1

Ontstaan fan ’t Billând. Lange Ferzy 02-11-2016 Inlaiding 't Búttendyks lând, 't Billând, waar al lang 'opgeslijkt' met, as anname, de (nou) Dievedyk en Middelweg as kadiken, seumerdiken. Derom konnen "de Hemmema’s zich reeds op het aangewonnen land nederzetten." ( Bronnen: Algemene beschrijving van oud en nieuw Friesland, 1e dl,1e st. bls 247, Foeke Sjoerds- 1768 Nasporingen betreffende Geschiedenis Voormalige Middelzee, Brouwer, Eekhoff en Peyma, bls 85-88.) De 5 bêdings/útgangen fan de Middelsee De fan de Middelsee bekinde kaartrekonstruksys fan Peter Vos late 5 bêdings, útgangen sien fan de Middelsee: 1. 100 n Kr. : Zwette-Froubuurtstermôln-Ouwe-Dyk: Pôle-Attesweg. 2. 800-1100 : Zwette-Beetgummôln, over nou St.-Anne, Ouwe-Dyk: bewesten Nij Altoena-Kadal 3. 1100-1300 : Zwette-Beetgummôln, over nou St.-Anne, Ouwe-Dyk: bewesten Nij Altoena-Kadal die’t wat meer naar ’t westen útdijt. 4 . 1300-1400 Beetgummôln-Ouwe-Dyk Sjoerd Jensma Ouwe-Dyk- Andringa (Armendyk) 5. 1500 Holle Rijd. 1. 100 n Kr. : Zwette-Froubuurtstermôln-Ouwe-Dyk: Pôle-Attesweg. Doe laai de wat smâle bêding fan de Middelsee deun bij Froubuurtstermôln lâns De útloop waar naar ’t oasten, later de faart benoorden de Middelweg, tussen de môln en de kerk. Al eerder kon ik sporen ontdekke fan ’n fersterking, 'n motte fan hout. In die tiid worde der nag hout foor brúkt. Op 't plak fan de “plaats fan Binnema” is d‘r nag alltiten ’n hoger part in ’t landskap te sien/te meten, ok al is der al heel wat grônd ôfticheld, begin forige eeuw. Ok is an de form fan ’t opbillen fan ’t lând der omhine sien dat der wat staan het, niet alleen hoog maar ok breed, in ’n ronde form.

2

100 n Kr. kaartrekonstruksy RUG De Ouwe Rijd had doe gyn ferbining met de Zwette.

100 n KR BILDTGIS

3

De rooie ellips geeft ’t plak an wer’t werskynlik ’n (houten) motte staan het. Fral te sien deur de form fan ’t opbilde lând d’r omhine en de groatere hoogteferskillen ter plekke (nou plaat foorheen Binnema roadpâd en omgeving.)

4

Sporen fan ’n motte bij Froubuurtstermôln (simulasy Sytse Keizer)

5

500 n Kr. Nedersetting bij Belkum Uytkom=Utgong

6

2. 800-1100: Zwette-Beetgummôln, over St.-Anne, Ouwe-Dyk: bewesten Nij Altoena-Kadal 3. 1100-1300: Zwette-Beetgummôln, over St.-Anne, Ouwe-Dyk: bewesten Nij Altoena-Kadal die’t wat meer naar’t westen útdijt. Boeren motte eerder dan in de perioade 800-12e eeuw al meer kortere kadiken, seumerdiken anlaid hewwe. De hoogte fan ’t maaifeld, doe in ’t estuarium fan de Middelsee, en de hoogte fan de seespigel boad de mooglikhyd foor de anlêg derfan. De anlêg fan lange, deurgaande defînsive seumerdiken mot eand 12e eeuw begonnen weze. De sporen binnen nag dúdlik in ’t landskap te sien. At die seumerdiken d’r niet laid hadden, sou ’t lând der nag flak weze. Maar ik hew over de folle lingte fan de Skredyk-Langstraat, Súdhoekstermiddelweg/Luinsterweg, Middelweg/Westerdyk en ok Griene Dyk, faststelle kinnen dat de grônd der (hoofdsaaklik) an de seekant hoger lait dan an de súdkant, achter de dyk. Kyk na de bijlagen bij dut artikel. At ’t lând bij hoger water overstroomde worde d’r sând en klaai ôfset. De groffere, swaardere sânddeeltsys sonken al gau foor de dyk, de lichtere, klaine klaaideeltsy sweefden over 't seumerdiky om derachter del te slaan. De klaai klonk feul meer in dan 't sând, fander dat hoogteferskil foor en achter de dyk. De bêding in de Middelsee het in de lange periode 800-1300 wel dúdlik twee ferskiningsforms had: ’n Smâlere tot 1100 en ‘n bredere bêding die’t útdijde naar 't súdwesten tot ongefeer 1300. De bêding(s) laai(en) doe diagonaal fan Beetgummôln, over nou St.-Anne en an de Ouwe-Dyk, tussen bewesten Nij Altoena en de Kadal. De Norbertijner monniken die’t hur hier fan 1163 ôf (kloaster Mariëngaarde) en 1182 (Kapellewei, later in 1254 bij Lidlum) festigden, mosten in die bêding dammen anlêge. In ’t ferlingde derfan worden de noemde drie seumerdiken, Skredyk-Langstraat, Súdhoekstermiddelweg (Dievedyk)/Luinsterweg en Middelweg/Westerdyk en de Ouwe-Dyk an weerskanten anlaid, tussen ongefeer 1170, 1190 en 1200. ’t Is seker wel mooglik, dat de ringwâlburcht, die’t der al om 800 hine laai, ok útboud is naar ’t súdoasten (Valburg, beweuner Dirk Dankert), as ’n soort werkailand en as sintrale útfâlbasis fungeerd het foor de monniken. Mooglik ok met die fan 't kloaster Anjum bij Belkum. ’t Werkterrain in ’t estuarium fan de Middelsee waar ommers feer fan de abdijen ôf. Se motte der fia groeven geulen en fanouds anwezige netuurlike waterlopen met hur skippen hine foeren weze.

7

Ringwalburcht ongefeer 800-1200 n Kr. Simulasy SK

800 n Kr De Ouwe Rijd had eerst gyn ferbining met de Zwette

8

800 n Kr. BildtGIS

Detai Ringwalburcht in bêding Middelsee BildtGIS

9

1100 n kr.- Peter Vos

10

De Griene Dyk 2016

De Griene Dyk waar al in 1100 maakt en worde inkapseld, beskermd deur de meer noardlike seumerdiken. Al eerder is skreven over de anslútting fan de Middelweg-Ringwâlburcht. Om de Middelsee feerder te bedwingen worde ok de Monnickendijck, later Ouwe-Dyk om 't jaar 1200 hine anlaid. De Monnickendijck wort noemd in de bron :Wumkes, E.J. Diest Lorgion 1843 Friesche Volks-Almanak 1842, bls 93 “Er is een dijk, die nog de Monnickendickk genoemd wordt, omdat dezelve volgens de overlevering, door de Monniken van Mariëngaard is aangelegd.“ Ok Cannegieter ( Geschiedkundige aantekeningen Hallum Digicollectie Tresoar, bls 328) noemd deuze dyk : “Misschien is onder zijn (wie?) bestuur de Monnickendijck aangelegd.” De dam der in de Ouwe-Dyk, in de ouwe bêding, het nag bra wat deurstaan, sien de norige omlêgings na dykdeurbraken om wielen hine. As foorbeeld: beoasten nou Teun de Jong en de Kromte, feerderop. ’t Trasee is naamlik na 1505, ’t feerder ophogen tot de hoogte fan nou, niet meer feranderd, neffens Sannes. Wel most foor de skipfaart ’n faargeul open houwe worren, in ’t ferlingde fan de Ried om de wâlburcht hine. Die liep der west fan Nij Altoena lâns, richting Swarte Haan. De Middelsee is eerst starigan, later fia snellere en groatere ôfslag fan grônd út de Súddersee (om 1270 hine) en ferleging fan de seespigel (1300) sneller opbild, maar dat is ’n hoofdstuk apart. Deuze bêding fan 800-1300 worde dus ôfdamd, wer’t noarig waar bleef ‘r ’n deurgang foor ’t skipferkeer (bij de (Ring)walburcht , Middelweg (Prúlhoek) en Ouwe-Dyk (Kouwe weg) Ok worde d’r meer klaai anfoerd bij hogere waterstanden en daalde seepsiegel om 1300 hine. Tiid foor ’n nije bêding dus. Kyk maar naar dut plaatsy:

11

Oversicht Bêdings,útgangen en fersterkings Middelsee/Billând 100-1500 n Kr.

12

Walburcht ongefeer 1200-1300 n Kr. rechtsonder Valburg, toponym foor Burcht met ’n valbrug (nou Dirk Dankert) Simulasy SK

13

4 . 1300-1400 Beetgummôln-Ouwe-Dyk Sjoerd Jensma Ouwe-Dyk- Andringa (Armendyk)

1300-1400 n Kr BildtGIS Doe’t de bêding tussen1200-1300 feerder naar ’t súdwesten, richting Griene Dyk ferplaatste, most bij Belkum de Klaaifaart groeven worre om de ontslútting fan Franeker en Belkum na de Waddensee te waarborgen. Nageraden worde om 't jaar 1400 hine ok deuze útgang, bêding de “Sitkens Rydt, ” tussen de twee Westhoekstinzen deur, ôfdamd met de “Kloasterdam”

14

1400 n Kr – Peter Vos

Detai útgang bêding 1300-1400.

15

5. 1400-1500 Holle Rijd. In deuze perioade het de ferbining tussen Billând en de Waddensee hur der beperkt tot die fan de Holle Rijd richting klaine Blikfaart. De ferbining met de klaine Blikfaart is nag niet antoand.

1500 n Kr. kaartrekonstruksy RUG , Links de Holle Rijd. De forige bêding 1300-1400 is indamd bij de Kloosterdam. De kreek bij Nij Altoena doe (1540) ok as stille getuge en wat d‘r over waar fan ’t stroomgat.

16

Kavel 13 : Canseliers= of mr. Baernt Buco (BildtGIS SK)

Ouwe-Dyk At je de dwarsprofilen (bijlage) sien fan de Ouwe- dan motte je konstatere, dat der ’t lând krekt an de seekant leger lait. ’t Water stroomde doe niet meer fia ’n lange roete deur de monding, maar wel met meer gang bij de nije kustlyn lâns. Der kwam dan ok nag ’t útskurend effekt bij fan de stroming om de sândplaat 'de Abt'. Maar derover later meer. Nije-Dyk D’r mot ok al ’n hoge kwelderwâl (fanôf ca.1400) om ’t Nij Bildt hine weest hewwe, ok sien de groate anwas, al sichtber op kaarten om 1540 hine. Deuze wâl worde in 1600 feerder kûnstmatig ferhoogd, tot nou de Nije-Dyk.

17

1545 Jacob Heeres Bij de Nije - Dyk lait ‘t lând is an ‘e seekant krekt wat leger. De ferskillen binne hier feul klainer as bij de Ouwe-Dyk. De Nije dyk mot in 1600 op de formde kwelderrând hierop/-lâns anlaid weze. Deuze rând liep der fan see ôf starigan omhoog , ’t Talud fan de dyk loopt der flau omhoog om ’t seewater út te tieren laten. (’n meer moderne form ) De Ouwe-Dyk loopt an weerskanten stail omhoog, die is opboud fia ’t steeds ophogen fan de seumerdyk der onder. . Je kinne dus konstatere dat d‘r in de tiid overgaan worde na meer offînsive bediking. D’r worde aktyf nij lând wonnen deur de seumerdiken op te hogen. Soa binne de Skredyk-Langstraat en ok de Ouwe- en Nije-Dyk nageraden útboud tot foor die tiid offînsive seediken. Met de normfrekwînsy fan nou foor ’n failige dyk (bestand teugen ’n stormfloed die’t 1 keer in de 10.000 jaar foor komt) is de (Delta)dyk tot ongefeer 9m+NAP opboud. Deuze keer binne de anwizings, ontdekkings op myn soektocht deur ’t Billând (tot 1505) in ’n Kronyk set. De gebeurtenissen binne nummerd en die nummers komme werom in ’t totaaloversicht, wat as 'plaatsy' toefoegd. De 7 fersterkings (1 motte, 1 ringwâlburcht, 1 wâlburcht en 4 stînzen binne met ’n road sirkeltsy angeven. Ant soafeer in groate linen ‘t ontstaan fan ’t Billând.

18

Kronyk ontstaan Billând 100-1505

Nr Jaar Gebeurtenis

1 16 Romeinse float fan 1000 skippen (fia de Middelsee)

2 100 n Kr.

Bêding Middelsee an de oastkant Billând, Swette-Froubuurtstermôln, Ouwe-Dyk: Pôle-Attesweg. Motte bij Froubuurtstermôln-1, Utloop Ried richting Stad Niks (Nije-Dyk

3 500 (ongefeer)

Nedersetting bij Utgong (Belkum), te sien op kaart (in 'Een Uytland gheheten Bil', Leendert Ferwerda, bls 10)

4 526 Romeinen ferdwenen.

5 716 Frise koaning Radbout slaat op de flucht tidens feldslag fan Karel Martel bij Keulen

6 718 Martel gaat ‘m achteran fia de Middelsee en ferslaat ‘m, Franken heersers

7 800-1100-1300

Bêding Middelsee fan Swette-Beetgummôln, over nou St.-Anne, Ouwe-Dyk: bewesten Nij Altoena-Kadal

8 800 Noormannen fâle Frysland in fia Middelsee, Flistroom en Lauwers/Eems.

9 800-1191 Utgong (Belkum) waar ’n belangrike handelsnedersetting op ’n stategys plak, op de splitsing fan de bêding fan de Middelsee en de Ried. De beweuners fan Utgong kinne ’n ringwâlburcht – 2 anlaid hewwe in de monding fan de Middelsee, krekt soa as in Seeland. Mooglik is die burcht deur Noormannen en beweuners fer(her)overd. Utloop Ried loopt om ringwâlburcht hine.

10 ca 800 Oorlog tussen Karel de Grote en Deense koaning Godfried. (Noormannen)

11 807 De Noormannen fâle Frysland in met float 200 skippen.

19

12 810 De Noormannen, onder laiding fan koaning Godfried, beginne met hur rooftochten in Frysland.

13 840 Tot 900

Lodewijk de Vrome (Franken) doad, ferdediging Frysland stort innander, Friezen onder Deens gesag

14 843 Ferdrag Verdun, basis foor Frankryk en Dútsland.

15 992 Utgong, handelshaven Belkum, ferwoest deur Noormannen

16 1100 Anlêg Griene Dyk

17 1163 Kloaster Mariëngaarde Hâlum sticht

18 1170-1190 Faarroete Kloaster Mariëngaarde fia Waddensee - bêding Middelsee 800-1300 richting ringwâlburcht

19 ca. 1170 Ofdammen bêding Anlêg seumerdyk Skrédyk-Langstraat.

20 1191 Utgong, handelshaven Belkum, opnij ferwoest deur Noormannen.

21 1190 tot 1300

Faarroete Franeker-ferlingde Ried om de wâlburcht hine bewesten Nij Altoena, útgang bij nou Kouwe Faart-Swarte Haan-Waddensee/Noordsee.

22 na 1010/1191

Ringwâlburcht ferlaten, in ferfal?

23 ca. 1180 Anleg seumerdyk (in ferlingde Skildyk bij Stiens ) Súdhoekstermiddelweg (Dievedyk) /Luinsterweg

24 ca. 1190 Ofdammen bêding, anlêg seumerdyk (Middelweg) Froubuurtstermôln-St.-Anne-Middelweg-Oast deur monniken Mariëngaarde. Herbou/ripperasy fan de ringwâlburcht na fertrek Noormannen deur de monniken bij St.-Anne, met útbraiding (ellipsformig?) - 3 naar 't súdoasten -Valburg. en anlêg seumerdyk Middelweg-west / Westerdyk

25 na 1200 Meer stormfloeden, niet blivend lândferlies

26 ca. 1200 Ofdammen bêding, anlêg seumerdyk Monnickendijck (later Ouwe-Dyk)

20

27 Derna tot 1505

Hyltyd ferhoge seumerdyk, de Monnickendijck (later Ouwe-Dyk)

28 1219 St. Marcellisfloed

29 1219 ? 5e Abt Siardus helpt de boeren met de seedyk te herstellen

30 1233 Baksteenindustry, stenene stîns i.p.f houtene motte of gebou fan tufsteen

31 1250 Bethlehem/Bartlehiem sticht

32 1270 Ferlânden Middelsee (bron: Halbertsma 1963 bls.165) deur ôfslag ailanden, seebooiem Flie, Súddersee e.o. en deur later (1300) ferlegenseespigel

33 1287 St.-Luciusfloed

34 Na 1287 Herbou /ripperrasy walburcht na 1287 St.-Luciusfloed?

35 1300 (ongefeer)

Anlêg fan de 'Klaaifaart,' ferbiningskanaal tussen Ried en nije bêding Middelsee. Nije faarroete Franeker-Noordsee. Monnickendijck (Ouwe-Dyk) ôfdamd - nou bij Kouweweg en rest Middelweg bij Langeweg. Útskurend effekt stroming bij de nije kustlyn lâns

36 1300 Ophoging seumerdyk (Minnertsga, Wier, Belkum Beetgum, Stiens, Langstraat/Skredyk), de deltadyk na de ramp fan 1287.

37 1300 (ongefeer)

Deurgang/kanaal tussen Zwette en útgang bêding 1300-1400 – Ouwe-Dyk, groeven deur de monniken fan Mariëngaarde foor 't ontwateren fan ’t Bildt (toegelyk met ’t ferlanden d’r fan.) Ok waar doe skipfaart norig en mooglik maakt tussen ’t wad en Franeker fia Belkum….

38 1300-1400 Hine en werom met as strategise plakken op de splitsing bij Belkum en an weerskanten ingang Westhoek met de 4 stînzen (2 Westhoek – 6 en 7 en 2 bij Belkum: Valburg en Nijfenne. – 4 en 5

39 1300-1400 Sappesloat, 450 morgen Monnikelând

21

40 1300-1350 Anslibben/ondiep worren fan de Middelsee Frise binnenwaters moeilik befaarber, ok foor de Noormannen. Ok richting Luwt / Bolsward mooglik deur ophoging seumerdyk (Minnertsga, Wier, Beetgum, Stiens, Langstraat /Skredyk

41 1325/1332 Abtenkroniken Sibrandus Leo / Lambooij bls 248/249 en de 'Robles atlassen en kaartbeschrijvingen' bls 165/166 : * Kemenade ('huis met schoorsteen, aanzienlijk stenen huis',- fan de * abt/pastoor (onderdeel fan Uithof(Amkama) kloaster Lidlum bij kerk Belkum

42 1345 of eerder ?

bou bakstenene kerk Belkum. Derfoor (?) graven Moddergat, stichten tichelwerk, graven stikky kanaal na kerk

43 1369 Wiebrand II koopt stîns Amkinga en tal omlêgende landerijen

44 1389 Stîns Amkama State ferwoest deur Sicko Syarda (Winsemius fol. 213)

45 1400 Ofdammen bêding 1300-1400 tussen de twee Westhoek stînzen (Kloasterdam, kaart Rienk en Walther,1954)

46 ca. 1400 Anlêg seumerdyk, later Nije-Dyk

47 1400-1500 Utgang Middelsee naar 't oasten - Holle Rijd.

48 1498 Schieringers beslechte de striid 1400-1498) met de Vetkopers in hur foordeel, met help fan Albrecht van Saksen (Laaksum)

49 1498 ’t Bildt wort tot Domein ferklaard, Albrecht van Saksen wort Ervelijk Gubernator en Potestaat over ’t Bildt.

50 1505 Leste ferhoging Monnickendijck (Ouwe-Dyk) tot Ouwe-Dyk (ongefeer 3.30+NAP)

22

Oversicht onstaan Billând 100-1505 n Kr. (in feugelperspektyf fanof ’t Noorden boven ’t Wad.)

23

Swarte Haan, wat ‘r nag over is fan de Bêding/Útgang 800-1300 n Kr.

24

Bijlagen

25

Oversicht diken Billând en ’t Bildt. (Vos/Keizer) (periode ontstaan kwelderwâlen

is korrizjeerd ten opsichte fan die fan Eekhoff , seumerdiken slútte ok kwa tiid an

nou op dut oversicht.

26

Dwarsprofielen AHN kadiken, seumerdiken 1170 Skredyk- Langstraat DAM

Ongefeer 1170 Dam Skredyk

Seekant HOOG / andere kant LEEG

27

HOOG LEEG

op 2 m. bolle bovenkant

HOOG LEEG, dam op 2 m bol

28

Hoog Hoog.

dam op 2 m. , bol

2m. HOOG /LEEG

29

1180 Súdhoekstermiddelweg/Luinsterweg DAM

LEEG / HOOG (INFLOED OEVERWAL OAST)

30

HOOG/LEEG

HOOG/LEEG

31

HOOG/LEEG

HOOG/LEEG

32

Luinsterweg

Hoog/Leeg

33

1190 Middelweg/Westerdyk DAM

HOOG/LEEG

34

HOOG/LEEG

HOOG/LEEG

35

Middelweg – bewesten Kouwe weg – St.- Jabik HOOG/LEEG

Westerdyk LEEG/HOOG

36

Westerdyk HOOG/LEEG

AHN

37

38

1100 Griene Dyk

HOOG/LEEG

HOOG/LEEG

39

HOOG/LEEG

Hoog/Leeg

40

Hoog/Hoog

HOOG/LEEG

41

42

1200-1505 Dam Monnickendijck (Ouwe-Dyk)

Leeg/Hoog

43

Hoog/Leeg

Leeg/Hoog

44

Leeg/Hoog

45

Oversicht bêding 1300-1400 n Kr.

1400 Vos

Oversicht bêding 1300-1400 BildtGIS

Kloosterdam

46

Toponym Kloosterdam op kaart Rienk en Walther (1954) Lekasy: drekst beoasten fan de Westerdyk.

Detai Kloosterdam

47

Dwarsprefilen bêding 1300-1400, Blikfaart eo.

De form fan de ouwe bêding fan 1300-1400 n Kr. is nag dúdlik werom te sien anno

2016.

0.6

48

0.5

49

0.4

50

0.2

51

0.0

52

-0.3

Fia deuze hoogtelinen binne de ouwe kontoeren fan de bêding 1300-1400 nag dúdlik te sien.

53

1400-1600 Nije-Dyk, Koedyk D’r mot ok al ’n hoge kwelderwâl (fanôf ca.1400) om ’t Nij Bildt hine weest hewwe, ok sien de groate anwas, al sichtber op kaarten om 1540 hine. Deuze wâl worde in 1600 feerder kûnstmatig ferhoogd, tot nou de Nije-Dyk. Bij de Nije - Dyk lait ‘t lând is an ‘e seekant krekt wat leger. De ferskillen binne hier feul klainer as bij de Ouwe-Dyk. De Nije dyk mot in 1600 op de formde kwelderrând hierop/-lâns anlaid weze. Deuze rând liep der fan see ôf starigan omhoog , ’t Talud fan de dyk loopt der flau omhoog om ’t seewater út te tieren laten. (’n meer moderne form ) De Ouwe-Dyk loopt an weerskanten stail omhoog, die is opboud fia ’t steeds ophogen fan de seumerdyk der onder.

Nije-Dyk

Fergelyk met de Ouwe-Dyk

54

Nije-Dyk

Nije-Dyk

55

Nije-Dyk

Nije-Dyk

56

Koe-Dyk

Koe-Dyk

57

1600, 1715,1754 Búttendyks

AHN Bildtpollen anwas , Noorderleeg Buitenveld

Búttendyks bij Noorderleech. De geskiednis herhaalt ‘m tel de seumerdiken

búttendyks (Uytland nou bútten de Deltadyk, froeger bútten de ferhoogde

Skredyk,Langstraat-1300, Ouwe-Dyk-1505, Nije-Dyk-1600, Pôldyk 1715,1754)

58