boelaert(cfr.deelV).

Voordebeschrijvingvanhetconceptantikolonialismesteunikhoofdzakelijkopdebevindingenvan

JonathanDerrickomwillevandeaandachtdiehijinzijnboekbesteedtaandeAfrikaansecontextin

relatietothetwesten,enmeerinhetbijzondertotdeAngelsaksischewereld.149Deaandachtvoorde

bredereEuropesecontext,eerderdanvooreenuitsluitendBelgischebenadering,kanverantwoord

wordendoorhet feitdathetbijhetantikolonialismeveelalgingomdegedachtenenhandelingen

vanzowel individuenalsgroeperingendieopeentrans-en internationaalniveaucommuniceerden

engeorganiseerdwaren.

Bij zijnoverzicht vanhet fenomeen legtDerrickuit dathet antikolonialismeonderdeEuropeanen

sindshetvroegmoderneSpaansimperialismeeengeleidelijkontplooiendgedachtegoedvoorstelde.

Ontstaan vanuit kritiek op de gewelddaden van het koloniale systeem ontwikkelde deze stroming

zich geleidelijk naar eenmentaliteit die de imperiale overheersing verderfelijk achtte. Derrick, die

zichinzijnboekeerdertoelegtopdemeerradicaleenmilitantegroeperingenenaantoontopwelke

wijzezijzichindeogenvande(koloniale)autoriteitenalsuitdagersprofileerden,schrijft:

“Europeancountriesconqueredandcolonizedothercontinentsforfivecenturies,buttherewascon-

stantresistance.Africans,AsiansandpeoplesoftheNewWorld,AustralasiaandthePacificcommon-

lyresistedtheinitialoccupationandoftenroseinrevolt later.Fromthe19thcenturysomeofthem

used theeducationbroughtbyWesternmissionariesandcolonizers tovoiceopposition to imperial

rule.AndtherewerecommonlysomeEuropeanswhoopposedtheircountries’imperialism.Theydid

soforvariousreasons,quiteoftenbasedonEuropeanself-interest,butnotalways:therewasoppo-

sition to imperialismonmoral grounds, condemning the seizure and plunder of other parts of the

worldandtheenslavementandoppressionofthepeoplethere.”150

Antikolonialismekanenerzijdsgedefinieerdwordenalseenstromingwaarbijdeinboorlingendege-

welddadige confrontatie aangingenmet de Europese kolonisator in de hoop zo hun soevereiniteit

terug tewinnen.Daarnaast ontstond er vanaf de 19e eeuwook eenminder agressieve,maar nog

149J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,Londen,Hurst&Company,1988,pp.7-56.150J.Derrick,Idem,p.7.

49

steeds antagonistische houding van westers opgeleide inlanders. Hoewel de autoriteiten over de

machtbeschiktenomdissidentieindeoverzeesegebiedenaldanniethardhandigaantepakken,wa-

rener inEuropaendeVerenigdeStatenminderbezwarentegendergelijkeantikolonialemeningen

engedragingen,watmeteenookdecontextvormdewaarindezelaatstegroepopregelmatigewijze

tewerkging.151Terillustratiekanverwezenwordennaardeeerstepan-Afrikaanseconferentiediein

1900teLondenwerdgeorganiseerdopinitiatiefvanHenrySylvesterWilliams,eenadvocaatvanTri-

nidadiaanseafkomst,watopzichaltekenendwasvoordepan-Afrikaansesolidariteit indeNieuwe

Wereldenophetzwartecontinentzelf.152HierbijkwamenintellectuelenvanAfrikaanseafkomst,zo-

alsWilliamEdwardBurghardtduBoisenbisschopJamesJohnson,samenomhunkritiekenverzette-

genhetkolonialebeleidendeblankesuprematieteuiten.Niettemin,zogeeftDonaldR.Wrightaan,

werdendezevormenvansolidariteitpasechtzichtbaarvanafdeeerstehelftvande20eeeuw.153Zo

schrijfthij:

“TheveryideaofAfricanunity–ofPan-Africanismormoresimplyblackbortherhoodandsisterhood

–seems largerly tobeacreation fromoutsideAfricathatNorthAmericansofAfricandescents im-

portedintothecontinent. ItwasthelikesofEdwardW.Blyden,MarcusGarvey,andW.E.B.DuBois

[sic],amongothers,whodevelopednotionsofPan-Africanismintheearlyyearsofthetwentiethcen-

tury(withthehelpofaracially-identifiedenemy:colonialrulersinAfricaandexploitersandoppres-

sors in theAmericas)and thenwroteand spokeof the conceptwithineye-andearshotofAfrican

intellectuals,oratleastworkedoutthebasicsofthenotionalongwithearlyAfricannationalists,who

wereorganizingpeopleintheircoloniestoimprovetheirlivingconditionsundercolonialrule.”154

Zoals ook Derrickmet zijn zogenaamd ‘ontplooiend principe’ aantoont,moet het antikolonialisme

danookgezienwordenalseenrelatiefrecentgegeven,datdeuitkomstvoorsteldevaneeneeuwen-

langideologischproces.VoordestudievandeVlaamsemissionarisEdmondBoelaertishetnatuur-

lijk relevanter om inzicht te krijgen in de antikoloniale ingesteldheid onder de Europeanen zelf.

Derrickgeefthieroveraandatdegrootstekritiekenophet imperialistischebeleidwerdengevoerd

vanuiteerderpersoonlijkebelangen,waarbijhetindezeconvictiemeestalneerkwamophetstand-

puntdatdekolonialeondernemingnietsandersdangeldverspillingvoorstelde(cfr.sceptischeBelgi-

scheondernemersuitdetweedehelftvande19eeeuw,dieweigerachtigstondentegenoverdekolo-

151J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,pp.4-5.152J.Derrick,Idem,pp.22-23.153D.R.Wright,“”WhatdoyoumeantherewerenotribesinAfrica?”:thoughtsonboundaries–andrelatedmatters–inPrecolonialAfrica”,in:HistoryinAfrica,26(1999),p.426.154D.R.Wright,Idem,p.426.

50

nialeambitiesvanLeopoldII).155Nietteminwarenerookandereactorendieeerderuitmoreleover-

wegingenprotesteerden.

Eenhistorischoverzichtvanhetantikoloniaaldenksysteem

a.LasCasasenhetabolitionisme:debakermat

Bartolomé de Las Casas wordt vaak als een van de pioniers van het antikoloniale denken be-

schouwd.156HijwaseenSpaansedominicaandiehet inde16eeeuwopnamvoorde indiaansebe-

volkingindeCaraïbenenhetZuid-Amerikaansevasteland.LasCasaswordtdaarbijvooralherinnerd

voordemanierwaarophijdezevolkerenalsevenwaardigofzelfs superieur trachtte tevergelijken

metdeklassiekeGriekenenRomeinen.157Eenstandpuntdatweindecontextmoetenplaatsenvan

hettoenmaligetheologischedebatoverdevraagofdeoorspronkelijkebewonersindeNieuweWe-

reldaldannietals‘mensen’kondenwordenaangezien,enmeerbepaaldofzealdannietinhetbezit

waren vandezelfde geest als deblanke, christelijke veroveraars.Depriesterondersteundedaarbij

zijnstellingdoortewijzenopdewettenenbestuursvormenvandeinboorlingendievoorhemhoog-

staand genoeg waren om te kunnen spreken van een competente beschaving.158Het grootste en

enigegebrekdat LasCasashen toeschreef,washet feitdat zehet christendomnietkenden–net

zoalsdatookvoordeklassiekeGriekenenRomeinenhetgevalwasgeweest.Hijverwierpdanookde

wandaden van de conquistadores en het Spaanse overzeese beleidmet betrekking tot de Ameri-

kaansevolkeren.159

Dezestellingengingenlijnrecht integendeeerdercourantevisies,zoalsverwoorddoorJuanGinés

deSepúlveda,eenprominenthumanistdiezichtijdensdejaren1540bezighieldmetdebeschrijving

vandenatuurvanverschillendeindianengroepenendaarvooreenberoepmeendetemoetendoen

opdezogenaamdeAristotelischedoctrine.160Alsafgeleidedaarvankwamhijtotdeconclusiedatde

SpaanseveroveringgerechtvaardigdwasomdatdeAmerikaansevolkeren‘barbaren’warenwegens

hunonmogelijkheidomeenduurzaambestuuropterichtenenomdathijverdervanmeningwasdat

huncultuurgekenmerktwerddoorsodomie,kannibalismeenmensenoffers.

155J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,p.29.156J.Derrick,Idem,p.29;H.Favre,L’Indigénisme,pp.10-12.157D.A.Brading,“TheIncasandtheRenaissance:TheRoyalComentariesofIncaGarcilasodelaVega”,in:JournalofLatinAmericanStudies,18(1986),1,pp.1-16.158C.PaillerenJ.-M.Pailler,“UneAmériquevraimentlatine:pourunelecture"dumézilienne"del'incaGarcilasodelaVega”,in:Annales,Histoire,SciencesSociales,47(1992),1,p.208.159D.A.Brading,“TheIncasandtheRenaissance:TheRoyalComentariesofIncaGarcilasodelaVega”,pp.1-16.160A.Losada,“ControversybetweenSepúlvedaandLasCasas”,in:J.FriedeenB.Keen,eds.BartolomédelasCasasinHistory:TowardanUnderstandingoftheManandhisWork,Dekalb,NorthernIllinoisUniversityPress,pp.279-309.

51

DezelaatstevisiebleefinEuropagedurendelangetijdgehandhaafd.161Deopvattingenoverhetkolo-

nialismewaren doordrongen van de zienswijze dat het dankzij de economische opbrengsten even

voordeligwasvoordekolonisatoralsvoordegekoloniseerde,omdatdezezobevrijdgeraaktevanal-

lerleikwaad.

HethumanismeendeVerlichtingdedendevisieopdemaniervan levenvande inboorlingenaan-

zienlijkveranderen.Vooralhetgelijkwaardigheidsbeginselspeeldehierbijeenbelangrijkerol.162Dat

principezettedeslavernijzwaaronderdruk.DaarbijspeeldevolgensDerrick,naasthetwerkvanen-

keleanderegeïsoleerde individuen,deAngelsaksisch-christelijkebewegingvandeQuakerseenbe-

langrijkerol.163Hunabolitionistischestrijd,waarbijzedemoraliteitvandeslavernijinvraagstelden,

wonaanpopulariteitnaarheteindevande18eeeuw toeenheeft zo in1807bijgedragen tothet

eindevandeBritsebijdrageaanhetsysteemvandeTrans-Atlantischeslavenhandel,enlaterookaan

deafschaffingervanviadeSlaveryAbolitionActuit1834.

Deabolitionistische tendensdiedoorheenEuropaopgangmaakte,brachtdeEuropesemogendhe-

denertoeomuiteenzogenaamdemoreleplichtteinterveniërenalssuperieureentoonaangevende

beschavingeninderestvandewereld,waarverhalenvandaankwamenovertribaleoorlogen,bar-

barismeenslavenhandel.164Hetisdanooknietverwonderlijkdatbijdegrotekolonisatiegolfophet

zwartecontinentindejaren’70vande19eeeuw,bekendalsdeScrambleforAfrica,ondermeerde

afschaffingvandeslavernijgehanteerdwerdalslegitimatiemiddelvooreenexpansievepolitiek(cfr.

supra).165JulesFerry,degroteverdedigervanhetFranseimperialisme,omschreefhetals“ledevoir

desracessupérieuresvis-à-visdesracesinférieures”,maardemeestbekendeverwoordingkomtna-

tuurlijkvandeBritseauteurRudyardKiplingenzijnWhiteman’sburden.166

Voordeinheemsebevolkingbrachtdeafschaffingvandeslavernijnietdirectuitzichtopeenhuma-

nerbestaan.167Tochwerden fenomenenalsdwangarbeid regelmatiggecounterddoorhumanitaire

bewegingen–ooksomsvanmissionaireaard–diezichalsechtepressiegroepenontpoptenmetals

doel verzet te bieden tegen de meest onmenselijke gedragingen van het Europese imperialisme.

Derrickonderstreeptechterdathetbijdeze lobby’sveelalgingomhetstrevennaareenmeerge-

rechtvaardigdeenmedemenselijke“colonialrule”,eerderdanomhetijverenvoordeafschaffinger-

161J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,pp.10-12.162R.DoomenS.Zemni,VrijheidenGelijkheid,Gent(onuitgegevensyllabus),2014,pp.34-35.163J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,p.30.164J.Derrick,Idem,pp.10-12.165G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.123-127;G.Vanthemsche,Congo:deimpactvandekolonieopBelgië,p.32.166J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,pp.10-12.167J.Derrick,Idem,pp.32-35.

52

van.Vaneenechteantikolonialehoudingishiernoggeensprake,watvooralteverklarenvaltdoor

detijdsgeest:

“Grantedthatcampaignersonbehalfofvictimsofcolonialismdidnotquestioncolonialismassuch,it

isstillremarkablethattheirprotestscouldstrikeachordinBritainattheheightoftheimperialistera.

OneneedstorecallthecommonmentalityinEuropeatthattime.InBritaingreatnumbersofpeople

were swallowingand repeating racist ideas, imbibingKipling,writingand readingboy’s adventure

storiesstarring“hostiletribesmen”,sniggeringaboutcannibals,discussingoutlandishandoffensive

theoriesaboutdifferentraces,gapingatAfricansdisplayedasexhibitsatmajorexhibitions[…]The

leastonecansayisthatnoteverybodywasinfluencedonlybyracistandsuperiorattitudesthewhole

time.ConcernforpropertreatmentofAfricansundercolonialrulewasmuchmorewidespreadthan

doubtabouttherightnessofcolonialaggression”168

b.Socialismealseendisparaatantwoord

Eeneersteuitgesprokenengeorganiseerdewesterseantikolonialehouding,naastde inspanningen

vanbepaaldeindividueleschrijversenjournalisten,vindenweterugbijdemarxistischeensocialisti-

schebewegingeninEuropa.169

VanafdetweedeInternationalein1889washetvoordelinksgezindebewegingenmogelijkomanti-

kolonialeresolutiesdoortelatenvoeren,zoalsdatgebeurdetijdensdeCongressenvanParijs(1900),

Amsterdam(1904)enStuttgart(1907).170Deledenvandesocialistischepartijengingenbijgevolgook

inhuneigennationaleparlementenopregelmatigewijzehetkolonialebewindveroordelen.Derrick

verwijst naar de rol van de Labour Party inGroot-Brittannië.171Zij namhet op voor deAfrikaanse

zaak,hoewelzevanuithaartoenmaligepositieinhetparlementweinigwistteverwezenlijken.Vol-

genshemliepdeoprichtingvandetweedeInternationaleparallelmeteennieuweimperialistische

golfeneenwankelendeattitudeonderbijvoorbeelddeBritseliberalestrekkingendeFranseRadica-

len.

Dezelaatstengingenzichsteedsmeermetdeoverzeesepolitiekverzoenenwaartegenzezichvoor-

dienhaddenverzet.OokinBelgië,zosteltVanthemsche,deedzichhetzelfdevoor.172Deradicaleli-

beralen,die in1908nogfelverzet leverdentegendeannexatievanCongo-Vrijstaat,gingensteeds

meeropindeklassiekeliberalebewegingdiedeCongoleseonderneminggunstigergezindwas.Daar-

168J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,pp.37-38.169J.Derrick,Idem,pp.43-44.170C.R.Ageron,L’anticolonialismeenFrancede1871à1914,Parijs,PressesUniversitairesdeFrance,1973,pp.23-24.171J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,pp.33-44.172G.Vanthemsche,Congo:deimpactvandekolonieopBelgië,p.62;J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,pp.40-44.

53

naastmaaktensommigeradicaleliberalendeoverstapnaarhetsocialistischekamp,datdankzijdeli-

beralehoudingvrijwasomgedurendedeScramblehetideologischevacuümintevullenentestre-

vennaardeontruimingvandekolonies.

IndeDuitseReichstagwaser constantkritiekopbijvoorbeelddekolonialebegrotingendedispo-

sitiesdieeraanverbondenwaren.DeSociaalDemocratischePartij,aldannietmetdesteunvande

Centrumpartij, veroordeelde regelmatigde imperialistischebezettingenadministratie,hetwerkre-

gime,delandonteigeningendemilitaireoperatiesinondermeerKameroenenhetzuidwestenvan

Afrika.DeDuitsesocialistenwerdendaarbijvooralvoortgestuwddoordemeestlinksevleugelmetfi-

gurenalsRosaLuxemburgen‘depausvanhetmarxisme’KarlKautsky.173

De situatie in Duitsland staat nogal in contrastmetwat er in demeeste andere Europese landen

gaandewas.174Daartekendezichnietzeldeneeneerderwispelturige,zelfsopportunistischehouding

tenopzichtevanhetantikolonialismeaf.OokinBelgiëdeedzichhetzelfdevoorwantdesocialisten

gavenhunverzettegendekolonisatievanafdeEersteWereldoorloggeleidelijkop(cfr.infra).175

Vanthemscheschrijfthierover:

“DeBWPschaartzichhaastgeruisloosachterdebaniervandecommunisopiniooverdekolonie.De

socialistenverdedigenhoogstenseen‘reformistische’versievanhetkolonialebeleidwaarbijzemeer

deklemtoonleggenopdenoodzaakomde‘socialevooruitgang’bijdebevolkingtebevorderenter-

wijlzeenigwantrouwenblijvenkoesterentegendemachtvandegrotekapitalistischeonderneming-

en.”176

HijverwijstdaarbijnaarderolvanEmileVanderveldegedurendehetinterbellum,dieeensomsam-

bivalentepositieinnam.177Meerprecieszienwehetsocialistischekopstukindejaren1930-1932zo-

welhet tewerkstellingsbeleidalsdewredeonderdrukkingvandeopstanden inCongo inhetparle-

mentaankaarten.DergelijkehumanitairetussenkomstenwarenvolgensVanthemscheeerderuitzon-

derlijkomwillevandeandereprioriteitendiedeWerkliedenpartijlegde.Daarnaaststeldendeanti-

koloniale interventies eerder veelal tevergeefs pogingen voor ommeer socialistische politici in de

Belgischekolonialestructurentedirigeren.

173R.DoomenS.Zemni,VrijheidenGelijkheid,pp.100-101.174J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,pp.40-44.175G.Vanthemsche,Congo:deimpactvandekolonieopBelgië,p.62.176G.Vanthemsche,Idem,p.62.177G.Vanthemsche,Idem,p.62.

54

c.HetintermezzovanWereldoorlogI

Naeen kwarteeuwvanontwrichting, geweld, vernieling enomwentelingophet grootstedeel van

hetAfrikaansecontinentzouhetuitbrekenvanWereldoorlogIhetantikolonialismealleenmaarver-

sterken.178Omdeoorlogsmachinedraaiendetehoudenzoudennogmeereisengesteldwordenaan

deoverzeeseonderdanen,waarbijduizendenAfrikanen–aanbeidekantenvanhetslagveld–ook

militairzoudenwordeningezet.Normaalgeziengebeurdederekruteringdaarbijopvrijwilligebasis,

maardehistorischewerkelijkheidwasinbepaaldegevallen,zoalsondermeerinNigeria,anders.

Metdemedewerkingvandesocialistischepoliticiaandeoorlogsregeringenin1914,waaronderook

deBelgische,zagendelinksgezindebewegingendeutopischedroom,waarindeEuropesearbeiders

zichviasolidairestakingengezamenlijkzoudenverzettentegenhetgewelddadigemilitaireconflict,

inrookopgaan.Inplaatsdaarvanzoudenzijdewapensopnemenentegenelkaarrichten.Tochwa-

renernogsteeds talrijkegevallenvandissidenteactiviteitenoptemerken,ook indemarxistische

kampen,dieafstandvandezeimperialeoorlognamen.179ZomoetondermeerKarlLiebknechtende

onvermijdelijkeRosaLuxemburgvermeldwordenbijdehoudingdiedeSociaalDemocratischePartij

inDuitslandaannam,enishetooktoepasselijkdeBritsecasusvanArchibaldFennerBrockwayaante

halen.

Brockwaywaseen jonge, linksgezindedissidentwiensverhaalaantoonthoeonderdepacifistische

bewegingooksommigengedrevenwerdendoorantikolonialeafwegingen.Wegenshetweigerenvan

zijn legerdienst als gewetensbezwaarde werd Brockway veroordeeld tot 28maanden gevangenis-

straf,waarnahijlaterbijdeLabourPartyzouuitgroeientoteenvandemeestprominentecampag-

nevoerdersindestrijdtegenhetBritskoloniaalbeleid.

HetBritsebestuurzelfwastentijdevandeGreatWarweinigbegaanmetkolonialezaken.Eenbe-

langrijkeuitzonderingdaaropvormdedeofficieelgeorkestreerdepropagandavandeBritten tegen

hetDuitsekoloniaalbestuur,indehoopzonadeoorlogdeoverzeesebezittingenvanhunGermaan-

seconcurrenttemogenovernemen.180OndankshetfeitdatdeBrittendezeuiteindelijkmetdeFran-

senmoestendelen,warenerookvoorstellenomdevoormaligeDuitsekoloniesonderinternationa-

lecontroletebrengenendiendedeLabourParty in1917tevergeefseenmotie inomdiekolonies

simpelwegopteheffen.

178J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,pp.46-47.179J.Derrick,Idem,pp.46-47.180J.Derrick,Idem,pp.55-56;R.Palmer,J.ColtonenL.Kramer,Ahistoryofthemodernworld:since1815,NewYork,McGraw-Hill,2007,p.712.

55

DezedebattenoverdetoekomstvandeDuitseoverzeesebezittingenwarendaarbijergverwikkeld

metdiscussiesopmacroniveaubetreffendedewezenlijkeuitkomstvandeoorlog,waarinhetvooral

gingomhet vinden vanmanierenom toekomstige conflicten van soortgelijke aard te voorkomen.

Hetzouin1919leidentotdecreatievandeVolkenbonddieopzichweldeideeënscheentereflec-

terenomhetkoloniaalbestuur indeAfrikaansebezittingenteverbeterenvoorhetbestaanvande

inheemsevolkeren.181DitlagindelijnvanWoodrowWilson’s14-puntenplan,dathandeldeoverhet

principevanzelfbeschikkingsrecht,maarwaarbijsnelbleekdatditnooitechtopgesteldwasvanuit

deoptiekomhetinstituutkolonialismeaftebreken.

d.Hetinterbellumenhetcommunistischealternatief

Ook tijdenshet interbellumzienwedat inEuropadevooroorlogseopvattingenoverhetkoloniale

systeem ingrotematebehoudenblijven.182Zowarenernogsteedsheelwatmissionaireen (secu-

liere)humanitairesympathisanten,diebereidwarenoptekomentegendemishandelingenenon-

rechtvaardighedenvanhetkolonialisme.Tochblevenzevasthoudenaandeovertuigingdateender-

gelijkrechtmatig instituutmutueelvoordeligwas.Samenmetdezepaternalistischevisiewerdenzij

gedrevendooreensoortmoreleverplichtingindegeestvanfigurenalsWilliamWilberforceendoor

deVerklaringvandeRechtenvandeMens:

“MissionarieswereamongthosewhochampionedAfricanvictimsofoppressionmostconsistently.In

addition, theChristianevangelisationandeducationprovidedwere in the long term toenableand

encourage Africans to reject alien rule, and the colonial rulers and propagandists knew this well.

Whilemostmissionariesfavouredcolonialruleand,likealmostallchurchmeneverywhere,toldtheir

flockstoobeyauthority,relationsbetweenthemandthecolonialgovernmentswerenevereasy.Still

lesseasywererelationsbetweenthosegovernmentsandtheWestern-educatedAfricans.”183

Nietteminontwikkeldezichvanafdejaren1920inminderemateeenkritischegeestomtrenthetwe-

zenvandekolonieszelf,waarbijwekunnenverwijzennaardebewegingvandezogenaamdeindigé-

nophiles.184DitwaseenFransehumanitairebewegingdieaanvankelijkgekantwastegenhetbestuur

in IvoorkustendemilitaireonderdrukkingdieerplaatsvondtijdensdeEersteWereldoorlog,maar

dieverderradicaliseerdetoteenechteantikolonialegroepering.Zovormdende indigénophileseen

actieveminderheidbinnendeLiguedesDroitsdel’Homme.OnderdeleidingvanFélicienChallayver-

181R.Palmer,J.ColtonenL.Kramer,Ahistoryofthemodernworld:since1815,pp.710-712.182J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,pp.97-103.183J.Derrick,Idem,p.424.184P.Dewitte,LesmouvementsnègresenFrance1919-1939,Parijs,Harmattan,1985,pp.58-62.

56

zettenzijzichtegenhetFranseimperialisme.185In1909gafhijnogeenboekuitoverdewandadenin

Congo-Vrijstaat,maarwasondertussendeleidergewordenvaneenantikolonialebewegingdiekom-

afwenstetemakenmethetEuropeseimperialisme,nietuiteigenbelangmaarpuurgedrevendoor

zijnpersoonlijkemoreleovertuiging.

DetotstandkomingvanhetcommunismeinRuslandgafookeenbelangrijkeimpulsaandevorming

vanhetantikolonialedenkenendiensverspreiding,alwasdatlangnieteenvoudig:“Fromthebegin-

ning the communistmessage to colonial subject was twofold. It called for an end to imperialism,

hence for liberation of subject peoples; it also called for liberation of the oppressed classeswithin

colonialterritories.”186

Dediscussiehieldverbandmetdevraaghoedecommunisteneenantwoordkondenvindenophet

befaamde‘nationalevraagstuk’,waarfigurenalsLenin,Stalin,RosaLuxemburg,OttoBauerenJames

Connollyalsinds1917meebezigwaren.187Meerbepaaldgingheteromhoedeoproeptotopstand

tegenhet imperialismeendusdebevrijdingvandeonderdruktevolkerenmethetprogrammavan

klassenstrijdkonwordenverzoend.Hoordenzijtestervenvoordenatieofvoorhetmarxisme?

JamesConnollywasdaareengoedvoorbeeld van.Hij stichttede Ierse socialistische republikeinse

partijin1896enondervondtoenaldemoeilijkheidomdeaardvandeIersevrijheidsstrijdteduiden.

Waszijnationaalofsociaalvanaard?DekeuzewerdvoorhemgemaaktnademisluktePaasopstand

in 1916.Hierbij kwamConnolly omhet leven,waarna hij herinnerd zouworden als eennationale

helddiezijnlevengafvooreenvrijIerland,eerderdanvoorhetsocialisme,ietswatLeninsteedszou

betreuren.

Moskouwerdniettemineenbelangrijkcentrumvanwaaruitsteunwerdverleendaananti-imperia-

listischebewegingenenindividuen.188SindsdeCominternvan1920wasaandecommunistischepar-

tijeninhetWestendeopdrachtgegevenallenationalebevrijdingsbewegingenindekolonieszogoed

mogelijk testeunen.De jaren1925-1932wordendanookdoorDerrickbeschrevenalsdegrootste

communistischesuccesperiodeophetvlakvanantikolonialebedrijvigheid.Terillustratieverwijsthij

naardecampagnedie in1925-1926georganiseerdwerddoorFranseenSpaansecommunistenter

ondersteuningvanAdbel-Krim,detoenmaligeleidervandeRif-stammeninMarokkodieeenbevrij-

dingsstrijdvoerdentegendeSpaanseenFransebezetting.Decommunisten,vooralgeleidvanuitde

185J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,pp.40-41.186J.Derrick,Idem,p.104.187W.Connor,ThenationalquestioninMarxist-Leninisttheoryandstrategy,Princeton,PrincetonUniversityPress,1984,pp.172-179;M.Löwy,“Marxismandthenationalquestion”,in:R.Blackburn,ed.Revolutionandclassstruggle:areaderinMarxistPolitics,Sussex,TheHarvesterPress,1978,pp.136-160;J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,p.104.188J.Derrick,Idem,pp.151-154.

57

PartiCommunisteFrançais, pleittendaarbij tevergeefs vooreenonmiddellijke vrede tussendebe-

trokkenkolonialemogendhedenenAbdel-Krim,eenvolledigeterugtrekkinguitMarokko,deonaf-

hankelijkheid van de Riffijnen ende verbroedering tussen de Franse soldaten en deMarokkaanse

vrijheidsstrijders.

Opvallendaanditconflictwashoetoenaleengeleidelijkeenalgemenebreuktussendecommunis-

tenendesocialistenvielvasttestellen.InFrankrijkzoudesociaaldemocratischepartijin1925haar

stem in het parlement onthouden, eerder dan openlijk steun te betuigen aan de communistische

campagne.Zoalswereedshierbovenhebbengezienwarensommigesocialistischepoliticibereidfle-

xibelmethunantikoloniale ingesteldheidomtegaan,envormdeditnietaltijdeenevengrotepri-

oriteitwanneerzijindepositiekwamenhetnationalebeleidtegaanbepalen.Weverwijzenhierbij

naar RamseyMacDonald, de eerste socialistischePrimeMinister van Groot-Brittannië. Gedurende

zijnambtstermijn–hijwerdverkozenin1924enherkozenin1929–veranderdeerweinigaanhet

Britsekolonialebeleid.189Hoewelhetopportunistischomgaanmetdeantikolonialegedachteonder

desocialistenlangnietdeenigeredenwasvoorditschisma,betekendehetweleenbelangrijketroef

voordecommunistendiezichzoalsenigebondgenootvandekolonialeonderdruktenkondenprofi-

leren,deelsmetsucces.ZoschrijftDerrick:

“Communismoccupiesalargepartofthisbook,notbecauseitcreatedoppositiontoWesterncoloni-

alism,butbecauseAfricanandotheropponentsofthatcolonialismsawCommunismasanewsource

ofsupport,andintheviewofsomeaparticularlypromisingonewhoseideassomeofthemaccepted

fully.Othernon-Africansupporthadbeensoughtsincethe19thcentury,frompoliticians,thepress,

andchurchesandvariousorganisations intheWest.ManyothersbesidesCommunistsofferedsup-

portforAfricanprotestsanddemandsintheinter-warera,suchasLabourPartypoliticiansinBritain

andindividualwritersandcampaignerssuchasNormanLeysandFélicienChallaye.ButCommunists

seemedtooffermore,andoftenderidedthoseothersas“reformists”.”190

HetCongresvanBrusselin1927wasdaarbijtekenendvoordegroeiendebreuktussendesocialisten

endecommunisten.191Tussen10en15februariwerdinhetEgmontpaleiseenbijeenkomstgehou-

denmetantikoloniale gedelegeerdenuitdiversehoekenvandewereld.Geïnitieerddoorde voor-

aanstaandeDuitse communistWilliMünzenbergdie zelf reeds voorer goedkeuringkwamvanhet

Kremlinvanstartgingmetdeorganisatievananti-imperialistischeactiviteiten,wasditCongresge-

richttegendewandadeninondermeerMarokko,ChinaenSyrië,waarnaopdezevijfdaagsegelegen-

189J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,pp.100-101.190J.Derrick,Idem,p.429.191J.D.Hargreaves,“Thecominternandanti-colonialism:newresearchopportunities”,in:AfricanAffairs,92(1993),367,pp.255-256;J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,pp.172-185.

58

heidbeslotenwerddeLigategenimperialismeenkolonialeonderdrukkingopterichten.Hoewelde

Ligaalseeninternationaleontmoetingsplaatsfungeerdevoorgeëngageerdeledenvanverschillende

slag(dusookvoorapolitiekeofniet-communistischgezindeactivisten,ennationalisten),warenhet

tochvooraldecommunistendieerdeplakzwaaidenenbepaaldenwiewelkomwasofniet.Zovalt

optemerkendatsindsMacDonaldstweedeambtstermijnalsEersteMinister,ergeenBritsesocialis-

tenmeerindeLigaaanwezigwaren,watveeltemakenhadmetdetoegenomenagitatietengevolge

vandeopenlijkeenvijandelijkeveroordelingvansociaaldemocratendoordecommunistenhetjaar

ervoor.

DeLigategenimperialismeenkolonialeonderdrukkingwerdhoofdzakelijkgeorganiseerdvanuitBer-

lijn,watnietgeheeltoevalligwasomdatDuitslandtentijdevandeWeimarrepubliekeenvandebe-

langrijkstecentrawasgewordenvoorantikolonialeactiviteiten.192OnderdeDuitsebevolkingwaser

sindsWereldoorlogIeengroteaversieontstaantegenoverdeFranseenBritseimperialerijken,on-

dermeertengevolgevanheteerloosverlies in1918datookhetafstaanvandeeigenkolonies in-

hield.Zelfsderegeringdurfde,volgensDerrick,inbepaaldeomstandighedendezeafkeeruittedruk-

ken.Het ging daarbij vooral om voormalige koloniale officials en imperialistische voorstanders die

hunkritiekniet spaardenvoorhetFransebestuur inondermeerKameroenenanderevoormalige

Duitse territoria.Hunveroordelingen lagenondankshungebrekaanaffiliatieofenige ideologische

voorkeurnietteminvollediginlijnmetdestandpuntenvandecommunisten.

Uiteindelijkzoudeinternationalecontextvanafdejaren’38vande20eeeuwervoorzorgendatde

antikolonialecampagnevoeringzowelinEuropaalsinAfrikazelfafnam.193Veelhadnatuurlijktema-

kenmetdeopkomstendeangstvoorhetfascismeennazisme,datondermeerookdeDuitseclaim

tot koloniale restoratie inhield. De hernomen internationale spanningen tussen de imperiale mo-

gendheden primeerden dus boven het enthousiasme voor het antikolonialisme. Zo concludeert

Derrick:

“Manyotherpeople’sstronglyfeltideaswerethrownintodisarrayatthattime,includingespecially

FrenchandBritishCommunists,whohadtodefendtheNazi-SovietPactof23August1939andsoon

afterwards to condemn thewar as an “imperialistwar” inwhich neither sidewas better than the

other.”194

192R.Palmer,J.ColtonenL.Kramer,Ahistoryofthemodernworld:since1815,pp.710-712;J.Derrick,Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939,p.256.193J.Derrick,Idem,pp.408-409.194J.Derrick,Idem,p.420.

59

In de Belgische politiek viel tijdens het interbellum weinig uitgesproken antikolonialisme vast te

stellen. De katholieken en liberalen zwaaiden zonder scrupules met de koloniale vlag, aldus

Vanthemsche.195Ookdesocialistenzoudenuiteindelijknietbrekenmetdezetendens.DeBelgische

CommunistischePartij, opgericht inhet jaar1921enalomgewantrouwdondankshaar geringe in-

vloed,zettezichaanvankelijkprincipieelaftegendekolonisatie.NietteminzoudeKPB,vollediginlijn

metdeandereBelgischepolitiekeformaties,vanafdejaren1945evengoedvan‘OnzeCongo’spre-

ken,omzichna1950opnieuwtekantentegendekolonisatie.

DezeantikolonialeonthoudinginhetBelgischepolitiekelandschapwashetgevolgvaneenalgemene

consensusdiedetwistenrondCongohoordewegtehoudenvandebinnenlandsebreuklijnen.Het

debatwasdaarbijdusnietafwezig,maarwerdelders–inofficieuzekringen–gevoerd(cfr.deelIV).

Uiteenzettingvanenkelecentralebegrippen

Terverduidelijkingenomtoteendieperebenaderingtekomenvanbepaaldeconcepten,zalhetthe-

oretischkadervandezemasterproefafgeslotenwordenmeteenuiteenzettingvandevolgendeen

samenhangendecentraletermen:etniciteitenMongo.

Etniciteit

AlvorensdieperintegaanopdebevolkingsgroepvandeMongo,ishetvanbelangkortaandachtte

bestedenaanhetbegripetniciteit,ookindeAfrikaansecontext.Etniciteitwordtveelalbegrepenals

de sociaal-culturele identiteitdiemenhanteertomtoteenbepaaldegroep tebehorenofomzich

vananderenteonderscheiden.Willenweditconceptbestuderenineenniet-westersesetting,danis

hetvanbelang,zogeeftookD.R.Wrightaan,besef tehebbenvandefundamentelevoorbeschou-

wingen diewe vanuit ons eigen cultureel denksysteemmet onsmeedragen.196Daarbijmogenwe

nietvergetendathetbezorgdebewijsmateriaalomtrentditfenomeennietgeheelontoevalligdoor

Europeanenisvoortgebracht,watmogelijkonsbegrijpenvandeAfrikaansegeschiedeniszoukunnen

hinderen.

D.R.Wrightzelfschreefoverdepre-kolonialegeschiedenisvandebewonersvanNiumi,gelegenin

hethuidigeWest-AfrikaanselandGambia.VolgensdeBritsekolonialebestuurdersendeGambiaanse

195G.Vanthemsche,Congo:deimpactvandekolonieopBelgië,pp.62-63.196D.R.Wright,“”WhatdoyoumeantherewerenotribesinAfrica?”:thoughtsonboundaries–andrelatedmatters–inPrecolonialAfrica”,p.410.

60

regeringvormdendeMadinkaerdegrootsteetnischegroep.197Wrightwasdanookverrasttoenhij

inNiumiMadinkaontmoettediemeerderetalensprakenenzelfshuwelijkspartnerszochtenoverde

etnischegrenzenheen.

BijzijnstudieondervondhijhoemoeilijkhetwasteachterhalenopwelkewijzedemensenvanNiu-

mizichidentificeerden.Ditkwamnietalleendooreengebrekaanbewijs,maarookdoorhetfeitdat

deidentiteitdoorheendetijdveranderdeenduseerdervariabelwas.Wrightzouuiteindelijkdrieni-

veausonderscheidenwaarlangsmenzichinNiumikonidentificeren,zijndedefamilie(geschiedenis),

deklasseenhetdorp,waarbijhethemopvielhoelokaalvanaarddezeidentiteitenwaren,zoalsdat

ookhetgevalwasinEuropavoordevalvanhetfeodalesysteem.Hoewelhijzijnstudiebeslootdoor

testellendatdebevolkingvaneengedeeldeNiumi-identiteitgenoot,bleefdevraagovereindofdeze

mensennuMandinkawarenofniet.

HijgreepdaarvoorterugnaarderolvandeEuropeseontdekkingsreizigersdiesindsde15eeeuwde

Gambiaanse rivierenwarenopgevaren en hunobservaties haddenneergeschreven.Afkomstig van

eencontinentwaardeleefwereldwasgebaseerdopensamengehoudendoorhetdominantedenk-

beeld van het etnisch nationalisme, gingen deze zeelieden en administrators bij hun aankomst in

Afrikanatuurlijkuitvandeveronderstellingginds‘stammen’aantetreffen,waardevolkerenteon-

derscheidenvielenopbasisvanetnie.DeAfrikaanserealiteitdiezijaanschouwdengingenzeschik-

kenenbegrijpeninwestersetermen,zovuldeWrightaan:“Intheirrecordsandontheirmaps,they

bespokeboundariesanddrewlinesaboutthevariousvillages,statesandethnicgroups.ItwasaEu-

ropeannotionofhowAfricanslived,ratherthananAfricanone.”198

Vanafhetbeginvande20eeeuwwerdendezefigurenopgevolgddoorantropologen,insamenwer-

kingofzelfsindegedaantevankolonialeadministrateurs.199Hoeweldeenealprofessionelertewerk

gingdandeandere,warenzijallenonderwezeninwatWrightomschreefalsde“anthropologicalpre-

sent tense”. Daarbij gaat het om een destijds typische benaderingswijzewaar alleswatmen aan-

schouwtsteedswerdgeachtvanbestendigeaardtezijn(‘hoedevolkerennuleven,iszoalszealtijd

hebbengeleefd’).Naasthunbeschrijvingenvandeinheemselevensstijl,washunbijdragevooralde

individuele observaties met betrekking tot grote bevolkingsgroepen te generaliseren en die dan

trachtentestructurereninafzonderlijkeetnischeentiteiten.Vanafdeeerstehelftvande20eeeuw

werden de Afrikanen dus inderdaad ‘tribaal’. Zij lazen de Europese studies over ‘zichzelf’ en ont-

dekten zo hun etnische identiteiten, hoewel deze een creatie van buitenaf waren. John Reader

schrijfthierover:“(E)thnicitywasnotaculturalcharacteristic thatwasdeeply rooted in theAfrican197D.R.Wright,“”WhatdoyoumeantherewerenotribesinAfrica?”:thoughtsonboundaries–andrelatedmatters–inPrecolonialAfrica”,pp.416-420.198D.R.Wright,Idem,pp.419-420.199D.R.Wright,Idem,pp.419-420.

61

past; it was a concisely crafted ideological tradition that was introduced during the colonial peri-

od.”200

Ook Leroy Vail poneert in zijn inleiding hoe het etnische bewustzijn een alomvattende ideologie

voorstelde, die zoals alle andere ideologieën, over een bepaalde tijd heen zijn gecreëerd.201In de

contextvanzuidelijkAfrikazaghijdetotstandkomingvanetniciteit,alsookvananderevormenvan

bewustzijn,alseenresponsopdekolonialeontwrichtingdiesindsdejaren1890en1900lokalege-

meenschappenhaddenoverweldigdenverzwakt.Zogafhijondermeerdeprimordialistischeinter-

pratieaanmetbetrekkingtotderolvanGemeinschaftindenotievanDurkheim,waarmensengre-

pennaareenzinvoorgemeenschap(lees:etniciteit)voorhuneigensocialeenpsychologischeveilig-

heid.Opdezewijzekonhetkolonialevoortbrengselvanetniciteit zeergauwalseennatuurlijk,en

zelfsonvergankelijkgegevenoverkomen.

Deze sociaal-culturele identiteit zouvervolgensenkelmaarbestendigdwordennaarheteindevan

hetkolonialetijdperkendenakendeonafhankelijkheidsgolfinAfrikatoe.202ZowerdenveleAfrikaan-

sepolitiekepartijengevormdlangsbepaaldeetnischelijnenenwerddekoloniale‘creatie’zoverder

gehanteerdtenbehoevevanzowelpolitiekealsindividueleinteresses.

TerenceRangerschreefsamenmetEricHobsbawmhetboek‘Theinventionoftradition’,waarinhij

ondermeerdesystematischeuitvindingvan‘Afrikaanse’traditieszoalshetgewoonterecht,traditio-

nelereligieenetniciteitwouaantonen.203Waarpre-koloniaalAfrikawerdgekenmerktdoorzakenals

veelvuldigeidentiteitenflexibiliteit,moestmennutoegevenhoesindshetEuropeseimperialismede

meest fundamenteleAfrikaanseculturelekarakteristiekendooreenkolonialeactorwaren ingevuld

ofher-ingevuld.LaterzouRangertoegevendatzijn“inventedtradition”endiensbenaderingtotetni-

citeiteenmeercomplexgegevenvoorsteltdandatzijnhoofdstukinhetboektoeliet,waardooreen

meernauwgezetteherzieningeenmustwas.

Hij lietzichdaarbij leidendoordegeschriftenvanStevenFeierman,diebetoogdedenotievaneen

top-downkolonialeinterventieteverzoenenmethetideevaneenaan-enstandhoudendeculturele

traditie.204MeerpreciesschreefFeiermanoverhoeculturelecontinuïteitcompatibelzoukunnenzijn

meteenactieveenopgelegdecreatie,wathijaantoondeaandehandvandeinheemseintellectue-200J.Reader,Africa:abiographyofthecontinent,NewYork,AlfredA.Knopf,1998,p.616.201L.Vail,TheCreationofTribalisminSouthernAfrica,London,Currey,1989,pp.5-10;T.Ranger,Theinventionoftraditionrevisited:thecaseofcolonialAfrica,in:<www.ojs.ruc.dk>,geraadpleegdop1/10/2015,p.13.202D.R.Wright,“”WhatdoyoumeantherewerenotribesinAfrica?”:thoughtsonboundaries–andrelatedmatters–inPrecolonialAfrica”,p.421.203E.HobsbawmenT.Ranger,eds.Theinventionoftradition,Cambridge,CambridgeUniversityPress,1983,pp.211-262;T.Ranger,Theinventionoftraditionrevisited:thecaseofcolonialAfrica,pp.6-11.204S.Feierman,PeasantIntellectuals.AnthropologyandhistoryinTanzania,Madison,UniversityofWisconsinPress,1990,p.3;T.Ranger,“Theinventionoftraditionrevisited:thecaseofcolonialAfrica”,pp.20-23.

62

lenteShambaa.Zijwareninstaattekiezenuitdeopgelegdetraditiesener,zelfstentijdevandeko-

lonisatie,creatiefmeeomtegaan.Dus,ondanksdeuitvindingvan‘stammen’endebeperkingvan

culturelekeuzes,warendeze“peasantintellectuals”nogsteedsinstaateeneigeninvullingtegeven

aandeze‘tradities’.

ZobeslootRangerhetbegripvan‘uitvinding’te latenvallenenvoortaantesprekenvan“imagined

traditions”, zoals naar de ‘imagined communities’ van Benedict Anderson.205Op dezemanier doet

menniet langerdeAfrikaanseparticipatieen innovatiebinnendekolonialehegemonieoneeraan.

Rangerbleeferbijdatsommigetradities inkoloniaalAfrikaeffectiefwaren ‘uitgevonden’dooreen

kolonialeofficiervooreenbepaaldeenlosstaandegelegenheid,maarhetbeeldoverfenomenenals

gewoonterecht, religieenetniciteithoordentewordenbijgesteldals imagined.Doordatdit laatste

ondernomenwerddoorveleenverschillendeactorenovereenlangetijdheen,bestonderdanook

eenveelvuldigheidaan‘verbeeldingen’,waarvandeverschillendebetekenisseninconstantecontes-

tatiemetelkaarbestonden:tradities imagineddoorblankenwerdenheringebeelddoorzwartebe-

langengroepen,dieophunbeurtweerovergenomenenverbeeldwerdendoorandereactoren.Dit

maaktdegeschiedenisvandemodernetraditienatuurlijkveelcomplexerdanvoorheengeacht.

WemerkendusophoeRangerzijnnotievaninvention,waarbijbijvoorbeeld‘stammen’werdenbe-

dachtomtotbegrijp-enbestuurbareeenhedenvoordekolonialeadministrateurstekomen,plaats

doetmakenvoorhetnauwkeurigerbegripimagination.206Hijtoondeditaanmeteenherwerkingvan

zijncasusvandeNdebele,eenzelfbewustetribaleentiteitdieopkwaminde20eeeuwinZuid-Rho-

desië(nuZimbabwe).

Oorspronkelijk beschreef Ranger de opkomst van de Ndebele als een uitgevonden etniciteit door

Britsekolonialeadministrateurs.Dezelaatstescheptenvoordezebevolkingsgroepeenidentiteitge-

lijkaardigaandezevandeZulu,eenetniciteitmetaanziendiedeNdebeleindunas(chefs)maaralte

graagovernamen.InsamenwerkingmetdeNdebeleindunaswistendeBrittenopdiemanierdeko-

loniale hegemonie te behouden tegen opstanden van onder meer bedreigende religieuze bewe-

gingen.Rangerzoustellendatbovenstaandeformuleringennietpersefoutiefwaren,maarweleni-

getekortkomingenkennen:

“Therewere‘Europeanideas’ofethnicclassificationsandtheydidplayakeyrole;therewasapatri-

archalalliance;therewasonetypeof‘Ndebele’identitywhichexpressedparticularlytheinterestsof

Ndebeleindunas.Thesefactorsplayedincombinationaveryimportantpartinthefirststagesofin-

205T.Ranger,Theinventionoftraditionrevisited:thecaseofcolonialAfrica,pp.24-25.206T.Ranger,Idem,pp.24-27.

63

ventingNdebele,andmanyother,ethnicidentities.Butthesereallyareverymuchfirst-stageexpla-

nations.”207

HijsteldedatdeEuropeseclassificatiesen‘uitvindingen’vanras,stamoftaal infeiteneerkwamen

opdecreatievan‘legedozen’.208Hetwarendekolonisatorsdiedewandenvandezedozenoptrok-

ken,maardeinhoudwaseengegevendatmenminderkonbepalen.Meerprecieswashetperfect

mogelijkvormtegevenaandeetniciteitvandeNdebele,maarwatdepreciezebetekenisvandeze

identiteithoordetezijnwaseeneerdercomplexencontesteerbaargegeven.Rangervervolgt:

“Whitesinalliancewithpatriarchs,couldsuggestsomeverybasicmeaningsderivedfromsimplifica-

tionsofAfricanhistoryor from industrialandurbanoccupational stereoptypes.Butsuchmeanings

weretoosimpletosustainanddevelopself-identity.Andthiswasparticularlyso if […] thecolonial

‘invention’of tribalismwas less thanfullyhegemonic; if theproductionof ‘tribes’wasessentiallya

devicetodelegatethedefinitionandoperationofsocialmoralityawayfromthecolonialstate.Under

such circumstances the significance of being ‘Ndebele’ […] was bound to be a matter of internal

struggle.Itsimaginationcouldnotbelefttothepatriarchs,especiallyastheyrarelycommandedthe

intellectualtoolsrequiredtoshape‘tribal’discourse.”209

DeMongo

VandaagwordendeMongobij een van grootste volkeren vandeDemocratischeRepubliekCongo

(DRC) gerekend.210Zebewoneneenuitgestrekt gebied tussendeCongostroom inhetnoorden,de

KasaïinhetzuidenendeLualabatenoosten,datgrotendeelsovereenkomtmetdehuidigeprovincie

vanEquateur.Opvallendaandezeetnischegroepis,dat,hoewelzijnlinguïstischeencultureleeen-

heidnogonbestaandewasomstreeks1900, zij alseenexclusieveenbewusteentiteit (metpromi-

nente figurenals JustinBombokaen inzekerezinookPatriceLumumba)sindsdeCongoleseonaf-

hankelijkheidvan1960politiekeinvloedwistteverwerven.Zoslaagdemenerzelfsintussen1962en

1964voorkortetijdeeneigenMongo-staattevormen.

207T.Ranger,Theinventionoftraditionrevisited:thecaseofcolonialAfrica,p.27.208T.Ranger,Idem,p.27.209T.Ranger,Idem,p.27.210T.VanLangendonck,DeinvloedvandemissionarissenvanhetHeiligHartophetetnischbewustzijnvandeMongo(Zaïre)(1925-1965),pp.4,35.

64

Opdevraagwaarditetnischbewustzijnvandaankwam,moetverwezenwordennaarderolvanen-

keleVlamingengedurendehetmiddenvandejaren1930.211HetwasC.Youngdiealseerstedestel-

lingverdedigdedatdeMongoeenbevolkingsgroepwasmeteenlossestructuur.Zonderenigbesef

ofenigeaanwijzingvanhuneenheid,evolueerdendeMongodoorhetwerkvanenkeleflamingante

missionarisseneneenkoloniaalambtenaarinzeerkortetijdnaareengrootvolkdatbewustwasvan

haareendrachtenverbondenheid.212YoungverwijstdaarbijnaarEdmondBoelaertenzijnartikel‘De

Nkundo-Mongo: één volk, één taal’ (gepubliceerd in het allereerste exemplaar van Aequatoria in

1938) die daarin als eerste de eenheid van het Mongo-volk zou hebben aangeduid. T. Van

langendonckspreektditechtertegendoortestellendatookGeorgesVanderKerkenditquasiter-

zelfdertijdponeerde,hoewelzijninvloedrijkemonografie‘L’ethnieMongo’pasin1944zouverschij-

nen.

Dezelaatstewaseenkoloniaaladministratordiealsradicaalindigenisteengrootaanhangerwasvan

hetdecentralebestuurssysteem,endaarbijeengroteparticipatievoorzagvande inheemsebevol-

king(cfr.supra).213InzijnbelangrijkemonografiebeschreefVanderKerkenhetideevanhetbestaan

vaneengroteMongo-groepwaarbijhijpleittevoordeverenigingvandezeetniciteit ineenenkele

provincie.HijvoorspeldezelfsdatdeMongoooitvaneeneigenstaatzoudenkunnengenieten.

VanlangendonckschrijftdathetnauwelijksoverdrevenisomaantenemendatVanderKerkenhier-

meevooreengrootdeeldeuiteindelijkegrenzenvandeMongobepaalde,alsookdatsindsdiende

termMongoalgemeneingangvondinhetetnologischjargon.VoordiensprakmennogvandeBalolo

ofdeBakuti,aanduidingenafkomstigvandeeersteontdekkingsreizigers,enwarenerookdebena-

mingenNkundoenNkundo-Mongo,dieoorspronkelijkgehanteerdwerdendoortweemissionarissen

vanhetHeiligeHartvanJezus,GustaafHulstaertenEdmondBoelaert.

NetalsVanderKerkenverdedigdenookdezetweepatersgelijkaardigeideeënmetbetrekkingtotde

eendrachtvanhetMongo-volk.214Ineendoorgedrevensamenwerkingwaarvanhetetnologischtijd-

schriftAequatoriahetdecorvormde,streefdendezeconfratersnaardehertekeningvandeAfrikaan-

se staatwaarbij grenzen de ligging van homogene volksgroepen dienden te respecteren.Duidelijk

valthierhun(Vlaams)volksnationalistischdenkenoptemerkenwaarbijmensteedshetvolkboven

211T.VanLangendonck,DeinvloedvandemissionarissenvanhetHeiligHartophetetnischbewustzijnvandeMongo(Zaïre)(1925-1965),pp.5,35-36.212C.Young,PoliticsintheCongo:DecolonizationandIndependence,p.248;T.VanLangendonck,DeinvloedvandemissionarissenvanhetHeiligHartophetetnischbewustzijnvandeMongo(Zaïre)(1925-1965),pp.5,37-41.213T.VanLangendonck,Idem,pp.37-42.214H.Vinck,“LeCentreAequatoriadeBamanya:cinquanteansderecherchesafricanistes”,in:Zaire-Afrique,27(1987),212,p.81;T.VanLangendonck,DeinvloedvandemissionarissenvanhetHeiligHartophetetnischbewustzijnvandeMongo(Zaïre)(1925-1965),pp.5,47-52.

65

destaatdoetprimeren.MetHulstaertkwamdenadrukdaarbijveeleeroplinguïstischvlakteliggen.

Hijbegondeplaatselijke taal,het Lomongo,grondig tebestuderenenwensteereeneenheidstaal

vantemakenvooralleMongo.215Zopubliceerdedepatervanaf1933verschillendemis-enschool-

boekjesinhetLomongo,indehoopzodebevolkingmeertaal-envolksfierheidbijtebrengen.

Zoalsreedsvermeld,begonnenbeidemissionarissenVanderKerkensbenamingMongoovertene-

men,waarbij zijmoesten toegeven dat deze naam via de kolonisatie tot standwas gebracht. Het

drietalbeseftedatzijdeeerstenwarendiedecultureleeenheidvandeMongoonderkenden,eerder

dandatditbijdebevolkingsgroepzelfhetgevalwas.Hulstaertschreefdezeonwetendheidtoeaan

deruimeverspreidingvanhetMongo-volkineendaarbijzeerontoegankelijkwoongebied.Dankzijde

rolvanEuropesecentraendemissiesechter,waarbijvooraldemissionarissenindeeenmakingen

gangbareaanwendingvanhetLomongoeenbelangrijkerolspeelden,konhetetnischbewustzijndan

tochookonderdeMongoverspreidworden.Zeervlotverliepdit laatstenietaltijd:hetgebiedwas

klerikaalgezienzeerversnipperd.Losvandeveleveranderingendiezichindeloopvandejarenvol-

trokken,kunnenwestellendathetMongo-grondgebiedonder zesverschillendekatholiekemissie-

ordenwasverdeeld.Hiervanwarendeconfratersslechts inééndomeinactief,watdecultureleen

linguïstische eenmaking lang niet in de handwerkte. Al zeker nietwanneer bepaaldemissieorden

beslotengeengebruik temakenvanhet Lomongoalsonderwijs- envoertaal. Zoopteerdenonder

meerdePatersvanScheutalzeervroegvoorhetgebruikvanhetLingala,enookdePatersPicpussen

enPatersPassionistenschakeldenindejaren1940overophetTshitetela.

Niettemin bleven Hulstaert en Boelaert zich inzetten voor de Mongo en ‘hun’ Lomongo. Daarbij

ijverdenzijvooreenfederalestructuurinCongo,naarmatedeonafhankelijkheidvanhetlanddich-

terbij kwam. DeMongo hoorden volgens hen, net zoals Van der Kerken datmeende, een aparte

provincietekrijgenwaarhetprincipevanzelfbestuurzouheersen.Vanafdejaren‘50voegdezichbij

ditgezelschapnogeenvierdebelangrijkefiguur,missionarisAlbertDeRop.Alsdoctoraatsstudenten

latereprofessor indeAfrikaanse linguistiekaande Lovanium-universiteit van Leopoldstad (nuKin-

shasa)benaderdehijhetLomongoopeenmeerwetenschappelijkemanier.

VooreentheoretischbenaderingvandeinplantingvanhetMongo-bewustzijnwerdeenpogingon-

dernomen door Vanlangendonck die daarvoor hetmodel van de reeds besproken L. Vail hanteer-

215Jezouhierbijdekritischebemerkingkunnenmakenwatpreciesdezeeenheidstaalonderscheidtvandelinguaefrancaewaardezeradicaal-indigenistenzichzotegenverzetten.ZijzagenechterhunstandaardiseringvanhetLomongonietneerkomenopeenvereenvoudigingvandelinguïstischepluraliteit.Dezesteldenamelijkeengeheelaanaanverwantedialectenvoor,gelijkaardigaandesituatieinVlaanderen.Enookdaarhoordeeenuitgewerkteenerkendeeenheidstaalbijtedragentotdeemancipatievandiensnatie;T.VanLangendonck,DeinvloedvandemissionarissenvanhetHeiligHartophetetnischbewustzijnvandeMongo(Zaïre)(1925-1965),pp.47-52.

66

de.216HoeweldiensmodelvooralopgesteldwasvoordecontextvanzuidelijkAfrika,rechtvaardigde

VanlangendonckzijnkeuzedoortestellendatdemeestemodaliteitenookvooreenCongoleseca-

susvoldoendevantoepassingwaren.

Vailonderscheiddebij zijnbenaderingdriebelangrijkevariabelendiealsvoorwaardengoldenvoor

de totstandkoming van de etnische ideologie.217Ten eerstmoest er de aanwezigheid zijn van een

groepintellectuelen,diehijdetermvan“culturebrokers”toeschreef.Dezeindividuen–meestalvan

Europeseafkomst–haddenalsdoeldeetnischeboodschapuittewerkenenteformuleren.

Vanlangendonck gaf deze rol van aanbrengers der culturele symbolen aan demissionarissen. Het

waren zij,metonderwijs als cruciaalmiddel, diedeAfrikaanse realiteit verengden totdie vaneen

tribalemaatschappij,waardoorwezodenotievan‘stam’alseenmoderngegevenkunnenbeschrij-

ven.Meerbepaaldwarendemissionarisseninstaatdegesprokentalentereducerentotgeschreven

talenwaarbijzetegelijkdekeuzewistentemakenomuithetveelvuldigaanbodde‘juiste’taaluitte

kiezen.Opdezewijzewistendezeculturebrokers,diezichondermeerookinlietenmetdeopstelling

vandehistoriografievandezevolkeren,grote invloeduit teoefenenopdeverenigingenopdeling

vandetalen(groepen).

VervolgensbeschreefVail hoeals tweedevariabeleer aanwezigheidhoorde te zijn vanAfrikaanse

tussenpersonen,diealsdoelhaddendecultureleboodschapvandeculturebrokersgeloofwaardigte

maken.Hierbijspeeldehetsysteemvanindirectruleeenbelangrijkerol.HetwarendeAfrikaansein-

tellectuelen,diealseennieuwegardeuithetmissieonderwijs instondenvoordeverderepropage-

ringvandeetnischeideologieindedagdagelijkserealiteit.Dezelaatstenwarenzelfovertuigdvandie

cultureleboodschap,tengevolgevandeoudewaarden,gebruikenentraditiesvanhunvoorvaderen

diezij tijdenshunopleiding ‘herontdekten’.Ervaltdusduidelijkeenparallel te trekkenmetde in-

planting vanhetnationalismedie zich in Europaop soortgelijkewijze voordeedgedurendede19e

eeuw.

Als laatstemodaliteithoordeeronderdegewonemenseneengrotenoodofvraagtezijnnaarde

traditionelewaarden,watmogelijkwasbinneneenomgevinggekenmerktdoorsnellesocialeveran-

deringen.Vanlangendonckvervolgt:

“De ideologie van etniciteit heeft, net zoals het nationalisme, iets zeer ambigu. Enerzijds is er het

reactionaire, conservatieve aspect. Teruggrijpen naar het verleden en de zogenaamde traditionele

waarden.Anderzijdsisheteenideologiediehelptmethethedentekunnenomgaanenzelfsuitzicht

216T.VanLangendonck,DeinvloedvandemissionarissenvanhetHeiligHartophetetnischbewustzijnvandeMongo(Zaïre)(1925-1965),p.10.217L.Vail,TheCreationofTribalisminSouthernAfrica,pp.11-16;T.VanLangendonck,DeinvloedvandemissionarissenvanhetHeiligHartophetetnischbewustzijnvandeMongo(Zaïre)(1925-1965),pp.10-16.

67

heeftopdetoekomst:het iseen ideologiediedeemancipatievaneenbepaald“volk” inzekerezin

bevordert.”218

Wemoetenbijbovenstaandebenaderingwelwijzenophetgebrekaanaandachtvoorhetfenomeen

innovatie,waardoorhetconceptimaginationzoalsbeschrevendoorT.Rangerhiergrotendeelsont-

breekt(cfr.supra).

Met de opkomst van cultuurverenigingen in Coquilhatstad en Leopoldstad zienwe vanaf de jaren

1950hoedeMongo-cultuurdoorévoluéeswerdtoegeëigend.219Hetproceszouevenwelaanleiding

geven tot twee averechtse reacties. Enerzijds gingen bepaaldeMongo-figuren zoals Jean-François

IyekizichverzettentegenhetgebruikvanhetLomongo,doordatzijhetgebruikvaninheemsetalen

aanschouwdenalseenmiddelomdezwartenuittesluitenvanenigevooruitgang.Anderzijdswaren

erévoluésdienetdergelijkebeweringengingenbestrijdenengrotewaardetoeschrevenaanhetLo-

mongo,alsookaandeverwezenlijkingenvanactorenzoalsHulstaertenBoelaert.Eenvandieperso-

nenwasdereedsvermeldeJ.Bomboko,dieaandebasislagvanhetMongo-nationalisme.Hijzelfwas

eenoud-leerlingenmedewerkervanHulstaertenzouin1960eenvandeprominentegrondleggers

wordenvanUnPartiPolitiqueUniondeMongo(UNIMO),deeerstepolitiekevertegenwoordigingvan

deMongo,waarvandevoorloperdeUnionCulturelleMongouit1959was.Departijschreef inzijn

ideologischprogrammaeenetnischedimensie inwaarbij geregeldverwezenwerdnaarpublicaties

vanHulstaert,zomeentH.Vinck.OokhetstrijdpuntvaneenonafhankelijkeMongo-staatsloothier

logischerwijsnauwbijaan.

218T.VanLangendonck,DeinvloedvandemissionarissenvanhetHeiligHartophetetnischbewustzijnvandeMongo(Zaïre)(1925-1965),p.13.219T.VanLangendonck,Idem,p.6;H.Vinck,“InfluencedesmissionairessurlaprisedeconscienceethniqueetpolitiqueMongo,1925-1965”,pp.131-147.

68

Afbeelding1:EtnologischekaartvanCongo,metaanduidingvandeMongo220

220H.Vinck,ed.ConflitsfonciersauCongobelge.Opinionscongolaises,Brussel,AcadémieRoyaledesSciencesd’Outre-Mer–KoninklijkeAcademievoorOverzeeseWetenschappen,2011,p.15.

69

DeelIII–Methodologie

Voordezemasterproefzalberoepgedaanwordenopprimairbronnenmateriaal,vooral indevorm

vannotitiesenwerkstukkenvanBoelaertzelf.Daarnaastzalerookoogzijnvoorcorrespondenties

tussenpersonendieeennietonbelangrijke,aldannietversterkendeinvloedhebbengehadoponze

protagonist, zoalsGustaafHulstaert,en tekstenvan tijdgenotendiehandelenover soortgelijkege-

spreksthema’s,metofzonderovereenkomstigemotieven.

Het lijktaangewezenombijdeanalysevanBoelaertseigengeschrevenbronnenendiensgeladen-

heid,gebruiktemakenvandecriticaldiscourseanalysis,oftochtenminstevandemeerrecenteen

bijgeschaafdeversiedoorJanBlommaertenChrisBulcaen.221Decriticaldiscourseanalysis(ookwel

afgekortalsCDA)iseenbenaderingswijzevoordeontledingvaneendiscoursdatzichkenmerktdoor

haargroteaandachtvoorrelatiesvanmachtenongelijkheidintaal.222CDAprobeertopeenexplicie-

temaniereensociaal-theoretischinzichtteincorporerenbinnendediscours-analysewaarbijgepleit

wordtvoorsociaalengagementeninterventionismeinhetonderzoek.

Dezevormvananalysewerdgeïntroduceerd inde late jaren ’80vande20eeeuwenwordthoofd-

zakelijk toegeschrevenaanNormanFaircloughen zijnoeuvre: LanguageandPower.223Men stelde

daarbijdatCDAalsdoelhadzowelopakeals transparantestructurelerelatiesvandominantie,dis-

criminatie,macht en controle bloot te leggen zoals dezeworden voortgebracht in taal. Fairclough

schetsteopdezemanier eendrieledige stelling voor de analyse vandiscourswaarbij hij succesvol

grootschalige hegemonische processen zoals democratisering, commodificatie en technologisering

wist te identificerenvanuit tekstconstructiesen–stijlen,maarophetzelfdemomentookmanieren

ondervondvanindividuendiezichbewogendoorheengeïnstitutionaliseerdediscursieveregimes.Zij

werdendaarbijgekenmerktdooreigengeconstrueerdesocialecategorieënenrealiteiten.

BlommaertenBulcaenvullenhierbijaan:

“CDA'slocusofcritiqueisthenexusoflanguage/discourse/speechandsocial structure.It is inun-

coveringways inwhich social structure impingesondiscoursepatterns, relations,andmodels (in

theformofpowerrelations,ideologicaleffects,andsoforth),andintreatingtheserelationsaspro-

blematic,thatresearchersinCDAsituatethecriticaldimensionoftheirwork.Itisnotenoughtolay

barethesocialdimensionsoflanguageuse.Thesedimensionsaretheobjectofmoralandpolitical

221J.BlommaertenC.Bulcaen,“CriticalDiscourseAnalysis”,in:AnnualReviewofAnthropology,29(2000),pp.447-466.222J.BlommaertenC.Bulcaen,Idem,pp.447-448.223N.Fairclough,LanguageandPower,Londen,Longman,1989,259p;J.BlommaertenC.Bulcaen,“CriticalDiscourseAnalysis”,pp.447-488.

70

evaluation and analyzing them should have effects in society: empowering the powerless, giving

voicestothevoiceless,exposingpowerabuse,andmobilizingpeopletoremedysocialwrongs.”224

DegrootstekritiekopdeoorspronkelijkevormvanCDAhadenerzijdsbetrekkingopdeproblemati-

schestatusvancontextbinnendeanalyse,enanderzijdsopdewatdeterministischevisieopdemen-

selijke agency, namelijk dat elke tekst een ideologischebetekenis zoubezittenwaarmende lezer

probeertvanteovertuigen.225BlommaertenBulcaenhebbendaaromeennieuw,eerderkritischpa-

radigmanaarvorengeschovenwaarbijdeCDAnogsteedsdeoriginelebijdrageheeftvoorgeleverd,

maarwaarbijrekeningwordtgehoudenmetdeeerdervermeldetekortkomingen.Zoheeftdezebe-

naderingswijzeeenhernieuwdeaandachtvoorondermeerideologie,ongelijkheidenmacht,enso-

cialetheorie.

Naasthetprimairebronnenmateriaalzaldezemasterproefuiteraardookgebruikmakenvansecun-

daireliteratuur.HetgebruikvantekstendiehandelenoverBoelaertzelf,zijndadeneninvloedzullen

belangrijke inputgevenvoor zijnbiografieenkarakterisering,waarbijookuitgewekenkanworden

naaralgemeneliteratuuroverdedriedenksystemen(cfr.supra).Opdezemanierzalgetrachtwor-

denBoelaertsgedachtegoedteplaatsenineenalgemenerecontext.

224J.BlommaertenC.Bulcaen,“CriticalDiscourseAnalysis”,p.449.225J.BlommaertenC.Bulcaen,Idem,pp.455-460.

71

DeelIV–Biografieinhaarbredehistorischecontext

EdmondBoelaertstaatindezemasterproefcentraalalscasusomderelatiestussendriegedachten-

stromen,zijndehetVlaamsnationalisme,hetradicaalindigenisme,enhetantikolonialisme,zoalsze

zichinBelgischCongototelkaarverhielden,teportretteren.Alvorenshieropintegaan,ishetnood-

zakelijkaandachttebestedenaaneenbeschrijvingvanzijnlevenswandel.Dithoofdstukbiedteenbi-

ografische situering van deze katholiekemissionaris, geplaatst binnen een algemenere historische

context,ondermeerdooroog tehebbenvoorbepaaldehistorisch-maatschappelijke structurenen

tendensen.

Jeugdenvorming

Op1december1899werd inhetOost-VlaamseAaigemEdmondBoelaertgeborenalsnegendeen

jongste kind van Bernardus Boelaert en Sidonie Hendrickx.226Opgegroeid in een Vlaamsgezind en

rooms-katholiekgezin,volgdeEdmonddeklassiekehumanioraaanhetmissieseminarieinAsse.Dat

deschoolbekendstondvoorhaaraandachtvoorliterairevormingverklaartvolgensH.Vinckde“uit-

gebreideliterairebelezenheid”vandejongeBoelaert.227Indeperiode1917-1918begonhijalspoë-

sis-enretoricastudentonderdeschuilnaam“JongHerwig”gedichtenenessaystepublicereninhet

plaatselijkebladDeDendermonde (waarbij hij ook contactenonderhieldmetde flamingantenex-

pressionistischdichterWiesMoens).OverBoelaertsschrijftrantenbelangstellingmerktVinckop:

“Hij[Boelaert]vertolkteerderomantischekeuzevoordenatuur,gekoppeldaandechristelijkemo-

raliseringvandestadalssymboolvanleegheidenbedrog.Destadloktnaarhetkwade,devrijena-

tuurstraaltgoedheid,grootsheidenliefdeuit.InKongozalhijdezelfdekeuzemaken.”228

AlvroegwordtdeliteraireaanlegvanEdmondBoelaertduidelijk.Hijkoppeltzeaaneengrootanimo

voorhetchristendomenaaneenvoorliefdevoorhet(aldannietVlaamse)ruralelandschap.

Nazijnmiddelbare studies tradBoelaert in1918 inhetnoviciaatderMissionarissenvanhetHeilig

HartvanJesus(MissionariiSacratissimiCordisIesu,MSC)inHeverlee.229.Nahetafleggenvanzijneer-

226H.Vinck,“EdmondBoelaert”,p.69;H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.21.227H.Vinck,Idem,p.22.228H.Vinck,Idem,p.22.229M.Storme,“E.P.EdmondBoelaert,m.s.c.”,in:BulletindesSéances,AcadémieRoyaledesSciencesColoniales–MededelingenderZittingen,KoninklijkeAcademievoorKolonialeWetenschappen,14(1967),1,p.167;A.DeRopenJ.Vlamynck,BibliografievandeMissionarissenvanH.Hart,Belgischeprovincie1921-1971,Borgerhout,MissionarissenvanhetH.Hart,1971,p.3.

72

stekloostergeloftenstudeerdehijkerkelijkewijsbegeerteentheologie.Ooknukreeghijzijnliteraire

geschriftenmoeiteloosgepubliceerd.230Tussen1919en1925verschenenonderzijnnaam54teksten

over demeest uiteenlopendeonderwerpen. Boelaert schreef ondermeer over schoonheid, kunst,

geloof, enz.Veel aandacht besteeddehij ook aanhetmissiewerk van zijn congregatie enhaar ge-

schiedenis.VinckmeentaandehandvaneenvanBoelaertsgedichtenuit1920tekunnenaantonen

hoegebrandhijeropwasommissionaristeworden:

“[…]Zestervenaanliefdenood

[…]wiehoorthunklacht?

Mijiszedoordezielgegaan

koortsisinmijontbrand

nooitzalikmeerterustestaan

tenzijin’thartevanhunland.”231

Dezevastberadenheidvindenwenietalleenteruginzijnliterairewerkmaarookinverschillendeac-

tiviteiten.232Tijdenszijnscholasticaatwarenverschillendeclubsenkringenactiefdiealsdoelhadden

destudentenwarmtemakenvoordemissies.DeMissiekringhieldlezingenendiscussiesmetdeei-

genmissionarissenopverlof.Boelaertzoueralvanaf1918ijverigaandeelgenomenhebben.

Op3augustus1924werdBoelaertinLeuventotpriestergewijd.233Hijhadgehooptonmiddellijkals

missionaristekunnenvertrekken,maarhijwerdtotpropagandistbenoemd.234Daarbijdiendehij in

Belgiëgeld intezamelenenreclametemakenvoorhetmissionairewerkvanzijnbroeders.Zowel

MarcelStormealsVinckwijzeneropdatBoelaerttochopzijnelanverdergingenzijnactiviteitennog

aanzienlijkopdreef.235Naasttalrijkelezingenenvoordrachtenbleefdejongepriesterverschroeiend

veelpubliceren.Zowerdhijondermeerrecensentenlatermedewerkervandemissienummersvoor

BoekengidsenvooralvanToneelgids,schreefhijartikelsvoorheteigenpropagandatijdschriftAnna-

lenvanO.L.VrouwevanhetH.Hart,verzameldehijeenomstandigecatalogusvanallemissielitera-

tuurinVlaanderen,schreefhijtoneeleneenmissieromanHetkruisvanTugude.Datboekwerdge-

publiceerddoorhetDavidsfonds,latervertaaldinhetFransentenslottealstoneelstukverwerkt.Op

heteindevandejaren1920eninhetbeginvandejaren1930leekzijnbelangstellingvooraluitte

gaannaarhetwerkvanzijnconfraters inNieuw-GuineaenNoord-Australië,zovalttebesluitenuit

230H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,pp.23-24.231H.Vinck,Idem,p.24.(Gedichtin:DeToekomst(1920-1921),p.155.)232H.Vinck,Idem,p.24.233H.Vinck,“EdmondBoelaert”,p.69.234M.Storme,“E.P.EdmondBoelaert,m.s.c.”,p.167.235H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,pp.24-25;M.Storme,“E.P.EdmondBoelaert,m.s.c.”,p.167.

73

tweepublicaties indeXaveriana in1930,eenreeksoverbijzondereproblemenmetbetrekkingtot

depraktischemissionering.

Op21september1930werdEdmondBoelaertuiteindelijktochalsmissionarisnaarBelgisch-Congo

gestuurd,meerpreciesnaarde recent samengevoegdeapostolischeprefectuur vanCoquilhatstad,

gelegenaande linkeroever vandeCongo-rivier.236Deze functie vormdedeaanzet vooreennieuw

hoofdstukinzijnleven.Eindelijkkonhijzijnaspiratiesproberenwaartemaken.

DeVlaamsetijdsgeest

VooraleerovertegaantothetCongolesehoofdstukinBoelaertslevens,ishetnietonbelangrijkaan-

dachttebestedenaanenkelealgemenetendensendiezichinzijnomgevingvoordeden.Dooroogte

hebbenvoorzoweldecontextwaarinhijopgroeidealsdemilieuswaarinBoelaertsindszijnadoles-

centievertoefde,kunnenwe inzichtverwerven indeachtergrondende ideologische ingesteldheid

vandejongemissionarisvoorhijnaarBelgischCongovertrok.HierbijzullenwezijnVlaams-/Vlaams-

nationalistischegezindheidbelichten, zonderdaarbijdieper in tegaanopwatweal inhet tweede

hoofdstuk(cfr.deelII)hebbenbesproken.

In1898,het jaarvoordegeboortevanBoelaert, zettedeVlaamsebewegingviadeGelijkheidswet

eenbelangrijkestapvooruitindegelijkberechtigingvanhetNederlandsdat,naasthetFrans,alsoffi-

ciëletaalwerderkend.237Ondankshetsymbolischebelangbetekendedatnietdatdeeffectievege-

lijkheidtussendetweelandstalensnelinconcretefeitengerealiseerdwerd.Dathadvoornamelijkte

makenmet het feit dat er binnen de Vlaamse beweging zelf een ideologische verschuiving plaats

vond,waardoorhetconflicttussendeNederlands-enFranstaligenhoelangerhoemeereensociaal-

economischedimensieaannam:

“Deze ideologische evolutie wordt aangeduid met het begrip ‘cultuurflamingantisme’. […] De be-

trachtingwaseencultureleelitetevormen,alsmotorvandeontvoogdingophetgebiedvantaal,die

Vlaanderenookuitzijn intellectueleenmateriëleachterstandzouoptillen.Vanzelfsprekendwasde

vernederlandsingvanhetonderwijs, envooral vanhetuniversitaireonderwijs,daarvooreennood-

zakelijkevoorwaarde.HetcultuurflamingantismewildeookkomafmakenmetdeFranstaligeelitedie

deadministratie,hetgerechtenallepositiesmeteengrotestatusinVlaandereninnam,enhetijver-

236M.Storme,“E.P.EdmondBoelaert,m.s.c.”,p.167.237G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.117-119.

74

deresoluutvooreentaligheid.[…]Wiecultureelachtergesteldwordtomdatzijnmoedertaalgediscri-

mineerdwordt,ondervindtdaarvanookdeeconomischegevolgen.”238

DekinderjarenvanEdmondBoelaertspeeldenzichdanookaftijdenseencommunautaironstuimige

periode.239DeVlaamsebewegingmaakteaanspraakopeeneentaligVlaanderenwaaruithet Frans

zoumoetenverdwijnen,eerderdanopeengelijkwaardigheidvandetweelandstalenoverhethele

Belgischegrondgebied.240Datwasondermeerhetgevolgvanhet standpuntvandeWaalsebewe-

gingdieenerzijdsstondvooreeneentaligWalloniëmaaranderzijdseistedatVlaanderentweetalig

zoublijven.

DeEersteWereldoorloghadminderinvloedophetgedachtegoedvanBoelaert,zobetuigtookVinck,

dieeropwijstdatnaarheteindevandeoorlogtoeinBoelaertstekstenprominenteBelgischegevoe-

lensnaarvorenwerdengeschoven.241Hoewelzijnbroerstussen1914en1918alssoldaatinhetBel-

gischlegerhaddenmeegevochtenendeespritvandegefrustreerdeenVlaamsgezindefrontsoldaat

metzichmeenaarhuishaddengebracht, leekBoelaertzelfgeneigdmeetestappen indehouding

vandemeerderheidvanVlamingen,die loyaliteitaandestaatendekoningvooropstelden.242Dat

waseenrechtstreeksgevolgvandealgemeneverontwaardigingoverdeDuitseinvalendeschending

vandeBelgischeneutraliteit,gepaardaaneengrootschaligpropagandaoffensiefdatAlbertIalseen

ware‘koning-ridder’voorstelde.Datzorgdevooreengolfvanvaderlandsliefde,zelfsbijdiegenendie

normaalgesprokennieteropdynastieketrouwgesteldwaren,zoalsdesocialistenendeVlaamsge-

zinden.

Niettemin zouookbij EdmondBoelaertde latentaanwezigeVlaamsgezindheidontwaken.Volgens

VincknamBoelaerttussen1911en1919“[…]gaandewegdetijdsgeestopvanhetVlaamseontwa-

kenindestudentenmiddensvandietijd[…]datzichbijvoorkeuruitdrukteindeletterkunde”.243

Hoewelnognietnauwkeurigwerdonderzocht inhoeverredemissieschoolvanAssezijnVlaamsge-

zindheidaanwakkerde,zoalsdatbijvoorbeeldhetgevalwasinhetKleinSeminarievanRoeselare,of

watdepolitiekevisiewasvandegeestelijke leraars, isVinckervanovertuigddathetdaarwasdat

zijn Vlaamsgezinde gevoelens vorm kregen.244Nog volgens Vinck evolueerde Boelaerts Vlaamsge-

zindheid tijdens zijn noviciaat inHeverlee, dat hij in 1918aanving, in de richting vaneen “politiek

238G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.117-118.239H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.22.240G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.119-120.241H.Vinck,“EdmondBoelaert,schooheidentoewijding”,p.22.242G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,pp.142-143.243H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.21.244A.DeRopenJ.Vlamynck,BibliografievandeMissionarissenvanH.Hart,Belgischeprovincie1921-1971,p.3.

75

Vlaamsnationalisme”,eerderdaninderichtingvanhetcultuurflamingantisme,datopdatmoment

zeer dominantwas onder de scholastieken van deMissionarissen van het Heilig Hart.245Van deze

laatstenisgewetendatzijdeelnamenaandecultureleactiviteitenindestad,waaronderookevene-

mentenvandeVlaamseculturelestrijd.

Hetmissie-engagementteCongo

MetenigezekerheidkangesteldwordendatBoelaert,alsnieuwstezendelingvandeMissionarissen

vanhetHeiligHart,op21 september1930metgrote sympathie voordeVlaamseontvoogdingen

zelfstandigheidnaarAfrika vertrok.Hij pastedaarbij perfect inhetprofiel vande20e-eeuwsemis-

sionarisdienaarCongoafreisde.246EnkelenalleengedrevendoorzijnroepingverlietBoelaertBelgië

methetplanderestvanzijnlevenindekolonieteblijvenenslechtsafentoevooreenkortevakan-

tieterugtekeren.BoelaertwasnetalsveelvanzijnconfratersafkomstiguiteenbescheidenVlaamse

plattelandsfamilie.Zijvormdeneengrootcontrastmetdemeesteambtenarenenbedienden inde

overzeeseondernemingendievoorenkelejarennaarCongotrokkenomergoedgeldteverdienen.

Natuurlijkwas Boelaerts congregatie reeds voor zijn komst actief in Belgisch-Congo.Meer precies

warendeMissionarissenvanhetHeiligHartsinds1924werkzaamindeapostolischeprefectuurvan

Coquilhatstad,gelegenindeEvenaarsprovinciedieaanvankelijkdoordePatersTrappistenvanWest-

mallewasgeëvangeliseerd.247Dezelaatstenhaddenzicheralomstreeks1894gevestigdmaarbeslo-

tenuiteindelijkhunwerkinCongostoptezettenwaarnahetmissiegebieddoorhetMSCwerdover-

genomen.OokBoelaertwerddoorzijnoverste,Mgr.VanGoethem,naardezeapostolischeprefec-

tuurgestuurd.Daarzouhijgedurendedevolgendedecenniawerken.

AlsindsdeperiodevanCongo-Vrijstaatvervuldendekatholiekemissieseenbelangrijkerolinhetbe-

stuurvandekolonie.248Samenmetdestaatsadministratieendeondernemingenvormdezijdezo-

genaamde ‘koloniale triniteit’, een samenwerkingsverbond dat vooral na de Eerste Wereldoorlog

blijkgafvaneencollectiefproject.249ProtestantsemissieswarenookinBelgischCongoactief,maar

werdenaanzienalseenbuitenlandse,vooralAngelsaksischedreiging,waaropmentoenemenddruk

245H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.21.246G.Vanthemsche,Congo:deimpactvandekolonieopBelgië,p.55.247J.VanWing,“DekatholiekemissiesinBelgisch-CongoenRuanda-Urundi”,in:AlgemeneAtlasvanCongo,Brussel,KoninklijkBelgischKoloniaalInstituut,1948,p.5;M.DepaepeenL.VanRompaey,Inhettekenvandebevoogding:deeducatieveactieinBelgisch-Kongo(1908-1960),pp.21-22;M.Storme,“E.P.EdmondBoelaert,m.s.c.”,p.167.248G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.127.249M.DepaepeenL.VanRompaey,Inhettekenvandebevoogding:deeducatieveactieinBelgisch-Kongo(1908-1960),pp.45-46.

76

uitoefende,parallel lopendmetdeconsolidatievanhetoverzeesebestuur.250De rolvandekatho-

liekemissiesinCongolagnaastdeevangelisatievooralophetvlakvanhetonderwijs.Hetisdanook

niet verwonderlijk dat Boelaert, toen hij op 19 oktober vanhet jaar 1930, in Bokuma (op 60 kilo-

metervanCoquilhatstad,hethuidigeMbandaka),alsdirecteurvaneenrecentopgerichtKleinSemi-

nariewerdaangesteld.251

M.DepaepeenL.VanRompaeywijzeneropdathetkerkelijkeoverzeeseapparaatopdezewijzein-

tegraaldeeluitmaaktevandeeconomischeexploitatievandekoloniewaarbijdekatholiekemissie-

scholendiendenomdeinheemsebevolkingincontacttebrengenmetdewestersenormenendenk-

patronen.252Zokwamenhunpedagogischeactiviteitenneeropeensoortsocialisatieprocesmetals

resultaateenbronvangoedkope, ijverigeengehoorzamearbeidskrachtendiekondenaangeboden

wordenomdekolonialetriniteitefficiënttedoenfunctioneren.

OokMarvinMarkowitztoontaanhoedekatholiekemissionarissententijdevanCongo-Vrijstaatvia

allerleivoordelenaangemoedigdwerdenomdeCongolezenteonderrichtenzodatzeingezetkonden

worden ten voordele van de staat of de ondernemingen.253Leopold II vond weinig Belgen bereid

naarCongo-Vrijstaattekomen.Noodgedwongenmoesthijeenberoepdoenopbuitenlanders.254

OokBelgischebedrijvenondervondendezelfdeproblemenwaardoorzijsteedsminderbereidwaren

teinvestereninhetland.Demissiesdaarentegenwarenveelbetergeorganiseerdenkondenwelde

juistemensenvinden.Daardoorleverdenzeeencrucialebijdrageaandekolonialetriniteitenaldus

aandeconsolideringvanhetkolonialebestuur.

Daaruit blijkt dat in de koloniale context de relaties tussen de christelijkemissies en de koloniale

overhedeneerdersamenhangenddanantagonistischwaren.JohannesFabianmerktdaarbijeenver-

schilopmetdesituatie inBelgië,waareenproblematischerverhoudingbestondtussendekerken

devaakliberaleenmilitantantiklerikalemachthebbers.255

OoknadeovernamevanCongo-VrijstaatdoordeBelgischestaatop15november1908raaktende

250H.WakelinCoxill,“NotabijdekaartderprotestanstemissiesinBelgisch-KongoenRuanda-Urundi”,in:AlgemeneAtlasvanCongo,Brussel,KoninklijkBelgischKoloniaalInstituut,1948,pp.1-5;J.Fabian,“MissionsandthecolonizationofAfricanlanguages:developmentsintheformerBelgianCongo”,in:CanadianJournalofAfricanStudies,17(1983),2,p.168.251B.Ceuppens,CongoMadeinFlanders?:KolonialeVlaamsevisiesop‘Blank’en‘Zwart’inBelgischCongo,p.434;M.Storme,“E.P.EdmondBoelaert,m.s.c.”,p.167.252M.DepaepeenL.VanRompaey,Inhettekenvandebevoogding:deeducatieveactieinBelgisch-Kongo(1908-1960),p.46.253M.Markowitz,“ThemissionsandpoliticaldevelopmentintheCongo”,in:JournaloftheInternationalInstitute,40(1970),3,pp.238-239;G.Vanthemsche,Congo:deimpactvandekolonieopBelgië,p.54.254M.Markowitz,“ThemissionsandpoliticaldevelopmentintheCongo”,p.235.255J.Fabian,“MissionsandthecolonizationofAfricanlanguages:developmentsintheformerBelgianCongo”,p.169.

77

missiesineensteedsvoordeligerpositie.256Datkwamdoordatdemachtinkolonialezakennuhoofd-

zakelijkinhandenlagvandeKatholiekePartijdiedeKerkgoedgezindwas.Viadegrootstepolitieke

partij in België kon zijmeer invloed uitoefenen dan ooit het geval zou geweest zijn onder koning

LeopoldII,aldusMarkowitz.

Markowitzverklaartditfenomeendoorondermeeraantetonenhoeweinigpersoonlijkebandener

warentussenhetmoederlandendekolonie.257HetBelgischevolkheeftaltijdweinigenthousiasme

getoondvooreeneigenkoloniaalrijk,endeovernamevandeVrijstaatbrachtdaarinweinigveran-

dering.Voornamelijkdoordegrotevoorspoed inBelgiëzelfbleefooknadeannexatiedemigratie

naarCongobeperkt.DitwerdvolgensMarkowitzbovendiennogversterktdooreenaantalspecifieke

tendenseninhetthuislandzelf,meerpreciesdebittererelatiestussenVlamingenenWalen,tussen

klerikalenenantiklerikalen,enhoedezeopeeneerderparadoxalewijzeeensfeervanverzoening

veroorzaakten in het politieke milieu. Zowel de katholieken, liberalen als socialisten trachtten te

voorkomendatdebinnenlandsebreuklijnenzoudenkunnenlijdentotdeondermijningvanhetkolo-

nialegezagoverCongo.Alsderdeenlaatstekanttekeningkanwaargenomenwordendatdezetwee

laatstepolitiekeformatiesindezeperiodeookminderbekommerdwarenvoordekolonialezaakdan

voorhetbinnenlandsebeleid(cfr.deelII).ZowarendeBelgischesocialisten,ondankshunantikolo-

niale ideologie,meerbezigmetgewichtigeeconomischeensocialehervormingen ineigen land,en

warendeliberalenhoofdzakelijkbegaanmetzakenalsdepromotievanseculierescholen.Bankiers

en industriële ondernemers, die investeringen hadden in Congo, en die deel uitmaakten van de

liberalepartij,wistendaarbijdeantiklerikalereactiebinnendeeigenrangenteontzenuwenzolang

dekatholiekemissiesmaarhielpenbijdeinstandhoudingvanhunbedrijfsscholenenrustonderde

werkkrachtenwistentebrengen.Daarmeekanalgemeengesteldwordendatzowelliberalenalsso-

cialistenbereidwarendekolonialeaffairesinquasiexclusievehandentelatenvandeKatholiekePar-

tijvanwiewel tegemoetkomingenopanderevlakkenverwachtwerd.Voorbeeldendaarvanwaren

legio,maarhaddenveelaltemakenmetdevoor-oftegenstandtenaanzienvanseculierescholenin

België, of denodigeadhesiebij de verdeling vanministeriëleportefeuilleswanneerer sprakewas

vancoalities.

VanthemschenuanceertMarkowitz’stellingenoverhetongenaakbarekatholiekebastionendecon-

sensus tussen de politieke partijen (en andere koloniale actoren) over de grondlijnen van het be-

256N.R.Hunt,“RewritingthesoulinaFlemishCongo”,p.192;G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.129;M.Markowitz,“ThemissionsandpoliticaldevelopmentintheCongo”,pp.236-237.257M.Markowitz,Idem,pp.236-238.

78

leid.258Hoewelhijdegroteterughoudendheidindeparlementairedebattenoverhetoverzeesebe-

stuurerkent,alsookhoedecontroleopderegeringweinigvoorstelde,wijstVanthemscheophetfeit

hoewrijvingenweldegelijkaanwezigwaren,zijndeindemeerofficieuzekringenronddeoverheids-

instellingen.HijverwijstdaarvoornaardeverschillentussendeBelgischepolitiekenhetCongo-be-

leid,waarbijdezelaatstevooralgekenmerktwerddooreengrotereinbrengvanprivéspelers,inhet

bijzonderdeKerkendezakenkringen.Ditonderscheidhingnatuurlijknauwsamenmetdetoestand

terplaatse,zoalshierbovenbeschreven.ZowijstVanthemscheeropdatmissiesengroteonderne-

mingen(waarindeoverheidvaakfinancieelparticipeerde)alsware‘afgevaardigden’of‘onderaanne-

mers’publiekeensemi-publieketakenopzichnamen,watvelepersoonlijkebandentussenhenen

deoverheidonvermijdelijkmaakte.HetbeheervandekolonieinBrussel,steldehij,wasdusinhan-

denvaneenelitebestaandeuitkerkelijkehoogwaardigheidsbekledersentopindustriëlendiezichbe-

wogenbinneninformelenetwerkenvanwaaruitzijdegrotenlijnenvanhetkolonialebeleiduitstip-

pelden.Hetisbinnendezekringendatdetwisten,endusdeessentievandedebattenplaatsvonden,

meerbepaaldtussendeministervankoloniën,deondernemersendeKerk.

Inhet52-jarigebestaanvandekoloniezoudendekatholiekengedurende39jaardeministervanko-

loniënleveren(tegenover133maandenvoorde liberalenenéénenkeleweekvoordesocialisten),

dietothetbeginvandejaren’50vandevorigeeeuwvolledigvrijvanparlementairedrukkonfun-

ctioneren.259IndiecontexthaddenookdekatholiekemissiesenhetgouvernementinBelgischCongo

een relatief grote bewegingsvrijheid, en speelden scheiding tussen kerk en staat en scheiding der

machtennauwelijkseenrol.

Ophetzelfdemomentwistenzehetthuislandteovertuigenvanhuneigenonderwijssysteeminde

koloniedooraantetonendatditveelgoedkoperenefficiënterfunctioneerdedanwatdestaaten

haareigenseculiereversieooitzougekundhebben,zondergrotedruktemoetenzettenopdeover-

zeese financiën. Dit was nodig omdat de liberaalgezinde gouverneur-generaalMaurice Lippens in

1923nogsprakoverhetfalenvanhetCongoleseonderwijssysteemenopkwamvooreengroterein-

spanningvandeoverheidom,metdehulpensteunvangediplomeerdeleerkrachten,zowellekenals

religieuzeneenbetereeducatietekunnenleveren.260Lippens’hardehoudingtegenoverdechriste-

lijkemissiesenzijneisvoordeuitbreidingvande inlandsemachtsstructuren,dieoverigensookde

opbouwvanvoortgezetonderwijsimpliceerde,werdenhemnietindankafgenomendoordekatho-

lieke rechterzijde. Voorspelbaarwas de katholieke partij succesvol doordat zemeer gewicht in de

schaalkonwerpendanLippens,watvolgensM.DepaepeenL.VanRompaeyzowelrechtstreeksals258G.Vanthemsche,Congo:deimpactvandekolonieopBelgië,p.59-66.259M.Markowitz,“ThemissionsandpoliticaldevelopmentintheCongo”,p.238.260M.DepaepeenL.VanRompaey,Inhettekenvandebevoogding:deeducatieveactieinBelgisch-Kongo(1908-1960),pp.57-58.

79

onrechtstreeksleiddetotzijnontslagalsgouverneur-generaalvanCongo.Opdezemanierwistende

katholiekenin1925-1926hunprogrammadoortedrukkenzodatdestaatssubsidiesnogenkelgingen

naarde(katholieke)missionsnationales.261

VoorGod,voorvolk,voortaal

InBokuma,gelegenaande linkeroevervandeRuki (eenzijriviervandeCongo),werdBoelaert tot

halverwege1933tewerkgesteldalsdirecteurvanhetplaatselijkKleinSeminarie,waarnahijnogdrie

jaaraandezelfdeinstellingbleefwerkenalsleraar.262Hetwasdevoormaligebestuurdervandebe-

roepsschool inFlandria-Boteka,missionarisGustaafHulstaert,diehemtijdensdit intermezzodeed

vervangen.263Detweepaterszoudenechterheelnauwsamenwerken,zekerwanneerhetgingom

destudievanhetlokaleMongo-volk.Opsystematischewijzebegonnenbeidendaarbijopzoweltaal-

kundigalsetnologischvlakbelangrijkonderzoekteleveren.264

Hetseminarievandetweemissionarissendiendeomjongemensenuitverspreidegebiedensamen

tebrengenindehoopalduseengemeenschapsbewustzijntecreërendatzoweldeverscheidenheid

alshetgemeenschappelijkevandebewonersuitdeCongolesemiddenkuiprespecteerde.Het iste-

vensdeplaatswaarzijindejaren1934-’35eeneigenonderwijsprogrammazoudenopzetten,gedo-

ceerdinhetinheemseLomongo.265Omdeonderlingeeenheidvandietaalgroeptekunnenbekrach-

tigendedenzowelBoelaertalsHulstaertinhetjaar1937bijkomendonderzoekdoormiddelvanvele

linguïstischeendialectologischeenquêtes.H.Vincknoteerthierover:

“Apartirde1933,HulstaertsemetàéditerdeslivretspourlesécolesprimairesduVicariat.Dansle

BukueaMbaanda(Livredelecturede1935),ilyaurauneleçondelecturesur“NotreLangue”,Ils’en

prendouvertementàlamaniedevouloirparlerlefrançaisoulelingala.Lesenfantsyapprennentque

leurlangueestunedesplusbellesdumondeetqu’onsaitabsolumenttoutexprimeràtraversd’elle.

L’Histoiredesgroupsquicomposentlepeuplemongoyestenseignéeselonlesconnaissanceslesplus

avancéesdel’époque.L’unitédeMongoyestprônéeetlesdifférencesaveclesgroupesenvironnants

nettementaffirmées:“Ilsontleurspropresmanières.Ilsnesontpascommenous”.Unpeuplevoisin

estqualifiéde“méchantetguerrier”.”266

261M.Markowitz,“ThemissionsandpoliticaldevelopmentintheCongo”,p.238.262H.Vinck,“Laguerrede1940-45vecueàCoquilhatville(Mbandaka,R.D.duCongo)”,in:AnnalesAequatoria,22(2001),p.25;M.Storme,“E.P.EdmondBoelaert,m.s.c.”,p.167.263H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.25.264A.DeRopenJ.Vlamynck,BibliografievandeMissionarissenvanH.Hart,Belgischeprovincie1921-1971,pp.4-5.265H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.21;H.Vinck,“InfluencedesmissionairessurlaprisedeconscienceethniqueetpolitiqueMongo,1925-1965”,pp.131-133.266H.Vinck,Idem,p.132.

80

Inhetalgemeenvielerbijdemissionarisseneenniet-eenzijdigepedagogischehoudingoptemerken

metbetrekkingtotdevormingsmogelijkhedenvandeCongolezen.Markowitztoontaandatmissio-

narissennaasthunrolalsevangelistenzichzelfbewustalsonbewustalssocialeengineersbeschouw-

den.267Veel zendelingen stelden zich tot doel de bouwers teworden van eennieuwe ‘christelijke’

maatschappij,zonderdatdithoefdebijtedragentotdevernielingvandetraditioneleAfrikaansecul-

tuur.Dieafbraakwasvolgenshentoeteschrijvenaandekolonialeoverheden,eninhetbijzonderde

commerciëlebedrijven. Integenstellingdaarmeebeoogdenzijenkeldeintroductievanhetchriste-

lijkegeloofineensamenlevingdienogongeschondenwasdoorenignationalismeofsecularisme.

B. Yatesmeenthierbij driemissiologischehoudingen te kunnenonderscheiden in verbandmetde

opvoedbaarheidende intellectuelecapaciteitenvande inheemsevolkeren.268Teneerstevermeldt

ze een eerder optimistische stroming die de inlanders beschouwde als ware ‘kinderen’ die bijge-

schaafdmoestenworden op zowel emotioneel,moreel als intellectueel vlak. Daarnaast neemt ze

een eerder pessimistisch ingestelde denkrichting waar die de Afrikaan vergeleekmet een ‘wilde’,

wienskansopvormingalszeergeringwerdingeschat.Alslaatsteentegelijkookgrootstegedachte-

stromingonder demissionarissen identificeert ze ongeloof in de theoretischemogelijkheidopbe-

schavingvandeinheemsevolkeren,maarwaarbijdemogelijkheidtochnietgeheelwerduitgesloten

vanwegedelonendemissiepraktijken.

In deel II hebbenwede twee tegenovergestelde bestuursvormen vanhet assimilationismeenhet

adaptionisme reedsbesproken,waarbijookgeduidwerdopde radicalehoudingdieBoelaertaan-

nambinnendezelaatstestroming.Hetginghierbijhoofdzakelijkomdestrijdtegendedoordestaat

gepromote linguae francae,eenstrategiehijgelijksteldemetde filosofievanhetassimilationisme.

Hij, samenmetHulstaert,gingervanuitdathetgebruikvandergelijke ‘volksvreemde’talen,waar-

onderdusookhetFrans,het immanentegevaarinhield lokaletalenenculturentenondertedoen

gaan.269De missionaris wees het argument van het gebruik van één taal ter bevordering van de

staatkundige koloniale eenheid principieel af vanwege zijn uitgangspunt dat aan alle ‘natuurlijke’

volksgemeenschappenvoorrangmoestverleendwordenbovenhetinzijnogenkunstmatigebestel.

NetalsN.R.HuntkunnenwehierhetverbandleggentussenBoelaertsradicaal indigenismeenzijn

Vlaams-nationalistische ingesteldheid, dat reeds duidelijk klassiek-romantische allures had aange-

nomen.270Zijschrijfthierover:

267M.Markowitz,“ThemissionsandpoliticaldevelopmentintheCongo”,p.235.268B.Yates,“WhiteviewsofBlackminds:schoolinginKingsLeopold’sCongo”,in:HistoryofEducationQuarterly,20(1980),pp.27-52.269B.Ceuppens,CongoMadeinFlanders?:KolonialeVlaamsevisiesop‘Blank’en‘Zwart’inBelgischCongo,p.445.270N.R.Hunt,“RewritingthesoulinaFlemishCongo”,p.201.

81

“WritingasoulfortheMongobecamelinked,forBoelaertandHulstaert,toprocessesofwritingand

revivingaFlemishnationalsoul.WhiletheygavesomeattentiontocreatingindividualMongoselves

withmoralconsciencesandskillsinreadingandwritingtheLomongolanguage,itwasespeciallythe

collectivesubject,nationandmemorythatHulstaertandBoelaertwereafter.Weneedtoremember

how important theRomanticnotionofaFlemish soulwas to theCatholicdepictionof theFlemish

movementasfundamentallynaturalandoriginal.ThisHerderiannotionwastransposedtothecolo-

nialcontext,wheretheseFlemishpriests,inValentinMudimbe’swords,‘inventedtheMongo’.”271

EenbelangrijkeinspiratiebronvoorBoelaertsvolksnationalistischdenkenwasdeeigentijdseJacques

Leclercq,eenBrusselsgeestelijkeengeleerdediealsprofessorondermeerdienstdeedaandeLeu-

venseuniversiteit.272Ondankshij politiek gezieneerderweigerachtig stond zich te engageren,was

Leclercqwelenormbedrijvigomtrenthet ‘Waalsevraagstuk’.Belangrijk inzijndenken,enwatook

prominent in zijn boekDe la communauté populaire naar voor komt,was het onderscheid tussen

staat, natie en volksgemeenschap. Bij deze laatste liet Leclercq zichnamelijk graag leidendoorde

Duitse notie van Volksgemeinschaft, en betoogde hij in België het bestaan van een afzonderlijk

VlaamseenWaalsevolksgemeenschap.Derolvandestaatkwamvoorhemneeropeenlouterjuri-

dischinstituut,dateenbemiddelendeenvooralvrijwarendefunctiebezat.Hetfenomeenvandede-

centralestaatdanookzeercentraalbijLeclercq,enwatookweookmakkelijkzullenterugvindenin

Boelaertslaterebetoog(cfr.deelV).

Overhetalgemeenkangesteldwordendatdecongregatievandetweepaters,zeker inhetbegin,

ergbekommerdwasomdeinlandsecultuur.273Terillustratiedaarvanvolstaathetteverwijzennaar

hunoverste,deapostolischeprefectMgr.VanGoethem.274Hijhadreeds20jaarervaringopgedaan

inNieuw-Guinee,en legde zich toeopde inlandse talenengewoonten,waarbijVanGoethemhet

zeerbelangrijkachtteeenpositieveattitudeteontwikkelentegenoverdeMongo-cultuur.

Erwaren ookmissionarissen diemaarweinigwaardering kondenopbrengen voor het traditionele

milieu.275Velenonderhenvondenereenbevestiging in vanhun stereotiepeopvattingenoverhet

egoïsme,deverwaandheidendesensualiteitvandezwarteenzagendanooknietdeminstereden

om het onderwijs in Afrikaanse zin te heroriënteren. Het is dan ook niet verwonderlijk, zoals M.

271N.R.Hunt,“RewritingthesoulinaFlemishCongo”,pp.200-201.272P.Sauvage,“LeclercqJacques”,in:Nouvellebiographienationale,Brussel,Académieroyaledessciences,deslettresetdesbeaux-artsdeBelgique,1988,pp.233-237;J.Leclercq,Delacommunautépopulaire,Parijs,EditionsduCerf,1938,97p.273M.DepaepeenL.VanRompaey,Inhettekenvandebevoogding:deeducatieveactieinBelgisch-Kongo(1908-1960),p.88.274H.Vinck,“InfluencedesmissionairessurlaprisedeconscienceethniqueetpolitiqueMongo,1925-1965”,p.131.275M.DepaepeenL.VanRompaey,Inhettekenvandebevoogding:deeducatieveactieinBelgisch-Kongo(1908-1960),pp.92-93.

82

DepaepeenL.VanRompaeystellen,dathetassimilatie-begripindeloopvandejarendertigvande

vorige eeuw, een andere inhoudelijke interpretatie zou krijgen.276De oorspronkelijke invulling, die

betrekkinghadopdegeleidelijkeovergangvande inlandsecultuurnaardebeoogdewesterseset-

ting,moestplaatsmakenvooreenconceptwaarindeklemtoonmeerophetdecimerenvandeloka-

lezedenengeloofsbelijdenissenkwamteliggen.Dezestroming,diesomsgelinktwordtaandefiguur

vandeHemptinne,steldedatdeindirectepolitiekvanhetadaptionismegelijkstondaanhetbouwen

oploszand.Bestendigenvanautochtonetradities,verklaardedeHemptinne,hadweinigzinomdat

hetvoorhemoverduidelijkwasdatbepaaldeCongolesevolkerengewoonzonderenigebeschaving,

cultuur, filosofieofgodsdienst leefden.Hij vonddewesterse intellectuelebelangstellingvoordeze

volkerenmaarniks,enbepleittedatdeadaptionistischehandelswijzehetinherentegevaarinhieldin

Belgisch-Congotweesoortenvansamenlevingtedoenontstaan:eenblanke,Europeesgeoriënteer-

degemeenschapeneen zwarte,eerderAfrikaansgezinde,wateenharmonieuzeontwikkelingvan

het land indeweg zou staan.Deaanhangersvandevernieuwdeassimilatietheorie–haar invloed

mag zeker niet overschat worden – waren voorstander van een westers georiënteerd onderwijs,

omdat zeervanovertuigdwarenhiermeede inheemsebevolkingdebestemiddelenaan te reiken

omvanhunvoorvaderlijkegeloofenheidensegebruikenaftegeraken,alsookdateenopgelegde,en

mindergradueleovernamevandewestersedenk-enleefwerelddeenigemanierwasomverande-

ringophetzwartecontinentmogelijktemaken.

De jaren1940zoudenvoorderadicaal ingesteldemissionarissenBoelaertenHulstaerteerderpro-

blematischwordenwanneerdekolonialeoverhedeneffectiefeenbeperkteassimilationistischeweg

besloten in te slaan.277In1944werdendemissionarissenvanhetHeiligHartdoordeapostolische

delegaatinKongo,Mgr.Dellepiane,opgedragenhunonderwijsprogrammatestakenenhetaandat

vanhetvicariaatteKisantuaantepassen.DaardoormoestenhetgebruikvanhetLomongo,evenals

deuitweidingenoverdeinlandsecultuur,uiteindelijkwordenstopgezet.Ditverzetvandekerkelijke

hiërarchie tegen de ondernemingen van Boelaert en Hulstaert, verklaren M. Depaepe en L. Van

Rompaey,werdengenomenuitvreesvoordeaantastingvandekolonialestructuren.

DeperiodevóórdekomstvanHulstaertwordtvoorBoelaertgekenmerktdooreeninnigverbonden

relatiemetdeinlandersendepublicatiesvankorte(biografische)geschriftenoverondermeerzijn

eerste indrukkeneneigenaardigefiguren inenronddemissiepost,metbijkomendebeschrijvingen

276M.DepaepeenL.VanRompaey,Inhettekenvandebevoogding:deeducatieveactieinBelgisch-Kongo(1908-1960),pp.89-92.277M.DepaepeenL.VanRompaey,Idem,pp.88-89.

83

van plaatselijke gebruiken en kenmerken van het Mongo-volk.278Tot 1933 deed hij dit voor het

propagandabladAnnalenvanO.L.VrouwvanhetH.Hart,waarnahijovergingnaarHogerLevenmet

eenseriegenaamdSchetsenuithetMissieland.

Sinds 1932 was de apostolische prefectuur van Coquilhatstad bevorderd tot vicariaat, wat onder

meerinhielddatdeplaatselijkemissieactiviteitensterkuitbreidden.279Ditwasvoornamelijkdereden

waaromMgr.VanGoethemin1936BoelaertnaarCoquilhatstadstuurde,waarhijverantwoordelijk

werdvoordedrukkerijdieindatzelfdejaarwerdgeïnstalleerd.280Daarnaastwerdhemookdeoplei-

dingopgedragenvandeKatholiekeActieindepasopgerichteparochieteCoq-Bakusu,waarhijzich

ookeffectiefzougaanhuisvestenenwerdhijbenoemdtotreispatervoordedorpenrondCoquilhat-

stad.H.Vinckmerktdaarbijopdatdezedrie(eigenlijkvoltijdse)mandatenopzichergveruiteenla-

gen,maardatditindekolonialecontextgeenuitzonderingwas.

Zoalshierbovengezien,lietpaterBoelaertalsindszijnjeugdenopleidinggeenmomentonbenutom

tepubliceren,enooknuwasditweiniganders.ZobegonBoelaertmethet,zijhetonregelmatiguit-

gevenvanverschillendetitelsvoordiversegroepenvandeKatholiekeActie,waarnahijlaterookme-

dewerkerenafwisselendhoofdredacteurwasvanhetbladLeCoqChante.281Zeerbelangrijkhierbijis

hetfeitdatdituitgerekenddeperiodiekwasdieinhetjaar1949zouopgevolgdwordendoorEtsiko

enopdiensbeurtdoorLokoleLokiso,waarinBoelaertzijneerstebijdrageninhetLomongozoupubli-

ceren.282M.StormebespreekthetbelangvandezeperiodevoorBoelaertdooreroptewijzendatzijn

functiealsredacteurhemsteedsmeerdeedtoespitsenopdeinheemsecultuur:

“Eenwerkterreindatwijdehorizontenopendevoordeonverzadigbareapostelenvorser.Hijlanceer-

debladenvoordeinlanders,inhetLomongoopgesteld.Daaringafhijnietalleenrichtlijnenenraad-

gevingeninverbandmetkatholiekeensocialeaktie,maarhijbeijverdezichookvoordeontwikkeling

endevooruitgangvandeMongo-kultuur,zowelopprofaanalsopreligieusgebied,envoordeeen-

makingenveredelingvanhuntaal.Doordevolkserubriek„vragenenantwoorden”,doorletterkun-

digeengeschiedkundigeprijsvragenendoor vrijwillige inzendingenbekwamhijbovendieneenbe-

langrijkenzeeruitgebreidmateriaalvoorzijnwetenschappelijkestudiesenzelfswaardevolledoku-

menteninverbandmetdegesprokenMongo-literatuur.”283

278H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.25.279M.Storme,“E.P.EdmondBoelaert,m.s.c.”,p.168.280H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.25.281H.Vinck,Idem,p.25.282H.Vinck,“InfluencedesmissionairessurlaprisedeconscienceethniqueetpolitiqueMongo,1925-1965”,pp.135-140.283M.Storme,“E.P.EdmondBoelaert,m.s.c.”,p.168.

84

Dietoespitsingkanookaangetoondwordeninheteigenetnologisch-missiologischtijdschriftAequa-

toriadathijinsamenwerkingmetHulstaertin1937uitbrachtopdeeigenpersenteCoquilhatstad.284

Hetwasheteerstewetenschappelijke tijdschrift inCentraal-Afrikawaarindemedeoprichter regel-

matigartikelspubliceerdeovertaal-envolkenkundeendegeschiedenisvandeMongo.285Opdeze

wijzeslaagdenBoelaertenHulstaerterinhetLomongoopdelijstvanAfrikaansetalentebrengen,

metalshoogtepuntdedeelnamevanzevenMongo-Congolezen(waarvandrieafkomstiguitkatholie-

kemissies en vier uit protestantse) aande internationale literatuurwedstrijd vanhet International

AfricanInstituteteLonden.286

Hettijdschriftgoldalseenbelangrijkmiddelvoordeverspreidingvanhunideeënenwerdalduseen

verlengstukindeemancipatiestrijddiedetweeradicaal-indigenistenvoerden.287Terillustratiedaar-

vanverwijzenwenaarhetfeitdatAequatoriaindejaren1941-’42sterkwerdgecontesteerdomwille

vandeverstrekkendekritiekdiedeauteurs leverdenopdeLingala-convictievanMgr.E.DeBoeck,

enomwillevandedissidentehoudingtegenoverdeeerderassimilationistischekoersdiedekoloniale

staatindezeperiodeaanhield.Vandaarhettijdelijkverschijningsverbodin1945.288

Argwaanenradicaliseringinoorlogscontext

In december 1938 keerdeBoelaert een eerstemaal voor een verlof- enherstelperiode terugnaar

België,met de bedoeling het volgende jaar in oktober opnieuw te vertrekken naar het Congolese

missiegebied.289MeteengerusthartdeedBoelaertditzekerniet.Doordeweigeringvanzijnleger-

dienst,waarvoorhij in1931wasopgeroepenomzich inCongo te laten registrerenbijde reserve-

troepen,washijinaanvaringgekomenmetdeBelgischestaat.BijeenterugkeernaarBelgiëdreigde

daardooreeneventuelegevangenisstraf.290OfficieelluiddehetdatBoelaertalsgewetensbezwaarde

geweigerdhad,maaranderzijdsishetnietuitgeslotendathetvoornamelijkzijnVlaams-nationalisti-

schevoorliefdewasdiehemhiertoeaangezethad.Tentijdevanhetinterbellumwerdhetnegeren

vaneenoproepvoormilitairedienstnochtansalsheelverwerpelijkaanschouwd,ookbinnendekle-

rikalekringen.291DemythischefigurenvandeKoning-ridderAlbertIendechauvinistischekardinaal

MercierwarennogsteedsprominentinhetcollectiefbewustzijnvandeBelgenaanwezig,waardoor

veelwaardewerdgehechtaanhetnakomenenvervullenvandedienstplicht.284H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.25.285M.Storme,“E.P.EdmondBoelaert,m.s.c.”,p.168.286H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.25.287H.Vinck,“InfluencedesmissionairessurlaprisedeconscienceethniqueetpolitiqueMongo,1925-1965”,pp.132-135.288M.DepaepeenL.VanRompaey,Inhettekenvandebevoogding:deeducatieveactieinBelgisch-Kongo(1908-1960),p.449.289M.Storme,“E.P.EdmondBoelaert,m.s.c.”,p.169.290H.Vinck,“EdmondBoelaert,schooheidentoewijding”,p.26.291H.Vinck,“Laguerrede1940-45vecueàCoquilhatville(Mbandaka,R.D.duCongo)”,pp.55-60.

85

BoelaerthadalsindszijnaankomstindeBelgischekolonieeenzeerhachelijkerelatiegekendmetde

militaireoverheden,waarhetvoorvaluit1931geenuitzonderingvanwas.292Zijngewetensbezwaar

datfeitelijkpasvanafhetjaar1964inBelgiëeenlegitiemeredenvormdeomdienstplichttekunnen

weigeren,verantwoorddehijopvolgendewijze:

“Laraisonprofondeenestquejesuisconvaincuenconsciencequeleservicemilitaireestcontrelaloi

naturelle,etdonccontrelevraibiencommun,aumoinsdanslaconceptionetlescirconstancesmo-

dernes.”293

Demoeilijkerelatiemetdeoverhedenwasvooralhetgevolgvanzijnprincipiëlestugheid.294Zowei-

gerdehijeenberoeptedoenophetargumentdatzijndriebroersaldiensthaddengedaan inhet

Belgischeleger,wateeneminenteredenzougeweestzijnomopschortingtekrijgenvandemilitaire

dienst.Voorhijopverlofgingkreeghijuiteindelijktochvrijstellingalsdankvoordeinzetvandiens

drievoltijdsebroederdiensten.295

Zijn eerste verlofperiode bracht hij hoofdzakelijk door in Tervuren,waar Boelaert zich verder toe-

legdeopzijnstudiewerk.296HijwerkteervoornamelijksamenmethetplaatselijkMuséeColonial,en

besloot tezelfdertijdover te gaan totdepublicatie vaneen reeks artikels overde sociaal-politieke

problematiek in de Belgische kolonie en opnieuw te gaan recenseren voor Boekengids enNieuw

Vlaanderen.OpvallendisdatwegensvolgendcitaatuitBoekengidsH.VinckclaimtdatBoelaertsanti-

kolonialeopvattingenpreciesindezeperiodehetsterksttotuitingkwamen:

“Waaromisdezedelijkheiddernegersonderinvloedderkolonisatieoneindigachteruitgegaan?Och

ja, Kongomet zijnoerwoud is “een frisscheen verjongendebron van inspiratie” vooronze kunste-

naars,maaralleechtekunstwerkenwordeneraanklachtentegendekolonisatiealstegendengroot-

stengruweldesgeschiedenis.”297

Op30november1939kwamBoelaertopnieuwnaarCoquilhatstadwaarhijzijnvoormaligefuncties

alsreispaterenhoofdvandedrukkerijenderedactieweeropnam.298Hetisooknaardezeplekdat

hijtweejaarlaterbeslootteverhuizen,meerpreciesnaardeProcure,indeblankewijkvandestad.

292H.Vinck,“Laguerrede1940-45vecueàCoquilhatville(Mbandaka,R.D.duCongo)”,pp.55-60.293H.Vinck,Idem,pp.58-60(briefvanBoelaertaanDeVré,14/11/1940).294H.Vinck,Idem,p.57.295H.Vinck,“EdmondBoelaert,schooheidentoewijding”,p.26.296H.Vinck,Idem,p.26.297H.Vinck,Idem,p.26(in:Boekengids,17(1939),1,pp.6-7).298H.Vinck,Idem,p.26.

86

DenauwesamenwerkingmetHulstaert teremancipatievanhungeliefdeMongo-volkwerdbij zijn

wederkeer meteen weer opgenomen. Dat verklaart onder meer de georganiseerde etnologische

kunsttentoonstellingvan1941inCoquilhatstad-BakusuendeliteratuurwedstrijdvoorMongo-dicht-

kunstgelanceerdinhetvertrouwdeLeCoqChante.

OokdeBelgischekoloniebleefnietgespaardvanhetgewelddatlosbarstteinEuropaenalgauwzou

uitmonden indeTweedeWereldoorlog.Doordathet totalitarismedoorEuropa raasde,wistennog

maartienvande27Europeselandenhundemocratischefundamententebehouden.299Maarookin

deze landen,waaronder België,was er veel aanhang voor het fascisme dat dreigde het democra-

tischesysteemonderuittehalen.DeagressievanhetgefrustreerdeenprovocerendeDuitsenazi-re-

gime tegen Polen in 1939 deed uiteindelijk de oorlog losbarsten,waar ook Belgisch-Congo bij be-

trokkengeraaktenadeDuitseaanvalvan10mei1940opdeBelgischesoevereiniteit.300Nadecapi-

tulatievanhetBelgischeleger18dagenlateropbevelvankoningLeopoldIII,beslootdetoenmalige

regering,dieuitgewekenwasnaar Londen,de strijdaande zijdevandegeallieerdenvoort te zet-

ten.301Ookgouverneur-generaalRyckmansdeedvoorBelgisch-Congohetzelfde.302

HetwasbekenddatVlamingenenWaleninCongoeigenculturelelevensleidden,vanelkaargeschei-

dendoorlinguïstischegrenzen,alishetbelangrijkoptemerkendatnietallekolonialeVlamingenna-

tionalistenwaren,ennietalleWalenBelgicisten.303Feitwasweldatallekolonistendetoegangtot

(lokale)politiekerechtenwerdenontzegd,endatmethetuitbrekenvanWereldoorlogIIhetgouver-

nement-generaal viade legislatieveordonnantie van27mei1940een complete samenwerkingen

eengeheel‘politiekcorrecte’houdingvanhaaronderdaneneiste.Datbetekendeechternietdater

zich indezeperiodegeen tegengesteldemeningenontwikkeldendieaanleidinggaven tothetont-

staanvanwederzijdseparanoïdegedragingentengevolgevandebreukenhetisolementmethetva-

derlandengroeiendeonzekerheidoverhetverloopvandeoorlog.

DehardvochtigehoudingvandekolonialeoverhedenendecollaboratieinBelgiëmaaktenBoelaert

viazijnuitgesprokenVlaamsgezindheidnatuurlijkergverdacht.304Hetwasalombekenddathijpessi-

mistischwasoverdepolitiek-religieuzesituatieinhetwesten,hetdemocratischebestelendegealli-

eerden.OokzijnaversietegenoverdefiguurvangeneraalDeGaullehielpweinigomhemvanzijndu-

299R.Palmer,J.ColtonenL.Kramer,Ahistoryofthemodernworld:since1815,pp.819-825.300R.Palmer,J.ColtonenL.Kramer,Idem,pp.837-839.301G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.173.302H.Vinck,“Laguerrede1940-45vecueàCoquilhatville(Mbandaka,R.D.duCongo)”,pp.23-24.303H.Vinck,Idem,pp.28-39.304H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.26.

87

bieuzeprofielaftehelpen.305AnaloogmetdemeestekatholiekeVlamingeninBelgiëbleefhijloyaal

aandeBelgischevorst,maaromdezelfderedenenalsvoorheen–gewetensbezwaren–bleefhijwei-

gerenzichaantemeldenvoordemilitairedienst,dit totgroteergernisvanzijnoverste,Mgr.Van

Goethem, die, zelfs na zijn verzoek tot het tekenen van een aanwezigheidsdocument, geconfron-

teerdwerdmethethardnekkigeprotestvanBoelaert.306Zeertekenendwashoeditconflictverder

culmineerdewaarbijBoelaertinfebruari1941ookbetichtzouwordenvanhetuitvoerenvaneenHit-

lergroet.307Depaterzouhetvoorvalsteedsontkennen(zobeweerdehijdathetenkelenalleenmaar

gingomeenalledaagsegroetbewegingnaarCongolesegewoonte),watH.Vinckerooktoedoetbe-

sluitenhoeonwaarschijnlijk het voorBoelaert zou geweest zijn opdergelijkewijze te gaanprovo-

ceren.Waarofniet,het is in iedergevaleenmooi toonbeeldvandeargwaandieCoquilhatstad in

dezehooggespannenoorlogsperiodekoesterdetegenoverhetflamingantisme.

EenbeschuldigingvandefaitismeensympathievoordeDuitserszouvoorBoelaertuiteindelijkniet

uitblijven.308Ditzorgdeervoordathijalshetware‘verbannen’werdnaardemissiepostvanBokuma,

gelegenopzo’n60kmvanCoquilhatstad,waarhij in1942benoemdwerdtot reispater inBoteka-

Flandria,metbijzonderezorgvoor Ingende-Bokatola.Vanaf1946zouBoelaertdaarvergezeldwor-

dendoorzijnassociéHulstaert,dieookindezemissie-streekzouwordenaangesteld.

AlsreispatermaakteBoelaertvanzijnfunctiehandiggebruikomzijnwetenschappelijkebedrijvigheid

uit tebreiden.309Zogingdemissionarisover tothetoptekenenvangetuigenissenoverde rubber-

oogstperiodeomopdezemanierdeverhalenvanoverlevendenenhoezijhetregimevanLeopoldII

hebben overleefd, te kunnen vastleggen.310Aan de hand van deze bronnen publiceerde hij onder

meereenartikel inAequatoriawaarhijondermeerde tragischeverhalenvan inlandersbeschreef

diehunhelefamilieverlorenhadden–eenuitmuntendmediumomzijnduidelijkantikolonialesen-

timententeprofileren:

“Ilfautavoirvupleurerlessurvivantsdecestempssurleurfamilledisparue,telcebonvieuxIndom-

bedeBolingola,dont lepère fut tuéenforêtet lamèresur lacourdessoldatsà Inkanja.Sonfrère

ainéfuttuéenforêt,lesuivanttuépendantlafuiteetsafemmeàlacourdessoldats,lesuivanttué

en forêt. Une soeur et sonmari tués en forêt, une autre soeur emmenée prisonnière, ainsi qu’un

dernierfrère.Dehuitenfants,luiseulasurvécu.Oncomprendalorslamornetristessed’unBombon-

305H.Vinck,“Laguerrede1940-45vecueàCoquilhatville(Mbandaka,R.D.duCongo)”,pp.31-42.306H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.26.307H.Vinck,“Laguerrede1940-45vecueàCoquilhatville(Mbandaka,R.D.duCongo)”,pp.44-52.308H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.26.309M.Storme,“E.P.EdmondBoelaert,m.s.c.”,p.168.310N.R.Hunt,“Anacousticregister,tenaciousimages,andCongolesescenesofrapeandrepitition”,pp.226-230.

88

go,patriarchedesBoamba,quisurvitseulaussidesestrentefemmesetdecesdix-septenfantsetqui

n’aplusqu’unseullosako:«Liongol’elo,mboonk’elo»=lavieapportedubonheuretdumalheur,

maisplusdemalheur.”311

Dezesentimentenwarennaarheteindevandejaren1940toebijBoelaertweerduidelijkertemer-

kenomdathij daarbijweinig kritiek spaardeopde kolonisering, zo getuigdeook zijn archiefstudie

van één van de meest gekende en beruchte rubbercompagnies, de ABIR.312Zijn standpunten en

denkwijze zoudenhemopnieuw in conflict brengenmet zijnoversten,ditmaal indepersoonvan

bisschopMgr.HilariusVermeien.NietteminkonBoelaertinzijnnieuwefunctiealscorresponderend

lidvanhetKoninklijkBelgischKoloniaal Instituut in1947viadeMededelingenderZittingeneenal-

ternatiefvindenomzijninzichtenteverspreiden.

Zijnbijzondereaandachtvoorderubberoogstwasdaarbijlangniettoevallig.GedurendedeTweede

Wereldoorlogmoestendegeallieerden,doorhetverliesvanondermeerMaleisië,SingaporeenIn-

donesië, op zoek naar alternatieven voor het verkrijgen van militair-strategische grondstoffen.313

Congohoordethuisindezecategorie.Daaromwerdenin1942plannenopgemaaktvooreenpropa-

gandacampagnediedeoogstvanvoornamelijkrubbermoestaanzwengelen.Denogaldubieuzehou-

dingvanhetgouvernement-generaalomdoorheendezeperiodedeordinaireCongoleeszoveelmo-

gelijkinonwetendheidtehoudenmetbetrekkingtothetoorlogsgebeuren,endoorhennuplotste

gaanaanmoedigenombijtedragenaandewezenlijkebehoeftenvandiezelfdeoorlog,werdnatuur-

lijkalsneleenbronvankritiek,waarookhetduoBoelaert-Hulstaertnietongevoeligvoorwas.Zeker

toenmenhenopdroegpropagandatevoereninhetbladLeCoqChante,waardetweepriestersop

regelmatigeenafwisselendewijzehoofdredacteursvanwaren,wezenzijeropdatdezeonderneming

totaalgeenbesefleektehebbenvoordegeschiedenisvanderegio,nochvoorhettraumavanLeo-

poldsrubberregime,datvolgenshennogsteedspresentwasindeCongolesepsyché.Uiteindelijkzou

nietsinhetbladzelfverschijnen,maarwerderweleenafzonderlijkebrochureuitgegeven.Niettemin

blevenzowelBoelaertalsHulstaertkritiekuitoefenenophethervattenvanderubberoogstwaarbij

zevooralwezenopderisico’sdiedezeoorlogseisenhaddenopdefertiliteitenhetbestaanvanhet

Mongo-volkinhetalgemeen:

“L’administration coloniale ne témoigne pas de respect pour la culture du peuple. Elle impose ses

corvées et ses langues. Les Pères Boelaert et Hulstaert sont traumatisés par les abus du système

colonialqu’ilsvoientautourd’eux.Ilsvoientquelepeuplesemeurt,lesMongon’ontplusd’enfants.

311E.Boelaert,“LesBongili”,in:Aequatoria,10(1947),1,p.31.312H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,pp.26-27.313H.Vinck,“Laguerrede1940-45vécueàCoquilhatville(Mbandaka,R.D.duCongo)”,pp.65-69.

89

C’estladénatalité.Desentreprisescolonialesrapacesdépossèdentlepeupledesesterresancestrales

etrecrutentleurmain-d’oevredeforce,eninvoquantdesrèglementsjamaisappliqués.Ellesenarri-

ventmêmeàdéporterdespopulationsentièrespourparticiperà l’effortdeguerre.“Uneguerre in-

ventéeparlesBlancs”.Boelaertparledelacolonisationcommedela“PesteBlanche”.LesNoirsde-

viennentdesdéracinésdans leurproprepays. Ils se ridiculisenten imitant lesBlancsetenarrivent

mêmeàdéprécierleurlangue,leursorigines”.314

Dezenasleep,defertiliteitcrisisendeimminentedepopulatievanhetMongo-volk,kreegvooralveel

aandachtinhetartikelvanN.R.Hunt.ZijverklaartdeconsternatievanBoelaertoverdezedemogra-

fischeproblematiekvanuitzijnVlaamsgezindestandpunt.315Indevroege jarenvandeVlaamsebe-

wegingwasernamelijkookeeneigendegeneratiefdiscoursdat groeideviade industrialisering in

België.Menmerkteooktoenophoemetheteconomischzwaartepunt inWalloniëveleVlamingen

naarhetzuidentrokken,enhoeookindeVlaamsehuishoudenshetFranssteedsmeerzijnintrede

maakte.Vlaanderenwerdalsstatischenminder levendbeschouwd,waardoorLodewijkDeRaet in

1906 verklaardedat alleenhethogere geboortecijfer inVlaanderener voor zorgdedathet nume-

riekeevenwicht tussenVlamingenenWalenbehoudenkonworden.Dezepositievedemografische

factorsteldehijvooralsde‘VlaamseVolkskracht’,dieVlaanderenvoorverderedenationalisatiebe-

hoedde.

DaarnaaststiptHuntaanhoede flamingantischemissionariszich liet inspirerendoorhetwerkvan

W.H.R.Rivers.316HijwaseenBritsedokter,zeervermaardvoorzijnbehandelingvanoorlogsvetera-

nenmetschellshock,dieindejaren1920dedegeneratieinMelanesiëhadonderzocht.Inzijnstudie

belichttehijdatdeontvolkingindezekoloniehetgevolgwasvaneenpsychologischeshock,eerder

danvanorganischeontaardingofgeslachtsziekteszoalseerderwerdaangenomen.Dezeshockzou

teweeggebracht zijndoorhet kolonialisme,enmeerbepaalddoordewijzewaarop inlandershun

traditionelegewoontenontnomenwerdenentotvreemdeenvooralhardearbeidsomstandigheden

werdengedwongen.

BoelaertenHulstaertzoudendaarinhuneigendiscoursbelangrijkeaspectenvanovernemenenin

de context plaatsen van de TweedeWereldoorlog. Het verdiepende historische bewustzijn geba-

seerdophetluisterenenopschrijvenvangetuigenissenvanlokalemensenoverhetverledenmaakte

hetvoordetweemissionarissenbijnaonmogelijkomhetinfertiliteitsprobleemtedefiniërenalseen

louterprobleemvanorganischedegeneratieof geslachtsziektes. Zij zagen, analoogmetde ‘shock-

theorie’vanRivers,deontvolkingeerderalshetgevolgvaneconomischeenpsychischeeffectenaf-

komstigvanstructureelkoloniaalgeweld.Dit soortgewelddroegbij totdeversterkingvande link

314H.Vinck,“InfluencedesmissionairessurlaprisedeconscienceethniqueetpolitiqueMongo,1925-1965”,p.132.315N.R.Hunt,“RewritingthesoulinaFlemishCongo”,pp.198-200.316N.R.Hunt,Idem,pp.207-215;R.Slobodin,W.H.R.Rivers,NewYork,ColumbiaUniversityPress,1978,pp.59-66.

90

tussentraumaenonvruchtbaarheidentussentraumaenherinnering.Zovieldede-populatievande

Mongotentijdevanoorlogsamenmetdeverdubbelingvandeverplichtearbeidsvereistenvanzo’n

120dagenwerkenperjaar,eenritmedatmenzelfstotin1947bleefaanhouden.317Daarbijzouden

dezeeisen,grotendeelsgeassocieerdmetderubberoogst,bijvelenherinneringenoproepenaande

gebeurtenissenvanveertigjaareerder,netalsofiedereenhetregimevanLeopoldIIherbeleefde.318

Inapril1948zouBoelaertvooreentweedemaalopverlofterugkerennaarBelgiëomop28oktober

vanhetvolgendejaarweervanuitAntwerpentevertrekkenrichtingCongo.319Bijzijnderdeenlaat-

ste termijn alsmissionariswerdBoelaert aangesteld als aalmoezenier vanhet hospitaal te Coquil-

hatstad en als reispater voor de omliggende dorpen en eilanden van de stroom. In datzelfde jaar

werktehijookeenbelangrijk literairwerkafwaarhijalsindsdebeginjarenvanzijnmissietijdmee

bezigwas,heteposvanNsong’aLianja.320Totaal inde lijnvanzijn interessevoor literatuurenzijn

hoogachting voor deMongo-cultuur verzamelde Boelaert teksten en deed hij onderzoek naar het

stichtingsverhaalvanditvolk.Vandesage,diegezongenwerdoverdeavonturenvanLianja,de‘va-

der’ van deMongo, en diens zuster/echtgenoteNsongo, liet hij een synthese opstellen in het Lo-

mongo.EenFransevertalingverscheenalsbijzondernummervanAequatoria.321Huntbenadrukthoe

voorBoelaerthetLianja-epossterkereminiscentiesvertoondemetdeeigenVlaamseliterairetradi-

ties,enalszodanigeenbelangrijkmiddelvormdeomdegeestkrachtenvitaliteitvandeinlandsecul-

tuurtebeamen:322

“[…]seekingverseandwonderashe[Boelaert]focusedoncollectingoraltraditionasawaytonur-

turetheMongosoulandkeepitalive.ForBoelaert,theMongosoulespeciallycouldbediscernedin

theLianjaepic;andhespentagoodpartofhislifecollecting,compilingandtranslatingversionsof

thisepicthatremindedhimofFlemishfolktraditions[…]PerformancesoftheLianjaepicdemonstra-

tedthevitalityofthisculture,thewealthofitssoul,yettheideathatalargepopulationwithlarge

familieswasnecessaryforsuchvigourremainedevenstrong.”323

Boelaertzouin1949opgenomenwordenindecommissievoorAfrikaanseTaalkunde,opgerichtdoor

hetMinisterievanKoloniën,waarhijvooraldepositieinnamterverdedigingvanhetLomongoenin-

stondvoordeeenmakingvandespelling.Hetjaar1954,tevenszijnlaatstejaaropCongolesebodem,317H.Vinck,“Laguerrede1940-45vecueàCoquilhatville(Mbandaka,R.D.duCongo)”,pp.71-72.318N.R.Hunt,“RewritingthesoulinaFlemishCongo”,pp.210-211.319M.Storme,“E.P.EdmondBoelaert,m.s.c.”,p.169.320H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.27.321E.Boelaert,“Nsong’aLianja,L’EpopéenationaledesNkundo”,in:Aequatoria,12(1949),1,pp.1-8;E.Boelaert,“LaprocessiondeLianja”,in:Aequatoria,25(1962),1,pp.1-9.322N.R.Hunt,“RewritingthesoulinaFlemishCongo”,pp.201-202.323N.R.Hunt,Idem,pp.201-202.

91

wasnaardemeningvanH.Vinckeenuiterstbedrijvigjaarvoordekatholiekepaterwanneerweop-

nieuwmeerdaneenglimpopvangenvanzijnantikolonialeingesteldheid.324Vinckonderbouwtdeze

stellingopvolgendewijze:

“Zijngrotebekommernissenkwamennu totuiting:deaandacht voordeBatswa (Pymeeën)diehij

had lerenkennen indestreek Ingende-Bokatola,deontvolkingalsgevolgvande industrialisatieen

kolonisatie, dehistorische schuld vande rubberoogst onder Leopold II, degrondeigendom,het on-

rechtvanhetkolonialesysteem.[…]Opeenwatstoutewijzeconfronteerdehijdevromeblankenmet

deonrechtvaardighedenvanhetkolonialesysteem.”325

EdmondBoelaertzounogvoorheteindevandatjaar,op14september,vooreenderdeverlofperio-

denaarBelgiëterugkeren.326VolgensM.Stormewasdithetgevolgvan“jarenlangerustelozearbeid

onderdetropenzon”dieBoelaertsgezondheidgevoeligzouhebbenaangetast.327

TerugkeernaarBelgië

InBelgiëverbleefBoelaertvooreenkorte tijd inhet theologischstudiehuisvanzijncongregatie te

Heverleetothij in1956eenvastebenoeminginzijngeboortelandaanvaardde,endusbeslootniet

meernaarCongoterugtereizen.328HijverhuisdenaarhetprovinciaaldomicilieteBorgerhoutwaar

de voormalige zendeling zijnwetenschappelijke arbeid onverminderd voortzette.329Zowoonde hij

tot1960ijverigallezittingenbijvandeKoninklijkeAcademievoorkolonialeWetenschappenenver-

zorgdehijalsredacteurvoordejaren1956en1958hetpropagandabladvandemissionarissenvan

hetHeiligeHart,deAnnalenvanO.L.VrouwvanhetH.Hart.OmdeveertiendagenreisdeBoelaert

naarBreewaarhijaanhetscholasticaatvandeCongregatieeencursus(Afrikaanse)etnografiedo-

ceerde.VervolgenswashijeenregelmatigesprekeropdeopeenvolgendecongressenvandeVlaam-

se filologenwaarhijhethadoverheteposNsong’aLianjaenoverdealgemeneMongo-poëzie. In

hetoogspringendwasookdelezingdiehijop20november1956gafaandeKolonialeHogeschoolte

Antwerpen,waartoehijwasuitgenodigdomertesprekenoverdegrondeigendominCongo.330Tus-

sen1949en1960handeldendemeestevanzijnpublicatiesnagenoeguitsluitendoverdezeonder-

werpen(cfr.deelV),metdaarnaastookblijvendeaandachtvoordegebeurtenissenverbondenaan

324H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.27.325H.Vinck,Idem,p.27.326H.Vinck,Idem,p.27.327M.Storme,“E.P.EdmondBoelaert,m.s.c.”,p.169.328H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.27.329M.Storme,“E.P.Boelaert,m.s.c.”,p.169.330H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.27.

92

derubberoogst.Datbeweesdeessaywedstrijddiedekatholiekepaternogin1953organiseerdeen

waarzo’n170 leraars, studenten,klerkenenchefsaandeelnamen.331InhetLomongomoestenzij

optekenenhoezehet tijdperkvanCongo-Vrijstaathaddenervaren,watvoorBoelaerteennieuwe

bronvaninspiratieleverdeomverderteschrijvenoverhetgeweldendevernielingvanhetrubber-

regime.

In1956zouhijuiteindelijkzijnmagnumopusdoenverschijnenbijdeKolonialeAcademie,L’EtatIn-

dépendant et les terres indigènes, waarna hij nog verscheidene bijdragen leverde voor gespeciali-

seerde tijdschriftenwaaronder Aequatoria.332Ook inDe Standaard verschenen van 1957 tot 1959

zo’nzesartikelsvanzijnhand,maaronderdeschuilnaamvanLeoBaert,waarhijhethadoverde

eerderactuelekoloniaalpolitiekeonderwerpen,metinhetbijzonderzijnlaatstewerkstuk,genaamd

EenpleidooivooreenfederaalCongo.

OpvallendwashoeBoelaertindezomervan1958,metzijnzoveelstebijdrageaandeAcademie,nog

heelwatstofdeedopwaaien.333MetalstitelAfrikaansetaleninhetonderwijsinBelgisch-Congobe-

kritiseerdehijzoweldebevorderingvanhetFransinhetCongoleseonderwijsalsdetoenmaligemi-

nistervanKoloniën.Hijgafaandaterdoorheendekolonialeperiodebijhetdocerensteedsgrotege-

negenheidwasvoorhetgebruikvaninlandsetalen,zekerbinnenhetlageronderwijs.Probleemwas

hierbijdathetbestuurdaarvooraldelinguaefrancaevoorogenhield,watvoorBoelaerteenonver-

geeflijke inbreukwasopde linguïstisch-pluriformerealiteit.Daarnaastvielvanafde jaren1940ook

de tendens op temerkendat hetmiddelbaar onderwijs en zelfs het lager onderwijs, steedsmeer

werdenverfranst(cfr.supra).DitopdringenvanhetFransalsvoertaalkendeuiteindelijkzijnhoogte-

puntmethetdecreetdattijdensdejaren1956-’57ingediendwerd,waarnaastookeenberoepbleef

gedaanworden op de gebrekkige linguae francae om te helpen bij het aanleren van de Europese

taal. Boelaert argumenteerde dat deze aanpassing inbreuk deed op de rechten van volksgemeen-

schappenenelknatuurrecht inhetalgemeen,alsookregelrecht inging tegendeadviezenenricht-

lijnen van zowel nationale als internationale commissies.Hij steldede taalpolitiek vandeminister

vooralspuurcultureel imperialismewaarbijdegeleidelijkeverfransingvanhet lageronderwijsals

doel had de volledige verfransing van het middelbaar onderwijs te kunnen bewerkstelligen, wat

moestleidennaareenuitsluitendFranstalighogeronderwijs.

Tijdensdecommotiehieroververdedigdedepaterzichopvolgendemanier:

331N.R.Hunt,“Anacousticregister,tenaciousimages,andCongolesescenesofrapeandrepitition”,pp.226-230.332H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.28.333E.Boelaert,“AfrikaansetaleninhetonderwijsinBelgisch-Congo”,in:BulletindesSéances,AcadémieRoyaledesSciencesColoniales–MededelingenderZittingen,KoninklijkeAcademievoorKolonialeWetenschappen,4(1958),4,pp.861-876.

93

“Alabasedudésaccorddesopinionsnoustrouvonsundésaccordsurlavaleurrelativededeuxréa-

litéssocialesantagonistes:nationetétat.Cesontlescommunautésethniquesetlinguistiques,eth-

niesoucommunautéspopulaires,quinaissentspontanémentdes famillesélargiesetqui sontdonc

plusnaturelles,plusprèsdelanaturehumaine,plusnécessairesquelesétats.Cesontellesquisont

lescréatricesdesculturesvariéesetquiconstituentainsilemilieunatureloùleshommesviventetse

développent.”334

In datzelfde jaar zou vervolgens beslist worden dat er in het koloniaal onderwijs weer aandacht

moestuitgaannaardetypischAfrikaanseaangelegenheden,waarbijmenzichtotdoelsteldeomin

demiddelbarescholendeleerlingenteonderrichteninAfrikaansegeschiedenisensociologie.335De

professoren van het Lovanium, die het programma hadden opgesteld, legden daarbij een rolweg

voor Boelaert. Hij moest terugkeren naar Coquilhatstad om die doelstelling te implementeren en

daarnaastook contactenmetdegepolitiseerdeévolués teonderhouden.Uiteindelijk zoudezeon-

dernemingtochnietdoorgaan,waarnahijzichinBelgiëlietaccrediterenals journalistbijdeRonde

TafelconferentieteBrussel.Tijdensditevenement,waarbijnaafloopop30juni1960eenpuntwerd

gezet achter het Belgisch koloniaal bewind, zou een griep ervoor zorgen dat de pater al na twee

dagenmoestafhaken.336In1961zouBoelaertvervolgensnogvooreenlaatstemaaleenlezinggeven

indeKoninklijkeAcademievoorOverzeeseWetenschappendiedetitelVersunétatMongodroeg.

Hiermeezouzijnwetenschappelijkengeëngageerdwerkeeneindekennen.

Vanaf1960deedBoelaertafentoedienstalsaalmoezenierinhetziekenhuisvanEkeren,waarnazijn

artsenhemin1962deraadgavenzijnactiviteitenzoveelmogelijktebeperken.337Hijzouindiezelfde

Sint-Lucaskliniekzijnintreknemenwaarhijop22augustus1966overleedalsgevolgvaneenhartin-

farct.338

334E.Boelaert,“Réponseauxinterventionsdanssacommunication,intitulée"AfrikaansetaleninhetonderwijsinBelgisch-Congo"”,in:BulletindesSéances,AcadémieRoyaledesSciencesColoniales-MededelingenderZittingen,KoninklijkeAcademievoorKolonialeWetenschappen,4(1958),4,p.935.335H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.28.336G.Deneckere,T.DePaepeenB.DeWever,EengeschiedenisvanBelgië,p.132.337H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.28;M.Storme,“E.P.Boelaert,m.s.c.”,p.169.338H.Vinck,“EdmondBoelaert,schoonheidentoewijding”,p.28.

94

Afbeelding2:EdmondBoelaertalspas

gewijdpriesterin1924339

Afbeelding3:E.BoelaertbijzijneerstevertreknaarCongoin1930(vierdevanlinks)340

339CentreAequatoria,in:<http://www.aequatoria.be/04frans/080photos/080photos.htm>,geraadpleegdop2/07/2016.340CentreAequatoria,Idem.

95

Afbeelding4:GroepsfotoMSCteBokumametE.Boelaert(zittend,uiterstrechts),G.Hulstaert(zittend,uiterstlinks)enMgr.E.VanGoethem(staand,derdevanlinks)341Afbeelding5:DrukkerijvandemissieteCoquil-hatstadwaarondermeertussen1937en1962deoplagesvanAequatoriawerdengedrukt342

341PersoonlijkecollectieM.VanMelckebeke.342CentreAequatoria,in:<http://www.aequatoria.be/04frans/080photos/080photos.htm>,geraadpleegdop2/07/2016.

96

Afbeelding6:E.Boelaertop‘DeProcure’inCoquilhatstadrond1950343

Afbeelding7:StudentenaanhetkleinseminarieteBokuma344

343CentreAequatoria,in:<http://www.aequatoria.be/04frans/080photos/080photos.htm>,geraadpleegdop2/07/2016.344CentreAequatoria,Idem.

97

Afbeelding8:KaartvanhetMSC-missiegebiedvanCoquilhatstad(Mbandaka),aangeduidmetgelegrens345

345J.Vereecken,ed.“50jaarinZaïre:missionarissenvanheth.hart”,in:ExtraeditievanM.S.C.Kring,4(1975),8,pp.24-25.

98

DeelV–HetantikolonialebewustzijnvanEdmondBoelaert

Metditvijfdehoofdstukzijnwetoegekomenbijhetorgelpuntvandezemasterproef.Meerprecies

zalhierondereenuiteenzettingvolgenvanBoelaertsantikolonialegedachtegoed.Daarbijzalonder

meereenberoepwordengedaanopdehiervooruiteengezette theoretischeenbiografischegege-

vens.Aandehandvanzijneigengeschriftenzullenwijzijnideologischeopvattingenduiden.Daarna

volgteencasusdiezijnideologischhandelenzalverduidelijken.

Boelaertsantikolonialedenken

Hetdoelvandezemasterproefissteedsgeweesteenbeterinzichttekrijgeninhetantikolonialebe-

wustzijn vanEdmondBoelaert.Als verklaring vandeoorsprongvan zijnminachting voorhet kolo-

nialisme,dieprominent in zijngeschriftennaarvorenkomt,gingenweuitvan tweegedachtestro-

mingendieophemhebbeningewerkt:hetVlaamsevolksnationalismeenhetradicaalindigenisme.In

dithoofdstukgaanwehierverderop inaandehandvanzorgvuldiguitgekozencitatenuit zijnge-

schriften.

Antikolonialismevanuithetradicaalindigenistischdenken

Hierbovenhebbenwealderelatietussenhetantikolonialismeenhetradicaalindigenismetoegelicht

(cfr.deelII).WezagenondermeerhoeeengrootaantalmissionarisseninCongoeengemeenschap-

pelijke Vlaamse en sociaaleconomische afkomst hadden,waarbij ook inherente Vlaams-nationalis-

tischeovertuigingenvaakvoorkwamen.Hetwarenzij,samenmetnoganderekoloniaal-flamingante

figuren, die inBelgischCongoovergingen tot het radicaal indigenisme.Datwashet gevolg vande

koppelingvanhunmissionaireaanpassingsprincipeaande‘ideologievanhetnatuurlijke’.Vanuitdit

profiel,waardefiguurvanBoelaertvollediginpast,kunnenheuseantikolonialegevoelensverklaard

worden.Zijvoeldenimmersdedrangelkedreiginginzakedenationalisatievanspecifiekecultureleof

etnischeentiteitentegentehouden.

Terillustratievanditantikolonialismevanuithetradicaalindigenistischdenkenkunnenweverwijzen

naarwatBoelaertponeertinhetallereerstenummervanAequatoria,meerpreciesalshijhetheeft

overhoecruciaalhijdestudievandeautochtonetalenvond.346Depatersteltdateendieperekennis

346E.Boelaert,“VergelijkendeTaalstudie”,in:Aequatoria,1(1938),pp.8-10.

99

hiervan:“[…]onontbeerlijk[is]voordeernstigekennisvanhetinlandschrechtwaaropwijdeverdere

harmonischeontwikkelingderonstoevertrouwdestammenmoetengrondvesten.”347

Welezenhoebelangrijkhijhetvondominzichttekrijgenindeveelzijdigelinguïstischerealiteitom

enigvattekunnenkrijgenopdeinlandseidiomen.Eerderdanmeteenterugtevallenopdelinguae

francae(zoalshetLingala),dievolgensBoelaerttearmwarenomereenkolonialemaatschappijmee

optebouwen,moesteersteendieperewetenschappelijkeanalyseuitgevoerdwordennaardever-

schillendetaleninCongo.ZoverklaartBoelaert:

“Dezetheorie[denoodaanlinguaefrancae]houdtgeenrekeningmethetstamgevoelderinlanders,

methetvolksrecht.Zijsteuntdaarbijophet feit,datertéveel inlandschetalenzijn.Endezereden

staatopaltelossengrond,zoolangdedialektenstudienietgrondigisdoorgevoerd.Hoedikwijlsheeft

deblanke,missionnarisofstaatsbeambte,nietgemeendvooreenheelvreemdetaaltestaan,waar

latereenbeterestudiehemlietzien,daterenkelvaneendialektvaneengrootetaaleenheidsprake

zijnmocht.Alleendieperestudiekaneenrationeeleeenmakingderdialektenbewerkeneneenaan-

gepastealgemeeneomgangs-enkultuurtaalscheppen.”348

In diezelfde jaargang van zijn tijdschrift schrijft Boelaert nog een tweede artikel dat op het vorige

voortbouwt.HijbekritiseertdeopgedrongenpolitiekeeenheidvanCongodieinzijnogenneerkwam

opeenrechtstreekseaanvalopde‘onaantastbarenatuurlijkerechten’vandeinheemsevolksaarden

totnietanderskonleidendantotdienstotalevernieling.349Boelaertbeweertdaarbijdatdegeschie-

denissteedshadaangetoonddatelkecultureleonderdrukkingnefastafliepenzichuiteindelijkook

keerdetegendeaansprakelijke“verkrachtersvandenatuurwetten”.Hetvaltmoeilijkteontkennen

datBoelaertsradicaal indigenismehemaanzettetotscherpeantikolonialegevoelenstegenoverhet

Belgischoverzeesbestel,vooralomdathethemweinigtotgeenblijk leektegevenvanenige inzet

tengunstevandeinheemsevolksaard:

“Namenzijnetiketten,diegemakkelijkveranderbaarzijn,dievaakopverschillendetijdenofplaatsen

ookverschillendewaardekken.Ook inonzeeuropeeschegeschiedenissendekteenzelfdenaamniet

hetzelfdevolkofgebiedindeverschillendeperioden.Stamnamenengroepsnamenwordenvaakdoor

buitenstaanders anders gegeven, veranderd.We zien echter, hoede ééne, groote stamfamilie zich

langzaamontwikkelt,deondergroepenontwikkelen,enscheidenzich,elkeenofanderennaammee-

dragendvandegemeenschappelijkevoorouders[…]Menheeftzekerveelenmoeizaamwerkverricht

omdeondergroepenenklansethnischteorganizeeren.Maarhetschijntweldatmentenslottete-

347E.Boelaert,“VergelijkendeTaalstudie”,p.8.348E.Boelaert,Idem,p.9.349E.Boelaert,“DeNkundo-Mongo,éénvolk–ééntaal”,p.42.

100

ruggeschrikt isvoordegrootegroepeeringdervolksstammen,waaropdievoorstudieswezen.Voor

onbillijke eischen voor autonomie van intrigeerende ondergroepen heeftmen de groote lijnen van

organischenopbouwprijsgegeven.Enmeerenmeergaatdebelangstellinguitnaarindustrieelein-

vloedssfeerenensecteurs.Zoodatdehoopopeenorganischeopbouwder inlandschemaatschappij

volgenshuneigenfamiliaalethnischkultuur-systeemmeerenmeerverlorengaat.”350

Een groot deel van Boelaerts radicaal indigenistische overtuiging richt zich tot de taal, de ‘levens-

geest’vanelkevolksgemeenschap,maarookopanderedomeinenmeenthijdathetkolonialegezag

tekortschiet.Voorbeeldenhiervanzijndebedreigdeenmiskendestructuurvandeclanmaatschappij

endekwestieinverbandmethetgrondeigendom.Telkenszethijzichaftegenelkevormvanassimi-

lationismeofgeveinsdindigenisme.

Zosteltdemissionarisdekolonialepolitiekveelalvooralshetresultaatvantweetegengesteldever-

lichtingsidealen: gelijkheid en vrijheid.351Onder hetmom van gelijkheid vormt zich een groep van

‘Europeanisten’ die zich inzetten voordeassimilatie vandeCongolese volkeren,watneerkomtop

hetdoenovereenstemmenvandeautochtonebeschavingmetdewesterse.Deindigenistendaaren-

tegengelovendathetdroombeeldvandebeschavingzichopverschillendemanierenkanincarneren.

Terwijldeeerstendeeenheidvandemenstrachtenteaccentueren,benadrukkendetweedennet

deverschillen.

Hoewelde liberale stromingde invloedvanhet assimilationismeophetBelgischekolonialebeleid

steedsheeftwetentetemperen,zietBoelaertdatlaatstevanafdejaren1940-‘50weeropgangma-

ken.Dithadveeltemakenmetdeopkomstvandezogenaamdeévoluées,diehunhuidigetoestand

beschouwdenalseenintellectueelpurgatoriumenhunzinnenhaddengezetopeuropeaniseringter

zelfemancipatie.

Dezetendenswashoofdzakelijkgerichttegendeinheemseclancultuur,waarbijmenmeendedatde-

zeonmogelijkovereenvieltestemmenmetdealgemenebeschaving,nochmetdechristelijkegods-

dienst.352Gelijkaardigestemmengingenopbijbepaaldeindigenisten,dieBoelaertoprigoureuzewij-

zebeantwoordde:

“Sicelaestvrai,silacivilisationousilechristianismedemandel’abolitionduclan,del’autoritéhié-

rarchiqueetpatriarcaleetdelapropriétépatriarcale,nouspouvonstoutauplusencoretolérerlaso-

350E.Boelaert,“DeNkundo-Mongo,éénvolk–ééntaal”,p.51.351E.Boelaert,“Assimilation”,in:Aequatoria,14(1951),1,p.1.352E.Boelaert,Idem,p.2.

101

ciétéclaniqueestunorganismevivantdontlastructuresocialeestlecorpsetlaculturel’âme.Con-

damnerlesbasesmêmesduclan,c’estcondamnerletout.”353

Hijwijstopdevernietigendegevolgendiedeopheffingvandeclanstructuur,debasisvandeinland-

semaatschappij,teweegzoukunnenbrengen.DezestellingponeerdeBoelaertaltalrijkekereneer-

der, zoals in het tijdschriftNieuwVlaanderen toen hij het had over de passieve nataliteit die zich

voordeedindegebiedenvanUele,Tshuapa,LukolelaenvooralBefale,waardeinheemsevrouwen

slechtseengemiddeldevan0,4kinderenkregen.354Hijschreef:

“Hetmagdanookzekerzoonietvoortgaan.Maarhetkomteropaan,deaangetastevolksgroepen

deverlorenweerstandskrachtterugteschenken,weerlevensmoedenlevensfierheidtegeven,datzij

zichherpakkenkunnenvoordathettelaatzij.Enhebbenwijhiernietjuistdedieperegrondenvan

hunverval?Wezien immersdatdeontvolking juisthetergstewordt indiévolksgroepen,dienooit

eengrootpolitiekgemeenschapslevengekendhebben,maardiesteedsinkleinefamilialevolksgroe-

penhebbengeleefd,inuiterstebeperktepatriarkaleekonomie.Indiekleinemaaraangepastekaders

haddenzijhetlevenzoogeregeld,datzijzegevierenddenstrijdomhetbestaankondenvoeren.Het

plotsuiteenvallenvandiekaders,devolledigedesorganisatievanhunfamiliaalensociaallevenheeft

elkenvastengrondslagontnomen,heeftaandie kleinevolksgroepenalle levensdoelontnomen,en

willoosenstuurlooshebbenzij zich latenafdrijven,metdenstroomderontzedelijking :“verbreken

derfamilialekaders”,schrijfteenonlangsbekroondwerk,“moestonvermijdelijkvolledigelosbandig-

heidveroorzaken,enalsnatuurlijk,onvermijdelijkgevolg,destijgendeontvolkingdieopeengegeven

ogenblik bliksemsnel moet gaan”. Niet eenige enkelingen buiten hunne natuurlijke volksgemeen-

schap,maardevolksgemeenschappenzelfmoetenwijbeschaven: latenwijzehungoedegewoon-

ten,huntaal,vooralhunRechtbewarenofteruggeven,enopdiegrondslagenzullenzijopnieuwbe-

trouwenenlevensmoedhervinden.”355

Daarnaastbekritiseerthijdestellingdatdeclanmaatschappijonverenigbaarzouzijnmetdewesterse

beschavingendechristelijkedoctrine.356ZovraagtBoelaertzichafhoeaangeradenhetiseenmodel

opteleggenafkomstigvaneencontinentdatzichzelfineenfasevanverloederingbevindt,enwaar-

ommendeinheemsefamiliestructuurzoumoetenontbindenalsdeKerkerinhetthuisland(viade

geprefereerdesocialecelvankerngezin)zelfnieteensinslaagtzichteverzettentegendesecularise-

ring?

353E.Boelaert,“Assimilation”,p.2.354E.Boelaert,“SterftKongouit?”,in:NieuwVlaanderen,15/07/1939,s.p.355E.Boelaert,Idem,s.p.356E.Boelaert,“Assimilation”,p.3.

102

EengelijkaardigbetoogvoerdeBoelaertreedsbijdebecommentariëringvanhetwerkvanNatalDe

Cleene.357Opnieuwginghetoverhet(matriarchale)clan-fenomeen,waarbijmenuitgingvandete-

genstrijdigheid ervanmet de christelijke beschaving,meer precies de katholieke huwelijksmoraal.

Naast het feit dat de auteur teweinig aandacht schonk aan de culturele en structurele diversiteit

weesBoelaertDeCleeneopvolgendewijzeterecht:

“Hij[N.DeCleene]schijntnergensrekenschaptehoudenmetdemogelijkheidvaneenorganischen

opbouwdermaatschappijvolgensnatuurlijkegeledingen,zelfnietmethetstrevenenzoekenvanEu-

ropa’sbestekrachtennaarorganischemaatschappij-opbouw.Voorhemschijnthetgezinheteerste

eneenig-noodigeorgaantezijn.Trouwensvoorvelekatholiekedenkersenzoekersblijftdepatriar-

kale,diedeninlandschenklansterkbenadert,eenidealersocialeceldanhethuisgezin[…]”358

EenbelangrijkekritiekvanBoelaertophetassimilationismeisdatzijstreeftnaarhetopleggenvan

eensysteemvangelijkheid,goedwetenddatzedegeünificeerdeCongolesevolkerennooitalseen

gelijkezouaanzien.359Hijmeentdatdergelijkbeleidneerkomtopdeintroductievaneenwestersen

superieurgeachtmodel,eenbeschavingsmethodediedeinheemsecultuurenidentiteitvernietigten

nietsindeplaatszet.

TerillustratievanzijnpleidooitegenhetassimilationismekunnenweverwijzennaarwatBoelaertin

Aequatoriaponeertovereengenealogischonderzoekdatin1944werdgevoerdindestreekvanBo-

katolainhetIngende-gewest.360Hetdoelvandezewetenschappelijkeondernemingwasommeerin-

zichttekrijgenindeontvolkingbijdeplaatselijkeMongo-groepen.Hijgafaanhoemenondervond

datditdemografischefenomeensindsdeblankebezettingingangvond,envooralbijdetweelaatste

generaties zwaar toesloeg. Zohaddendezeweleenkinderwensmaarwisten zedezenietwaar te

makendooreengebrekaanmoedoflevenswil.Boelaertergertzichdaarbijaandegehanteerdeter-

menzoals“desillusionatemelancholy”inhetbesluitvanhetonderzoek:

“Het is nutteloos omde feiten onder zeer geleerdewoorden en hypothesen te verdoezelen.De in-

vloedderkolonizatieophetuitstervenkanbezwaarlijkgeloochendwordenvooronzeNkundo,even

alsvooranderevolkeren[…]Gewoonlijkmaaktmenerzichgemakkelijkvanaf,doortebeweren,dat

dergelijkepréstataire[sic]volkenzichnietwetenaantepassenaandebeschaving.Maardatisijde-

leuitvlucht:hetisdebeschaverdiezijnmethodenmoetaanpassenaandeonbeschaafde,devoogd

moetzichaanpassenaanzijnpupil,dedokterzijngeneesmiddelenaandenpatiënt.”361

357E.Boelaert,“QuelquesnotessurlesBatswadel’Equateur”,in:Aequatoria,9(1946),4,pp.157-158.358E.Boelaert,Idem,p.158.359E.Boelaert,“Assimilation”,p.3.360E.Boelaert,“Ontvolkingdoorkolonisatie?”,p.92-94.361E.Boelaert,Idem,p.94.

103

OokvallenbepaaldeantikolonialeuitsprakentebegrijpenvanuitBoelaertsweerzintegenhetadap-

tionistischebeleid.Dezestaatvoorhemteveeltendienstevandekolonisator,waarbijelkezorgom

deinlandsestructurengevoerdwordtvanuiteerderpraktischeoverwegingen.Zulksoortvangeringe

belangstellingvergrootvoorBoelaertenkelmaardekanstotmiskenningenneigingtotsimplificering

vandeinheemserealiteit.Eenperfectvoorbeelddaarvanwarendechefferiesdieingeschakeldwer-

deninhetbestuurvandekolonie:

“SilachefferieestconsidéréeauCongoBelge,etdéjàdansl’EtatIndépendant,commel’unitépoliti-

queparexcellence,cen’estpasparrespectpourlesdroitsethniquesdesindigènes,maisparnéces-

sitéd’ordeadministratif.”362

Metdedecretenvan1906en1910werdenalleinboorlingenindekolonieondereenerkendechef-

ferie geplaatst,waardoor naast het geschreven recht ookhet plaatselijke gewoonterechtwerd er-

kend.363Indevolgende jarenhooptemenzode inboorlingenonderhetgezagvandeze lokalepo-

litiekeentiteiten–conformaanhuneigentraditiesenstructuren–opeenprogressievemaniereen

hogeremoreleenmateriëleontwikkelingbijtebrengen.HieroverschrijftBoelaert:

“La théorieestbelle,maiselle sembled’applicationdifficiel. En1914 il yavait3.643chefferies.En

1915 il y enavait 5.612 et en 1917: 6.096. LaProvincede l’Equateur avait 927 chefferies et sous-

chefferies.Aulieud’arriveràuneorganisationhiérarchique,onallaitàl’émiettementetàuneespèce

d’anarchie.”364

Hijvervolgtdoortestellendatdoordetoepassing (encreatie)vandezechefferies,mennetdreigt

meerkwaadtedoen.365Dezeindigenistischepolitiekmiskentnamelijkdesuperieuretribaleenetni-

schewerkelijkheid,doordatmetdeinheemsechefeenbelangrijkstapbinnendetraditionelemachts-

structuurwordtovergeslagen:

“Les clans, propriétaires des terres et cellules sociales et politiques sont à réunir en chefferies, les

chefferiesenunitéstribales,lestribusenunitésethniquesouethnies.Lesethniesenuneféderation

englobantlacolonie.Onavaitcréeleschefferies.Etencoreenméconnaissanttotalementlabasemê-

med’édifice:lesclans.Maisaulieud’aideràunemeilleureprisedeconsciencetribaleetethnique,on

362E.Boelaert,“VersunétatMongo?”,in:BulletindesSéances,AcadémieRoyaledesSciencesColoniales-MededelingenderZittingen,KoninklijkeAcademievoorKolonialeWetenschappen,7(1961),3,p.384.363E.Boelaert,“L’histoiredel’immatriculation”,in:Aequatoria,14(1951),1,pp.6-7.364E.Boelaert,Idem,p.7.365E.Boelaert,Idem,p.7.

104

n’organisait rien,onnoyait la consciencenationaleendécomposant l’uniténationaleendepetites

chefferiesjuxtaposées.”366

Doorhetontbrekenvanenigbewustzijnofrekenschapvandekolonialeadministratieontregeltmen

zo het clanwezen dat nochtans belangrijke sociale en politieke functies heeft.367Wat de gevolgen

daarvankunnenzijn,vatBoelaertopvolgendewijzesamen:

“Malheureusement, l’Administration n’a pas assez tenu compte de cette organisation coutumière.

Elleabienessayéderechercherlegroupsuzerainaînédelachefferie,pourluiconférerl’autoritépoli-

tique,maisellen’a jamaisreconnulesgroupementssuzerainscadetsetneconnaitquelesvillages,

agglomératsdisparatesdegroupementssuzerainsetvassauxauxquelselle imposeuncapita [chef]

quelconque qui n’a tout au plus qu’une autorité coutumière sur l’un de ces groupes. La tendance

coutumièreàpaterniserlessujetsetlesbiensestencorefavoriséechezceschefsetcapitaparl’au-

torité reçuede l’Administration. Très souvent ils tâchentd’accaparerà leurprofit les droits sur les

personnes[…]Pourtantlesdangersd’abussontplusgrandssurlaquestiondesbiensfonciers.Carici

lesdangersviennentautantetplusencorede l’Administrationeuropéenne.Laméconnaissancedes

droitsfonciersdesvraispropriétairesdevientnéfastepourledévelopmentnormaldesgroupements

coutumiers,aucopal,maissurtoutauximpositionsdeculturesd’ordreeducatif,audeplacementde

villages,àlacessiondeterrainesauxCompagniesetColons,mêmeauxplantationsetculturesindigè-

nesindividuelles.”368

HetisduidelijkdatzijnradicaalindigenismeBoelaertdekolonisatiedoetbeschouwenalseenmiddel

totcultureel imperialisme,hetzijalseennefastevereenvoudigingenmiskenningvanhet inheemse

wezenendiensculturelediversiteit.

Antikolonialismevanuithetvolksnationistischdenken

WehebbenerindeelIIopgewezenhoeveralgemeningenmetbetrekkingtothetVlaamsevolksna-

tionalisme,waarde‘ideologievanhetnatuurlijke’inherentdeelvanuitmaakt,kostwatkostmoeten

wordenvermeden.M.Meeuwis,volledig in lijnmetdemethodologischestellingenvanN.Thomas,

spoordedaaromaantotdenauwkeurigestudievanelkeindividueleenafzonderlijkeachtergrond.Zo

warenweverplichteenbiografischonderzoek tevoerenomdepreciezeverhoudingvanBoelaerts

volksnationalistischedenken totdeVlaamsebeweging te kunnendefiniëren (cfr.deel IV).Het laat

366E.Boelaert,"L’histoiredel’immatriculation",p.7.367E.Boelaert,“Leclanéquivoque”,in:Aequatoria,11(1948),1,pp.15-19.368E.Boelaert,Idem,pp.18-19.

105

onstoetesprekenovereenmeergedifferentieerdevisiebijeenandersveralgemeendenenkelvou-

digantikolonialisme.

a.Vlaams-nationalisme

InzijnbiografiegavenwereedsaanhoeBoelaert,netalsveleandereconfraters,eenzeerconventi-

onelevoelingmetCongokoesterde(cfr.deel IV).Opnostalgischewijzeervoerhijdestreekalseen

waarpre-industrieelVlaanderen,watwekunnenaantonenaandehandvaneenvanzijnbrievendie

hijschreefbijdeaanvangvanzijnmissionairambt:

“[…]envoormijnvensterpasseerteenrustigekuddekoeienengeiten.SeffenszalJefMoeyenswelne

keerafgestesseldkomen,endaarnaweereenuurtjekletsenmetPaterJansenBroederHermandaar-

bij, dat de leukste artistenclub van Antwerpen erbij verbleekt. Jongen,wat is er hier toch al afge-

praatenafgelachenengeluktgeweest.DeKongoheeftmijeigenlijknognooitzooopeenVlaamsch

zomerlandschapgelekenlijkhiernudeez’dagen.Uitdentijd,datdekri[sis?]nognietindeluchtzat

enernogtevredenmenschenophunlandwerktenalzingen.”369

Dezeverbondenheidhelptonsbegrijpenwaaromdepaterzosterkbegaanwasmetwatzich inde

kolonieafspeelde.HetliethemtoezijnVlaamsgezindegevoelensineenanderecontextuittedruk-

ken,waarmeehetinherenteHerderiaansedenkenBoelaertdeautochtonevolkerenopvolgendewij-

zedeedaanschouwen:

“Lasociétéfondamentaleàlaquelleappartientuntelindigèneestlasociéténaturelleforméeparl’o-

rigine,lesang,lalangueetlaterre.C’estenellequ’iltrouvesonhistoire,safamille,saculture.C’està

ellequevasondevoirdepatriotisme.C’estellequiestsacommunautépopulaire,sonethnie,sana-

tion.”370

Wemerkenduidelijkdathijuitgaatvandenatuurlijkeeneeuwenoudeautogenesedernaties,deno-

tiewaartegendebesprokenmodernistischeenconstructivistischeauteurszoalsE.Gellnerzichzou-

denverzetten(cfr.deelII).Nietteminhadditdenkenintermenvan‘natuurlijke’volksgemeenschap-

peneenbelangrijkeinvloedgehadopzijnradicaalindigenistischeingesteldheid,zoalswehierboven

reedshebbenbeschreven.ZozaghijdanookdeCongolesebevolkingssgroepenbedreigddoordeop-

gelegdekolonialestructuren.DatschrijfthijondermeerinNieuwVlaanderen:

369PersoonlijkarchiefM.Meeuwis,briefE.BoelaertaanbroerR.Boelaert,18/07/1932.370E.Boelaert,“L’O.N.U.etlesterritoiresnonautonomes”,in:Aquatoria,14(1951),2,p.75.

106

“EuropaheeftdehandopAfrikagelegdenindenblindegrenzengetrokken,metbehulpvandreigen-

dekanonnenendiplomatie,maarzonderookmaarenigszinstedenkenaandebelangenzelfderin-

landers,derinlandschevolksgemeenschappen.BelgiëkreegvoorzijndeelbrokstukkenvanSoedanee-

zen,Niloten,Hamieten,West-Bantoes,Oost-BantoesenZuid-Bantoes.Doordestaatkundigegrenzen

werdendiebrokstukkenuithunnenatuurlijkegemeenschappenweggeruktomeennieuwe,kunstma-

tigestaatkundigeeenheidtevormen.”371

We lezen hoe hij meent dat de vestiging van de Belgische soevereiniteit op alle samenhangende

volkseenhedenheeftgeleidtotdecreatievanéénstaatkundiggeheel,waarbinnenaldezedoor‘God

geschapen’entiteitenwordensamengebonden,ditmetalsdoelombinnenonafzienbaretijdeenon-

deelbare,inlandsegemeenschapvoorttebrengen.Boelaertsteltdaarbijechterdevraagofditstre-

vennaareeneengemaakteCongolesevolksgemeenschapwelzowenselijkis,alsookinhoeverrezo’n

ondernemingmogelijkis,waarbijhijzichzelfrechtvaardigtdoorteverwijzennaardeVlaamsekwes-

tie:372

“Kunnenwijdatwel?Zelfsmetallemodernemiddelenvanpropagandaenverkaptendwang?Een

volksgemeenschaptochiseennatuurlijkorganisme,datinafkomst,geschiedenis,kultuurentaalvan

andereverschilt,endatzichduszoomaarnietkanofmaglatendwingen.WebegonneninVlaande-

rentochstilaantebegrijpen,dacht ik,hoeonnatuurlijkdeunificatie-zuchtwerkenkan?Ofmoeten

wijanderenontzeggenwatwijvooronszelfopeischen?MoetenwijdeStaatsredenen,diewijbijons

ontkennen,toteenexport-artikelmakenindekolonie?”373

Dathetbestaanvandevooropgestelde, inheemsevolksgemeenschappennogontkendwordtdoor

eenaantalfiguren,kanBoelaertbestvatten.374Zogeefthijtoedathetnationaalbewustzijnbijdeze

Congolesevolksgemeenschappensomsnogvertezoekenis.Boelaertverklaartditdoortestellendat

kleinevolks-,clan-enstamgroepenweleengezamenlijkbewustzijnvertonen,maardatdezeeerder

tevergelijkenvaltmetdesituatiezoals inhetmiddeleeuwseVlaanderen.Zoverwijstdepaternaar

deGentenaren, Bruggelingen, Brabanders en Antwerpenaren, en hoe zij in demiddeleeuwen hun

natienognietgroteraanvoeldendanderechtstreeksebehoeftehentoentoeliet.Nietteminwaren

zijcultureelentaalkundignauwmetelkaarverwant,netalsdeinlandsebevolkingsgroepeninCongo,

waaronderdeMongo.Dezeverbondenheidwasreëel,maardeedzichnogslechtsafzonderlijkvoor:

371E.Boelaert,“Volkenstaat”,in:NieuwVlaanderen,19/08/1939,s.p.372E.Boelaert,Idem,s.p.373E.Boelaert,Idem,s.p.374DitponeerdeBoelaerttijdensdeeindjaren1930(in:E.Boelaert,“Volkenstaat”,s.p.).

107

“Maaraldieklansenstammenhebbeneendiepbesefvanhunsamenhorigheidineenééneengroo-

tevolksgemeenschap,verbondendoordebandenvanbloed,vangeschiedenisenvanbeschavingge-

vestigdopgelijkeprinciependergoddelijkegrondwetten.”375

Daaromkonden zij alswareetnischeen taalkundige gehelenaanschouwdworden.Hetbewustzijn

vanhunalgehelenationaleeenheidwasaanhetbeginvanBoelaertsmissionaireambtstermijnenkel

nogonuitgesproken,deelsomdatdezeooktegengewerktwerddoorhetoverzeesebestel.376

OpdevraagofdeBelgischestaathetrechtheeftintegaanopdezelatentemaarnatuurlijkesamen-

horigheidantwoordthijonomwonden:

“Ookdeslapendenatuurkanmennietongestraftverkrachten.Wieeenstaatsgemeenschapwilop-

bouwen,zonderrekeningtehoudenmetdenatuurlijkbelangendervolksgemeenschappen,dieerde

organenmoetenvanzijn,kanenkeldebewustwordingdervolksgemeenschappenverhaastenenop-

standwekken.[…]Denatuurlaatzichnietdwingen,maarontwikkeltzichlangsbanenvanlangzame

geleidelijkheid.Alleenhij kanhaar leermeester zijndiehaarwildienen.Alswijgeenkoloniewillen

kweekenvantotaal-ontwortelden,vanvaderlandsloozen,vangeluksloozeproletariërs,moetenwijde

inlandschegemeenschappenhunrechtlaten.”377

b.Anti-etatisme

Eenextrainspiratiebronvoorzijnvolksnationalistischdenken,endieookdeelsvormgafaandeaard

vanzijnflamingantisme,washetwerkvanJ.Leclercq,datwereedskorthebbenaangehaaldinhet

vorigehoofdstuk(cfr.deelIV).InzijnboekDelacommunautépopulairewaarnaarBoelaertopregel-

matigewijzeverwijst,beschrijftLeclercqhetconceptvandevolksgemeenschapendienshoedanig-

heidbinnendemondialemaatschappij.Hijaanschouwtdezealseenspontanezinnaarsamenhorig-

heidondereenonbepaaldaantalmensen,watzichvertaaltineencomplexgeheelaanonderlingere-

latiesviagezamenlijkegebruikenen levensstijlen.378Denauweverwantschapmethetgegevenvan

denatievaltmeteenop,waartegenLeclerqzichverweertdoortestellendat:“Lanotiondecommu-

nautépopulaireestvoisinedecelledenation,maiselleinsistesurl’idéedeviecommune–commu-

nauté–etsurl’idéedepeuple,c’est-à-diresurl’idéequelacommunautéestpourtous.”379Waarnahij

vervolgtdat:”Lanotionenelle-mêmen’impliquepasl’Etat.Nousverronseneffetquelacommunau-

375E.Boelaert,“DeNkundo-Maatschappij”,in:Aequatoria,4(1941),3,p.44.376E.Boelaert,“VersunétatMongo?”,p.383.377E.Boelaert,“Volkenstaat”,s.p.378J.Leclercq,Delacommunautépopulaire,p.45.379J.Leclercq,Idem,p.24.

108

tépopulaireseconçoitsansEtat.”380,watonstothetvolgendebelangrijkaspectvanzijndenkwijze

brengt,meerprecieshetfenomeenvanhetanti-etatisme.

Leclercqsteltnamelijkdateenvolksgemeenschapnietuitzichzelfkanovergaantotdevormingvan

een staat, en nog belangrijker dat de staat, die hij beschouwt als eenopgelegd juridisch systeem,

nooitaanleidingkangeventotdevormingvaneenintegralevolksgemeenschap.381Bijditlaatstever-

wijst hij graag naar de Franse context.De simultane identificatie vanhet volkmet de natie en de

staatiseentypischgevolgvandeFranseRevolutie,watinspiratiegaftoteenpolitiekereorganisatie

diealleFransendeedverenigenondereencentraalbestuur.Ditwasgeenverenigingvaneengroot

aantal volkeren – van eenzelfde volksbewustzijn genietend – die vervolgens besloten de politieke

grenzenopteheffenomzodevolksgemeenschapteherenigenalseengeheel,zoalsdergelijkscena-

riozichvoordeedonderhetDuitsevolk.BijdeFransengingheteerderomeensoortvanunificatie-

politiek,waarbijmendeParijsecultuuralsdeenigeechteFransecultuuropwierp.Dezewerdopge-

drongenaanalleonderdanen,ookalhaddenbepaaldevolkeren (ondermeer inBretagne,Elzasof

Corsica)weinigmetdezegepromotenatiegemeen.

DitFranse‘exceptionialisme’wasookvantoepassingoponzecontreien,deZuidelijkeNederlanden,

vervolgdeLeclerq.Hoewelzichhiervande16etotde18eeeuwkenmerkendevolksgemeenschapen

voordedenonderhetgezagvandiversesoevereineheersers, zoalsdevorstvanSpanjeendeOos-

tenrijksekeizer,gingendeZuidelijkeNederlandennooitopineenSpaansofDuitsgeheel.Ditkwam,

poneerdehij,doordathetbestuuropplaatselijkniveaubijelkemachtsoverdrachtweinigveranderde

enmentoelietdeonderdanenvolgenshuneigenlokalewettentelatenbesturen.Ditveranderdena

deFranseRevolutieendeannexatiedoorhetFranseKeizerrijk,waarbijonzegebiedendaadwerkelijk

werden geïncorporeerd in de Franse staat. Lokale wetten werden afgeschaft, de grenzen werden

hertekend ter creatie van zogenaamdedepartementen,eneenieder viel voortaanonderéénalge-

meenFransrecht.Leclercqschrijfthierover:

“Lacommunautépopulaireestdonclacommunautéqueformeunpeuple,etellepeutseconcevoir

sansquecepeupleformeunEtat.Tandisque,danslaconceptionclassiquefrançaise,peupleetEtat

s’identifient,lacommunautépopulairelesdistingueetsupportemêmedelesséparer.Danslanotion

decommunautépopulaire;L’Etatn’estplusqu’uneinstitutionjuridique.Quelledifférencecelafait-il?

Lanotiondepatrieesttoutechargéedesentiment.Onaimesapatrie,onsedévoue,onsesacrifie

mêmepourelle.Onn’aimepasuneinstitutionjuridique.L’institutionjuridiqueestunecréationtech-

nique; lapatrieestuneréaliténaturelle.L’institution juridiqueestconventionelleetutilitaire;on la

380J.Leclercq,Delacommunautépopulaire,p.24.381J.Leclercq,Idem,pp.25-28.

109

créeparcequ’onenabesoin;ons’ensertdanslamêmemesure.Quandonmetl’accentsurlacom-

munautépopulaire,l’Etatperddoncsaimportance.Ildevientuneinstitutionutilequinevautquepar

lesservicesqu’ilrend,commeunecompagniedetramwaysouunmétro.”382

HetisduidelijkdatLeclercqdestaatbeschouwtalseensoortvannoodzakelijkkwaad.383Hetisniet

perseonwenselijkzolanghaardiensteninfunctiestaanvanhetalgemenebelang,meerpreciesde

volksgemeenschappen.Hiermerkenwezijnvoorkeuropvooreeneerdergedecentraliseerdbestel,

watincontraststaatmetdeeigentijdsetendensvandeeindjaren1930.Hijargumenteerdedatalle

toenmaligepolitiekeideologieëneengroterezinnaaretatismeetaleerden.Ditdoorgedrevensturen

vandesamenlevingdoor‘vadertjestaat’vormdevoorLeclerqdegrootstebedreigingvoorelkemen-

selijkeontwikkeling.Doorhaaronderdanenzodanigteonttrekkenaanhunnatuurlijkevolksgemeen-

schappenenhensteedsmeervanhaarafhankelijktemakenalsgevolgvanhetonvermijdelijkepro-

cesvanunificatie,zouzehengeleidelijkelkstrevennaarinventiviteit,zinoflustontnemen:

“L’étatismeconstitueledangerdenotretempspourtoutledéveloppementhumain.Leproblèmede

l’étatismedépasse celuide la communautépopulaire,mais celui-ci s’y rattache. L’absolutismeà la

LouisXIVetàlaNapoléon,commeletsarisme,lenational-socialismeetleBolchévisme,détruisentles

valeurshumaines,aprèslesavoirstimuléesuninstant,etemportentlacommunautépopulairedans

letorrent.Denosjours,toutel’évolutionsociale,aussibientechniquequ’idéologique,semblepousser

àl’étatisme;lesforcesderésistanceparaissentminimes;lacommunautépopulairepeutenêtreune,

sielleparvientàmûrir.”384

Dergelijkanti-etatismevindenweookterugbijBoelaert,maardanvooralindecontextvandeBelgi-

schekolonie,wateenextradimensieoplevertinzijn(Vlaamse)volksnationalistischedenken.Zobe-

wijstvolgendcitaat,waarbijBoelaertopnieuwdetweeverlichtingsidealenvanvrijheidengelijkheid

terechtwijst:

“C’est laRévolutionqui adonné forcede vieauxdeux courantsopposésqui continuentàdéchirer

l’humanitéfraternelle:lalibertéetl’égalité.Théoriquementnouslouonslaliberté,pratiquement,par

lesforcescombinéesdenotreorgueilculturel,duprofitetdelaloidumoindreeffort,nousimposons

l’égalité[…]Libertépourlesindividus, libertépourlespeuples,avecdroitdedisposerd’eux-mêmes,

maiségalitédetousdevantlaloi,devantlegouvernement,quiconcentredeplusenplustoutdroit,

toutpouvoirenlui-même,quis’identifieavecl’Etat.[…]Danscecourantd’idées:nation,état,patrie

deviennentdeplusenplusdesnotionsinterchangeables.L’Etatunitaireatouslesatoutsenmainset

382J.Leclercq,Delacommunautépopulaire,pp.27-28.383J.Leclercq,Idem,pp.37-40.384J.Leclercq,Idem,pp.36-37.

110

netendqu’àuniformisertoujoursplus:groupesethniques,droits,langues.Commeunrouleaucom-

presseur,ilégalisetout,enassimilantcequ’ilpeut,ensupprimanttoutcequirésiste.”385

Boelaerts citaat komt uit zijn kritiek op de integratiepolitiek, zoals voorgesteld door Antoine

Sohier.386Deze laatstewoueenalternatiefvindenvoordeco-existentietussendeblankebezetting

endezwarteaanwezigheid.Eencolourbar zoals inZuid-Afrikavondhij inhumaanenonchristelijk.

EerderwildeSohierstrevennaareensysteemvan integratie.Hetginghierbijomhet latenopgaan

van inheemsevolkeren indeBelgischenatie, zonderdaarvooreenberoeptedoenopenigesyste-

matischeeuropeaniseringofunificatie.Hetbestaanvanmeerdereregimesleekhemessentieel.Tot

welkegroepmenbehoordezounietlangerafhangenvandehuidskleur,maarvoortaanberustenop

degraadvancivilisatie.Sohierzagtweesoortenvancivilisatievoorzich:eenEuropesewaartoeook

geëuropeaniseerdeAfrikanenkondenbehorenviaeenbepaaldstatuut,eneen inheemsedie recht

hadopeeneigen,maarminderwaardigeordinantie.TegenoverdewegdiedeCongoleeswenstein

teslaan,moestdekolonisatorzichsteedsneutraalopstellen.

Opnieuw is de eerste kritische bemerking vanBoelaert gericht tegende zogenaamde superioriteit

vandewestersebeschaving(cfr.supra).387Tentweedegeefthijookaanhoede‘gewenste’integratie

vande inboorlinggewoonwegovereenstemtmetde integratiezoalsdeadministratieendegehele

kolonisatiedieverlangt.Hetheleideeisvoorhemdanookgebaseerdopééngrotemiskenningvan

de inheemsecivilisatieenhaarautochtonerechten.Tenslottemeenthijdatdebarrièresdievoor-

gesteldwordenomdetweesamenlevingenteonderscheiden,meerpreciesviacultuurennationali-

teit,evennefastzijnalsdezegebaseerdophuidskleur.

Verwijzendnaarhetdiscoursvanhetgouvernement-generaalenhettaalgebruikbijbepaaldedirec-

tievenenpersartikels,blijftzijngrootstekritiekgerichtopde loocheningvande inheemsebescha-

ving.388Hijwijsterophoedienslevensvatbaarheidgenegeerdwordt,watvanuitzijnuitgangspunthet

resultaatisvandevoorstellingderEuropesecivilisatiealsdeenigewareenvalabelevariant.Hijvindt

hetmoeilijkSohiertekunnenbegrijpen,dieviazijnintegratiebeleidweldegelijkblijkgeeftvanken-

nisvanhetbestaanvanlatente,Congolesenaties,maarnietteminernaarverlangtdieinheemserea-

liteitaftebrekenenteverbindenaaneengezamenlijkeBelgischenatie.

385E.Boelaert,“Politiqued’intégrationetformationpolitiquedesindigènes”,in:Problèmesd’AfriqueCentrale,18(1952),4,p.5.386E.Boelaert,Idem,p.3.387E.Boelaert,Idem,pp.3-4.388E.Boelaert,Idem,p.4.

111

Omdezedrangnaar‘indirecte’unificatie–hetonvermijdelijkegevolgvanelke(koloniale)staat–te-

gentegaan,verwijstBoelaertnaarhetHandboekvanInternationaleMoraalenstelthijdatelkena-

tuurlijkenatiehetrechtheeftopzijnbestaan,instandhouding,verrijkingenbescherming.389Hetgaat

voorhemomeenpubliekesamenlevingwaarvanzijnledenverenigdwordendoorgemeenschappe-

lijkbandenalsafkomst,taal,gewoonteengrondgebied.Hijvervolgt:

“Danscesens,peupleetnationseconfondent,c’estlacommunautairepopulaire,c’estl’entitésociale

quiexistemêmesansformerunEtat,sansunitépolitique.”390

Wanneereennatiedaarbij tochgevat zit ineenstaat, ishetdeplichtvandie laatstedenationale

waarden(gemeenschap,taalencultuur)vandeeerstetebeschermen,alsooktehelpenontwikkelen.

IndekolonieechterzietBoelaertdestaat,ondermeerviahaartaalpolitiek,hettegenovergestelde

verrichten.Ditbeleid,gerichtopdeleidendegroepeninCongo,zaluiteindelijkleidentotdenationali-

satie,doordatde‘levensgeest’vandegemeenschap,detaal,onderuitwordtgehaald.

Antikolonialismevanuithetanti-modernedenken

WeschrevenreedshoebepaaldemissionarissennaarhetAfrikaansecontinentafreisdenindehoop

daar,viahunchristelijkebeschavingswerk,hetideaalvandepremoderneruralegemeenschappente

verwezenlijken(cfr.deel IV). Indezenatuurgetrouwewereld,nogongereptvanenigeprincipesder

VerlichtingdiesindsdeFranseRevolutiewarenvoortgestuwd,wildenzeeenAfrikaansAncienRégi-

mevrijwaren,zoalsdatooit inEuropabestond.Wekondenaldikwijlsvaststellenhoeweigerachtig

Boelaertstaattegenoverbepaaldemodernewaardenennormen,envooraltegendeinstellingendie

daaruitvoortkwamen(cfr.etatisme).ZociteertdepatergraagschrijversalsGonzaguedeReynolddie

in zijnL’Europe tragiquemeenthoe: “Notredémocratieestun systèmequi,malgré toutesprécau-

tions,aboutitàl’écrasementdel’individusouslepoidsdel’étatanonyme”.391

HetdenkenintermenvaneenNieuweOrde,zoalsJorisVanSeverendatdeeddoorheendejaren‘30

metzijnVerdinaso(cfr.deelII),waszekernietafwezigbijBoelaert.Zoduidtookvolgendeanonieme

tekstaandiebijnazekervanzijnhandis:392

389E.Boelaert,“Politiqued’intégrationetformationpolitiquedesindigènes”,p.5.390E.Boelaert,Idem,p.5.391E.Boelaert,“Assimilation”,p.3.392DetaalstijliszeerovereenkomstigenookineenpersoonlijkgesprekwistH.Vinck,archivarisvanhetAMSC-B,mijteverzekerendatdezetekstmeteenkansvan99%afkomstigisvandehandvanEdmondBoelaert.

112

“Degedachteaandenmogelijkenondergangvanhetavondlandheeftnuallanggenoegingewerkt

om een uitweg gevonden te hebben in den drang naar een nieuwe orde. Pausen en Bisschoppen,

staatsleidersendichterszijnheterovereens,datereennieuweordekomenmoet.Datekonomisch

individualisme en kapitalistisch liberalisme zekere natuureischen hebben over het hoofd gezien en

onderdenvoetgeloopen,diedringendineermoetenhersteldomdienondergangtevoorkomenen

rustinrechtteherstellen.”393

Hijkeertzichdaarbijsteedstegenhetuitbreidendeetatismedatinzijnogenallerechtendervolks-

gemeenschappenmiskentenzelfsalsnietbestaandebeschouwt.394Hijgaatvoortdoortestellendat

alleEuropesesystemen,democratischofniet,steedsmeercultureelenjuridischgecentraliseerdge-

raken,en rechtnochgezagerkennenbuitendievangelijkgestelde individuen.Boelaertvoelde zijn

tijdperkaanalseenuitzonderlijkstadiumwaarbijhijdestaatnognooiteendergelijkeprominenterol

indemaatschappijhadzienverwerven.Hijverklaartzijngevoeldoor terug tegrijpennaareenro-

mantischvoorgesteldverleden–volledigindelijnmetLeclerq–toendevolksgroepeneenanderbe-

stuurverkregenvolgensde‘grillen’vanhunmeesters,zijndedoortestament,dobbel-ofsteekspel.

Hetverschillagerindathunheersershierbijtelkenswélderechtenvandeondergeschiktegemeen-

schappentrouwbleven.Ditintegenstellingtotdemodernestaatdiemeentdatergeenrechtenbe-

staanbuitendegenehijzelfschept.Hetstatelijkbestelbeweertmisschienalleindividuentekunnen

ontheffenvanmogelijkecollectieveverplichtingen,zomeentBoelaert,maardraagtopdeduurenkel

maarbijtothetverliesvanallenatuurlijkegeledingenineenmaatschappij,met inbegripvandiens

organischkarakter.

BoelaertvervolgtdoortestellendatdeKerkenkelmaardewettenvanGodennatuurvolgt,waar-

doorzeverplichthoorttezijnoptekomentegensoortgelijkeantisocialeenonchristelijkecentralise-

ring.395DeKerkmoet zichopwerpenals beschermer vanalle katholieke volksgroependieBoelaert

beschouwtalsbedreigdeminderheden.Hetisdusinelkchristelijkbelangzichaandevolksgemeen-

schap,methaareigencultuurenaard,toetewijden.Boelaertroeptdaarbijdejongekatholiekenop

om tot een nieuw soort nationalisme over te gaan, niet langer die van een imperialistische staat,

maarwelvandeverdruktevolksgroep.Hethoorteenbeschermmiddelvoortestellentegendean-

dersonvermijdelijkedenationalisatie(endemoralisatie).

393AMSC-B,FondsZaire,DoosVanAvermaet-Varia,“KerkenVolk”,p.1.394AMSC-B,Idem,p.4.395AMSC-B,Idem,pp.4-5.

113

We zien dit Nieuw Orde-denken omslaan tot antikolonialisme als we deze gedachte van Kerk en

volksgemeenschaptoepassenophetmissiegebied.396IndekolonieheerstenogsteedsdeoudeEuro-

peseorde, hoewel aanhet thuisfront net verschillende en zelfs dissidente stromingenontstonden

metalsdoeldezetevernieuwen.Daarbij leefdedieorde indeoverzeesecontextzijnminst ‘edele

drang’uit,waardoor,zosteltBoelaert,deplaatselijkemissionarissentothetvollebesefkwamenvan

dienstekortkomingen.HijzagdeEuropesekolonisatievoortaanalsnietsmeerdaneenrudimentaire

behoefte aan goedkope grondstoffen en afzetgebieden. Ten gevolge van het eigen kapitalistische

productiesysteem,metdeverderfelijkewaardenvanconcurrentieenhebzucht,dwongenzijdekolo-

nisatorenertoedeautochtonebevolkinginCongolouteralslageloontrekkerstebeschouwen.

Daardoorkwamdemissionarisvooreengewetensprobleemtestaan.Meerbepaaldvroeghijzichaf

of zijnboodschapnogwelgehulddiende teworden indewestersebeschavingsvorm,diehijginds

ervoeralseenegoïstischenlangnietzosuperieurgegeven.ZoschrijftBoelaert:

“Heeftdeinlandschevolksgemeenschaprechtopbestaan,methaareigenkultuurvormenhaareigen

bestuur?Zoo,ja,heeftdekolonizatiedanrechtopbestaan,dekolonizatiezooalszijzichinwerkelijk-

heidvoordoet,naarhaar–ozooeuphemischklinktdat–politiekevoogdij, juridischeenkultureele

miskenningvanalleinlandschewaarden,vanalwatinelkeEuropeescheduizendmaaleenrevolutie

zouwettigen?Moetintegendeeldemissieookhiernietdevolksgemeenschapdieneninplaatsvande

denationalisatiederkoloniemethaarwillekeurigegrenzenenveranderlijkemeestersnaardewetten

vanwillekeurigemeestersenwillekeurigeekonomieenbajonettenmacht?”397

Waarnahijvervolgtdoorteverwijzennaardeprotestantseijver:

“Ishetniet in-treurig [sic]debestatigingvan inlandschehoofden,datdeprotestantenhun leugens

leerenmaarhenverdedigentegenhetonrechtderblanken,terwijldekatholiekenhundewaarheid

leerenmaarhetonrechtderblankenverdedigentegenhen?”398

Zijnanti-modernedenkenbrengteenantikolonialismevoortdaternaarstreefthetCongolese land-

schapzoveelmogelijktebeschermentegeneenzelfdewesters(engedoemd)scenario.

MetbetrekkingtotdezoektochtnaareennieuweordesteltBoelaertvoorominspiratietezoekenin

deMongo-maatschappij.399Inplaatsvandenatuurlijkgeordendesamenlevingenteontmantelenen

gelijk temakenaandeEuropese, zouden ze zich juistmoeten schikkennaardat inheemsemodel.

396AMSC-B,FondsZaire,DoosVanAvermaet-Varia,“KerkenVolk”,p.7.397AMSC-B,Idem,p.7.398AMSC-B,Idem,p.8.399E.Boelaert,“DeNkundo-maatschappij”,pp.41-44.

114

Hoewel diens voorkomen al te gemakkelijk als primitief en onverstandig werd ervaren, wat voor

Boelaerthetgevolgwasvanmisvattingenoverdeplaatselijkeculturenenhetdenkenvanuitdeeigen

superieurgeachtebeschaving,mistenzehoedezeCongolesegemeenschappenleefdeninharmonie,

ietswatnetzoekwasindeEuropesesamenleving.

Terwijl in Europahet huisgezinnietsmeer voorsteldedaneenmiddel omafzonderlijke individuen

voorttebrengenengeenbemiddelingsorgaanmeerwastussendemensendeoverheid,fungeerde

deMongo-clansuccesvolalseenzelfstandigorgaanindegemeenschap.Boelaertbeschrijftdezeals

eenautonomesocialeenpolitiekcel,dienocheenwetgevende, rechterlijkeofuitvoerendemacht

bovenzichhad.Zoontstondeenhiërarchischeendecentraalgeordendesamenleving,levendvolgens

deregelsvantraditioneelrecht.Daarbijhaddendezeclans,ondanksbovenvermeldeordening,ook

eendiepbesefvansamenhorigheid ineengroterevolksgemeenschap,voortgebrachtdoorbanden

vanbloed,geschiedenisenbeschaving.Boelaertconcludeert:

“Maardewaarheidiséén.Ookindekolonieslevenmenschengroepen,diedichterbijdenatuurlijke

ordestaandanonzevermoeideenvermengdevolksgemeenschappenvandeoudewereld.Diemen-

schengroepenleveninvolksgemeenschappen,waarinenkeldooruitmoordinghetbesefdervolksge-

meenschapkanvernietigd[worden].Bovenallestaatsverbandenenpolitiekecombinatiesuit,roept

datbesefomherkenning.Enkellangsdieherkenningomkanwarebeschavinggebrachtworden,kan

ontwikkelingbereikt[worden].”400

Naastzijnradicaalindigenismeenvolksnationalismekunnenweaanhetantikolonialebewustzijnvan

Boelaertdusnogeenbijkomendeinvloedvananti-moderndenkentoevoegen.Dezevloeitvoortuit

zijn afkeer van de hypocriete grootheidswaanzin van hetwesten tegenover deAfrikaanse bescha-

vingen.VolgensBoelaertstaandeouderwetseinheemseculturenhoger inrangomeenmenselijke

beschavingtekunnenhandhaven.Hetzalbijhemuiteindelijkleidentoteenverregaandongenoegen

overzijneigenafkomst,zokunnenwelezeninonderstaandbrieffragment:

“[…]zoozietgewel,daterstillekesaanzoekenkomtomhiereenanderebeschavingoptebouwenals

onzerotteEuropeesche.Kerel,waterdaaraanmankeertweetdenikkeropperbest[…]Maarikvoor

mijnpartvind,datzehiernogveelteweinigradikaalzijn,omdatzeopdiemanierhettochnietwin-

nenkunnentegendedoorzijpelingvandeblankeinvloed.Mijnvoorkeurgaatstillekesaannaaralge-

heelenegatievanalwatblankis,enikzounooitzooharezingenalswanneerikmorgenopstondmet

eenzwartveleneenzwartverstand.DaarvooralleendankikO.L.Heer,datikgeenoverstemeerben,

400E.Boelaert,“DeNkundo-maatschappij”,p.44.

115

endatikmijstillekensvrijmetmijnseminaristenmagbezighouden,wantzelfonsmissiesysteemhier

inheelKongokaniknietmeergoedkeuren.”401

Boelaertsantikolonialehandelen

IndithoofdstukgaatonzeaandachtuitnaarBoelaertsantikolonialehandelen.Hiervoorisdekwestie

vanhetgrondeigendom inkoloniaalCongobijzondergeschikt. Inde jaren1940-’50,aanheteinde

vanBoelaertsloopbaan,washetoverzeesebeleidmetbetrekkingtothetgrondbeziteenbelangrijke

bronvanpolemiek.InditdispuutbrachtBoelaertzijnantikolonialeopvattingenindepraktijk.

Eenenquêtenaarlandenheer

Hetprobleemvanhetgrondeigendom is inCongo tijdensdekolonialeperiodealtijdeenbronvan

controverse geweest.402Nog voor de oprichting van Congo-Vrijstaat werden discussies over land-

overdracht beslecht via onderhandelingen en contractenmet lokalemachthebbers. De allereerste

EuropesevestigingendiendenvooralalsvitalesteunpuntenteronderwerpingvanhetMidden-Afri-

kaansegebiedophetvlakvanwetenschap,koophandelenbeschaving.Sindsdeclaimsvankoning

LeopoldIIkwamenrechtsprincipestotstandmetalsdoeldecompletebeslagleggingopdegronden

tekunnenverzekeren.Dezegarantiewascruciaalvoordeeconomischeexploitatiediedevorstvoor

ogenhad,alsookvoorzijneigenaanstellingtotsoeverein.Zokwamalgauwhetbeginsel totstand

datdeVrijstaathetrechtgafallevacantegronden(veelalbossen)inCongoalsstaatsbezitopteei-

sen.Meerpreciesnamdekolonialeadministratieop1 juli 1885deze legitimiteit voor zichaande

handvanvolgendetweeregels:“Nuln’aledroitd’occupersanstitrelesterresvacantes,nidépossé-

derlesindigènesdesterresqu’ilsoccupent.Lesterresvacantesdoiventêtreconsidéréescommeap-

partenantàl’Etat.”403

H.Vinckbeschrijfthoedezeenkelvoudigezinsnede,opgesteldinwesterseconceptenenmetweinig

totgeenkennisvandelokalegebruikenenstructuren,devolgendedecenniaaanleidinggaftotgrote

beroering.Ondankseenverderepreciseringdoorhetdecreetvan14septembereenjaarlater,zijn-

de: “Les terres occupées par les populations indigènes, sous l’autorité de leurs chefs, continueront

d’êtrerégiesparlescoutumesetusageslocaux”,werdenallebetwistbaregevallentoevertrouwdaan

(administratieve) interpretatie of bijkomende decreten.404Het hoeft dan ook niet te verwonderen

401PersoonlijkarchiefM.Meeuwis,briefE.BoelaertaanbroerR.Boelaert,18/07/1932.402H.Vinck,ed.ConflitsfonciersauCongobelge.Opinionscongolaises,p.1.403H.Vinck,ed.Idem,p.1.404H.Vinck,ed.Idem,pp.1-2.

116

datallebijkomendeverordeningen,meerpreciesdezeuit1891,1892en1893,volledig tengunste

warenvandegroteindustriëleconcessiesenhunexclusieveexploitatievanrubberenivoor.Uitde

instructies vande gouverneur-generaalmaaktH. Vinck zelfs ophoe sinds 1906 voortaande trend

werdingezetinheemsevolkeren,diereedsvoor1885bepaaldegrondeninhunbezithadden,enkel

nogrechtentoetekennen,eerderdanzetelatensprekenvaneigendom.Ookbijdeovernamevan

dekoloniedoordeBelgischestaatzouvastgehoudenwordenaanbovenstaandeprincipes.

Alzeervroegontstondhierovereenheusepolemiek,hoofdzakelijkoverwatwelofnietals‘vacant’

grondgebiedkonbeschouwdworden,enofhetgerechtvaardigdwasdezedoordekolonisatorente

latenopeisen.405Inditdebatvielenertweekampenteonderscheiden.Enerzijdswasereenstroming

dieviahetargumentvandeoorspronkelijkebezitterdestellingverdedigdedatallegrondentoekwa-

menaandeinboorling.Daarbijverwachttezijvandekolonisatoren,diealslaatstenophetAfrikaanse

continentwaren toegekomen,dat zijdeautochtonebezitsrechten respecteerden.Dezepleitbezor-

gerswarenvooralafkomstiguitwetenschappelijkeenhumanitairekringen,diesindshetregimevan

LeopoldIIstreefdennaareenrechtvaardigerbeleid.Eenbelangrijkefiguurdaarbijwasdereedsge-

noemdeEmileVandervelde(cfrdeelII).

AandeanderekantstondeenstromingdiemeendedatdeEuropeanenhetrechthaddenniet-geëx-

ploiteerdegrondenvoorzichopteeisen.Dezewarennodigomhunhumanitaireplichttevervullen,

zoalshetbijbrengenvanbeschavingenmoderneeconomischegroei.

Hetdispuutzoutalrijkeonderzoekersvanverschillendallooi(etnologen,juristen,magistraten,enz.)

ertoeaanzettenzichsteedsmeerteverdiepeninhet inheemsegewoonterecht inverbandmethet

grondeigendom.Opvallendwashoeverschillendhunbevindingenwaren,watnatuurlijkweinigver-

zoeningbracht.TerverklaringvoordezeveruitelkaarliggendeonderzoeksresultatenverwijstVinck

naarG.VanderKerken,diezelfookactiefbijditdebatbetrokkenwasenhetvolgendehieroverpo-

neerde:

“Laconceptionindigène,encequiconcernelesdroitsqu’ilsexercentsurleursterres,estd’abordtrès

difficileàcomprendrepournotrementalitéeuropéenne,pénétréedesprincipesde laprioritéquiri-

taireromaine,etensuite,trèsdifficileàexprimerexactementdansunlangagejuridique,impropreà

décriredesinstitutionsjuridiquessansanalogiecheznous.”406

405H.Vinck,ed.ConflitsfonciersauCongobelge.Opinionscongolaises,pp.3-5.406H.Vinck,ed.Idem,p.5.

117

Dewetgevingoverhetgrondbezitwashierdoorineenconstanteevolutieomdatzeregelmatigwerd

bijgesteldalsgevolgvanvaaktegenstrijdigeontdekkingen.407Pasmethetdecreetvan1934zouvoor

het eerst sprake zijn vaneen zekerhouvast. Zo installeerdehetdecreetbepaaldemodaliteitenen

schreefhetproceduresvanenquêtesvooromdeaard tekunnenbepalenvanaldanniet vacante

gronden. Hoewel deze hervormingen als doel hadden verdere commotie te vermijden, bleven ze

tochnietgespaardvankritiek,ditkeerhoofdzakelijkafkomstigvaneengroepradicaal indigenisten

uitCoquilhatstad,metalsbekendstevertegenwoordigersHulstaertenBoelaert.Zekerderesultaten

vandestatelijkeenquêtesprovoceerdenhentotnieuwepublicatiesoverdenatuurvanhetinheem-

segewoonterechtendeinvloedvandekolonialeadministratie.ZoschreefBoelaert:

“Ledécretdu31.5.1934,surl’enquêtedevacance,ditque“l’enquêteapourbutdeconstaterlava-

cancedesterresdemandéesencessionouconcessionainsiquelanatureetl’étenduedesdroitsque

lesindigènespourraientavoirsurcesterres”.L’introductiondecettethéoriedes“droitssuigeneris”,

quinetrouveaucunebasedansledécretde1906,maisquisemblecrééepourpouvoirrestreindreles

“terresindigènes”,aeudepuislorslafaveurdel’Administration.Elleestsivaguequ’ellepermetpra-

tiquement de considérer toutes les terres convoitées comme terres grevées de droits sui generis,

droitsqu’onn’aalorsqu’àracheterauxindigènes.Ledécretsurl’enquêtedevacanceestentièrement

conçudanscesens.”408

Hetwas tijdensdeeindjaren1940,nadecrisisoverhet tijdschriftAequatoria (cfr.deel IV),datde

groepuitCoquilhatstadoverging tothetonderzoeknaardealgemenecontextvanhetautochtone

gewoonterecht.409Zegingdestrijdaanmetreedsuitgewerkteconceptenenplaatstezichzo inhet

epicentrumvandeintellectueleenmorelediscussiesoverhetgrondbezit.Vinckmeentdatdeaard

vanditdebatweinigverschildemetdesituatievanvoorWereldoologII,terwijldepolitiekecontext

welwasomgeslagen.Doordetoenameaanindustriëleencommerciëleactiviteitindekoloniegroei-

dedenoodzaakaannieuwegronden.Metdehistorischebevoorrechtingwaardezeondernemingen

steedsvanhaddenkunnengenieten,dreigdeonderdezedrukhetbeleidinhetnadeeluittevallen

vandeCongolesevolkeren.ZovervolgtVinck:

“Devant l’impatience et une certaine agressivité des immigrés occidentaux, confortés dans leurs

“droitsacquis”parlalégislationetlapratiquecoloniales,ildevenaitdifficiledeconcevoirunerapide

évolutiondelalégislationàl’avantagedesautochtones.Tropd’intérêtsseconcurrençaient.Enoutre,

lesloissontfaitesenBelgiqueetceuxquidoiventlesexécuterouensurveillerl’applicationcorrecte

407H.Vinck,ed.ConflitsfonciersauCongobelge.Opinionscongolaises,p.6.408E.Boelaert,“Législationfoncièredel’EtatIndépendantetdroitnaturel”,in:Aequatoria,17(1954),2,p.46.409H.Vinck,ed.ConflitsfonciersauCongobelge.Opinionscongolaises,pp.11-13,23.

118

setrouventbienauCongo,maisviventdansunmoindefortdifférentdeceluideleurssujets,tantma-

tériellementqu’intellectuellement.”410

Boelaertwaservanovertuigddatdewetradicaalmoestwordenhervormdengebaseerdmoestwor-

denopdestellingdatdeinboorlingendeechtegrondbezitterswarenendusdelegitiemeautoriteit

bezatenoverhet landschapdiedoorde administratie als vacantwerd voorgesteld.411Hulstaert en

Boelaert voerdenhunonderzoeknaar debevestiging vanhun thesis binnende specifiekeMongo-

context.Beidenwarenzeerbelezen inditstudiedomein,waarbijBoelaerttrachttedegrondproble-

matiekaantepakkenviahetmachtsconceptvandepatriarch.412Dezewashethoofdvandepolitieke

clanendroegalsenigegezagoverdefamilialegronden.Dezenotievanautoriteitging integende

stellingenvanondermeerVanderKerkendiesteedsponeerdendatterritoriumeeneerdercollectief

beheerdezaakwas.HoewelBoelaerthetbestaanvanmatriarchaleclanstructurenbinnendeMongo-

maatschappijerkende,bleefhijnetalsHulstaertvasthoudenaandestellingdatallegrondensteeds

toekwamenaandemannelijkefamiliehoofden.

Depatersteldedaarbijdathetnietrespecterenvandezepatriarchalemachtsstructuurdeondermij-

ningbetekendevandebasiswaaropdevolksgemeenschaprustte:

“Pourtant,silalangueestl’âmedelacommunautépopulaire,lapropriétéfoncièreestlarichessede

sesfamilles.Enleverauxclansleurpatrimoinefoncier,c’estleurenlevertoutmoyendesubsistance,

c’estlesvoueràladispersionetàl’extinction.Aucontraire,sil’onvoulaitreconnaîtreofficiellement

lapropriétéfoncièreclanique,onredonneraitlavieàcescoopérativesnaturellesquesontlesclans,

certainementdansl’“Equateur”,etonassureraitleursubstanceetleurprospérité.”413

In de beginjaren 1950 zouden Hulstaert en Boelaert hun onderzoeksresultaten gebruiken in hun

strijdtegendewetswijzigingenophetvlakvanhetgrondbezit.414ZobrachtHulstaertin1953hetpro-

bleemnaarvorenindepermanentecommissievoordebeschermingvaninboorlingen(Commission

permanentepourlaprotectiondesindigènes).Dezetimingwasgeentoeval,zosteltVinck.Enerzijds

warenerdehulpkretenafkomstigvanWijima,depatriarchinCoquilhatstad,enanderzijdswaserde

situatieinKeniawaarhetonrechtvaardigegrondbeleidaanleidinggaftotdebloedigeMauMauop-

stand.

410H.Vinck,ed.ConflitsfonciersauCongobelge.Opinionscongolaises,p.12.411H.Vinck,ed.Idem,pp.13,19-21.412E.Boelaert,“Leclanéquivoque”,pp.13-19;H.Vinck,ed.ConflitsfonciersauCongobelge.Opinionscongolaises,pp.16-18.413E.Boelaert,“Politiqued’intégrationetformationpolitiquedesindigènes”,p.6.414H.Vinck,ed.ConflitsfonciersauCongobelge.Opinionscongolaises,pp.19-23.

119

InhunstrijdhaddenbeidemissionarissenookdeambitiezoweldeEuropesealsdeCongoleseopinie

methunpublicatieszoveelmogelijktebeïnvloeden.Eenbelangrijkaspectdaarbijwasdeenquêtedie

Boelaertopzetteomzowelzijnveronderstellingenalszijnantikolonialestandpuntentebevestigen,

maarvooralomhetalgemenebewustzijnoverdezeproblematiekteverruimen.Hetdoelwasomzijn

bevindingentekunnenhanteren,indehoopzoeenexpressievanteleurstellingenwoedetegenover

dekolonialestaattescheppen.

Het feitdathetaanhoudendedebatoverhetgrondeigendomsteedswerdgevoerdbinnenkringen

vanblankegeleerdenenpoliticieneraltijdgeprobeerdwerddekwestietevattenindeeigenideo-

logische en economische termen, bracht Boelaert ertoe de Congolezen zelf bij het dispuut te be-

trekken.415Hetzouhemaanzettentothetafnemenvaneeneigenenquêteonderdeplaatselijkebe-

volkingmetalsdoeleendefinitiefantwoordtekunnenkrijgenopdecentralevraagbinnenhetwe-

tenschappelijkedispuut,meerpreciesofertentijdevanLeopoldIIenheteigentijdseBelgischeko-

lonialebestuurwelsprakewasvanzogenaamde“terressansmaîtres”?Ditomtekunnenbepalenof

eenwetgevingdiealsdoelhadgestaaghetgehelegrondgebiednaarzichtoetetrekkenjuridisch(en

moreel)welverantwoordwas.Zijnmethodewasdaarbijlangnietaanzijnproefstuktoe.Zohadhijal

verschillendeenquêtesafgenomeninhetkadervanzijnetnologische,historische,literaireenlingu-

istischestudies.Hetverschilwasdathetnugingomeenpolitiekgeëngageerdwerkdathijwildege-

bruikeninzijnstrijdvoordeerkenningvandeeigendomsrechtennaarinheemsegewoonte.

Inhetplaatselijke(zwarte)parochiebladEtsikowerd in1954bijdeoplagevanapril (ofmei)eena-

partefoldergevoegdwaaropdevragenvanzijnenquêtestondeninhetLomongo.416Dezehoorden

de lezers te beantwoorden en vervolgens terug te sturen naar de redactie. Vermoedelijk had

Boelaertookopanderemanierenzijnrondvraagverspreidmaardewegviahettijdschriftwaszonder

twijfeldevoornaamste.Zijnvragenlijstbestonduitdrievragen,waarbijdeeerstevroegnaarhetbe-

staanvanvacantegronden,wathijvernauwdetotafgelegenofweinigbezochtebossen.Detweede

vraagwaseenmeerkeuzevraagwaarderespondentenmoestenaanduidenwiedewerkelijkeeige-

naarvandebossenwasenwiedreigdezijneigendomsrechtenteverliezenalsdestaatdezezouop-

eisen.Dekeuzemoestgemaaktwordentussenhetdorp,dechefofdepatriarch.Delaatstevraagten

slottebestonduitdriedeelvragendiemoestenuitwijzenofdeeigenaarvandegrondenaldanniet

hetrechthadtoegangtotvreemdenteontzeggen,ofoverdrachtvanlandeigendommogelijkwasen

ofersprakewasvanerfopvolging.

415H.Vinck,ed.ConflitsfonciersauCongobelge.Opinionscongolaises,pp.33-35.416H.Vinck,ed.Idem,pp.13,35-39.

120

VinckvertelthoebreedsprakerigBoelaertwas in zijnbevraging,waarschijnlijkmetalsdoel zocor-

rectenpreciesmogelijkdedeelnemerstekunnenbenaderen.417Zijnvragenwarendaarbijvooralge-

richtnaardelokalechefs,studenten,rechters,docentenenouderentoe.Vooraldezelaatstenachtte

Boelaert,dankzijhunouderdom,eenbelangrijkebronvan informatie.Weinigenonderhenkonden

echterschrijven,waardoorBoelaertsteedsaanzijncorrespondentenvroegookdeantwoordenvan

dedorpsoudstentelatenoptekenen.

GeografischgezienwerddeenquêteafgenomenindeMongo-streek.Zowarenalleantwoordenaf-

komstiguitdekatholiekemissiesvanMbandaka,Bokuma,Boteka,Imbonga,Bokela,Bondombe,Ba-

sankusu endeprotestantsemissie te Bonyeka.418Opvallenddaarbijwas hoede rondvraag relatief

weinigresponskreeginvergelijkingmetanderevroegerafgenomenenquêtes.Terillustratiekanver-

wezenwordennaarBoelaertsgelijktijdigestudieoverdemodaliteitenvandeblankeveroveringen

bezetting,waarop zo’n132antwoordenbinnenkwamen.Opdeenquêteoverhetgrondeigendom

ontvinghijerslechts45.Daarbijmoetwelvermeldwordendatachteréénantwoordformuliersoms

deinputvanmeerderepersonenschuilging.

AlgemeenkangesteldwordendatdeantwoordenopBoelaerts vragengoedovereenkwamenmet

zijnhypotheseoverde grondeigendom.419Zobleekuit de reactiesopdeeerste vraagdat elk stuk

grondaltijdeeneigenaarhad.Ookopdetweedevraagbevestigdendecorrespondentendatdechef

noch het dorp enige autoriteit hadden als het op grondbezit neerkwam. Uit de meerkeuzevraag

bleek dat enkel de patriarch land kon bezitten. Door de antwoorden op de laatste vraag kwam

Boelaerterachterdathetmannelijke familiehoofdals landeigenaaroverenkeleessentiëlerechten

beschikte.Zokonhijzichverdedigentegenvreemdebetredersenhoordeeraanhemsteedsbetaald

tewordenwanneeropzijngrondwerdgecultiveerd,gejaagdofverbleven.Deeigenaarkondaarbij

steedszijngrondverkopen,alwarendergelijkegevallenzeerzeldzaam.Watwelgebeurdewashet

afstaanvanlandindevormvaneenbruidsschat.Tenslottekwamdepatertewetenhoegrondbezit

bijdedoodvaneenfamiliehoofdsteedswerddoorgegevenaandeoudstebroerofzoon.

DatdezeantwoordendoorBoelaertzoudenzijngemanipuleerdofdatconfratersterplekkegeïnter-

fereerdzoudenhebben,lijktVinckpraktischuitgesloten.Eenkritischeanalyse,meenthij,zoudeaf-

wezigheid van elke directe inmenging kunnen bevestigen. Ook een onrechtstreekse invloed lijkt

417H.Vinck,ed.ConflitsfonciersauCongobelge.Opinionscongolaises,pp.37-39.418H.Vinck,ed.Idem,pp.40-42.419H.Vinck,ed.Idem,pp.44-45.

121

Vinckonwaarschijnlijk,almoethijtoegevendathijdergelijkemogelijkheidnietgeheelkanuitsluiten.

Waarmenwelvanbewustmoetzijn,isdewederzijdseinductie,meenthij:

“Finalement, on doit toujours se poser la question de l’influence mutuelle. Les autochtones infor-

maient lesmissionaires et, en conséquence, les influençaient, et ceux-ci en tiraientdes conclusions

dansledomainemoraletsocial,cequisereflétaitdansleurspublicationsetenseignement.”420

DeresultatenvanzijnenquêtelietBoelaertin1954publicerenineenspecialeoplagevanEtsikoen

zoudenbij zijn terugkeernaarBelgië gebruiktworden in laterepublicaties,waaronder zijnbelang-

rijkstemonografieL’Etat Indépendantet les terres indigènes.421Hijkonzovoortgaanopzijneerder

elanmetbetrekkingtotdenoodzakelijkheidvandetotaleerkenningvaninheemsegrondbezitsrech-

ten,ditmaalondersteundmetzijnCongolesegetuigenissen.Zoschreefhijondermeer:

“Ce qui précède prouve bien que ces patrimoines familiaux sont effectivement occupés et utilisés

d’après lespossibilitéset lesbesoinsdes indigènes.Maisalors,pourquoinepasallerau fondde la

question?Pourquoitoujoursrefuseràl’indigènecequiluirevientendroitnaturel,cequiconstituesa

vraierichesse,savraielibertésociale,savraieprospérité,lapropriétédesesterres?[…]Maispourla

nécessitédeleurexistenceetpourlelibreexercicedeleursdroitscoutumiers–préexistantsàtoute

législationécrite–ilsontbesoindelapropriétéfoncière,delareconnaissancelégaledecettepropri-

été,etdurespectdecettepropriété.[…]Enluienlevantlapropriétédesterresdontilabesoinpour

vivreetsedévelopper,onaenlevéchezluitoutelibertééconomiqueettoutesécuritésociale,etona

fait des indigènesdes prolétaires, vivant dansunedépendance complètequi les pousseà la négli-

gence,laparesseetladésertion.”422

De koloniale administratie, zelfs het kerkelijke gezag, waren niet gelukkig met dit project van

Boelaert.Deresultatenvanzijnrondvraagstelden immersdecomplete legitimiteitvanhunbeleid,

zelfsvanhunaanwezigheid inCongo invraag.423Denakendeonafhankelijkheidvandekoloniezou

Boelaertertoeverplichtenzijnstrijdtestakenwaarnazijnenquêtealgauwdewegvondnaardear-

chieven.Zijndoelheeftdepaterdusnooitechtkunnenbereiken,watVincknuanceertdoortestellen

datzijnwerkendatvanHulstaertdaaromlangnietzinlooswas:

“D’autrepart,onpeutleurattribuerunprixdeconsolation:parleursrecherchesfondamentalessurla

structuredelasociétéautochtoneetsurl’essenceetlescaractéristiquesdudroitcoutumierengéné-

420H.Vinck,ed.ConflitsfonciersauCongobelge.Opinionscongolaises,p.46.421H.Vinck,ed.Idem,p.26.422E.Boelaert,“Législationfoncièredel’EtatIndépendantetdroitnaturel”,pp.49-50.423H.Vinck,ed.ConflitsfonciersauCongobelge.Opinionscongolaises,pp.46-48;149.

122

ral,et sur ledroit foncierenparticulier, ilsont contribuédemanièrenonnégligableauprogrèsde

l’ethnologieetàlacompréhensiondulienentrelesmethodesdecolonisationetleurseffets.”424

424H.Vinck,ed.ConflitsfonciersauCongobelge.Opinionscongolaises,p.149.

123

Conclusie

DezemasterproeffocusteopdefiguurvanpaterEdmondBoelaertmetdebedoelingeendieperin-

zicht te verwerven in de verhouding tussen drie denksystemen in de context van het twintigste-

eeuwsekolonialeCongo.Wewildendezeideologische‘triniteit’,bestaandeuithetVlaamsevolksna-

tionalisme, het radicaal indigenisme en het antikolonialisme, benaderen via de verklaring van de

prominenteantikolonialegevoelensvandezemissionaris.Hierbijvertrokkenwevanuitdehypothese

datzijnafwijzendehoudinghetresultaatwasvandeinwerkingvanzijnVlaams-nationalistischeop-

vattingenenhetradicaalindigenismedathijbeleed.

Bovenstaande hypothese kwam voort uit de reeds door anderen uitgewerkte relatie tussen het

Vlaamse volksnationalisme en het radicaal indigenisme. Zo lazenwe bereids dat het radicaal indi-

genismevoortkwamuithetvolksnationalistischedenken, toegepastbinnenhetdiscoursvanheta-

daptionisme.Meerbepaaldginghetomhetaspectvande‘ideologievanhetnatuurlijke’,datwerd

meegenomennaarhetAfrikaansecontinent langshetklassieknationalistischegewetenvanenkele

Vlaamsgezindekolonisatorenenmissionarissen.

DeVlaamsgezindeBoelaertwasdaareenschoolvoorbeeldvan.Opgegroeidineenkatholiekenlan-

delijkgezinineenperiodediegekenmerktwerddooreenverdeeldestrijdvoorVlaamseemancipa-

tie, was hij een kind van zijn tijd. Als student aan het noviciaat van hetMSC en alsmissiepropa-

gandistbijhetbeginvanzijncarrière,ervoerBoelaertdeturbulenteaanstichtingnaardewettelijke,

maar vooral ook de feitelijke gelijkberechtiging van het Nederlands, ietswat hem als taalvirtuoos

nauwaanhethartlag.DeafwachtendehoudingvandeBelgischestaatechterzorgdeervoordatde

Vlaamse beweging met haar prangende taaleisen steeds meer gefrustreerd geraakte, wat ervoor

zorgde dat een deel van de Vlaamsgezinden radicaliseerde. Zo vertrok Boelaert in 1930met een

doorgedrevenVlaamsgezindheidnaardeBelgischekolonie.

ZijnVlaamsgezindeovertuigingdeedde jongemissionaris inCongosympathiekrijgenvoorhetwe-

dervarenvandeinheemsevolkerendiehijalgauw–trouwaanzijnvolksnationalistischedenkwijze–

beschouwdeals latentenaties.Hetaanpassingsprincipevanzijncongregatiezettehemaantotbe-

langrijkwetenschappelijk onderzoek. Datwas noodzakelijk om bekering in de oorspronkelijke cul-

turelemilieusmogelijktemaken.ZijnonderzoekvandetaalendegeschiedenisvanvooraldeMongo

leverdeeenbelangrijkebijdrageaanhetetnischebewustzijnvandezebevolkingsgroepenvervolgens

ookaanzijnnationaalontwaken.

124

BoelaertzelfzagdeBelgischekoloniehierdoorvoortaanopgebouwduitverschillendeennatuurlijke

ethno-linguïstischegeledingenmetdaarboveneenoverkoepelendenartificieelopgelegdbestel.De-

zebevolkingsgroepenenhunculturelediversiteitwerdenzobedreigddoordeonvermijdelijkeuni-

ficatie-politiekvandestaat.HetoverzeesebestuurhoordevoorBoelaertnet inhet tekentestaan

van de ontwikkeling van de Congolese volksgemeenschappen. De koloniale administratie moest

daaromdeHerderiaansenotiesvancultuur,taalengeschiedenisrespecteren,eerderdanzetesim-

plificerenofgewoonwegtenegeren.

Dezeopvattingenherkendenweondermeerinzijnkritiekophetadaptionistischebeleid,zoalsinge-

zetdoorLouisFranckvanafdejaren1920.Mengingdaarbijuitvandeovertuigingdatdepsychevan

deinboorlingnooitdeEuropesebeschavingzoukunnenvattenwaardoorhetraadzamerwerdgeacht

zetelatenontwikkelenbinnenhaareigenvertrouwdeomgeving,erzorgvoordragenddatdezeaan-

vaardbaarenvooralbestuurbaarwerdgemaaktvoordemetropool.Hetintroducerenvandelinguae

francaetervereenvoudigingvandelinguïstischeverscheidenheidenhetinschakelenvanlokalechef-

feriesbrachtvolgensderadicaalindigenistweinigbijaandezeontwikkeling,integendeelzelfs.Deko-

lonialeadministratiegingmisschienweluitvanhetbelangvandeinheemseinstituties,gewoonten

entradities,maardeedditnietuitvoorzorgenbehoudvanhetnatuurlijkevolkswezen.Eerderdan

deinheemseontplooiingwashetdoelvanditindigenistischebeleiddevalorisatievandekoloniete

verzekeren,indehoopopdiemanierookeenduurzameroverzeesgezagteverwerven.

OpdezewijzehebbenwekunnenbevestigendatBoelaertsvolksnationalistischedenkenviahetdaar-

uitontstane radicaal indigenismeantikolonialegevoelensbijhemdeedontstaan.Hetwasdusniet

per se het anti-Belgische aspect van zijn Vlaams-nationalistische ingesteldheid die zijnminachting

voordekolonialestaatdeedontspringen.Wélwashethetinherentediscoursvanvolksnationalisme,

meerbepaaldde‘ideologievanhetnatuurlijke’.

Nietteminhebbenwebijdestudievanzijngeschriftenookeenzeerpessimistischekijkopgemerkt

opdeEuropese statusquo.Als zoveelanderendeeldedepaterhet verlangennaarofdeplicht te

zoekennaareenNieuweOrde.Vooraldeeconomischelaagconjunctuurversterktedezeweerzinte-

gen de dwalende democratie en het kapitalistische systeem. Het antwoord zou Boelaert al gauw

vinden indeorganischeopbouwvandepremoderneCongolesebeschavingenomdatdezenogge-

spaardwarengeblevenvandeVerlichtingsidealendieEuropaineensfeervanrusteloosheidbrach-

ten.

Ditleverdeonseenextradimensiebijomtrentzijnantikolonialedenken.Zoverafschuwdehijhetko-

lonialesysteemookomdathetinCongodezelfdeliberaleenindividualistischesamenlevingtrachtte

opteleggen.Zijnmisnoegenleiddehemzelfstotdeveroordelingvanzijneigencongregatieomdat

125

dezebleef proberenhaarbekeringswerk tedoenpassen indewestersebeschavingsnorm,bewust

vandienstekortkomingenenonverenigbaarheidmetdeeigenidealen.

HetstaatvastdatEdmondBoelaerteennotoirfiguurwas.Zijnprincipiëlehoudingresulteerdeinver-

schillendeomstredenpublicatiesenzelfs ‘rebelse’handelingen.Meteenongenaakbarekoppigheid

wierphijzichzelfopalsdebeschermervanhetnatuurrecht.Nooitginghijdaarbijzonderstrijdopde

knieën, zelfs al betekende dat dat hij moest ingaan tegen zijn eigen oversten. Het lijkt erop dat

Boelaert zich in zijn antikolonialehandelen gesterkt voeldedoor zijnovertuigingdathetBelgische

bestuurinCongomaarweiniglegitimiteitgenoot.Hijwistdezeovertuigingteonderbouwenmetzijn

eigenwetenschappelijkebevindingen.Zo steldenwevastdatde resultatenvaneendoorhemon-

dernomenenquêtedepaterdedenbesluitendatdevacantverklaardegrondenonrechtmatigdoor

dekolonialestaatwarentoegeëigend.HetlietBoelaerttoezichteonderscheidendoorniettestre-

vennaareenrechtvaardigeroverzeesbestuur,maarintezettenopdecompleteopheffingvanhet

kunstmatige fenomeen van het kolonialisme. Een zelfverklaarde pestmeester ten strijde tegen de

‘BlankeDood’.

126

Bibliografie

ArchivaliaBELGIËBorgerhout,ArchiefMissionarissenvanhetH.Hart FondsZaïre DoosVanAvermaet–Varia: naamlozetekst“Kerkenvolk”PersoonlijkArchiefMeeuwis(M.) briefE.BoelaertaanR.Boelaert,18/07/1932UitgegevenpublicatiesAerts(K.).“DebestraffingvandecollaboratieinBelgiënadeTweedeWereldoorlog:beeldvormingenonderzoek”,in:BijdragentotdeEigentijdseGeschiedenis–Cahiersd’HistoireduTempsPrésent,21(2009),pp.55-92.Ageron(C.R.).L’anticolonialismeenFrancede1871à1914.Parijs,PressesUniversitairesdeFrance,1973,96p.Billig(M.).BanalNationalism.Londen,Sage,1995,208p.Blommaert(J.)enBulcaen(C.).“CriticalDiscourseAnalysis”,in:AnnualReviewofAnthropology,29(2000),pp.447-466.Boelaert(E.).“AfrikaansetaleninhetonderwijsinBelgisch-Congo”,in:BulletindesSéances,AcadémieRoyaledesSciencesColoniales-MededelingenderZittingen,KoninklijkeAcademievoorKolonialeWetenschappen,4(1958),4,pp.861-876.Boelaert(E.).“Assimilation”,in:Aequatoria,14(1951),1,pp.1-5.Boelaert(E.).“DeNkundo-Maatschappij”,in:Aequatoria,4(1941),3,pp.41-44.Boelaert(E.).“DeNkundo-Mongo:éénvolk–ééntaal”,in:Aequatoria,1(1938),pp.41-52.Boelaert(E.).“LaprocessiondeLianja”,in:Aequatoria,25(1962),1,pp.1-9.Boelaert(E.).“Leclanéquivoque”,in:Aequatoria,11(1948),1,pp.13-19.Boelaert(E.).“Législationfoncièredel’EtatIndépendantetdroitnaturel”,in:Aequatoria,17(1954),2,pp.41-50.

127

Boelaert(E.).“LesBongili”,in:Aequatoria,10(1947),1,pp.17-34.Boelaert(E.).“L’histoiredel’immatriculation”,in:Aequatoria,14(1951),1,pp.6-12.Boelaert(E.).“L’O.N.U.etlesterritoiresnonautonomes”,in:Aquatoria,14(1951),2,pp.74-76.Boelaert(E.).“Nsong’aLianja,L’EpopéenationaledesNkundo”,in:Aequatoria,12(1949),1,pp.1-8.Boelaert(E.).“Ontvolkingdoorkolonisatie”,in:Aequatoria,7(1945),3,pp.92-94.Boelaert(E.).“Politiqued’intégrationetformationpolitiquedesindigènes”,in:Problèmesd’AfriqueCentrale,18(1952),4,pp.3-7.Boelaert(E.).“QuelquesnotessurlesBatswadel’Equateur”,in:Aequatoria,9(1946),4,pp.58-63,157-158.Boelaert(E.).“Réponseauxinterventionsdanssacommunication,intitulée"AfrikaansetaleninhetonderwijsinBelgisch-Congo"”,in:BulletindesSéances,AcadémieRoyaledesSciencesColoniales-MededelingenderZittingen,KoninklijkeAcademievoorKolonialeWetenschappen,4(1958),4,pp.935-941.Boelaert(E.).“SterftKongouit?”,in:NieuwVlaanderen,15/07/1939,s.p.Boelaert(E.).“VergelijkendeTaalstudie”,in:Aequatoria,1(1938),pp.8-10.Boelaert(E.).“VersunétatMongo?”,in:BulletindesSéances,AcadémieRoyaledesSciencesColoniales-MededelingenderZittingen,KoninklijkeAcademievoorKolonialeWetenschappen,7(1961),3,pp.382-391.Boelaert(E.).“Volkenstaat”,in:NieuwVlaanderen,19/08/1939,s.p.Brading(D.A.).“TheIncasandtheRenaissance:TheRoyalComentariesofIncaGarcilasodelaVega”,in:JournalofLatinAmericanStudies,18(1986),1,pp.1-23.Breuilly(J.).Nationalismandthestate.Manchester,ManchesterUniversityPress,1993,474p.Ceuppens(B.).CongoMadeinFlanders?:KolonialeVlaamsevisiesop‘Blank’en‘Zwart’inBelgischCongo.Gent,AcademiaPress,2003,856p.Conklin(A.).Amissiontocivilize:therepublicanideaofempireinFranceandWestAfrica,1895-1930.Stanford,StanfordUniversityPress,1997,367p.Connor(W.).ThenationalquestioninMarxist-Leninisttheoryandstrategy.Princeton,PrincetonUniversityPress,1984,614p.Creve(J.).HetVerdinasoenzijnmilities.MilitievormingtussenbeidewereldoorlogeninVlaanderenenNederland(1928-1941).Gent(onuitgegevenlicentiaatsverhandelinguniversiteitGent),1985,260p.(promoter:H.Balthazar).

128

Deneckere(G.),DePaepe(T.).enDeWever(B.).EengeschiedenisvanBelgië.Gent,AcademiaPress,2012,240p.Depaepe(M.)enRompaey(L.).InhetTekenvandeBevoogding:deEducatieveActieinBelgisch-Kongo1908-1960.Leuven,Garant,1995,254p.Derrick(J.).Africa’s‘agitators’:militantanti-colonialisminAfricaandtheWest,1918-1939.Londen,Hurst&Company,1988,483p.DeRop(A.)enVlamynck(J.).BibliografievandeMissionarissenvanH.Hart,Belgischeprovincie1921-1971.Borgerhout,MissionarissenvanhetH.Hart,1971,245p.DeWever(B.)enVrints(A.).“Vlaams-nationalisme:natievorming,ideologieenpolitiekestroming”,in:Sanders(L.)enDevos(C.),eds.PolitiekeideologieëninVlaanderen.Antwerpen,StandaardUitgeverij,2008,pp.321-379.Dewitte(P.).LesmouvementsnègresenFrance1919-1939.Parijs,Harmattan,1985,413p.Doom(R.)enZemni(S.).VrijheidenGelijkheid.Gent(onuitgegevensyllabus),2014,298p.Fabian(J.).“MissionsandthecolonizationofAfricanlanguages:developmentsintheformerBelgianCongo”,in:CanadianJournalofAfricanStudies,17(1983),2,pp.165-187.Fairclough(N.).LanguageandPower.Londen,Longman,1989,259p.Favre(H.).L’Indigénisme.Parijs,PressesUniversitairesdeFrance,1996,127p.Feierman(S.).PeasantIntellectuals.AnthropologyandhistoryinTanzania.Madison,UniversityofWisconsinPress,1990,340p.Gellner(E.).“Nationalism”,in:TheoryandSociety,10(1981),6,pp.753-776.Gellner(E.).Nationsandnationalism.Oxford,Blackwell,1983,150p.Goheneix(A.).“Stratificationlinguistiqueetségrégationpolitiquedansl’empirefrançais”,in:Glottopol,20(2012),pp.82-103.Hargreaves(J.D.).“Thecominternandanti-colonialism:newresearchopportunities”,in:AfricanAffairs,92(1993),367,pp.255-261.Hobsbawm(E.)enRanger(T.),eds.Theinventionoftradition.Cambridge,CambridgeUniversityPress,1983,322p.Hunt(N.R.).“Anacousticregister,tenaciousimages,andCongolesescenesofrapeandrepetition”,in:CulturalAnthropology,23(2008),2,pp.220-253.Hunt(N.R.).“RewritingthesoulinaFlemishCongo”,in:PastandPresent,198(2008),1,pp.185-215.

129

Leclercq(J.).Delacommunautépopulaire.Parijs,EditionsduCerf,1938,97p.Löwy(M.).“Marxismandthenationalquestion”,in:Blackburn(R.),ed.Revolutionandclassstruggle:areaderinMarxistPolitics.Sussex,TheHarvesterPress,1978,444p.Markowitz(M.).“ThemissionsandpoliticaldevelopmentintheCongo”,in:JournaloftheInternationalInstitute,40(1970),3,pp.234-247.Meeuwis(M.).“Bilingualinequality:linguisticrightsanddisenfranchisementinlateBelgiancolonization”,in:JournalofPragmatics,43(2011),pp.1279-1287.Meeuwis(M.).“FlemishnationalismintheBelgianCongoversusZairiananti-imperialism:continuityanddiscontinuityinlanguageideologicaldebates”,in:MoutonClassics:fromsyntaxtocognition,fromphonologytotext.Berlijn,MoutondeGruyter,2002,pp.675-717.Meeuwis(M.).“FromtheCapetotheCongoandback:AfrikanersandFlemingsinthestruggleforDutchinAfrica”,in:LanguageMatters,46(2015),3,pp.325-343.Meeuwis(M.).“TheoriginsofBelgiancoloniallanguagepoliciesintheCongo”,in:LanguageMatters,42(2011),2,pp.190-206.Niezen(R.).Theoriginsofindigenism:humanrightsandthepoliticsofidentity.Berkeley,UniversityofCaliforniaPress,2003,272p.Losada(A.).“ControversybetweenSepúlvedaandLasCasas”,in:Friede(J.)enKeen(B.),eds.BartolomédelasCasasinHistory:TowardanUnderstandingoftheManandhisWork.Dekalb,NorthernIllinoisUniversityPress,632p.Pailler(C.)enPailler(J.-M.).“UneAmériquevraimentlatine:pourunelecture“dumézilienne”del’inceGarcilasodelaVega”,in:Annales,Histoire,SciencesSociales,47(1992),1,pp.207-235.Reader(J.).Africa:abiographyofthecontinent.NewYork,AlfredA.Knopf,1998,816p.Palmer(R.),Colton(J.)enKramer(L.).Ahistoryofthemodernworld:since1815.NewYork,McGraw-Hill,2007,1259p.Reader(J.).Africa:abiographyofthecontinent.NewYork,AlfredA.Knopf,1998,816p.Sauvage(P.).“LeclercqJacques”,in:Nouvellebiographienationale.Brussel,Académieroyaledessciences,deslettresetdesbeaux-artsdeBelgique,1988,376p.Sax(A.).VoorVlaanderen,volkenFührer:demotivatieenhetwereldbeeldvanVlaamsecollaborateurstijdensdetweedewereldoorlog,1940-1945.Antwerpen,Manteau,2012,424p.Schampaert(A.).“EdouardDeJonghe,1878-1950:wegbereidervoorkolonialeinstellingenenadministratie”,in:BijdragentotdeEigentijdseGeschiedenis–Cahiersd’HistoireduTempsPrésent,22(2010),pp.93-112.

130

Seghers(M.).“Phelps-StokesinCongo:transferringeducationalpolicydiscoursetogovernmetropoleandcolony”,in:PaedagogicaHistorica,40(2006),4,pp.455-477.Slobodin(R.).W.H.R.Rivers.NewYork,ColumbiaUniversityPress,1978,295p.Smith(A.).Nationalism.Cambridge,PolityPress,2001,182p.Smith(A.).Nationalismandmodernism.Acriticalsurveyofrecenttheoriesofnationsandnationalism.Londen,Routledge,1998,270p.Thomas(N.).Colonialism’sculture:anthropology,travelandgovernment.Cambridge,PolityPress,1994,238p.Storme(M.).“E.P.EdmondBoelaert,m.s.c.”,in:BulletindesSéances,AcadémieRoyaledesSciencesColoniales–MededelingenderZittingen,KoninklijkeAcademievoorKolonialeWetenschappen,14(1967),1,pp.167-192.Thomas(N.).Colonialism’sculture:anthropology,travelandgovernment.Cambridge,PolityPress,1994,288p.Vail(L.).TheCreationofTribalisminSouthernAfrica.London,Currey,1989,422p.VanLangendonck(T.).DeinvloedvandemissionarissenvanhetHeiligHartophetetnischbewustzijnvandeMongo(Zaïre)(1925-1965).Gent(onuitgegevenlicentiaatsverhandelinguniversiteitGent),1992,207p.(promotor:R.Pinxten).Vanthemsche(G.).Congo:deimpactvandekolonieopBelgië.Tervuren,Lannoo,2007,328p.VanWing(J.).“DekatholiekemissiesinBelgisch-CongoenRuanda-Urundi”,in:AlgemeneAtlasvanCongo.Brussel,KoninklijkBelgischKoloniaalInstituut,1948,pp.1-8.Vermeersch(E.)enBraeckman(J.).DeriviervanHerakleitos:eeneigenzinnigevisieopdewijsbegeerte.Antwerpen,Houtekiet,2012,440p.Vinck(H.),ed.ConflitsfonciersauCongobelge.Opinionscongolaises.Brussel,AcadémieRoyaledesSciencesd’Outre-Mer–KoninklijkeAcademievoorOverzeeseWetenschappen,2011,486p.Vinck(H.).“EdmondBoelaert”,in:Winters(C.),ed.InternationalDictionaryofAnthropologists.NewYork,Garland,1991,pp.69-70.Vinck(H.).“EdmondBoelaert,schooheidentoewijding”,in:MededelingenvandeHeemkundigeKringvanErpemere,45(2002),2,pp.21-29.Vinck(H.).“EdmondBoelaert:25eanniversairedesamort”,in:AnnalesAequatoria,12(1991),pp.564-570.

131

Vinck(H.).“InfluencedesmissionairessurlaprisedeconscienceethniqueetpolitiqueMongo,1925-1965”,in:RevueAfricainedesSciencesdelaMission,4(1996),pp.131-147.Vinck(H.).“Laguerrede1940-45vecueàCoquilhatville(Mbandaka,R.D.duCongo)”,in:AnnalesAequatoria,22(2001),pp.21-101.Vinck(H.).“LeCentreAequatoriadeBamanya:cinquanteansderecherchesafricanistes”,in:Zaire-Afrique,27(1987),212,pp.79-102.WakelinCoxill(H.).“NotabijdekaartderprotestanstemissiesinBelgisch-KongoenRuanda-Urundi”,in:AlgemeneAtlasvanCongo.Brussel,KoninklijkBelgischKoloniaalInstituut,1948,pp.1-6.Waltmans(H.).EuropaenhetNationalisme.Hilversum,UitgeverijVerloren,1995,44p.Wright(D.R.).“”WhatdoyoumeantherewerenotribesinAfrica?”:thoughtsonboundaries–andrelatedmatters–inPrecolonialAfrica”,in:HistoryinAfrica,26(1999),pp.409-426.Yates(B.).“TheoriginsoflanguagepolicyinZaïre”,in:TheJournalofModernAfricanStudies,18(1980),pp.257-279.Yates(B.).“WhiteviewsofBlackminds:schoolinginKingsLeopold’sCongo”,in:HistoryofEducationQuarterly,20(1980),pp.27-52.Young(C.).PoliticsintheCongo:DecolonizationandIndependence.Princeton,PrincetonUniversityPress,1965,659p.Zolberg(A.).“ThemakingofFlemingsandWalloons:Belgium:1830-1914”,in:TheJournalofInterdisciplinaryHistory,5(1974),2,pp.179-235.Digitaal-geraadpleegdepublicatiesDanniau(F.).1910:Driekraaiendehanen,in:<http://www.ugentmemorie.be/gebeurtenissen/1910-drie-kraaiende-hanen>,geraadpleegdop20/03/2016.Ranger(T.).Theinventionoftraditionrevisited:thecaseofcolonialAfrica,in:<www.ojs.ruc.dk>,geraadpleegdop1/10/2015.StudiecentrumJorisVanSeveren.JorisVanSeveren,in:<http://www.jorisvanseveren.org/>,geraadpleegdop22/03/2016.AfbeeldingenCentreAequatoria,in:<http://www.aequatoria.be/04frans/080photos/080photos.htm>,geraadpleegdop2/07/2016.PersoonlijkecollectievanVanMelckebeke(M.).

132

Vereecken(J.),ed.“50jaarinZaïre:missionarissenvanheth.hart”,in:ExtraeditievanM.S.C.Kring,4(1975),8,47p.Vinck(H.),ed.ConflitsfonciersauCongobelge.Opinionscongolaises.Brussel,AcadémieRoyaledesSciencesd’Outre-Mer–KoninklijkeAcademievoorOverzeeseWetenschappen,2011,486p.