Op weg naar grensoverschrijdende acties!

Impressieverslag Stadslab Maastricht

Inleiding

Met de partnervorming tussen Maastricht, Heerlen en Sittard-Geleen wil de regio Zuid-

Limburg een City Deal sluiten met het Rijk. Onder meer door deel te nemen aan het

landelijk programma Agenda Stad. Het hoofdthema tijdens dit stadslab in Maastricht is de

kracht van grensoverschrijdende agglomeratievorming. Met dit thema willen de

partnersteden laten zien dat samenwerken over de landsgrenzen heen een meerwaarde

heeft voor het bedrijfsleven, instellingen, onderwijs en overheden, maar voornamelijk

voor de inwoners van de Euregio. De partnersteden vormen samen een coalitie onder de

naam Europa Stad 2020 en willen deelnemen aan het stadslab in nauwe samenwerking

met bedrijven, instellingen, overheden, onderwijs en burgers in hun eigen Euregio Maas-

Rijn.

De provincie Zuid-Limburg – en Maastricht in het bijzonder – neemt in Nederland een

bijzondere positie in. Enerzijds ligt het gebied, vanuit de Randstad gezien, perifeer.

Anderzijds ligt Zuid-Limburg, vanuit een breder Europees perspectief, juist zeer centraal.

De centrale ligging in combinatie met andere kwaliteiten, zoals de aanwezige

kennisinfrastructuur en een aantrekkelijk woonklimaat, maken Zuid-Limburg – en

Maastricht in het bijzonder –tot een aantrekkelijke vestigingsplaats voor (hoogopgeleide)

werknemers en bedrijven.

Voor een deel functioneert de regio als een stedelijke agglomeratie die ‘toevallig’

grensoverschrijdend is. Bijvoorbeeld voor zaken als (recreatief) winkelen, recreatie en

cultuur is er sprake van een veelvuldig en wederzijds gebruik van voorzieningen over de

grenzen heen. Voor deze thema’s kan worden gesproken van een Euregionaal

leefgebied (Grensoverschrijdend perspectief Zuid-Limburg, 2014).

Dat ligt genuanceerder voor andere onderwerpen, zoals wonen, werken, onderwijs en

export. En tussen die onderwerpen zijn er verschillen in omvang en tussen landen

(Grensoverschrijdend perspectief Zuid-Limburg, 2014). Er bestaan namelijk nog steeds

grensbarrières tussen Nederland, Duitsland en België. Minder dan 1 procent van de

werkende Nederlanders werkt bijvoorbeeld over de grens en zelfs in de grensregio’s ligt

dat percentage opvallend laag. Van de werkende Limburgers werkt bijvoorbeeld maar 2

procent in het buitenland. Ondanks de effectuering van de Verdragen van Schengen in

1995, de invoering van de euro in 2002, en het Europese beleid om de ontwikkeling van

grensregio’s te stimuleren, is het aandeel werkenden in het buitenland de laatste 15 jaar

nauwelijks toegenomen. Met name op de arbeidsmarkt vormen grensbarrières een

belangrijke belemmering. Schoolsystemen wijken af en erkenning van diploma’s over de

grens gaat vaak moeizaam. Ook maken afwijkende fiscale en administratieve

regelgeving, taalbarrières en cultuurverschillen het lastig om over de grens te werken

(Marlet et al, 2014).

Het wegvallen van grensbarrières heeft positieve gevolgen voor het werken en wonen in

grensregio’s zoals Zuid-Limburg, zo blijkt uit verschillende onderzoeken. Als er geen

grenzen zouden zijn, kwamen meer banen beschikbaar voor de inwoners van

grensregio’s. Het aantal banen voor de inwoners van Zuid-Limburg zou zelfs meer dan

verdrievoudigen. Tegelijkertijd neemt de concurrentie om de banen toe, omdat

buitenlanders ook gemakkelijker in Nederland kunnen werken. Als de kans op werk in de

grensregio’s toeneemt, worden die regio’s ook een meer aantrekkelijke plek om te

(blijven) wonen. Op de lange termijn zorgen de toegenomen agglomeratievoordelen in de

grensregio’s er naar verwachting voor dat steeds meer mensen en bedrijven zich er gaan

vestigen. Zouden de grensbarrières worden geslecht, dan maakt dat in één klap een

einde aan de krimpproblematiek in de grensregio’s. In Limburg zou de bevolking weer

toenemen en dit zou een einde maken aan de leegstand. Wat op zijn beurt weer leidt tot

meer woongenot van mensen in de grensregio’s en tot een stijging van de huizenprijzen.

Een hoop potentiële positieve gevolgen dus! (Marlet et al, 2014).

Stadslab Maastricht

Tot zover de literatuur over dit onderwerp. Tijdens het stadslab in Maastricht is het

hoofdthema, de kracht van grensoverschrijdende stedelijke agglomeraties, verder

uitgewerkt en verdiept op de thema’s ‘Werken over de grens’, ‘Samenwerking MKB’ en

‘Innovatie, Kenniseconomie & Campussen’. Welke concrete acties breken grensbarrières

af en hoe kan dit worden vormgegeven? Tot slot zijn de actieplannen gepresenteerd en

vond een reflectie uit de zaal plaats.

Van witte wijnfeesten en convenanten naar actie

Gerdo van Grootheest, wethouder Ruimtelijke Ordening, Wonen en Milieu opende de

middag. Hij benadrukte het belang van het stadslab om te komen tot concrete acties op

het gebied van grensoverschrijdende agglomeratievorming. Te vaak blijft het volgens

hem bij afspraken op bestuurlijk niveau. Daarnaast wordt wel eens gezegd: “De Euregio

bestaat van vrijdag tot en met zondag.” Voor recreatie, winkelen en cultuur gaan de

inwoners van de Euregio graag de grens over. Voor wonen, werken, kennisuitwisseling

en export is dit een heel ander verhaal. Hier liggen volgens hem nog veel kansen.

Vandaag is de mogelijkheid om hierin nieuwe stappen te zetten.

740.00 banen, een lonkend perspectief

Simon Dona, van Dona Stedenbouw, vervolgt de middag met een presentatie over zijn

onderzoek Grensoverschrijdend perspectief Zuid-Limburg (2014). Het onderzoek gaat in

op de knelpunten van grensoverschrijdende kansen op het gebied van wonen, werken en

krimp en is gericht op het activeren van de regio. Als voorbeeld noemt hij de Brainport

Eindhoven, daar is een beweging op gang die Zuid-Limburg overstijgt. Ook signaleert hij

een teruglopende trend, minder grensoverschrijdende uitwisseling tussen Nederland en

België. “De belangen zijn verschillend en afstand is echt een ding. De vraag is, wie gaat

hierop de kar trekken?” Dit kan volgens hem alleen door goed samen te werken en na te

denken over de verschillende rollen van bestuurslagen. Ook geeft hij aan dat de

schaalgrootte en hyperspecialisatie belangrijk is op grensoverschrijdende thema’s. Dit

zorgt ervoor dat er een lokale economie ontstaat en dit verbetert vervolgens ook sociale

aspecten van de regio.

Van halen, naar brengen

Volgens Simon Dona zou het ook interessant zijn om de mentaliteitsverandering in kaart

te brengen: van halen, naar brengen. Langzaam begint deze mentaliteitsverandering en

manier van denken al op gang te komen op de RWTA Universiteit in Aachen. Ook

culturele aspecten zijn van invloed op grensoverschrijdende barrières. Het is volgens

hem nog steeds lastig om als buitenstaander in Zuid-Limburg snel geaccepteerd te

worden. Als voorbeeld noemt hij de dorpen rondom de campussen waarin buitenlanders

moeilijk contact met de lokale bewoners maken en menukaarten die niet in het Engels

verkrijgbaar zijn.

Creëer een Champions League van cross overs

Volgens Dona moet worden gezocht naar combinaties van clusters, bijvoorbeeld Health

en Chemie. Waar liggen top instituten en hoe kunnen zij elkaar versterken? De

schoenlepel is grensoverschrijdend denken. Uitwisseling van kennis en informatie,

efficiency en het verhaal over de economie adresseren is hierbij belangrijk. Als goed

voorbeeld noemt hij de samenwerking Aachen-Maastricht Institute for Biobased Materials

(AMIBM). “Wanneer samenwerking en communicatie binnen een Triple Helix plaatsvindt,

kan het snel gaan. Kijk waar je elkaar kunt versterken, zoek elkaar op en verdeel de

rollen: jullie zijn het operagebouw, wij het museum. Ook de bereikbaarheid en

vindbaarheid van de clusters moet worden vergroot. Hoe weet je waar de Chemelot

Campus zich bevindt als je uitstapt op station Sittard-Geleen? Daar staan nu nog geen

verwijsborden. De overheid kan hierbij een mobiliserende rol spelen en samenwerking

stimuleren. De vraag is: hoe krijg je experimenteerruimte bij het Rijk? In Amerika zoeken

bedrijfsleven, kennisinstellingen en overheid (Triple Helix) elkaar van nature al sneller op

en wordt hiertoe meer ruimte geboden.

Over tot actie!

Welke concrete acties breken grensbarrières af volgens de deelnemers en hoe kan dit

worden vormgegeven? In het tweede deel van de middag gingen drie groepen uiteen op

de thema’s ‘Werken over de grens’, ‘Samenwerking MKB’ en ‘Innovatie, Kenniseconomie

& Campussen’. Op flapovers konden de groepen per thema hun prioriteiten aangeven.

Wat willen ze bereiken? Wie profiteert? Wat is het verdienvermogen? Wat gaan we

concreet doen, welke obstakels komen we tegen en wat vragen we aan wie?

Bestuurders met ontgrenzing in de portefeuille

Volgens de groep Innovatie, kenniseconomie & campussen ligt de sleutel tot succes bij

(stads)bestuurders die verantwoordelijk worden voor grensoverschrijdende problematiek.

Dit wordt ook in de feedbackronde door de overige aanwezigen beaamd. Op dit moment

vindt iedereen het onderwerp grensoverschrijdende problematiek belangrijk en wordt

verwacht dat verschillende beleidsvelden hiermee rekening houden. In de praktijk blijkt

hiervoor meestal te weinig aandacht. Een gezamenlijk uitgedragen verhaal is nodig om

thema’s als innovatie, kenniseconomie en campussen echt aan te kaarten. Zo’n

gedragen verhaal door verschillende actoren zou ook terug moeten komen in een

eventuele city deal. Daarbij zijn geïdentificeerde gedeelde belangen belangrijk. Een actie

zou kunnen zijn om dit in kaart te brengen. Bespreek bijvoorbeeld met de campussen wat

ze willen en wie hierbij wil aanhaken: interactie leidt tot synergie. Op de volgende punten

ziet de groep graag actie ontstaan:

Kijk verder dan de Euregio, denk internationaal;

Maak meer/zoek nieuwe partners;

Maak een overzicht met wat je elkaar te bieden hebt;

Niet praten, maar doen;

Maak het concreet, begin klein, denk groot;

Maatwerk (bijv. ontgrenzer Universiteiten);

Stel boegbeelden van campussen aan;

Maak iemand of een organisatie verantwoordelijk;

Vertel de verhalen van de campussen;

Besteed aandacht aan het marketingaspect.

Houd daarbij rekening met expats die vaak in isolement leven, de niet-hogeropgeleiden

en de kinderen van expats. En de verschillen in taal en cultuur, verlies van aandacht,

gevoel van samenwerking Rijk-regio en (nieuwe) IC-verbindingen.

Begeleid de MKB-individualisten

De prioriteiten voor de groep op het gebied van samenwerking liggen vooral op de

profilering van het midden- en kleinbedrijf over de grens, netwerkvorming, hospitality en

juridische facilitering. Wat de groep wil bereiken is bijvoorbeeld een dependance van de

Kamer van Koophandel (KvK) in Duitsland en omgekeerd een Duitse KvK in Nederland.

Daarnaast denkt de groep aan een database waarin kennis en competenties staan

vermeld. Op deze manier kan de bekendheid van het MKB worden vergroot in de Euregio

en daarbuiten. De voertaal zou dan ook Engels moeten zijn. Cultuurworkshops (die al

plaatsvinden) kunnen zorgen voor nog meer wederzijds begrip voor werken in het

buitenland. Overheid, winkels, verenigingen, ondernemers, scholen en burgers profiteren

van bovenstaande ideeën. Neem iemand voor 4 fte aan voor 2 jaar die deze ideeën kan

uitwerken met stakeholders, op het niveau van normering, als echte verbinders op

inhoud. Hier is een rol voor de provincie weggelegd samen met het Rijk. Wat volgens de

groep morgen nodig is:

Een boegbeeld aanstellen die zich inzet voor ‘samenwerking MKB’;

MKB een-op-een met elkaar in contact brengen;

Matchmaking tussen MKB;

Kennismakelaars aanstellen;

Gezamenlijk belang in kaart brengen;

Best practices starten in twee sectoren (klein beginnen);

Afstemming competentieprofielen via (Engelstalige) database;

Start met een business case door uitvoerder;

Richt een informatiepunt met bekendheid onder MKB;

Bedenk een thema om samenwerking te symboliseren;

Inventariseer bij MKB wat een goed plan is, vraag wat ze verwachten;

Leg een concrete case bij het Rijk neer.

Volgens de groep moet bij de uitwerking wel goed rekening worden gehouden met de

wet- en regelgeving, cultuur- en taalverschillen.

In gesprek met werkgevers bij de buren

Nog te vaak wordt volgens de groep Werken over de Grens vanuit eigen perspectief

gedacht. De eerste stap is het gesprek aangaan met partners, bedrijven, overheden,

onderwijs over de grens: nodig ze uit in de Euregio. Om dit moment is nog niet goed in

kaart wat er leeft aan de andere kant van de grens. Als voorbeeld wordt genoemd: breng

de vijftig belangrijkste bedrijven bij elkaar met als doel om te komen tot een arrangement

voor de Euregionale/internationale arbeidsmarkt. Dit vraagt wel om experimenteerruimte

binnen Agenda Stad. Op deze manier kan bewezen worden wat werkt.

Een ander idee is om een lange termijn-agenda voor Duits onderwijs op scholen te

starten. Dit kan binnen Limburg worden georganiseerd met hulp van de provincie. Een

laatste idee is om ook zelf als werkgever geloofwaardiger te zijn. Bijvoorbeeld door meer

internationale werknemers aan te nemen en de begeleiding te verbeteren. Of meer

uitwisseling tussen werknemers van organisaties. Buitenlanders brengen nieuwe

gezichtspunten in de organisatie. Dit kan de innovatie ten goede komen.

Bij de uitwerking moet vooral rekening worden gehouden met de verschillen op ambtelijk

niveau. Verzin vooral geen nieuwe dingen. Houd bijvoorbeeld rekening met Limburg

Connect (limburgcrossborders.com) en Platform Beter Benutten (beterbenutten.nl).

Belangrijk is om het pleidooi te koppelen aan het belang van de vijftig belangrijkste

bedrijven. Dat zorgt volgens de groep voor draagvlak en eigenaarschap.

Wat nu?

Het stadslab in Maastricht laat zien dat Zuid-Limburg al goed grensoverschrijdend op

weg is. De voordelen en krachten zijn veelal in kaart gebracht, maar nu is het tijd om ook

daadwerkelijk actie te ondernemen. Dit stadslab heeft een aantal mooie concrete ideeën

in kaart gebracht die door verschillende partijen tot uitvoering kunnen komen. Een

tussenstap hierin is om duidelijk in kaart te brengen, in kleine stapjes, met

belanghebbende (MKB, onderwijs, campussen, clusters, kennisinstellingen) waar zij

precies behoefte aan hebben. Betrek ze vervolgens bij de plannen en maak ze eigenaar

van de ontstane ideeën en kansen. Een andere belangrijke succesfactor is dat

bestuurders formele- en termijnoverschrijdende verantwoordelijkheid gaan krijgen op

grensoverschrijdende problematiek. Als iedereen er een beetje van is, is niemand er echt

van. Daarnaast is het slim om tijd en geld vrij maken voor Euregionale/internationale

ontgrenzers die zich fulltime kunnen richten op de kansen die er liggen. Hierin kunnen

provincie en Rijk fantastisch faciliteren. In de aanstaande city deals kunnen deze ideeën,

kansen, voorwaarden en succesfactoren verder worden uitgewerkt. Platform31 kan een

rol spelen in het verbinden van regionale stakeholders, kennisontwikkeling en een brug

slaan tussen de regio Zuid-Limburg en landelijke partijen.

Agenda Stad

Dit Stadslab is georganiseerd in het kader van Agenda Stad. Agenda stad is gericht op

het versterken van groei, innovatie en leefbaarheid van Nederlandse steden. De steden

zijn cruciale plekken voor innovatieve oplossingen van grote maatschappelijke opgaven.

Het gaat niet alleen om de opgaven en uitdagingen voor de stad, maar ook om de

kansen, de ruimtelijke kwaliteit, en sociale diversiteit van de stad. Agenda Stad is een

platform, een beweging van Rijk, steden, stedelijke partners, onderzoeksinstellingen,

praktijkmensen, enthousiaste stedelingen, met een verbinding naar de Europese Urban

Agenda(vast te stellen in 2016).

Deelnemers Stadslab Maastricht

Gemeente Sittard-Geleen Denis Crompvoets

Gemeente Sittard-Geleen Nico Herzig

Gemeente Heerlen Dico Wilbrink

Gemeente Heerlen Ernie Rijvers

Gemeente Maastricht Gerdo van Grootheest

Gemeente Maastricht Jake Wiersma

Gemeente Maastricht Bram Loeffen

Gemeente Maastricht Wim Meys

Gemeente Maastricht Lincey Bastings

Cluster strategie Laury van den Ham

Ministerie BuZa Eric R. Samson

Ministerie BuZa Lin Verbruggen

Dona Stedenbouw Simon Dona

BUITEN, Economie & Omgeving Joost Hagens

Kenniscentra/LED Leo Burdorf

Ontgrenzer Euregio Maas-Rijn Angelique Hendriks

LWV Wim Weijnen

MKB Limburg Ilmar Woldring

Parkstad Limburg Johan de Niet

Gemeente Maastricht Jos Simons

Gemeente Maastricht Cindy Muijtjens

Bureau Europa Saskia van Stein

Platform31 Jooske Baris

Platform31 Mike Molkenboer

Meer informatie

Wim Oosterveld, 06-199 12 829, wim.oosterveld@platform31.nl